DANİŞMENDLİ SAHASINDAKİ KONAR-GÖÇERLER VE FAALİYETLERİ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (GENEL TÜRK TARİHİ) ANABİLİM DALI DANİŞMENDLİ SAHASINDAKİ KONAR-GÖÇERLER VE FAALİYETLERİ (XI.-XV. YY.) Yüksek Lisans Tezi Dilek DEMİR ANKARA-2003

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (GENEL TÜRK TARİHİ) ANABİLİM DALI DANİŞMENDLİ SAHASINDAKİ KONAR-GÖÇERLER VE FAALİYETLERİ (XI.-XV. YY.) Yüksek Lisans Tezi Dilek DEMİR Tez Danışmanı Prof. Dr. Yavuz ERCAN ANKARA-2003

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (GENEL TÜRK TARİHİ) ANABİLİM DALI DANİŞMENDLİ SAHASINDAKİ KONAR-GÖÇERLER VE FAALİYETLERİ (XI.-XV. YY.) Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı:. Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Tez Sınavı Tarihi:.

4 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... ÖNSÖZ... KISALTMALAR GİRİŞ.. 1-Anadolu nun Fethi ve Türkmenler 2-Anadolu da Kurulan İlk Türk Beylikleri... I II IV V V XI I. BÖLÜM DANİŞMENDLİ BEYLİĞİ VE TÜRKMENLER Danişmendlilerin Menşei ve Kuruluşu... 1 Danişmendliler ve Selçuklularla İlişkileri.. 6 Danişmendiye veya Danişmendli Sahası 14 II. BÖLÜM SELÇUKLU HAKİMİYETİNDEKİ DANİŞMENDLİ SAHASINDA TÜRKMEN İSYANLARI:Babailer İsyanın Nedenleri 19 Babai Ayaklanması. 23 III. BÖLÜM İLHANLI HAKİMİYETİNDEKİ DANİŞMENDLİ SAHASINDA KONAR-GÖÇERLER Ağaç-Eriler. 30 Moğollar ve Tatarlar IV. BÖLÜM XIV. VE XV. YÜZYILDA DANİŞMENDLİ SAHASINDA YAŞANAN HAKİMİYET MÜCADELELERİ Kadı Burhaneddin Ahmed-Timur ve Osmanlı Devleti Timur a Karşı Memlük ve Osmanlı Devleti İle İttifak I. Bayezid ve Kadı Burhaneddin. 49 Kırkdilim Savaşı (1392) ve Sonrası 51 Danişmendli Bölgesinde Osmanlı Hakimiyeti ve Timur... 55

5 Anadolu daki Konar-Göçerlerin Timurla İlişkisi SONUÇ BİBLİYOGRAFYA 61

6 ÖNSÖZ Danişmendli Sahasındaki Konar-Göçerler ve Faaliyetleri (XI. - XV. yy) olarak adını belirlediğimiz çalışmamızda amacımız, yoğun siyasi çekişmelere ve karışıklıklara sahne olan Orta Anadolu nun, daha çok Sivas-Kayseri-Malatya şehirleri üçgenindeki tarihini incelemektir. Bu bağlamda öncelikle Türklerin Anadolu ya gelişi; Anadolu nun nasıl Türk yurdu olduğu konuları üzerinde duracağız. Ardından araştırmamıza adını veren Türkmen beyliğinin menşei konusuna açıklık getirmeye çalışacağız ve inceleyeceğimiz sahanın sınırlarını belirleyeceğiz. Danişmendli sahası olarak adlandırılan bölge oldukça hareketli bir tarihe sahip olduğundan incelememizi buradaki ilk Türk siyasi oluşumu olan Danişmendilerden başlatıp Timur un Anadolu yu istilası ile noktalayacağız. Bu süreçte, yaşanan siyasi olaylarda bölgedeki Türkmen, Moğol ve Tatar grupların durumunu da ele alacağız. Burada şu noktayı da açıklamak isteriz ki bu çalışma sadece, Danişmendli sahasındaki konar-göçer aşiretlerin nüfus, sosyal hayat, vs. durumlarını tespit amacına yönelik değildir. Gayemiz XI. XV. yy. da bu bölgede yaşanan olayları incelemek olduğundan, bunu ifade edebilecek anlam derinliğine sahip bir isim bulma arayışımızın sonucunda, çalışmamızın adını bu şekilde belirlemeyi uygun bulduk. Araştırmamıza da bu düşünceden hareketle başladık ve XI.-XV. yy lara ait kaynaklara dayanılarak yapılan çalışmalardan yararlanma yolunu seçtik. Komnena, Esterabadi gibi kişilerin eserlerinin tercümelerinden faydalanırken, onların anlattıkları dönemin birebir içinde bulunmaları dolayısı ile duygusal davrandıklarını göz ardı etmemeye çalıştık.

7 Bizi bu araştırmaya teşvik eden ve çalışmamızın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen birbirinden değerli hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim. Dilek DEMİR

8 KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. İ.A. TDVİA TDEK DTCFD Adı geçen eser Adı geçen makale İslam Ansiklopedisi (İstanbul) Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul) Türk Dünyası El Kitabı (İstanbul) Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi

9 GİRİŞ 1-Anadolu nun Fethi ve Türkmenler Anadolu ya ilk Türk akınları İskitlere kadar uzanır, ardından Kavimler Göçü ne neden olan Hunlar da Anadolu ya gelmiş ancak kalmayarak yollarına devam etmişlerdir. Don ve Volga nehirleri arasında yaşayan Sibirler de Bizans la mücadelelerinde Anadolu ya girmişlerdir. 1 Bölgeye Müslüman Türklerin ilk akınları ise Abbasilerin ordularında görev yapan ve AVASIM denilen Bizans sınırına yerleştirilen Türkler tarafından gerçekleştirilmiştir. Onlar, Sivas, Niksar, Amasya, Konya, Ankara ve Çankırı civarına düzenledikleri seferlerle Bizans ı yıpratmışlardır. 2 Anadolu ya yerleşmek amacıyla gelenler ise Oğuzlardır. Aral Gölü nün kuzeyinde hüküm süren Oğuz Yabgu Devleti ne bağlı olarak yaşayan Oğuzlardan bir bölümü, devletle ters düşmüş, başlarında subaşı Selçuk olduğu halde Cend şehrine gitmişlerdir. Selçuk ölünce yerine geçen oğlu Arslan Yabgu döneminde Maveraünnehir deki Karahanlı ve Gaznelilerin baskılarına maruz kalan Oğuzların lideri de esir düşmüştür. Bundan sonra Oğuzların başına Selçuk un torunları Tuğrul ve Çağrı Beyler geçmiştir. Burada bir noktayı belirtmemiz gerekmektedir. Çalışmamızın adında yer alan (konar-göçer) sözü, Selçuklu Devleti nin idari yapısı içinde Kızılırmak ın doğusunda yaşayanlara verilen Türkmen adının ve bu bölgedeki diğer grupların ifadesinde 1 İskitler, Hunlar ve Sibirlerin faaliyetleri için bkz. Akdes Nimet Kurat, Karadeniz in Kuzeyindeki Türk Kavim ve Devletleri (IV.-XVIII. y.y.), Ankara, Ayrıntılı bilgi için bkz. M. Halil Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, İstanbul, 1944, s.19-21

