ERMENİLERİ İSYANA HAZIRLAYAN SEBEPLER

Transkript

1 M. Törehan SERDAR ERMENİLERİ İSYANA HAZIRLAYAN SEBEPLER 1830 lu yıllardan itibaren Bitlis teki yabancı okulların sayılarının hızla arttığı, başka gayelere yöneldiği görülmektedir. Bunların içinde en önemli olanı, Amerikan Bord Ajanlarının faaliyetleridir. Bu faaliyetler, ileride ilimizde çıkacak olan çok sayıdaki Ermeni isyanlarının kaynağını oluşturmuştur. Doğu Anadolu üzerine ağırlık koyan Amerika, İmparatorluğun en sadık tebası olan Ermenileri Bord Ajanları sayesinde harekete geçirtmiştir de İstanbul da toplanan Amerikan Bord Ajanları Anadolu nun Doğu ve Güneydoğusunda bulunan Ermeni kiliselerinin reformasyonu için çalışmışlardır. Bu bölgelerde açılan Amerikan Ajan okullarında binden fazla öğrenciye Ermenilik şuuru verilmiştir. 1 Bir hayır cemiyeti adı altında faaliyet gösteren bu okul, o tarihten Milli Mücadelenin sonuna kadar Anadolu toprakları üzerinde 200 milyon dolardan fazla para harcamıştır. 2 Ermenilere yardım etmek amacıyla kurulan bu kin cemiyeti Balkanlarda, Suriye de ve Anadolu da yoğun bir Türk düşmanlığı propagandası yürütmüştür. Ermeniler; Türkiye ye girmek için açık bir kapıdır diyen bu cemiyetin kurucusu C. Young, bu bölgelerde 7 Üniversite, 43 Yüksekokul, 417 okul ve 5 ruhban okulu açarak yönetmeye başlamıştır yıllarında faaliyetini iyice geliştiren bu misyoner teşkilatı 9-10 yıl içerisinde okuttuğu öğrenci sayısıyla korkunç rakamlara ulaşmıştır. Bu ajanların açtığı okulların; gündüz okullarında , Pazar okullarında ise öğrenci okutmaktadır. Yalnız Anadolu kısmında 152 Amerikan misyoneri, 800 yerli yardımcı, 101 kilise, muhabir, müntesip, 48 kız koleji ve okulu, 350 genel okul bulunmaktaydı. Osmanlı İmparatorluğunun dejenere edilmesi için Amerika hükümeti tarafından en az 10 milyon dolar para harcanmıştır. Bu paralarla 7 milyon adet Hıristiyanlığa ait kitap basılarak dağıtılmıştır MISIRLIOĞLU Kadir, Moskof Mezalimi, Cilt I-II, Sebil Yayınları, İstanbul ÇAVDAR Tevfik, Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu, sah KIRŞEHİRLİOĞLU Erol, Türkiye de Misyoner Faaliyetleri, İst. 1963, sah SEVİNÇ Necdet, Ajan Okulları, Oymak Yayınları, İstanbul, sah. 31 1

2 Dr. Sayrus Hamlin in Amerikan Bord Ajanı olarak çalışmaya başlamasından sonra Türkiye deki Amerikan misyonunun üçlü bir teşkilatlanmaya gittiği The Sword of İslam or Suffering Armenia isimli eserde de belirtilmektedir. Esere göre bu üçlü teşkilatlanmanın merkez misyonu; Gaziantep ve Maraş bölgeleriyle ilgilenmiş, doğu misyonu; Van, Erzurum, Harput, Bitlis ve Mardin deki çalışmaları yürütmüş, batı misyonu ise İstanbul, Bursa, İzmir, Sivas, Kayseri, Trabzon ve Merzifon daki faaliyetleri organize etmiştir de Mr. H. O. Dwight, Amerikan Bord adına yaptığı bir açıklamada; Yaklaşık olarak 65 yıldır Türkiye de faaliyette bulunan American Board of Mission un, geniş bir eğitim düzeyine, geniş bir basın ve yayın örgütüne sahip olduğunu belirttikten sonra Şu anda Asya Türkiye sinin değişik bölgelerinde 435 okulumuz ve bunlarda eğitim gören öğrencimiz mevcuttur demektedir. 5 Bu faaliyetlerden haberdar olan Osmanlı Padişahı II. Abdulhamit, bu okulların bir çoğunu kapattırmıştır. Ancak gerek yurt dışından gelen yoğun baskılar ve gerekse yurt içindeki baskılardan dolayı tamamını kapattıramamıştır ve 1856 tarihlerinde ilân edilen Tanzimat ve Islahat Fermanları, gayri Müslimlere fazlasıyla yeni haklar tanımıştır. Bilhassa Islahat Fermanıyla beraber Hıristiyan azınlığa eğitimde seferberlik imkânı getirmiştir. Bu haktan hemen sonra Amerikan Bord Cemiyeti Bitlis te bir Amerikan Koleji açmıştır. Burada okuyup mezun olan Ermeni gençleri, Türk düşmanı olan azgın komiteci ve çeteleri oluşturmuşlardır. Yine Ermenilere silah yapması öğretenler bu misyoner okulların öğretmenleridir. 6 3 Mart 1878 tarihinde yapılan Ayastefanos antlaşması ve 13 Temmuz 1878 tarihinde yapılan Berlin Kongreleri Ermenilere daha önce verilen hakların ağını genişletmiştir. Ermenilerin eğitimi ile ilgilenen Hoyaç Mihaçyal İngerutyun Cemiyeti, Araratyan ve Gilikan Ermeni Maarif Cemiyetleri Anadolu nun çeşitli il ve ilçelerinde 1880 yılından itibaren 36 yeni okul açmıştır. Bilhassa II. Abdulhamit in tahtan indirilmesinden sonra bu cemiyetler faaliyetlerini artırmış, Bitlis in Muş ve Siirt sancaklarının da aralarında bulunduğu bir çok vilayette 84 yeni okul açarak devreye sokmuştur SEVİNÇ Necdet. A.g.e. sah ÇARK Rh. Y. Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, , Yeni Matbaa, İstanbul 1953, sah SEVİNÇ Necdet, a.g.e. sah

3 Bitlis ve çevresinde açılan bu okulları açanlar, 1890 yılından itibaren meyvelerini toplamaya başlamışlardır. Bu okullarda öğrencilere aşılanan milliyetçilik, hürriyet ve bağımsızlık gibi kavramlar ön plâna çıkmış ve bu okullardaki misyonerlerin öncülüğünde isyanlar başlamıştır. Bitlis ve Van da Rus Konsolosu olarak görev yapan General Mayewski, Ermenileri isyanlara hazırlayan sebepleri şöyle sıralamaktadır: 1 Rusya nın 1877 yılında Kafkasya yı işgal etmesinden sonra Çarın hizmetinde öncülük yapan Ermeni subaylarının, Osmanlı İmparatorluğu nda görev yapan Ermenilerle temasa geçerek bunları Osmanlı Devleti ne karşı kışkırtmaları, 2 Osmanlı topraklarına gelen Amerikalı misyonerlerin gerek okullar vasıtasıyla ve gerekse konuşmalar yaparak Ermenileri kışkırtmaları,... 8 Ülkemizde açılan ve büyük bir misyonerlik faaliyeti içine giren bu yabancı okulların esas amacı, misyonerlerden kurulu birer silahsız ordu meydana getirerek işgal etmeyi planladıkları memleketlerde kendi kültürlerine dost birer kültür dairesi ortaya çıkarmaktır. Yetiştirdikleri beyinlerle tahrik ve anarşi çıkararak kendi hakimiyetlerini orada kurmaktır. Böylece kendilerine rakip gördükleri veya kendilerinden saymadıkları milletlere yaşama hakkı tanımamaktır. Asırlardan beri Amerika, İngiltere, Rusya, Fransa ve Almanya gibi ülkeler hep bu taktiği uygulamış ve genelde de başarılı olmuştur. Türkiye de Devlet Personel Dairesinde araştırmalar yapan AID Kamu Yönetimi Başkanı Dr. Richard Podol un Waşhington a yolladığı rapor, buna güzel bir örnektir. Sözde bir yardım teşkilatı olan AID in esas hedefini Richard Podol şöyle açıklamaktadır: 8 - MAYEWSKİ General, Van ve Bitlis Vilayetleri Askeri İstatistiği, Ankara Ünv. Basımevi, Ankara 1986, sah LEWİS Bernard, The Erergence of Modern Turkey, Oxford 1968, Ankara 1970, sah TÜRKÖZÜ Kemal, Osmanlı Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezalimi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ay yıldız Matbaası, Ankara 1983, sah. 14 3