10 kullanılmıştır. Selçuklu liderliğinde yaşamlarını sürdüren Oğuzlar için de yine Türkmen kelimesi kullanıldığından bu kavramı sık sık kullanacağız. Bu nedenle önce Türkmen sözünün nereden geldiğini kısaca açıklayalım. Bu konuda Faruk Sümer Hoca şunları kaydetmektedir; Oğuzlardan Müslümanlığı kabul eden zümrelere, onları gayr-ı müslim kardeşlerinden ayırt etmek için, Maveraünnehir Müslümanlarınca Türkmen adı veriliyordu. Daha önce söylendiği gibi, Orta Asya da ilk defa Müslümanlığı kabul eden Türk kavmi Balasagun ile Mirki arasında yaşayan Türkmenler olduğu için Türkmen adı, Maveraünnehir Müslümanları arasında Müslüman Türk şeklinde hususi bir anlamda kullanılmaya başlandı. Böylece Oğuzlardan da Müslüman olan zümrelere Türkmen denildi XIII. yy. başlarından itibaren artık her yerde Türkmen, Oğuzun yerini aldı Türkmen adının (Türk-i İman), (Türk-manend=Türk gibi, benzer) kelimelerinden geldiği veya Öz-Türk anlamı taşıdığı da düşünülmektedir. Tuğrul ve Çağrı beylerin etrafındaki Türkmenleri, Karahanlı-Gazneli baskısından kurtarmak için daha güvenli bir yurt arayışına girdiklerini; Çağrı Bey in İbrahim Kafesoğlu da, Türkmen in Oğuzların diğer adı olduğunu kaydeder. (bkz. SELÇUKLULAR, İ.A., c.10, MEB, 1988, s.393);hüseyin Hüsameddin de, İslamiyeti ilk etapta kabul eden Oğuzların sayısının üç milyon olduğunun tahmin edildiğini, bunların Türk-i İman adıyla anıldığını, Makedonya kralı İskender in de Türkistan a gelişinde bölge halkı için bunlar Türk e benziyor anlamında Türk-i manend sözünü kullandığını kaydediyor. (bkz. Amasya Tarihi. C.II. İstanbul, 1329, s.251); Türkmen adı hakkında ayrıca bkz. İ. Kafesoğlu, Türkmen Adı, manası ve mahiyeti, Jean Deny Armağanı, Ankara, 1958; Tufan Gündüz, Türkmen Adına Dair Bazı Fikirler, G.Ü. Fen Edebiyat Fak., Sosyal Bilimler Dergisi-II, Ankara,1998 F.Sümer, Oğuzlar, İstanbul, 1992, s.60; (ayrıca bkz. D. Avcıoğlu, Türklerin Tarihi-III, İstanbul, 1994, s )

11 bu nedenle 1018 de Azerbaycan üzerinden Anadolu ya geldiğini ve bu sefere daha önce Azerbaycan a gelen Türkmenlerin katıldıklarını biliyoruz. 3 Selçuklular, Gaznelileri Dandanakan da yenerek devletlerini kurduklarında Merv de büyük kurultay toplamışlar; devletin sınırlarının genişletilmesi için doğuda ve batıda fetihler yapılmasını kararlaştırmışlardır. Bu sırada Gazneli Mesud ile araları açılan Balhan, Irak ve Navekkiye Türkmenleri 4 liderleri Boğa, Göktaş, Dana, Oğuz oğlu Mansur, Anasıoğlu yönetiminde batıya gitmişler, Anadolu da fetihler yapmışlar ve aldıkları yerlerde Tuğrul Bey adına hutbe okutmuşlardır. Tuğrul Bey de onlara, Azerbaycan a yerleşip Bizans a akınlar düzenleyecek Selçuklu komutanlarına katılmaları emrini vermiştir. 5 Yine Tuğrul Bey, İbrahim Yinal ı Azerbaycan genel valiliğine atayarak şehzadelerden Kutalmış la Anadolu nun fethiyle görevlendirmiştir. Onlar 1048 de Bizans ı bozguna uğratmış; Tuğrul Bey de 1054 ten itibaren kısa bir süre fetihlere katılmıştır de Azerbaycan dan gönderilen Türkmenler Erzurum ve Erzincan ı almışlar; 1059 da Çağrı Bey in oğlu Yakuti, Van Gölü nün kuzeyinden hareketle Sivas ı almış kendisine Anadolu nun fethinin başkomutanlığına devamı bildirilmiştir. 6 Onun emriyle, Emir Horasan Saları, Dicle ve Fırat nehirleri civarında fetihlerde bulunmuştur. Tuğrul Bey döneminde fetihler Kızılırmak a kadar dayanmıştır. Ancak bu dönemde amaç Anadolu ya yerleşmekten çok karşılarına çıkacak güç bırakmamak, 3 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1998, s.14 4 Sultan Mesud ile Türkmenlerin ilişkiler için bkz. Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara, 1989, s Ali Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Şüleymanşah, Ankara,1990, s A. Sevim, a.g.e., s.3-6