4 10 yıldan fazla bir zamandır Türkiye de faaliyette bulunan Amerikan Yardım Programı şimdi meyvelerini vermeye başlamıştır. Önemli mevkilerde Amerikan eğitimi görmüş bir Türk ün bulunmadığı bakanlık veya iktisadi devlet teşekkülü hemen hemen kalmamıştır. Halen bulundukları kuruluşlarda ilerici kuvvet niteliğini taşıyan bu kimselerin kısa zamanda genel müdürlük veya müsteşarlık mevkiine geçmeleri beklenir. AID bütün çabalarını bu gruba yöneltmelidir. 9 Amerikan Bord Ajanlarının açtıkları Ermeni okullarında öğrencilere aşıladıkları ihtilal ve özgürlük ruhu, Ermeniler arasında hızla yayılmış, okullarda açıktan açığa Ermeni ihtilâl şarkıları söylenmeye başlanmıştır. 9 - SEVİNÇ Necdet, Sanık Yazılar, sah

5 BİTLİS TE ERMENİ İSYANLARI 1. Birinci Sason İsyanı ( ) İsyanlarıyla şöhret olan Sason, o günkü mülki teşkilata göre yüzden fazla köyü olan, Bitlis'e bağlı bir kaza idi (1310) yılında Adana'nın Saimbeyli kazasından olan ve tıbbiyede 8 sene okuduktan sonra Kumkapı Ayaklanmasının elebaşlarından Hamparsun Boyacıyan, 5 arkadaşı ile birlikte Sason ve Talori civarına yerleşmiştir. Bu kişi Kumkapı Ayaklanmasından sonra hükümet tarafından arandığından Atina'ya kaçmış, oradan Cenevre'ye geçmiştir. Daha sonraları ise Avrupalı kılık kıyafetiyle İskenderun üzerinden Diyarbakır'a gelmiştir. Sason ve Talori'ye yerleştikten sonra Ermenileri tahrik ve isyana teşvike başlamıştır. Murat takma adını kullanan Hamparsun Boyacıyan'a Muş, Diyarbakır ve Van Papazları, bilhassa Kızıl Kilise Papazı; propaganda yapması için ellerinden gelen yardımı yapmışlardır. Daha sonraları Adana Mebusu olacak olan Hamparsun Boyacıyan, ilk defa çetesiyle Muş'a 2 saat uzaklıktaki yaylada bulunan Vilikan Aşiretine hücum ederek bir kaç kişiyi öldürdüler. Mal ve eşyalarını yağmaladılar. Hükümet Muş'a askeri kuvvet gönderdiğinden, Muş'a hücum etmeye cesaret edemediler. Tekrar Anduk Dağı'nda toplanarak kollara ayrıldılar. Bu çevrede bulunan Bikrem ve Zadyan Aşiretleri'ne saldırdılar. Bu aşiretlerden birkaç kişiyi şehit ederek mallarını yağmaladılar. Bekran Aşiretinin ileri gelenlerinden Ömer Ağa'nın kardeşinin oğlu Hacı'nın karnına barut doldurarak ateşleyip, cesedi parçaladılar. Ermeni isyanı resmen başlamıştı. Ermeniler, ellerine geçirdikleri Müslümanları; gözlerini oyarak, kulaklarını keserek ve daha birçok iğrenç işkencelerden sonra öldürüyorlardı. Hamile kadınların karınlarını deşerek ceninleri öldürmek gibi canavarca hareketleri fırsat buldukça yapmaktan çekinmemişlerdir. Bu gibi canavarlıkları, Talorili Ohanes adında bir Ermeninin Hamparsun'a yazdığı ve sonradan ele geçen mektubun bir yerinde "12 gündür muzaffer idik. Fakat bu gün askerler her tarafımızı sardılar. Sonumuzun ne olacağı belli değil" cümlesinden daha birçok mezalim yaptıkları anlaşılmaktadır. Ermeniler bir taraftan bu mezalimi yaparken, diğer taraftan da İslâm dinine ve Osmanlı Devleti'ne ağza alınmayacak kadar adi küfürlerle hakaretten, hep bir ağızdan "yaşasın kralımız Murat" diye bağırmaktan ve Müslümanların boynuna haç takarak sokaklarda dolaştırmaktan da geri kalmamışlardır HOCAOĞLU Mehmed, Arşiv Belgeleriyle Tarihte Ermeniler, sah. 202, 203 5

6 Sonunda isyancıların başı Hamparsun Boyacıyan yakalandı. Yakalandıktan hemen sonra İngiltere'nin yardımıyla bağımsız bir Ermenistan kurmak için isyan ettiklerini itiraf etmiştir. Boyacıyan ve arkadaşları mahkeme edilmek üzere Muş'a gönderildi. Sason daki çatışma sonunda 2 er şehit, 6 er de yaralanmıştır. 2. Bitlis İsyanı (26 Ekim 1895) Saadettin Paşa ve İbrahim Cemal Efendinin Raporundan "... Bitlis Ermenilerini Diyarbakır, Erzurum, Van Komitecileri ihtilal ve isyana sürüklemişlerdir. Bitlis'teki Amerikan Koleji'nin de ihtilali tahrik ve teşvikte önemli yeri vardır. Bu Koleji, Bitlis'ten Amerika'ya gitmiş olan Ermeniler açmışlardır. Bitlis Koleji bir Amerikalının Bitlis'te doğmuş ve çocukluğunu orada geçirmiş olan George nin (George: Amerikalı misyoner) idaresindedir. Bitlis'ten saat uzakta oturan Ermeni çocukları burada yatılı okumaktadırlar. Misyoner George, Ermeni çocuklarının kafalarını hükümet aleyhine ihtilal ve isyan düşünceleriyle doldurup köylerine göndermektedir. Buradan mezun olanlar yakınlarına, komşularına ihtilal ve isyan fikrini aşılamışlar, Ermenileri bağımsızlık hayaline sürüklemişlerdir. Osmanlı Devleti ve Türk milletine düşman etmişlerdir. Misyoner George ile Piskopos Vekili; Ermenilerin ileri gelenlerine, onlar da Ermeni halkına Hınçak Komitesi'nin programını telkin ederek ayaklanma düşüncesini zihinlerine yerleştirdikten sonra fedai kaydına başlamışlardır. Bundan sonra her taraftan fedailer Bitlis'e dolmuş, hayali vaadlerle cesaretlendirilmişler. Devlet memuru Ermeniler istifa edip vazifelerden ayrılmışlardır. Ermeni esnafına gelince; Alış veriş için dükkanlarına gelen Müslümanlara: "Şu belindeki bıçağı ne taşıyorsun? Birkaç güne kadar hükmü kalmayacaktır" gibi hükümete sadakat, itaat ve tabiiyete aykırı küstahlıklara başlamış, her geçen gün biraz daha küstahlaşmışlardır. Bitlis olayının çıktığı 26 Ekim Cuma günü Müslümanlar camiler de hutbe dinlerlerken, Protestan Koleji'ndeki Kilise çanının ilk kez çalınmasında, Ermenilerin ileri gelenleri görünürlerden çekilip şuraya buraya gizlenmişler. İkinci defa çan çalındığında bütün Ermeniler dükkanlarını kapamışlar, eşyalarını öteye beriye dökerek yangın çıkarmaya kalkışmışlardır. Bir taraftan da evlerine gidip silahlarını alarak camilerin kapılarına doğru ilerlemeye başlamışlardır. 6