12 ileride yapılacak fetihlere zemin hazırlamaktır. Bizans taki taht kavgaları; Peçenek ve Uzların Balkanlardaki faaliyetleri de Türklerin işini kolaylaştırmıştır. 7 Tuğrul Bey den sonra tahta çıkan Alp Arslan döneminde de Anadolu seferleri devam etmiştir. Aslında bu harekat, Selçuklulara sığınan göçebe Oğuzları, Memleketi ve reayayı korumak için 8 Anadolu ya sevk etme zorunluluğunun bir sonucudur. Çünkü yerleşik düzene geçen Oğuzlar için, bozkır yaşantısına alışmış göçebeler, mevcut düzenin bozulması demekti. Konar-göçer denmesinin daha doğru olacağı bu boyların yaşantılarına uygun coğrafi özelliklere sahip Anadolu ya sevkleri ile İran ve Irak ta yarattıkları karışıklar da sona ermiş olacaktı. 9 Alp Arslan, merkezi Rey deki karışıklıkları çözüp Azerbaycan a gitmiş; Anadolu ya giden yollar hakkında Emir Tuğtekin den bilgi almış ve ordusunu iki kola ayırarak sefere çıkmışsa da ülkesinde çıkan karışıklıklar nedeniyle geri dönmüştür. Ancak komutanlarına Anadolu nun fethine devam emrini vermesi ile Horasan Salari, Gümüştekin ve Afşin fetihleri sürdürmüştür. Gümüştekin e bağlı olan Afşin daha sonra onu öldürmüş ve Alp Arslan ın kendisini cezalandırmasından korkarak kuvvetleriyle Anadolu içlerine kaçmış; kendi başına fetihlerde bulunmuştur. Bu şekilde Gaziantep in kuzey batısını, Antakya, Malatya ve Kayseri yi ele geçirmiş; başarılı çalışmaları nedeniyle Alp Arslan tarafından affedilmiştir (1068) 10. Bu dönemde şehzadelerden Yakuti ve sultanın eniştesi Erbasgan (Ertasgun) da kuvvetleriyle fetihlere katılmışlar; Emir Afşin den başka Ahmed Şah, Uvakoğlu 7 M.H.Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, s O. Turan, İKTA, İ.A., c.5/2, 1988, s İ. Kafesoğlu, SELÇUKLULAR, s Emir Afşin ve faaliyetleri için bkz. A. Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları (Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur), Ankara, 1990, s.18-32

13 Atsız ve kardeşi Çavlı, Arslantaş, Dilmaçoğlu Mehmed, Sanduk, Tavtaoğlu (Duduoğlu), Tarankoğlu gibi Türkmen beyler de onların hizmetinde faaliyetlerde bulunmuşlardır. 11 Selçuklu kuvvetlerinin Anadolu da kolayca ilerlemeleri 12 Bizans taki karışıklıktan da kaynaklanıyor; imparator ancak öncü birlikler veya kendine bağlı emirliklerin kuvvetleriyle Türkleri durdurmaya çalışıyordu. Bu durum general Romen Diojen in (Romanos Diogenes) imparator olmasına kadar sürmüştür. O, oluşturduğu kalabalık orduyla Selçukluları durdurmak istemişse de Malazgirt Savaşı nda ağır yenilgi almaktan kurtulamamıştır. Malazgirt Zaferi, Anadolu nun fethinde ve Türkleşmesinde bir dönüm noktasıdır. Selçuklu Devleti nin kuruluşundan itibaren yoğunlaşan Anadolu seferine aile ve hayvanları ile ilerleyen ve bazen de Selçuklu ordularının himayelerinde bulanan Türkmenler de katılmışlar; fethedilen bir çok yere rağmen geride kalan sağlam Bizans kale ve garnizonlarından gelen saldırılar nedeniyle zaman zaman Azerbaycan a geri dönmek zorunda kalmışlardır. İşte Malazgirt zaferi ile Bizans ın gücü iyice kırılınca Anadolu yu güvenilir bulan konar-göçerlerin buraya göçü yoğunlaşmış ve Anadolu ilk defa 1071 den sonra etnik simasını süratle ve külli olarak değiştirmiş ve Türkleşmeye başlamıştır. 13 Malazgirt savaşı sonrası yapılan antlaşma 14 ile serbest bırakılan Bizans İmparatoru İstanbul a dönünce öldürüldüğünden antlaşma geçersizleşmiş; Alp Arslan ın komutanlarına verdiği emir neticesinde Anadolu da fetih hareketleri tam 11 Yinanç, a.g.e., s Tuğrul Bey, Alp Arslan ve emirlerin faaliyetleri için bkz. M.A. Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s O.Turan, Selçuklular Zamanı, s Alp Arslan ve Romen Diojen arasında yapılan antlaşma için bkz. M.A. Köymen, a.g.e., s.276-7

14 anlamıyla başlamış ve ölümüyle yerine geçen oğlu Melikşah döneminde de devam etmiştir de Emir Kapar adlı bir kişi Murat Nehri civarında fetihlerde bulunurken Anadolu nun doğusundaki Türkmenler de Kutalmışoğulları ile Emir Tutuk ve Artuk liderliğinde Kızılırmak ın batısına geçmişlerdir. 15 Anadolu daki ilk Türk beyliklerinin de kurucularından biri olan Emir Saltuk un Erzurum ve civarında; Emir Artuk un Mardin ve çevresinde; Emir Danişmend in Sivas-Kayseri-Amasya ve civarında; Emir Mengücük ün Erzincan dolaylarında fetihlerde bulunduğuna dair bilgiler M.Halil Yinanç tarafından eleştirilmektedir. Kendileri, Alp Arslan ın emirleri arasında Saltuk adlı birinin bulunmadığını; Emir Danişmend in fetihlerde bulunduğu yerlerin de Emir Tutuk ve Artuk tarafından alındığını kaydetmektedirler. 16 Ayrıca Sultan Melikşah ın Anadolu nun fethi için bin civarında bir kuvvet gönderdiği, her askerin ailesiyle geldiği düşünüldüğünde ortaya çıkan Türkmen nüfusunun bin civarında olduğu 17 ;1084 yılı itibariyle Anadolu nun büyük ölçüde Türklerin eline geçtiği 18 Anadolu ya gelen Türkmen boylarının dağılımının şu şekilde olduğu kaydedilmektedir; Anadolu nun kuzeyine Oğuzların Boz-ok kolundan on iki, güneyine ise Üç-ok kolundan on iki boy gelmiştir. En kalabalık grup Üç-oklara mensup Kınık boyudur. Ondan sonra sırayla Bayındır, Afşar, Kayı, Çepni, Igdır, Salur, Döğer, Bayat ve Yıva boyları gelmektedir Yinanç, a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s.172