7 Bu sırada Ermeniler her taraftan biranda hücuma geçmelerinin işareti olan kilisenin çanlarının üçüncü defa çalmasından önce, pencerelerden durumu gören Müslüman kadınlar, çocuklarını camilere göndermişler, Ermenilerin hücuma geçmek üzere oldukları haberini vermişlerdir. Bu haber üzerine Müslümanlar Hutbenin bitmesini beklemeden dışarı fırladılar. Camilerden dışarı çıkan Müslümanlar, Ermenileri kapı önünde silahlı ve hücuma hazır görünce çatışma başlamıştır. Memur, komutan ve askerlerin aldıkları ciddi tedbirlerle ayaklanma ancak iki saat sürmüştür. Bu kargaşalıkta Müslümanlardan 38 ölü 135 yaralı, Ermenilerden de birçok ölü ve yaralı olmuştur. Yanmaya başlayan dükkanlar kısa zamanda söndürülmüş ve yayılmasına meydan verilmemiştir. Hanlardaki eşyalardan kayıp olanı yoktur. Ancak dükkanlardaki eşyalardan ufak tefek kayıplar olmuştur. Bitlis'teki olay çevreye de sıçramış, Bitlis'in kaza ve köylerinde de ayaklanmalar olmuştur. Bu ayaklanmalarda Müslümanlardan 86 ölü 38 yaralı, Ermenilerden de yine birçok ölü ve yaralı oluğu alınan tahkikat raporlarından anlaşılmıştır. 3. İkinci Sason İsyanı (Nisan 1904) 1897 yılı içinde bazı komite teşkilatları, Sason ve Muş bölgesine gelerek yerleştiler ve isyan esaslarını hazırlamaya başladılar. İlk önce Rusya'dan Kakakin adında bir Ermeninin başında bulunduğu bir çete Sason'da faaliyete geçti. Çok sürmeden cezalandırıldı. Bunun yerini Ahlatlı Serop aldı. Serop'da idare tarafından cezalandırılıp cesedi Bitlis'e getirildi. Bunun yerini de Antranik aldı. Sekiz yıl süren ( ) Ermeni canavarlığı çok kan dökmüş ve zorlukla bastırılmıştır. (Birinci Sason İsyanı'nda olduğu gibi İkinci Sason İsyanı'nda da Sason, Bitlis Eyaletine bağlı bir Sancak Merkezi durumunda bulunuyordu). İsyan hareketleri Sason'un her yanına yayılıyor, kanlı çarpışmalar oluyordu. Bir yandan da hükümet Muş Marhasası Vartan ile Bitlis Marhasasını öğüt vermek üzere asilerin yanına gönderiyordu. 13 Nisan 1904'de askeri harekât başladı. Çeteler Talori'ye çekildiler. Oradan da çarpışmalar Muş Ovası'na yayıldı. Çeteler sürekli olarak Ermenilerden yardım görüyordu. Hükümet, isyan için ovaya inmiş olan Sasonlu Ermenilerin bir daha yerlerine dönmemeleri için oralara yerleştirmek teşebbüsünde bulundu. Fakat Konsolosların karşı koyması sebebiyle bu proje uygulanamadı. Sasonlu Ermeniler yine eski yerlerine 7

8 gönderildi. Bu isyanda bu şekilde sona erdi, fakat o bildiğimiz zulüm ve vahşet propagandaları yine yapılmaya başladı. "Antranik'in Savaşları" adlı eserde Sason İsyanı ve çarpışmalar Ermeniler tarafından şöyle anlatılmaktadır. 11 "1904 Nisan'ında Ermeni isyanları, çarpışmaları, Sason tepelerinden ve Muş Ovası'ndan Van'a kadar yayıldı. Konsoloslar aracılık ederek Antranik'in uzlaşmasını teklif ettiler. Çete reisleri arasında Muş'un ve Sason'un ünlü Taşnaksutyun Komitecileri; Sivaslı Murat, Sebuh, Kevork Çavuş, Niko, Görün ve yeni ihtilalci olarak da Muşlu Sempad bulunuyorlardı. Kafkas ve İran Taşnaksutyun mensupları heyecan içinde insan ve cephane gönderiyorlardı. Ünlü çeteci Karabağlı Tuman, atlılarıyla Sason'a yetişmişti. Taşnaksutyun Bürosu ve Muş Merkez Komitesi temsilcileriyle birlikte kumandanlar toplanıp Antranik'i Genel Komutan seçtiler. Çarpışmalarda Sebuh ağır yaralandı. Akçalı Keork öldü. Sebuh'u Türklerin eline bırakmak istemeyen ve beraber götürmeye çalışan meşhur Hrayr da vuruldu. Hrayr ı da Serop'un yanına gömdüler. Düşmandan (Türklerden) kişi öldürüldü. Fedailer 53 tüfek ve 500 mermi ele geçirdiler. Savaş 12 saat sürdü. 14 Nisan da çarpışma Keliygozan (Geliyigozan)'dan iki saat ötede Merker köyüne sıçradı. Bu savaşa Antranik'in tertibiyle Murad da birkaç çetesiyle katıldı Türk askerine karşı koydular. 16 Nisan'da hükümet askerleri İshanzor yolunu tutmuşlardı. Savaş başlayınca Dalorik'te bulunan Sempad yetişti. O gün düşmandan 5 kişi öldürüldü. Hükümet kuvvetlerini Sason'da yoğunlaştırmış ve 14 Nisan'da Sason yakınında asker yığmıştı. Sasonlu Ermeniler ne pahasına olursa olsun savaşmaya karar vermişti. Antranik gelecekteki plânını tertipledi. Savaş ve savunma 22 Nisan'a kadar sürdü. Bu çarpışmalarda Ermeniler 11 kişi yaralı verdiler. Kon Çarpışması: Bu savaşta Türklerden 17 kişi öldürüldü. 14 kişi yaralandı. Ermenilerden bir ölü ve bir de ağır yaralı vardı. O da bir kaç gün sonra öldü. iki kişi de dondu KÜDÜLYAN K. Antranik'in Savaşları, Beyrut 1929 (Ermenice) 8

9 Zovasar Çarpışması: Kahramanlarımız 22 Nisan'dan 1 Mayıs'a kadar tepelerde kalıyorlar. 2 Mayıs'ta savaş Zovasar'da yoğunlaşıyor. Çarpışma; "Bir kurşunla bir ölü almak suretiyle" devam etti. Apagama ve Gomer Çarpışmaları: Bu savaşlar da bir arkadaşıyla Vahan düştü. Düşmanlardan birçok ölü ve yaralı yere serildi. Hükümet düzenli asker ve halkla Gomer'i işgal etmişti. Antranik savunmada bulundu. Antranik'e cephane taşıyan bir Ermeni kadın öldü. Keork Çavuş yetişti. Antranik'e yardım etti. Karanlık basınca kahramanlarımız zarar görmeden dağa çıktılar. Düşmandan birçok ölü yere serildi. Gurava Çarpışması: Antranik ve Keork Çavuş Sason'dan Pertek köyüne geldiler. 17 Temmuz'da 80 kadar asker de oraya yetişti. Mezarlık tarafında Sempad, İsu, Bogos, Asdur, hükümet askerlerinin cesetleriyle yerleri örttüler. Alaybeyi, askerle asilere boyun eğdirmek gayesiyle köye geldi. Kilisenin çanlarıyla ihtilalcilerin tüfeklerinin sesleri birbirine karıştı. Düşman 40 kişi kaybetti. Ermenilerden yalnız bir kişi öldü. Şamiram Çarpışması: 17 Temmuz'da Şeyh Yusuf köyün de yeni bir savaş başladı. Ahçanlı Ermeniler ve yerliler köyü savundular. Çarpışma öğleye kadar çok kuvvetli oluyor. Düşman bombalarını kullanıyor ve kiliseye girerek son kurşunlarını atmış olan 12 kişiyi öldürüyor. Sebuh, Antranik, Keork Çavuş, Murad, Sempad (Sembad), yerlerinde bulunuyorlar. Düşman kuvvetli bir ateşle karşılık görüyor. Sembad arkadaşlarından ikisini kaybediyor. Düşman akşam üstü olay yerinde 70 ölü bırakarak çekiliyor Antranik geceleyin çetesiyle Tatvan'a gidiyor, oradan işbirlikçilere ait iki yelkenle gemiyle Ahdamar'a geçmeyi başarmıştır. Van Gölü yolculuğu 2 gün sürmüştür. Bir kayık daha yakalıyorlar. Ahdamar'a geliyorlar. Burada yedi gün kalıyorlar. Savaş Meclisi kuruluyor. İçlerinden birisinin halk arasında teşkilatla meşgul olmasına karar veriyorlar. Bu görev Keork Çavuş'a veriliyor ve 16 Ağustos'ta Ahlat'a dönüyor. Antranik, yapılan ihbar üzerine sarılıyor, büyük ve benzeri görülmemiş müthiş bir çarpışma oluyor. Antranik gizlice Van'a giriyor, iki defa asker tarafından yeri bulunuyor. Çarpışma oluyor. Sonunda bir kaç arkadaşıyla Kafkasya'ya giderek, memleketine dönüyor." URAS Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1976, sa

10 BİTLİS'TE ERMENİ MEZALİMİ Komitelerin Van'dan sonra en çok önem verdikleri bölge Bitlis ve çevresiydi. Burası yılın her mevsiminde işlek ve sevkıyata elverişli olan Van - Diyarbakır - Halep - İskenderun yolu üzerinde olduğu ve Muş, Talori, Sason gibi eski Ermeni ayaklanmalarıyla şöhret olmuş yerlerin burada bulunması bakımından önem taşıyordu. Buna göre komiteler bu bölgeye pek fazla değer vermişler, teşkilat, tertibat ve lider bakımından en becerikli adamlarını, piskoposlarını buraya tayin etmişlerdir. Meşrutiyetin ilânından evvel ve sonra Patrikhane en seçkin ve gözde papazlarını, piskoposlarını buralara göndermiştir. 13 Gerek Van, gerekse Bitlis vilayeti öteden beri komite hareket ve çalışmalarına, Ermeni isyanlarına elverişli bir bölge olmuş, en kanlı olaylar bu bölgede çıkmış, Ermenilerin kutsallaştırdıkları yerli ve Kafkasyalı çete başları çetelerini buralar da kurmuşlar ve korkunç isyanları bu bölgede çıkarmışlardır. Patrikhane ve komitelerin Türk Devleti aleyhine Avrupa'ya yaptıkları şikayet ve sızlanmalarda daima bu iki vilayeti yağma, talan ve katliamların merkezi göstermişlerdir. Islahat meselesinde de yine bu iki vilayeti öne sürmüşlerdir. Ermenilerin Türk Devletine karşı tutumlarını anlamak için yalnız bu bölgedeki olayları incelemek yeterli olur. Bu bölge denilebilir ki, bir gün dahi Ermeni isyan ve saldırılarından kurtulamamıştır. En ünlü komite başları bu bölgeyi dolaşarak Ermenileri maddi ve manevi isyana hazırlamışlardır. Memleketi asayiş ve emniyetten mahrum, anarşik bir durumda göstermek için kendilerine faaliyet alanı olarak bu bölgeyi seçmişlerdir. Ermeni şair ve yazarlarının eserlerine, millî destanlarına yine bu bölge ve buradaki Ermenilerin hayatı konu olmuştur. Meşrutiyetin ilânından önce buralarda aylar ve yıllarca süren hazırlık ve tertiplerden sonra Sason, Talori ve Muş'ta isyanlar çıkardılar. Birçok Müslüman Türkün evini ve barkını söndürdüler. Arkasından da derhal İngiltere, Fransa, Rusya ve diğer yabancı devletlere hitaben hazırlanmış telgraflar yağdırdılar. Yabancı memleketlerdeki komite şubeleri de Müslümanların, sözde yaptıkları mezalim hakkında miting ve gösteriler yaptılar. Yabancı devletlerin parlamentolarına dilekçe vererek bu bölgedeki hayat şartlarını bildirdiler. Böylece gerçek durumu bilmeyen birçokları, Ermeni savunucusu ve koruyucusu kesildi. Bu durum son günlere kadar sürüp gitti. Halbuki esas mağdur ve mazlum olan Müslümanlardı. Mağdur ve mazlum Müslüman Türkleri Avrupa'ya zalim olarak tanıttılar. Komite telkinleri olmadığı zamanlar, bu bölgede Türklerle 13 - Ermeni Komitelerinin A'mal ve Harekat-ı İhtilaliyyesi, Ankara 1983 sa. 227,

11 Ermeniler güzel güzel geçinip gidiyorlardı. Muş - Bitlis merkezlerinde ve çevrelerindeki birkaç yerden başka diğer az sayıdaki Ermeni köylerinde bulunan Ermeniler, Ermenice dahi bilmezlerdi. Türkçe konuşur, birbirleriyle iyi geçinir, birbirlerinin hak ve mukaddesatlarına saygı gösterirlerdi. Daha sonra Rus siyaset ve emellerine alet olan satılmış komitecilerin telkin ve faaliyetleri, iş bulmak için Amerika, Avrupa ve İstanbul'a giderek sonra memleketine dönen art niyetlilerin, akılsızların fitne ve fesatlarının sonucu olarak Türk ve Ermeniler arasında derin düşmanlık uçurumları açıldı. Bu bölge cehenneme döndü. Rusya'dan Kafkasya, İran ve Trabzon yoluyla bölgeye silah ve patlayıcılar sokuldu. Şurası kesin ve şüpheye yer vermeyen bir hakikattir ki, doğu vilayetlerinin hiçbirinde Müslümanlar, hiçbir zaman Ermeniler kadar silah sahibi olamamışlardır. Müslümanların çifte ve kaval tüfeklerine, ağızdan dolma tabancalarına karşılık, Ermenilerin her köyünde mükerrer seri ateşli yüzlerce Rus mavzerleri, bombalar, gramamliherler, mavzer ve daha birçok son model tabancalar bulunuyordu. Saldırılar her zaman Ermeniler tarafından yapılmış, Müslümanlar mağdur ve mazlum durumda kalmışlardır. Buna karşılık Müslümanlar daima Ermenilerin koruyucusu kesilen Rus, İngiliz ve Fransız Konsolosları tarafından olayların sebebi ve sorumlusu olarak gösterilmişlerdir. Evvelce de buralarda komite teşkilatı vardı. Meşrutiyetin ilânından sonra bu teşkilat daha mükemmel ve işler hale getirildi. Köylere varıncaya kadar çete ve fedai tertipleri, komite merkezleri yapıldı. Ermeniler tamamıyla komitenin verdiği emirlere göre hareket etmeye başladılar. Ermeni yerleşim yerini komitenin öğretmen ve papazları idare ediyor ve diğer meselelere ait komite kararlarını tebliğ, Ermeniler arasındaki geçimsizlikleri komitenin talimatına göre hallediyorlardı. Halkı hükümete yaklaşmaktan, resmi dairelere başvurmaktan uzaklaştırıyorlardı. Ermenilerden silah almakta gevşek davrananları, hükümete başvuranları cezalandırıyor, hatta ölüm cezası gibi çok ağır cezalar vermekten çekinmiyorlardı. 14 Seferberliğin ilânından sonra Taşnak Komitesi Rusya'dan gerekli talimatı almış, Van bölgesinin idaresini tanınmış komitecilerden Van Mebusu Varamyan'a, Muş ve Bitlis bölgesinin idaresini de yine Van Mebusu Vahan Papazyan'a vermişti. Varamyan Van'da, Papazyan Muş'ta hareketleri hazırlamaya ve idareye koyuldular HOCAOĞLU Mehmet, a.g.e. sah. 607, HOCAOĞLU Mehmet, a.g.e. sah

12 Ermeniler, seferberliğin ilk günlerinde Türkiye lehinde gösteriler yaptılar. Askerlik şubelerine giderek silah ve elbiselerini aldıktan sonra topluca firar etmeye başladılar. Kaçanlar ya düşman tarafına geçiyor, yahut çete olarak Türk devletine karşı iç isyanlar çıkarıyorlardı. Bu çeteler, askerlik vazifesini yapmaya giden Müslümanlara saldırıyordu. Bu durum, Ermenilerin öteden beri tuta geldikleri duruma göre normal sayılabilirdi. İş bununla da kalmayarak gittikçe önemli bir durum arz etmeye başladı. Müslümanlar vatanî vazifeleri için büyük bir istekle koşarken, Ermenilerin hemen hepsi kenarda bucakta saklanmaya, askerlik şubelerinden silah ve elbise alanlar firara ve çeteler kurarak askere gitmiş Müslümanların geride kalan ana, baba, eş ve çocuklarına saldırmaya başladılar. Ocak 1914'de Bitlis'in Hizan kazasına bağlı Ahkis (İkiztaş) yönündeki Sugür köyüne asker kaçağı aramak ve asker almak için gönderilen jandarma müfrezesini köyün Ermenileri; Türk Hükümetine asker vermeyeceklerini ve hükümeti tanımadıklarını söyleyerek ve silahla karşı koyarak ayaklanmayı başlattılar. Jandarmaları kurşun yağmuruna tuttular. Çıkan çarpışmada jandarmalar şehit oldular. Jandarmaların ele geçen cesetlerinde; erlerin gözlerinin oyulmuş ve taşlar arasında kafaları ezilmiş oldukları görülmüştür. Korsu, Ahkis (İkiztaş), Beykri (Kaymaklı), Arşın, Tasu (Örtülü) köylerinde de Ermeniler aynı şekilde ayaklandılar. Sugür köyünde yaptıkları korkunç vahşilikleri buralarda da tekrarlamaktan çekinmediler. Bu köylere yolu düşen Müslüman asker ve sivil de aynı şekilde şehit oldular. Van - Bitlis arasındaki Gevaş yolu askeri nakliyat için önemli bir yoldu. Buradan geçen telgraf hattı ordunun en önemli haberleşme aracı idi. Bu hattın önemini bilen komiteler, Gevaş telgraf hatlarını keserek ordunun muhaberesini durdurdular. Hattın tamir edilmemesi için çeteler yolları keserek, gönderilen müfrezelere üç gün ardı arkası kesilmeden ateş yağdırdılar. Tasu (Örtülü) ve Vasikür Ermeni yerleşim yerlerinde isyan devam ederken, merkeze bağlı bir köy olan Viris'de de (Erdoğan) 24 Ocak 1914'de çarpışmalar başladı. Ölen eşkıyalar arasında Van'ın Hordis köyü papazının oğlu, bu bölgedeki çarpışmaları sevk ve idare için Van'dan gönderilen Vahan ile çete başı Kalo'nun cesetleri de mevcuttu. Ayrıca Van komitecilerinden İşhan'a ait damgalı bir kısrak da bulundu. Bitlis ve Hizan bölgesinde ayaklanma başlar başlamaz, Muş Ovası'nda da ayaklanmalar başladı. Sancağa bağlı Servenek köyüne asker almaya giden jandarma müfrezesine, köy çevresinde evvelce kazınmış siperlerden ateş açılarak saatlerce kurşun yağdırdılar. Erlerden bazıları şehit oldu. Aynı zamanda Akan bucağına bağlı Kümes Ermeni 12