15 2-Anadolu da Kurulan İlk Türk Beylikleri Malazgirt Zaferi sonrası Alp Arslan ın emriyle şehzade ve emirler Anadolu daki faaliyetlerini sürdürmüşlerdir ki bunlara baktığımızda 1074 yılı itibariyle Kelkit ve Yeşilırmak havzalarının Emir Artuk; Divriği-Erzincan bölgesinin Emir Mengücük; Erzurum ve civarının Emir Saltuk; Sivas-Amasya-Tokat-Kayseri- Malatya ve civarının Emir Danişmendoğlu Gümüştekin Ahmet Gazi tarafından 20 alındığını görüyoruz. 21 Bu dönemde Büyük Selçuklu Devleti tahtında Melikşah bulunduğu ( ) için ele geçirilen yerlerde onun adına hutbe okutuluyor ve bağlılık bildiriliyordu. Bu duruma öncelikle Kutalmışoğlu Süleyman son vermiş ve bağımsızlığını ilan etmiştir. Zaten, onun Melikşah tarafından Anadolu ya gönderilmesi konusunda görüş birliği de yoktur. Alp Arslan nın ölümünden sonra çıkan karışıklıklardan yararlanarak Anadolu ya kaçtığı düşünülmektedir. 22 Süleymanşah, 1075 de İznik i alarak bağımsızlığını ilan etmiş ve devletini kurmuştur. Bu olanlar karşısında Melikşah, onu itaate almak için üzerine kuvvet göndermiştir. 23 Anadolu da fetihlerini sürdüren emirler ise Melikşah ın ölümünün ardından (1092) yaşanan taht kavgaları sırasında 24 bağımsızlıklarını ilan ederek beyliklerini kurmuşlardır. Bu şekilde ortaya çıkan beylikler ve egemenlik alanları şöyledir; 20 Emir Danişmend in aldığı kaydedilen Sivas-Amasya-Tokat ve civarının 1072 den sonra Emir Artuk tarafından alındığı; Emir Danişmend in ancak 1076 dan sonra Anadolu ya gönderildiğine dair bilgilere sonraki bölümde değineceğiz. 21 Ali Sevim- Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi-I, Ankara, 1989, s O. Turan, Selçuklular Zamanında, s Anadolu Selçuklu Devleti nin kuruluşu ve Melikşah ile mücadele için bkz. O. Turan, a.g.e. s Melikşah ın ölümünün ardından yaşanan gelişmeler ve Fetret Devri için bkz. M.A. Köymen, a.g.e., s.71-95

16 Artukoğulları (Mardin ve civarı), Yinal / İnaloğlları (Diyarbakır ve çevresi), Demleçoğulları (Bitlis ve civarı), Toğan-Arslanoğulları (Siirt ve civarı), Ahlatşahlar / Sökmenliler (Ahlat-Van ve civarı), Saltukoğulları (Erzurum ve civarı), Mengücükoğulları (Erzincan-Kemah ve civarı), Çubuk/Çapakoğulları (Harput ve civarı), Danişmendoğulları (Sivas-Kayseri-Amasya-Tokat ve civarı), Çaka ve Tanrıbermişoğulları (İzmir ve civarı). Bu beyliklerden, Ahlatşahlar dışında hepsinin Türkmen asıllı olduğu kaydedilmektedir ki 25 özellikle Anadolu nun fethi ve Türkleşmesi açısından bir sıçrama noktası olarak düşünülen Doğu ve Güneydoğu Anadolu da kurulan beyliklerin tarihine kısaca bakmak yararlı olacaktır düşüncesindeyiz. a-saltukoğulları (1071(?)-1202): Beylik hakkında kesin bilgilere ulaşılamamasına rağmen Malazgirt Savaşı sonrasında kurulma ihtimali üzerinde görüş birliğine varılmaktadır. Beyliğin adı Emir Saltuk tan gelmiştir. Saltuk adının Türklerde çocuğun yaşamasını sağlamak için konulan isimlerden biri olması ihtimali vardır. 26 Yine beyliğin kurucusunun Saltuk Bey olduğu ve asıl adının Ebul Kasım olduğu kaydediliyorsa 27 sürülmektedir. Düvel-i İslamiye 28 da bu konuda da değişik düşünceler ileri adlı eserde.sultan Alp Arslan tarafından Anadolu nun yukarı şarkisine gönderilip başları olan Ebu lkasım tarafından Erzurum civarında kurulmuştur İzzeddin Saltuk bin Ali 540 (1145) da tahta çıkmış bu hanedana onun ismine nisbetle (Beni Saltuk) denmiş olmaktadır. İfadesi yer alır. 25 F. Sümer, Oğuzlar, s F. Sümer, Doğu Anadolu da Türk Beylikleri, Ankara, 1990, s a.g.e., s Halil Ethem, Düvel-i İslamiye, İstanbul, 1345, s.227

17 Beyliğin siyasi tarihi ise kısaca şöyledir; Melikşah tan sonraki taht kavgalarında Muhammed Tapar ı desteklemişlerdir. 29 Ebul Kasım ın oğlu Ali den sonra beyliğin başına Ziyaeddin Gazi geçmişse de hakkında pek bilgi yoktur. O ölünce İzzeddin Saltuk dönemi başlar. Bu dönem de Ahlatşah ve Demleçoğullarıyla akrabalık kurulup beylik güçlendirilmiştir. Saltuk un ölümünden sonraki beyler aktif siyaset izlemediklerinden Anadolu Selçuklu Devleti tarafından yıkılmıştır. 30 b-mengücükoğulları ( ?): Alp Arslan ın emirlerinden Mengücük Gazi tarafından Erzincan, Kemah, Divriği ve civarında kurulan beyliğin başında Mengücük Gazi den sonra oğlu İshak yer almıştır. Onun döneminde Mengücükler önce Danişmendli Beyliği ne bağlanmışlar sonra da Divriği ve Erzincan-Kemah Mengücükleri olarak ikiye ayrılmışlardır Erzincan-Kemah Kolu 32 : En tanınmış beyleri Fahreddin Behramşah olup onun döneminde Anadolu Selçukluları ile akrabalık kurulmuş; II. Kılıç Arslan ile oğlu Kutbeddin Melikşah arasındaki taht mücadelesinde arabuluculuk yapılmıştır. O, Alaaddin Keykubad ın sultanlığı döneminde de Selçuklularla dostluk ilişkisini korumuşsa da yerine geçen oğulları bunu başaramamışlar ve Anadolu Selçuklu Devleti ne tabi olmuşlardır. 2-Divriği Kolu 33 : Bildiğimiz ilk bey Süleyman adında bir kişidir. Ölümüyle yerini oğlu Şahinşah (Şahan Şah) almış ve Anadolu Selçuklularına tabi olmuştur. 29 F. Sümer, a.g.e., s A. Sevim- Y. Yücel, a.g.e., s H. Ethem, a.g.e., s Erzincan-Kemah Mengücükleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. F. Sümer, a.g.e., s Divriği Mengücükleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. F. Sümer, a.g.e, s ve H. Ethem, a.g.e., s.225

18 Şahinşah tan sonra beyliğin başına oğulları Süleyman ve İshak geçmişse de bunların devri kısa sürmüştür. Hakkında bilgi sahibi olduğumuz son iki bey Şahinşah ın torunu Ahmed Şah ve oğlu Salih tir. Bu kolun tam olarak ne zaman sona erdiği bilinmemektedir. c-artukoğulları: Mardin ve civarında kurulan beyliğin bilinen ilk atası Eksük tür. O, Oğuzların Boz-ok kolunun Döğer boyuna mensuptur. 34 Beylik adını oğlu Artuk tan 35 almıştır. Artuktan sonra beylik Mardin, Hasankeyf ve Harput kollarına bölünmüştür. 1-Hasankeyf (Hısn-ı Keyfa) Artukluları: Büyük Selçuklu Devleti ne bağlı olarak 1102 de kurulan bu kol, Haçlılara karşı başarılı mücadeleler verişse de önce Anadolu Selçuklularına sonra da Eyyubilere bağlanmıştır (1232). 2-Mardin Artukluları: Kurucusu Artukoğlu Necmeddin İlgazi olup Haçlılar ve Gürcülerle mücadele etmişler; sırasıyla Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu, Karakoyonlu ve Timurluların egemenliğine girmişler ve Karakoyunlularca 1409 da yıkılmışlardır. 3-Harput Artukluları: yılları arasında varlık gösteren bu kol, sırasıyla Eyyubiler, Harzemşahlar ve Moğolların egemenliğine girmiştir. Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alaaddin Keykubad döneminde de tamamen sonra ermiştir F. Sümer, Oğuzlar, s Artuk Bey ve Faaliyetleri için bkz. A. Sevim, Artukluların Soylu ve Artuk Bey in Siyasi Faaliyetleri, BELLETEN, c.xxv/101, Ankara, Hasankeyf-Mardin-Harput Artukluları için bkz. A. Sevim- Y. Yücel, a.g.e., s.231-5

19 d-demleçoğulları: Alp Arslan ın emirlerinden Demleçoğlu Mehmet Bey in kurduğu beylik (1085), bir ara Melikşah ın kardeşi Suriye Selçukluları hükümdarı Tutuş a tabi olmuşsa da kendilerine Bitlis ve Erzen in ikta 37 verilmesi sonucu Büyük Selçukluların egemenliğini tanımıştır. Mehmet Bey den sonra oğlu Togan Arslan beyliğin başına geçmiştir. Bu dönemde önce Anadolu Selçuklularına sonra Sökmenoğullarına bağlanan beylik, bir ara bağımsız olmuşsa da Mardin Artuklularına tabilikten kurtulamamıştır. Bundan sonraki dönemde Haçlılar, Gürcüler ve Danişmendlilerle mücadele etmişler; 1229 dan sonra da önce Harezmşahlara ardından da İlhanlılara tabi olmuşlardır de Anadolu yu istila eden Timur a bağlanan beylik, Akkoyunlular tarafından yıkılmıştır. 38 e-yinaloğulları/inallılar: Sultan Melikşah ın ölümü sonrası kurulan beyliklerden olup merkezi Diyarbakır dır. Kurucusu Türkmen emiri Sadr olup yerine geçen oğlu İnal, beyliğe adını vermiştir. Selçuklu sarayındaki taht mücadelesinde Muhammed Tapar ı desteklemişler; 1107 de Anadolu Selçuklularına bağlanmış iki yıl sonra da yeniden bağımsız olmuşlardır. 39 İlaldı Bey döneminde, Sökmenlilere bağlanmışlar; Artuklularla birlikte Musul atabeyine karşı ittifak oluşturmuşlarsa da müttefiklerinin taraf değiştirmesi ile başarısız olmuşlardır. İlaldı Bey in ölümünden sonra da beylik iyi yönetilmediğinden Musul Atabeyi Zengi, beyliğin pek çok toprağını ele geçirmiştir. Zengi ölünce, beyliğin başındaki Emir Mahmut, Artukoğulları ile akrabalık kurarak siyasi güç kazanmak istemişse de onlara tabi 37 Bir İslam Devleti geleneği olan ikta için bkz. O. Turan, İKTA, I.A., s Demeçoğulları için bkz. A. Sevim- Y. Yücel, a.g.e., s.203-5; ayrıca Demleçoğulları, TDVİA, c.9, İstanbul, 1944, s Yinaloğulları için bkz. A. Sevim-Y. Yücel, a.g.e.,205-6; ayrıca Diyarbakır, TDVİA, c.9

20 olmaktan kurtulamamış; beylik 1183 te tamamen Artuklulara bağlanmak kaydı ile ortadan kalmıştır. f-ahlatşahlar (Sökmenliler/Ermanşahlar): 1110 yılında Sökmen el-kutbi tarafından Van ve civarında kurulan beylik adını, kurucusundan 40 ve egemenlik alanından almıştır. Melikşah ın çocukları arasındaki mücadelelerde Muhammed Tapar ın yanında yer alan Sökmen bey, onun Selçuklu sultanı olmasıyla siyasi gücünü artırmış; Van-Tatvan-Erciş ve civarını ele geçirmiştir. Onun ölümünden sonra çıkan karışıklıklarla zayıflayan beylik, başa geçen Nasreddin Mahmud un Artuk ve Saltukoğullarıyla akrabalık kurmasıyla yeniden güç kazanmıştır. Bu güçle Gürcüler üzerine sefer düzenlenmişse de başarılı olunamamıştır. Bundan sonra Eyyubilerin bölgeyi ele geçirme girişimlerine başarıyla karşı konulmuşsa da çıkan iç karışıklıklar beyliği zayıflatmıştır. Gürcüler ve Eyyubilerin saldırıları sonucunda da 1207 de beylik ortadan kalkmıştır Beyliği kuran Sökmen in adı (Sök-mek) fiilinden gelip güçlü-kuvvetli kişiler için kullanılan bir ünvandır. Bu konuda bkz. F. Sümer, Doğu Anadolu da Türk., s A. Sevim-Y. Yücel, a.g.e., s.215-7