13 köyüne giden bucak müdürüyle yanındaki jandarma müfreze-sini misafir oldukları evde kurşun yağmuruna tuttular. Bu kurşunlama tam sekiz saat sürdü. Jandarma ve sivillerden dokuz kişi öldü. Bucak müdürünün bulunduğu ev ateşe verilip yakıldı. Buradaki çarpışmaları idare edenlerin; Muş Taşnak Komitesinin delegesi Rupen ve komite başlarından meşhur Esru olduğu, isyanın Papazyan tarafından sevk ve idare edildiği anlaşılmıştır. Yine asker toplamak için Hizan'a giden Bitlis Jandarma Alay Komutanı ile yanındaki müfrezenin; Karkar Deresi'nde yolları kesilerek üzerlerine yedi saat kurşun yağdırılmış, Jandarmalardan bazıları şehit düşmüştür. Meşhur çeteci Üzümlü Lato da, yanındaki Van fedailerinden oluşan çetesiyle Müküs ve Hizan çevresinde faaliyette bulunuyordu. Ermenilerin bu ayaklanmalarından maksatları; askerlerin hareketlerini, nakliyatını ve haberleşmesini bozmak, askerleri uğraştırmak, böylece Ruslara yardım etmekti. Bitlis Ermenileri bu gaye uğruna ellerinden geleni esirgemediler Seferberlik Türk milleti; Birinci Dünya Savaşında yedi ayrı cephede, ayrı ayrı düvele karşı savaşmak zorunda kalmıştır. Bu cephelerden birisi de "Kafkas Cephesi" diye bilinen "Doğu Cephesi" dir. Doğu cephesindeki savaşlar boyunca Bitlis; seferberlik, iki göç olayı ve büyük bir yıkımla sonuçlanan Rus işgali görmüştür. Seferberlikten haberdar olan Bitlis halkı, işini ve sanatını olduğu gibi bırakarak askerlik şubesinin önünde uzun bir kuyruk oluşturmuştur. Bu sevinç ve heyecan içerisinde bir bayram havası göstererek yolculuk hazırlığında bulunmuşlardır. Nihayet seferberliğin üçüncü günü davul-zurnanın hazin sesleri arasında ilk kafile Bitlis'ten ayrıldı. Mahallebaşı denilen mevkide toplanan akraba ve komşularla veda görüşmeleri yapılırken, bu ayrılık saatinin gidenler için bir sevinç kaynağı, kalanlar için de gözyaşları manzarası oluşturuyordu. Bu kafileyi takiben Bitlis şehrinden akın halinde birçok kafileler aynı şekilde birliklerine uğurlanmışlardır. Ne yazık ki bunlardan hiçbiri geri dönmemiştir kişilik 10.uncu Kolordu askerinin bir kısmını teşkil eden Bitlis çocuğu, tamamen şehitlik mertebesine ulaşmıştır HOCAOĞLU Mehmet, a.g.e. sah AYDIN Sıtkı, Bitlis Tarihi, Acar Matbaası, İstanbul 1967, sah. 35, 36 13

14 Bitlis Halkı vatan sevgisi için askerlik şubesine koşarken, koynumuzda beslediğimiz, Türk tarafından misafir gibi ağırlanan Ermeniler, bu savaşta velinimeti olan Türk milleti için hiç de iyi olmayan şeyler düşünmektedirler. 2. Bitlis'ten Göç Halk kış hazırlıklarını görmüş, aile yuvasında mutlu iken 1916 Şubat'ın da düşman ordularının tekrar Bitlis çevresine geldiği ve halkın ikinci defa göç ettiği görülmektedir. Türk ordusunun müdafaa hattı Dideban Dağı'na kadar uzanmış bulunuyordu. Topların sesleri her iki taraftan yükselmeye başladığı zaman, şehirden kolayca duyulmaktaydı. Hükümet, halkın biran önce şehri boşaltmasını çeşitli duyuru araçlarıyla halka duyurmaktaydı. Diğer taraftan yerde 3-4 metre kalınlığında kar bulunmakla beraber, kar yağışı geceli gündüzlü bütün şiddetiyle devam ediyordu. Halk; çocuklarının ellerinden tutarak, çocukları yürüyemeyecek kadar küçük olanlar ise anne-baba kucağında olarak çevre il ve ilçelere göç ediyordu. Bir kısım halk da, birinci hicretin zorluk ve acılarını göz önünde bulundurarak evrelerini terk etmediler. Yola çıkanlar günde ancak bir iki saat yürüyebiliyorlardı. Çocuklarını; akşam karanlığı olunca karın üzerine serdikleri cacımlarda yatırmaktaydılar. Kalplerden çıkmayan bu acıklı durumları ölüm saatleri bekliyordu. Yola çıkan halk yorgun ve güçsüz düşmüştü. Yürümeye artık gücü yetmeyen halk, 1 ile 5 yaş arasındaki küçük çocuklarını yol kenarındaki karların ve köprü kemerlerinin altına terk ediyordu. Terk ederken de önlerine biraz ekmek, biraz da yiyecek meyve bırakarak göz yaşları içinde terk ediyorlardı. Sadece Bitlis'ten Duhan (Sarı Konak) deresine kadar bırakılan çocuk sayısı 1.000'i aşmıştı Bitlis'in İşgali 21 Şubat'ta 3 koldan taarruza geçen Rus birliklerinin sağ kolu, arazinin çok engebeli ve sarp olmasından dolayı kendisine gösterilen istikamete doğru ilerlemeğe muvaffak olamayarak geceleyin cepheden taarruz eden Abasiyef'in komutasındaki orta kola katıldı. Bu süre zarfında Ruslar 300 asker yaralı vermişlerdir. Türk askerinin karşısında günlerce bocalayan Rus birlikleri, şehre girmeye muvaffak olamayınca, bir hileli manevraya başvurdular. Bu manevraya göre Rus birlikleri, topçu hazırlık ateşine girişmeden geceleyin piyade ile Türkleri gafil avlamak gayesindeydiler. Bu fikir müfreze komutanı Miralay Şatilof tarafından ileri sürülmüş ve Abasiyef 18 - AYDIN Sıtkı, a.g.e. sah. 36, 37 14

15 tarafından da uygun görülmüştür. Bu gece baskını 2-3 Mart gecesi yapılacaktı. Hemen plânın uygulamasına geçtiler. Rus birlikleri Başhan mevkiinden geri çekilir gibi görünerek ordugahını Bitlis'ten uzaklaştırdı. Bu hareketin Türk keşif kolları tarafından tespit edilmesi üzerine, Dideban Dağında mevzilenmiş olan asker istirahata geçirilmiş, yalnız keşif kolları ve keşif karakolları görevde bekletilmiştir. Bu olayı işiten halk, tehlikenin uzaklaştığını zannederek, günlerden beri korku içinde ve gecelerini uykusuz geçirenler o geceyi tam bir istirahatla geçireceklerini zannederek derin uykuya daldılar. Düşmanın önceden çekildiği haberi üzerine Dideban Dağındaki gözetleme kulesinde istirahatta bulunan askerler, aniden Ermenilerin saldırısına uğramış, orada bulunan birkaç askerimiz (tahminen 16 kişi) Ermeniler tarafından şehit edilmiştir. Bu arada önde bulunan Rus Taburu Türk mevzilerine yanaşarak uyumakta olan Türk askerini esir almıştır. Bu sırada şehrin çeşitli yerlerindeki dağ ve tepelere makineli tüfekler yerleştirmiştir. Diğer Rus birlikleri Ermenilerin de yardımıyla Bitlis - Tatvan yolu üzerinde bulunan Papşin (Yumurta tepe) hanını terk ettikten sonra Güzeldere yolundan ve Simek (Doğru yol) nahiyesi üzerinden Bitlis - Siirt yoluna çıkarak Araplar köprüsünü tutmuşlardır. Ruslar yaptıkları gece baskınından esir ve 12 top ele geçirmişlerdi 19 Sabah şafakla birlikte saat 05 civarında Rus birlikleri makinalı tüfek ve top atışlarıyla şehre saldırdılar. Kışladaki asker, evlerindeki halk, bu ani saldırı karşısında neye uğradıklarını bilmeyerek Siirt istikametine doğru kaçmışlardır. Yol boyunca Deliklitaş mevkiine kadar etraftaki dağlardan işleyen makineli tüfeklerin kurşunları yüzlerce ihtiyar, genç, kadın ve çocukların şehit olmasına sebep olmuştur. Saat 05'den sonra Rus birlikleri şehre girmeye muvaffak oldular. Saat 07 sıralarında muharebe sona ermiştir. Kaçmayı başaramayan Türkler, Ruslar tarafından esir alınmıştır. Ruslar gece baskınını yaptıkları zaman Türk askeri istirahata çekilmişti. Bu sebeple Ruslara pek mukavemet gösterilmedi. Bunun sonucu olarak Bitlis'in işgalinde Rus birliklerinin kaybı, yaralı ve ölü olarak 24 kişidir Genel Kurmay Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Osmanlı Tarihi, Kafkas Cephesi Harekâtı, II. Cilt, G.Kurmay Basımevi, Ankara 1985, sah. 340, MASLOFSKİ General, Umumi Harpte Kafkas Cephesi, Genel Kurmay Başkanlığı, Ankara, sah AYDIN Sıtkı, a.g.e. sah. 37, 38 - Genel Kurmay Başkanlığı, a.g.e. sah. 340,