21 I.BÖLÜM DANİŞMENDLİ BEYLİĞİ VE TÜRKMENLER Bu bölümde öncelikle çalışmamıza adını veren bölgedeki, ilk Türk siyasi teşekkülü olan Danişmendlilerin menşei ve tarihine değineceğiz. Ardından inceleyeceğimiz alanın sınırlarını çizmeye çalışacağız. Danişmendlilerin Menşei ve Kuruluşu Orta Anadolu da kurulan Danışmendli Beyliği nin kurucusu kabul edilen ve beyliğe adını veren Emir Danışmend in menşei konusunda pek çok görüş ileri sürülmüştür. Onun İran asıllı bir Ermeni olduğu; soyunun Battal Gazi ye dayandığı ve Arap asıllı olduğu iddialarına karşılık Türkmen olması ihtimalinin kuvvetli olduğunu görüyoruz. Bu noktada Claude Cahen in tespiti de önem kazanmaktadır. O, Bazı Ermeni yazarlar Danışmend in İranlı Ermeni olduğunu öne sürmek istemişlerdir. Türkmenlerin dil ayrılıklarının yanı sıra, kendi geleneklerine ve soylarına yabancı bir kimseyi önderleri, daha doğrusu kendilerini simgeleyecek biri olarak seçmeleri mümkün olamazdı. Taylu belki de Danişmend in gerçek adı buydu, tamamen Türk görünümündeydi 42 demektedir ki Emir Danışmend in bir siyasi teşekkül oluşturacak kadar kendini kabul ettirmesi, Türkmenleri etrafında toplaması aksi halde pek mümkün olmazdı herhalde. Osman Turan, İranlı Emir Danışmend Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu da Türkler, İstanbul, 1994, s O. Turan, Selçuklular Zamanı., s.118

22 şeklindeki ifadelerinde kuruldukları bölge itibariyle Selçuklular için kullanıldığını belirtir ve Danışmend in Ermeni asıllı olduğuna katılmadığını şöyle ifade eder; XII. Asır müellifi Niketas, Ahmet Gazi nin torunu Muhammed i Tanisman adıyla kaydederken bir yerde de Ermenistan Türkü Danişmend tabirini kullanır ve onun Eskiçağ Arsaklar soyundan ve zamanımızda şarkta en müthiş ve mağrur düşmanımız olan Danişmendliler ailesinden gelmekle iftihar ettiğini ilave eder. Aynı asra mensup Kinnamos da onu İran Ermenistan ına mensup (Pers armenien) göstermekle yetinir. Vaktiyle Ermeni tarihçisi Çamçiyan bu müphem rivayetlere dayanarak Danişmend in Rumların tazyıkıyle İran a gidip ihtida eylediği ve Selçuklu sultanı tarafından Sivas a gönderildiği tarzında bir tefsir ve telife çalışırken hiçbir tarihi delil vermez 44 Prof. Dr.Yinanç ise Çamçiyan ın etkisiyle Selçuklular devrinde Memlükten yetişme emirlerin çoğu soyca Türk ve bilhassa Türklerin Türkmen olmayan diğer illerinden satın alınmış veya esir edilerek yetiştirilmiş kullar olmakla beraber bunların bir kısmı da Kafkasya ve Anadolu ya yapılan seferler sırasında esir alınmış olan Gürcü, Ermeni, Abhaz ve Rum çocuklarından yetiştirilmiştir. İşte Emir Danişmend veyahut da onun adını tesbit edemediğimiz babası bu Ermeni esir çocuklarından iken Müslüman edilip büyütülmüş ve asker sınıfına ayırtılarak yetiştirilmiştir 45 ifadesiyle Danişmendlilerin menşeini açıklamaya çalışmaktadır. Ancak kendisini bu konuda destekleyen başka bir çalışma yoktur. Danişmendlilerin soyunun menkıbe kahramanı Battal Gazi ye dayanmasına gelince daha çok, İstanbul Evkaf Müdüriyeti kayd-u kudümesi meyanında Anadolu ya ait dördüncü defterin (346) ncı sahifesinde (560) tarihli vakfiyede: Melik İsmail 44 a.g.e., s M.H. Yinanç, Türkiye Tarihi, s.100

23 bin Yagıbasan bin Melik Gazi İbrahim bin Seyyid Melik Ahmed Danişmend Gazi bin Seyyid Ali bin Cafer Battal Gazi bin Seyyid Hüseyin Gazi kaydıyla Danişmendin baba ve ecdadı gösterilmiştir 46 şeklinde Sivas Şehri adlı eserde de geçen vakıf kaydı esas alınmıştır. Ancak bu kaydın Anadolu insanının Battal Gazi ye duyduğu hayranlıkla uydurulduğu düşünülmektedir. 47 Battal Gazi nin 731 veya 740 da Anadolu gazasında şehit olduğu rivayetleri de onun XI. yüzyılın ikinci yarısında yaşayan birinin büyükbabası olmasını ihtimal dışı bırakmaktadır 48. Bu konuda Osman Turan da, XVI. ve XVII. yy. Osmanlı yazarları Ali ve Cenabi nin Danişmendlilerle ilgili çalışmalarında Danişmendname yi kaynak almalarına rağmen soylarını Battal Gazi ye dayandırmayıp Türkmen göstermelerini esas kabul etmektedir 49. Danişmendlileri anlatan ancak daha çok bir masal veya hikaye kitabı kabul edilen Danişmendnameye göre Emir Danişmend in adı Ahmet babasının adı Ali, büyükbabasının adı Mızrap tır. Annesi de Malatya emiri olup hicri 249=863 yılında Bizantinler ile yaptığı bir muharebede şehid olan büyük İslam mücahidi Ömer in kızıdır H.360=M.970 te Bağdat Halifesinden alınan izin üzerine Malatya mücahitleri başlarında Tursan, Danişmend, Çavuldur, Çaka, Kara Togan, Hasan, Süleyman b. Numan, Kara Tekin olmak üzere gazaya çıkarlar; Sivas a gelip uzun zamandan beri harap bir halde kalmış bu şehri tamir ederler; sonra Tursan ile Eyyub b. Yunus kişi ile İstanbul a doğru yürürler; Kara Togan ile Çavuldur, Çaka da ikişer bin mücahitle Karaman diyarına gazaya çıkarlar; diğer taraftan Sivas tan 46 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Sivas Şehri, İstanbul, 1328, s a.g.e, s.18, M.H. Yinanç, a.g.e, s a.g.e, s O. Turan, a.g.e., s.121