16 Bitlis'in işgalinden sonra gelişen olayları Rus Generali Maslofski şöyle açıklamaktadır: "Bitlis'in zaptından sonra 3 Mart 1916 öğle zamanı Antranik'in komutasındaki 1.inci Ermeni İntikam Taburu gece hücumundan evvel arkada bırakılmış olduğundan, boğaza girerken müsaade almadan şehre girmiş ve birçok Türk ailesinin toplanmış oldukları Amerikan Hastanesi'ne koşmuşlar ve intikam kastiyle öldürmeye teşebbüs etmişlerdir (Maslofski'nin bu açık itiraflarından başka, sadece şehirlerdeki halk değil, yollardaki göç etmekte olan halkta topluca öldürülmüşlerdir). Müfreze komutanının emriyle sevk edilen Kazak Bölüğü tarafından karışıklığın önüne geçilmiş ve katliama kalkışanlar tevkif edilerek sükûnet sağlanmıştır." 21 Bu kana susamış Ermenilerin yapmış oldukları katliamlar Maslofski'nin anlattığı gibi hemen bastırılmamış, üstelik Ermeniler de tevkif edilmemiştir. Ermenilerin tevkif edildiklerine dair bugüne kadar ne bir belgeye, ne de bir gazinin ifadesine rastlanılmıştır. Eğer Ermeniler tevkif edilmiş olsalardı, Bitlis'te Ermeniler katliam yapamayacaklardı. Üstelik Ermeniler bu katliamı yaparken de Rus birliklerinden destek görmüşlerdir. 4. Bitlis'te Ermeni Mezalimi Bitlis'in işgalinden sonra Rus Ordusu desteğindeki Ermenilerin Bitlis te yaptığı katliamlar çok zalim ve acımasız bir şekilde olmuştur. Bu katliamlar da ölenlerin isimlerini burada tek tek zikretmeye imkân yoktur. Kısa olarak her mahalleden katledilen bazı Müslümanların isimlerini de yazmadan geçemeyeceğim. HERSAN MAHALLESİ Hurlulu Reşit oğlu Mehmed'in 50 yaşındaki annesi Nigar ismindeki kadın, Ermeniler tarafından kama ile kesilerek şehit edilmiş, bu adamın hanesinde bulunan Ahmet Ağanın masum kız çocuğu da aynı akıbete uğradıktan sonra, cesedi sokağa atılarak köpeklere yedirilmiştir. Hülafayı Nakşibendiyyeden Haydar Efendi, Medine kadın, damadı Halid ve oğlu Ali, Molla Mehmed, İbrahim ve Osman'ın 21 - MASLOFSKİ General, a.g.e. sah

17 hanesine iltica eden Reşit ve karısı ile üç kız - üç erkekten ibaret olan çocukları. Yine bu mahalleden Yusuf ve karısıyla 6 çocuğu, 14 yaşındaki Hasan, Hasan oğlu Ahmet, Salih oğlu İbrahim, Haydar oğlu Abdulmecit ve Abdülaziz, Molla Ali oğlu Mehmed, Fakih Mehmed ve iki oğlu, kızı ile karısı, Molla Resul, Yusuf, Mehmed, Tevfik, Aziz ve Şefik namlarındaki şahıslar kılıç ve balta ile Ermeni komitecileri tarafından feci bir şekilde parçalanmışlardır. AVİH MAHALLESİ Bu mahalleden Polat, 50 yaşındaki Hasan ve İzzet, Gülbeyaz, Fehiye, Halid ve 7 yaşındaki oğlu, Hezar ismindeki kadın, 16 yaşındaki Polat ve Cihangir, Bekir kızı Cemile, Mustafa kızı Rabia, 15 ve 17 yaşlarındaki Ali ve İzzet, Rabia'nın kocası Hasan, Resul kızı Kâile, Kılıçoğlu Hasan, oğlu İzzet, Mazran Şeyhi İzzettin Efendi, karısı Sema Hanım, hizmetkârı Kırmızı, Ahmet oğlu Mehmed ve kardeşi Miktad, Aşirzade Farisi, Kardeşi Ahmed, damadı İzzet, Aşirzade Habib'in karısı Zekiye, İsmail, Yeğeni Halid, sıvacı Bulakoğlu Fetullah, Bayındıroğlu Hacı Ali'nin oğlu Yusuf, Hacı Yusufzade'nin 13 yaşındaki kızı Melek ve İrfan'ın annesi Zülfinaz, Meşkozade Mahmud'un kızı Feride (bu kadın korkudan aklını kaçırmıştır). Bunlar Ermeniler tarafından feci bir şekilde katledilmiş, çoğunun evleri yakıldıktan sonra tahrip edilmiştir. KÖMÜS MAHALLESİ Abdülgani'nin pederi Selim, Kızılmescid Camii'nin önünde pek feci bir şekilde şehit edilmiştir. Yine bu mahalleden bakkal Muhyiddin, Karçikaz kazası ahalisinden Osman, 40 yaşındaki Rahime ve 45 yaşındaki Hanife, kayın biraderi Mirza'nın karısı Gülçin, Rüstem oğlu Şaban, Kösezade Hasan ve oğlu Süleyman, Çelebizade Haydar ve zevcesi Peri, aslen Kerekoğlu köyü ahalisinden olan Süleyman kızı Zarife, kardeşleri Ali ve Mahmud. Bunlar da Ermenilerin zulüm ve işkencelerinden kurtulamadılar. TAŞ MAHALLESİ İsmail oğlu Mehmed'in 90 yaşındaki babası şehit edilmiş, hanesi Ermeniler tarafından yağma edilmiştir. Yine bu mahalleden Kâmil Efendi evinden alınarak kurşunla öldürülmüştür. Zavallının kayın validesi ve biraderi ile 3 aylık çocuğu, hanesinde çalışan Rukiye Hanım, aynı canilerin vahşetine kurban olmuşlardır. 17

18 Taş mahallesinde oturmakta olan Faris, evinden alınıp götürülmüş ve yaşayıp yaşamadığı meçhul kalmıştır. Faris'in 10 yaşındaki oğlu Kadir ve diğer oğulları Tevfik ve Şerif'in başlarını tüfeğin dipçikleriyle ezmek ve çizmeleriyle çiğnemek suretiyle vahşi bir şekilde katletmişlerdir. Yine Faris'in dayısı Tahir oğlu Dursun'un karıları Mentan, Kişmiş ve Ziynet namlarındaki kadınların defalarca namuslarına tecavüz edilmiş, amcazadesi Esad kılıçla parçalanmıştır. Bu mahallede katledilen diğer Müslümanlar şunlardır: Haydar oğlu Hasan, Rıdvan oğlu Sofi, Halid'in hemşiresi Hanife ve Rahime, biraderi Resul ve biraderzadeleri Yusuf, Cemil, Hamid ve Huri, Sadıkoğlu Polad'ın oğlu Yusuf, karısı Nazlı, kızları Nesibe, Hediye, İsa oğlu Abdülhamid, İsmail, Ali oğlu Mehmed ve amcası Kasım, amcazadeleri Halid ve Abdülkadir, Kasım'ın biraderi Halid, İbrahim'in oğlu 12 yaşındaki Zeyyad, Mahmud ve kayın biraderi Mikdat, Said, Hamid, Cemil namlarındaki şahıslardan bazıları evlerinde diri diri yakılmıştır. Bazıları da balta ile parçalanarak vahşi bir surette şehit edilmişlerdir. Bu mahallede ırzlarına tecavüz edilen kadınların yekünü, mühim bir miktara ulaşmıştır. ZEYDAN MAHALLESİ Veli kızı Sultan, kardeşi Ömer, işgal sırasında şehri terk etmek isterken Tahşut yakınlarında katledilmişlerdir. Yine aynı mahalleden Mehmed kızı Dilber, kocası Hakverdi, düşmanın şehre girişi sırasında önce mermi ile yaralanmış, sonra da öldürülmüşlerdir. Bu mahallede katledilen diğer kişiler şunlardır: Süleyman kızı Bessi, kocası Abdullah, kardeşi Maruf, Reşid ve Germi adındaki şahıslarla Feriha adındaki genç kız ve Ömer. KIZILMESCİD MAHALLESİ Aslen Ahlatlı olup bu mahallede ikamet etmekte olan Hüseyin oğlu Salih'in 70 yaşındaki babası kılıçla parçalanmıştır. Yine Ahlat'ın Ergizan mahallesinden olup Kızılmescid mahallesinde oturan İbrahim kızı Ayşe ve biraderi feci bir şekilde doğranmıştır. Ermeni zulmüne maruz kalan diğer Müslümanlar şunlardır: 18