24 gazaya çıkan Emir Danişmend bu sırada Artukhi adlı birini Müslüman eder ve bu zat kendine en büyük gaza arkadaşı olur nihayet Danişmend Sivas tan gelen İslam ordusu ile birleşip Tokat ı fetheder ve zaferi halifeye bildirir. Halife ise gerek Danişmend e ve gerekse diğer ümeraya hilatler gönderip fethedeceği memleketlerin emirlik menşurunu irsal eder 50 Bundan sonrasına ait olaylarda ise Emir Danişmend in Amasya, Çorum ve Niksar ı aldıktan bir süre sonra öldüğü, hristiyanların bu yerleri tekrar ele geçirdiği; Danişmend in oğlu Gazi nin önce Malatya ardından Bağdat a gittiği; durumu öğrenen halifenin Tuğrul Bey e haber göndererek Anadolu ya yürümesini istediği, Tuğrul Bey inde amcasının torunu Süleyman Şah ı Anadolu ya gönderdiği; halifenin, Danişmend in oğlu Süleyman Şah ı kız kardeşi ile evlendirdiği, böylece kurulan akrabalık sonucu birlikte Anadolu yu fethe çıktıkları anlatılır. 51 Danişmendname de yer alan bu bilgilerin değerlendirilmesi ise şu şekilde yapılmıştır; babası olduğu söylenen Ali, 863 te ölen Ali b.yahya al-armini adlı İslam kahramanının hayali şahsiyeti olduğundan babası olamaz, Malatya Emiri Ömer de aynı yıl öldüğünden Danişmend in annesinin onun kızı olması mümkün değildir. 52 Danişmendliler ile Selçuklular arasındaki akrabalık konusunda kesin bir şey söylenmemekte ve akrabalık bağına şüphe ile bakılmaktadır. Bu akrabalık ilişkisinin, Selçuklu geleneklerine göre yetişmiş yazarlar için Selçuklu olmayan bir önderin önemli olmadığı 53 düşüncesiyle kurulduğu belirtilmektedir. Hüseyin Hüsameddin ise Danişmendlilerin Selçukilerin mensup olduğu (Kınık) sülalesi 50 M.H.Yinanç, a.g.e., s a.g.e, s a.g.e, s C. Cahen, a.g.e., s.97

25 beylerinden ve hanzadelerinden olup (Doğanlu) namıyla bir oymak teşkil eden (Doğan Han) neslinden oldukları ve Selçukilerin emmizadelerinden bulundukları cihetle Türkler, Türkmenler arasında fevkalade haiz-i nüfuz-u itibar idiler 54 der ve Selçuklu-Danişmendli akrabalığını açıklamaya çalışır. Ancak onun bu görüşünü destekleyecek başka bir çalışmadan söz edilmemektedir. Danişmendlilerin menşei konusunda tam bir görüş birliği olmasa dahi Danişmend ünvanının medrese uleması, bilgin, deneyimli kişiler için Selçuklu sarayında kullanılması 55 ; Emir Danişmend e ( Türkmenlerin hocası) gibi bir ünvanın verilmesi 56 onun Türkmen asıllı olması ihtimalini desteklemektedir. Belirttiğimiz gibi Danişmend (Tanisman/Tanuşman) bir ünvandır ve asıl adı Taylu / Tablu/Tabluk 57 olan emirin adının önüne geçecek ve unutturacak derecede önem kazanmıştır. Danişmendli beyliğinin, kurucusu kabul edilen Emir Danişmend in Anadolu ya ne zaman geldiği konusunda tartışmalar yaşanmaktadır. Onun Alp Arslan ın emirlerinden olduğu, Sivas-Kayseri-Malatya yı alarak devletini kurduğu ifadelerine karşılık 58 ; Alp Arslan ın emri ile Anadolu ya gelen emirler arasında yer almadığı ; onun açtığı söylenen bölgelerin Emir Artuk ve Tutuk tarafından fethedildiği ; Emir Danişmend in ise ancak 1076 dan sonra Melikşah ın emri ile Anadolu ya geldiği savunulmaktadır. 59 Yine Süleyman Şah ın devletini kurduğu devrede Emir 54 Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi-II, s Mustafa Akdağ, Türkiye nin İktisadi ve İçtimai Tarihi-II ( ), Cem yayınevi (tarihsiz), s.58; M.H.Yinanç, a.g.e., s İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s a.g.e., s.18; C.Cahen, a.g.e., s.97; M.H.Yinanç, a.g.e., s H. Ethem, Düvel-i İslamiye, s.220; İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.16; Kamil Şahin, Danişmendliler Döneminde Niksar, Niksar, 1999, s M. H. Yinanç, a.g.e., s.103

26 Danişmend in Kızılırmak ve Yeşilırmak çevresinde fetihlerde bulunup Sivas- Amasya-Tokat-Niksar-Kayseri de egemenlik kurduğu ve 1085 yılında Tanuşman adlı bir emir Kapadokya yı istila etti; Sivas, Kayseri ve şimal beldeleri üzerinde hüküm sürdü ve böylece Danişmend hanedanı devleti başladı 60 ifadelerine göre Emir Danişmend 1071 den hemen sonra Anadolu ya gelmemiştir. Diyarbakır, Urfa, Birecik tarafında ve Fırat kıyılarında yaylak ve kışlak yapmakta olan Süleyman Şah oğlu Kılıç Arslan zamanında Rum kayzeri Ermiyanos=Romanos, kişilik tam techizatlı ve kuvvetli bir ordu ile İslam sınırlarına yürüdü. İlk önce Niksar, Sivas, Tokat, Elbistan ile o çevrede diyarın padişahı olan Melik Danişmendin memleketine saldırdı. 61 bilgisi doğrultusunda Anadolu Selçuklularının ikinci sultanı olan I.Kılıç Arslan ın ( ) yılları arasında tahtta olduğunu düşündüğümüzde bu yıllarda Orta Anadolu da çoktan kurulmuş bir Danişmendli beyliği olmalıdır. Kesinlikle bilinmeyen bunca şeyin arasında bir şey bellidir: Haçlı Seferinin hemen öncesinde Toroslardan Suriye ye öte yandan da Boğazlara kadar uzanan güney yolunun kontrolü Selçuklu Sultanının elinde olmasına karşın Danişmend, Ankara-Sivas-Kayseri yi elinde bulundurmakla kuzey yolunu özellikle de Orta Anadolu yu ve Kapadokya yı kontrolü altında tutuyordu. 62 Danişmendliler ve Selçuklularla İlişkileri Bilindiği üzere beylik (Taylu-Ahmed) Danişmend tarafından kurulmuştur. Danişmend Gazi de denilen bu kişi, Bizans ın gücünü iyice kırmış 63 ; Anadolu 60 O. Turan, a.g.e, s Kerimeddin Mahmud Aksarayi, Selçuki Devletleri Tarihi, Ankara,1943,s Cahen, a.g.e, s Turan,, Selçuklular Zamanı s.133