19 Mehmed kızı Nesibe, Hoca Yusuf, Ali, Berber Şükrü, Külhancı Salih, Hacı İsmail, biraderi İshak, Şerif kızı Gevher. Bu kişiler Ermeni canavarları tarafından insanlığın kayıt edemeyeceği bir feci tarzda şehit edilmişlerdir. AYNELBURAT MAHALLESİ VE DİĞER MAHALLELER Aynelbarut mahallesinden Hüsa oğlu Bedri'nin 17 yaşındaki kızı Fatma'nın Ermeniler tarafından cebren bekâreti izale edilmiş, hanesi yağma olarak işkenceye maruz bırakılmıştır. Bitlis mahkeme azası Mülazım Şaban Efendiyi geceleyin Ermeniler evinden çıkararak feci bir şekilde şehit etmişler, bütün paralarını almakla beraber kızı 15 yaşındaki Nahiye'nin cebren namusuna tecavüz edip, kayın pederi Musa Efendiyi şiddetli döverek katletmişlerdir. Gülperi adındaki kadını da Ermeni karıları katletmişlerdir. Hamtus mahallesinden Hasan kızı Yadigar, 19 yaşındaki oğlu Abdurrahim, Ermeniler tarafından öldürülmüş, ayrıca 10 lirası alınarak Evi yağmalanmıştır. Aslen Ahlatlı olan Abdülaziz kızı Hamail, oğulları Ali ve Şakir, Ermeniler tarafından kurşuna dizilerek öldürülmüşlerdir. 10 yaşındaki Pakize'nin kulağı ve kolu kesildikten sonra katledilmiştir. Mermutlu mahallesinden Mehmed kızı Şöhret, 9 ve 4 yaşlarındaki oğulları Müştak ile Hikmet, Ermeniler tarafından kılıç darbeleriyle öldürülmüş, parası alınarak evi yağma edilmiştir. Kurubulak mahallesinde oturan İbrahim kızı Menti, yaşlı babası İbrahim ve kardeşi Mecid, Ermenilerin kılıç darbeleri altında can vermişler ve eşyalarıyla paraları olduğu gibi alınmıştır. Yine aynı mahallede oturan Hasan kızı Ebani, kocası, kayın biraderi Hasan'la karısı Nazime, Rus ve Ermeni çeteleri tarafından öldürülmüşlerdir. 22 Zeydan ve Hersan mahallelerinin yirmiye yakın sokağı tahrip edilmiş, bütün meyva ağaçları ile diğer verimli ağaçlar kökünden kesilmiştir. Pazardaki bütün dükkanlar yakılmış, bazılarının damları yıkılmıştır. 1 Mahallebaşındaki Caferzade'nin evi tahrip edilmiş ve yirmiden fazla insan evin önünde öldürülmüştür. 2 Aynı mahalledeki Abdullah'ın evinde Ali ve Abdullah adların da oniki yaşındaki iki çocuk öldürülmüş, İlyas oğlu Kerim boğazlanmıştır Ermeni Komitelerinin A'mal ve Harekât-ı İhtilaliyyesi, a.g.e. sah MISIRLIOĞLU Kadir, Moskof Mezalimi, Cilt I-II, Sebil Yayınları İstanbul 1977, sah

20 3 Mahallebaşı yolu üzerinde kadın ve erkek on beş kişiden fazla insan öldürülmüştür. 4 Antepli Fatma adındaki kadına tecavüzde bulunulmuş ve sol elinin iki parmağı kesilmiştir. Ermeniler tarafından Bitlis'te tahrip edilen mukaddes mekanlarla, Resmi Daireler ve bazı hususi binalar da şunlardır: CAMİLER 1 - Meydan Camii 2 - Camii Kebir 3 - Hoca Beğ Camii 4 - Gökmeydan Camii 5 - Şeyh Hasan Camii 6 - Kurupınar (Bulak) Camii 7 - Farisiye Camii 8 - Kureyş-i Camii 9 - Mermutlu Camii 10 - Taş Camii 11 - Kızılmescid Camii 12 - Alemdar Camii 13 - Şerefiye Camii 14 - Dört Sandık Camii 15 - Sultan Arap Camii 16 - Hatuniye Camii (Bu Camii ahır haline getirilmiştir) Diğer camiler yakılarak tahrip edilmiştir. TEKKELER 1 - Küfrevi Tekkesi 2 - Şeyh Emin Efendi Tekkesi 3 - Şeyh Abdullah Bedehşani Tekkesi MEDRESELER 1 - Gökmeydan Medresesi 2 - Kerâfiye Meydan Medresesi 3 - Gazi Begiyye Medresesi 4 - Şerefiye Medresesi 5 - İhlasiye Medresesi 20

21 Bitlis - Muş'ta kurulup Rus ordusuna öncülük eden ve Türklere karşı giriştikleri mezalimle tanınan bir Ermeni Çetesi Bitlis - Muş'ta kurulup Rus ordusuna öncülük eden ve Türklere karşı giriştikleri mezalimle tanınan bir başka Ermeni Çetesi 21

22 ZİYARETGAHLAR 1 - Şeyh Abdullah Bedehşani Ziyaretgâhı 2 - Veli Şemsettin Ziyaretgâhı 3 - Şeyh Bayu Ziyaretgâhı 4 - Şeyh-ül Garip Ziyaretgâhı MEKTEPLER 1 - Gökmeydan İbtidai Mektebi 2 - Mermut Mahallesi Civarında Sultani Mektebi 3 - Kızılmescid İbtidai Mektebi 4 - Çarşı Başı İbtidai Mektebi 5 - Hersan Mahallesi İbtidai Mektebi KARAKOLLAR 1 - Mahallebaşı Karakolu 2 - Kurubulak Karakolu 3 - Çarşı Karakolu 4 - Sapırkor Karakolu 5 - Kömüs Karakolu 6 - Zeydan Karakolu HAMAMLAR 1 - Paşa Hamamı 2 - Han Hamamı 3 - Orta Hamam HANLAR 1 - Çarşı Tüccar Hanları 2 - Aşağı Kalede Hamza'nın Hanı (Hazo Hanı) RESMİ DAİRELER 1 - Hükümet Dairesi 2 - Polis Dairesi 3 - Jandarma Dairesi 4 - Belediye Dairesi KÖPRÜLER 1 - Arap Köprüsü 2 - Alemdar Köprüsü 22

23 3 - Sefer Beğ Köprüsü 4 - Diyadin Köprüsü 5 - Şor Pınar Köprüsü 6 - Hatuniye Köprüsü DEPOLAR 1 - Gökmeydan Askeri Deposu 2 - Belediye Civarında Askeri Depo Bunlardan başka hususi mekânların pek çoğu Ermeniler tarafından yakıldı ve tahrip edildi. Yukarıdaki beyanlar, komisyon huzurunda yeminli şahadet halinde dinlenmiş olup, alâkalı zabt aşağıdaki isimleri bulunan şahıslar tarafından imzalanmıştır. 23 Hacı Melikzâde ŞEYH YUSUF Rüştiye Arapça Muallimi ÖMER HULUSİ Bitlis Mektupçu Vekili HAKKI Molla Asazâde ABDULHAKİM Polis Müdür Vekili M. ARİF Kazazlar Şeyhizâde YUSUF Bu tutanağın dışında aşağıdaki evler de yıkılmıştır: Zeydan Mahallesinde Sıvacızade Abdülgani'nin evi, Zeydan Sorgu Hakimliği mutemedi Resul Efendinin evi ile aynı mahallede oturan kardeşinin evi, Zeydan da Tahincizade Hakverdi'nin evi, Zeydan da Musazade Reşid'in evi ile aynı mahallenin Ağaçlıkale mevkiinde Hacı Hamza'nın evi tamamen yıkılmıştır. Hersan Mahallesinde Saatçızade Mehmet Efendinin evi, polis memuru Halef Efendinin evi, aynı mahalleden Alizade Osman Efendinin evi ile Tahtavizade Mahmut Efendinin evi yıkılmıştır. Zeydan Mahallesinde Resulzade Tüccar Derviş Efendinin evi, Taş Mahallesinde Hacı Mehmet Salih Efendinin konağı yıkılmıştır YAŞARBAŞ Enver, Ermeni Terörünün Tarihçesi, Petek Yay. Erz. 1983, sa MISIRLIOĞLU Kadir, a.g.e. sah. 122,

24 Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretlerinin torunu Yedek Subay Feyyaz Efendi hatıralarında Bitlis in işgal sonrasını şöyle dile getirmektedir Fecayi-i elim e, şehrin (Bitlis in) arz ettiği manzara... Şu koca şehir ıssız bir harabeye dönmüştü. Sokaklarda e lan insan naaşları yatıyor. Haneler harap edilmiş, dükkanların bütün kepenkleri kırılmış, caddeler kan lekeleriyle doluydu. Daha birkaç gün evvel top, tüfek, mitralyoz sesleriyle kanlı muharebelere sahne olan şehir, şimdi sükünet-i ebediyeye dalmış, bir kabristan halini almıştı. İlkbaharın buy-u safası, vahşete gıpta ettiren insanların hırs ve intikam ilcaatıyla bir mezbahane haline getirdikleri bu talihsiz şehre leş kokusundan insanın burnu tıkanmak derecesine geliyordu YILLARI ARASINDA ERMENİLER TARAFINDAN BİTLİS TE KATLEDİLEN TÜRKLERE AİT SOYKIRIM CETVELİ 26 Cilt ve Olayın Ölü Belge No Tarih Muhteviyatı Sayısı 1.Cilt 3.Belge Hudut köylerine taarruzda ölenler / Çeşitli köylerde yapılan katliam 123 1/ Savur köyünde katledilenler 29 1/ Rus ve Ermeni saldırısında ölenler / Hizan-Uçum Nahiyesi köylerinde ölenler 113 1/ Kaçmaya çalışanlardan öldürülenler / Tatvan iskelesinde saldırıda ölenler / Köylerde yapılan katliamlarda ölenler 311 1/ İşgal sırasında zulümden ölenler 12 TOPLAM: İBRAHİMOĞLU Uğur, Feyyaz Efendi ve Zakir Bey, Ankara Osmanlı Arşivi, Daire Başkanlığı tarafından yayınlanan Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar da ve Anadolu da Ermeni Mezalimi I-II-III-IV - Türkiye Gazetesi, ÖZFATURA M. Necati, Dış Politika Kasım

25 6. Ermenilerin Müslüman Halka Yaptığı Mezalimle İlgili Belgeler Ermeni çeteleri ve Rusların Bitlis te ve diğer vilayetlerde Müslüman halka yaptıkları mezalimle ilgili 24 Mayıs 1916 tarihli belge. (Belge 1) Rusların Ermeni çeteleriyle birlikte Hasankala dan hudûdasliyyeye geri çekildiklerinde beraberlerinde götürdükleri iki bin İslam ahalisinden bir kısmını öldürüp bir kısmını ülke içlerine sevkettikleri, Erzurum da dokuz kişiyi idam edip on dört yaşına kadar olan erkek nüfusunu meçhul yerlere gönderdikleri; Pekreç nahiyesinde Ermenilerden teşekkül eden bir mahkemenin üç-dört yüz kişiyi astığı, Aşkale, Tercan, Ilıca, Tavuskerd ve Artvin cihetlerinde İslâm namına bir şey bırakmadıkları, Van da Ermeniler iki yüz kadar kadın ve çocuğu öldürüp Mahfuran Deresi nde sekiz-on bin Müslüman ı katlettikleri, Narman hududunda Hot karyesi ahalisinin mitralyözlerle tamamen imha edildiği, Bitlis in Çukur nahiyesindeki Morh-i Süflâ muhacirlerinin çoğunun kılıçtan geçirildiği, Ergani, Cinis, Pezentan ve Semerşeyh karyelerinin ahalisiyle birlikte yakıldığı; Bedirhani Kamil in şarlatanlığı sebebiyle Bitlis e yakın bir yere yerleştirilen pek çok köy ahalisinin açlıktan öldüğü, ağır hasta çocukların Bitlis Hastanesi nde vahşice öldürüldüğü, Balekan köyünde katledilenlerin cesetlerinin köpeklere yedirildiği, Çukur da esir edilen kadın ve kızlara tecavüz edilip ihtiyarların yakıldığı, çocukların süngüyle öldürüldüğü vesair katliama dair Erzurum, Bitlis ve Mamuretülaziz vilayetlerinden gelen telgraf suretleri Mayıs sene (1) Mayıs sene (1) Mayıs sene (1) 332 BOA, HR.SYS.HU, kr.110, dos. 12-2, nu. 9-11, 17 Ruslarla Ermeni çetelerinin Bitlis ve Van da yaptıkları soykırım ile ilgili 17 Haziran 1916 tarihli belge. (Belge 2) Van ve Bitlis vilayetlerinin işgali sırasında Ruslarla Ermeni çeteleri tarafından İslâm ahaliye feci zulümler yapıldığı; Bitlis e gelen Rus süvariyle Ermenilerin kaçmakta olan İslâm ahaliyi büyük-küçük, çoluk-çocuk demeden katlettikleri; Van a Rusların yaklaştığını öğrenen Ermenilerin isyana teşebbüs ettikleri ve göç eden İslâm ahaliyi takip 27 - Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR.SYS.HU,kr.110, dos.12-2, nu 9-11,17 25

26 Belge - 1 Ermeni çeteleri ve Rusların Bitlis ve diğer vilayetlerde Müslüman halka yaptıkları mezalim 26

27 Belge 2 Rusların ve Ermeni çetelerinin Bitlis ve Van da yaptıkları soykırım 27

28 ederek yollarda feciâne bir şekilde katlettikleri, göç edemeyip içeride kalan binlerce kadın, kız ve erkeği vahşice kestikleri, Van a bağlı Tmar nahiyesi dahilindeki köylerden Zeve, Mollakasım, Şeyhkara, Şeyhanne, Ayans, Paksi, Zorâbadve daha bir çok köy ahalisinin göç edemediklerinden dolayı Ermeniler tarafından hiçbir fert bırakılmaksızın tamamının soykırıma tabi tutulduğu, Rusların Hakkari ye bağlı Dir kasabasına geleceği sırada ortaya çıkan çetelerin yol üzerinde bulunan köylerin İslâm ahalisinin erkeklerini katledip, en büyüğü üç yaşında olan binden fazla çocuğu kılıç ve kamalarla parça parça ettikleri ve her parçalarını bir el kadar bırakarak çocuk cesetlerinden siper yaptıkları, üç dört yüzü aşkın kızın bikrini izale ederek kadınların ihtiyar olanlarını katl ve idam ettiklerine dair Haziran (1) 332 Fi 19 Mayıs sene (1) 332 Fi 20 Mayıs sene (1) 332 Fi 22 Mayıs sene (1) 332 Fi 28 Mayıs sene (1) 332 BOA, HR.SYS.HU, kr. 110, dos. 12-2, nu Ermeni çeteleri ve Rusların Bitlis ve civarında yaptıkları katliamlara ait 27 Ağustos 1916 tarihli belge. (Belge 3) Kızılmescid, Zeydan, Hersan, Taş mahallesi, Aynelbarid mahallesi, Avih mahallesi, Ahlat ın Erkizan (Erkezen) mahallesi, kömüs mahallesi, mahallebaşı, Adilcevaz, Karçıkan kazası, Yako karyesi, Tatargazi karyesi, Patnos karyesi, Hamtos mahallesi, Mermutlu mahallesi, Azad karyesi, Kerekoğlan karyesi, Kurubulak mahallesi, Nahoşnut mahallesi, Mabekor mahallesi ve Malazgirt in Şirvanşeyh karyesinde Rus ve Ermeni çeteleri tarafından işkenceyle öldürülen, namusları kirletilen, evleri yakılıp, paraları çalınan, malları yağma edilen Müslümanlar ile yakılan ve tahrip edilen cami, medrese, tekke, mektep, ziyaretgah, resmi daire, köprü hamam ve depoların isimlerine dair, Rus istilası sırasında kaçamayıp Bitlis te kalan ve Ermeni çeteleriyle Rusların mezalimine uğrayan İslâm ahalisinin yeminli ifadeleri. 29 Fi 14 Ağustos sene (1) 332 BOA.HR.SYS.HU, kr. 110, dos. 12-2, nu Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HR.SYS.HU, kr.110, dos.12-2, nu Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR.SYS.HU, kr.110, dos. 12-2, nu