27 Selçuklu Sultanı Süleyman Şah ın ölümünün ardındanda gücünün artması ile beyliğinin sınırlarını genişletme fırsatı bulmuştur. Başkentini Niksar a taşımış ve Malatya yı fethetmeyi amaçlamıştır. Bu şehir nedeniyle Selçuklu tahtındaki Kılıç Arslan ile kısa süreli gerginlik yaşamışsa da Haçlıların Anadolu ya girmesi iki hükümdarı yakınlaştırmıştır (1097). Kurdukları ittifakla Haçlılara karşı direnmişler 64 tehlikeli duruma son vermişlerdir. Danişmend Gazi, bu olaydan sonra Malatya üzerine yürümüş ; şehri elinde bulunduran Ermeni Gabriel, üç yıl boyunca devam eden kuşatma karşısında Antakya prensi Bohemond u yardıma çağırmış ancak bölgeye gelen Bohemond yenilgi ve esaretten kurtulamamıştır. O, önce Sivas a ardından da Niksar a gönderilmiştir (1101). 65 Haçlı ordusu 1001 de tekrar Anadolu ya geldiğinde, öncü birlikleri İznik te durdurabilen Kılıç Arslan, Danişmend Gazi ve diğer beylerden yardım istemiştir. Haçlıların amacı Niksar da bulunan esirleri kurtarmak ve buradan Bağdat a doğru yürümek olduğundan Ankara ya gelip şehri yağmaladıktan sonra Çankırı ya yönelmişler ancak başarısız olduklarından Kastamonu ya dönmeyi ve Amasya ya yürümeyi uygun bulmuşlardır. Amasya yı elinde tutan Danişmend Gazi nin oğlu İsmail, Kılıç Arslan ın da yardıma gelmesiyle Haçlılara karşı galip gelmiştir. 66 Bu başarıdan sonra Danişmend Ahmed Gazi, Malatya yı tekrar kuşatmış; Gabriel, Urfa kontu Bodvin i yardıma çağırmışsa da çıkan karışıklıklar sonucu şehri teslim etmek zorunda kalmıştır (1101). Malatya nın Emir Danişmend in eline * Sivas tan sonra beyliğin merkezi Niksar olmuştur (Uzunçarşılı, Sivas Şehri, s.21) 64 Anna Komnena, Alexiad (Çev:Bilge Umar), İstanbul, 1996, s.332; Yinanç, Danişmendliler, İ. A. s.469,; Steven Runcıman, Haçlı Seferleri Tarihi-I (Çev: Prof. Dr. Fikret Işıltan), Ankara, 1989,, s.141; C. Cahen, a.g.e, s Yinanç, a.g.m., s.469; Uzunçarşılı, Sivas Şehri, s Turan, a.g.e, s.140; Uzunçarşılı, a.g.e, s.20-1

28 geçmesi, ardından Niksar da esir olan Bohemond un kendisine teslim edilmesini isteyen Bizans imparatoru Alexis in teklif ettiği fidye parasının bir kısmını 67 isteyen Kılıç Arslan ın reddedilmesi iki hükümdarın arasının yeniden bozulmasına neden olmuş; bir süre sonrada Kılıç Arslan, Bizans imparatoru ile ittifak kurmuştur. Bu arada Danişmend Gazi, Bohemond u serbest bırakmıştır. Kılıç Arslan da ilk fırsatta Danişmend in üzerine yürüyerek onu mağlub etmiştir (1103). Aldığı yenilgi ile gücü azalan Danişmend Gazi çok geçmeden arkasında oniki oğul bırakarak ölmüştür (1105). 68 Danişmend Gazi den sonra oğulları arasındaki mücadeleyi kazanan büyük oğlu Emir Gazi beyliğin başına geçmiştir ki kendisine Melik Gazi de denir. 69 Danişmend in çocukları arasında çekişme sürürken I. Kılıç Arslan beyliğin topraklarına girerek Danişmend in oğullarından Yağısıyan ın elindeki Malatya yı almış ve Danişmendli ülkesinde nüfuzunu arttırmıştır. Bu nedenle Emir Gazi onu metbu tanıyarak iyi ilişkiler kurmayı tercih etmiştir. Kılıç Arslan ın ölümüne kadar da aralarında sorun yaşanmamıştır. 70 Kılıç Arslan ın 1107 de ölümünün ardından oğulları arasında taht kavgası çıkmış, devletteki karışıklıklardan yararlanan Bizans, Ermeni, Haçlı kuvvetleri Selçuklu üzerine saldırılarda bulunmuşlardır. Anadolu Selçuklularının bu zayıf döneminde Danişmendliler güç kazandıklarından 71 Selçuklu tahtına çıkan I. Mesud onlarla iyi geçinmeyi tercih etmiştir. Emir Gazi, 67 İmparator Alexis in Bohemond un teslimine karşılık 260 bin Bizans altını teklif ettiği söylenir. (Uzunçarşılı, a.g.e, s.20) 68 Turan, a.g.e, s Turan, İKTA, s.955, (Emir Gazi ye Melik ünvanını, Büyük Selçuklu Sultanı Sancar ın verdiği kaydedilmektedir) 70 Yinanç, a.g.m, s Turan, a.g.e, s

29 damadı da olan Mesud u taht kavgasında desteklemiş ve Konya yı almasına yardım etmiştir 72 Emir Gazi daha sonra Malatya yı elinde bulunduran (Kılıç Arslan ın çocuklarından) Tuğrul Arslan ve Atabeyi Belek ile de ittifak kurarak Mengücek topraklarına saldırmışsa da alınan esirleri Tuğrul Arslan dan habersiz serbest bıraktığı için araları bozulmuştur. Damadı, Sultan Mesud ile ittifak kurarak Tuğrul Arslan a saldıran Emir Gazi, Malatya yı ele geçirmiştir. 73 Kardeşinin, Danişmendlilerle işbirliği yapmasına ve Malatya yı diğer bir kardeşinden alarak onlara bırakmasına kızan Kılıç Arslan ın, Ankara ve Kastamonu bölgesinde hüküm süren oğlu Arapşah, 1126 da Sultan Mesud un üzerine yürüyüp Konya yı kuşatmıştır. Mesud kaçarak Emir Gazi ye sığınmış; birlikte harekete geçerek Arapşah ı bozguna uğratmayı ve ona ait bölgeleri almayı başarmışlardır. Emir Gazi, böylece Malatya-Elbistan-Kayseri-Ankara-Çankırı ve Kastamonu nun sahibi olarak babasından kalan toprakları iki-üç kat büyütmeyi başarmıştır. 74 Sultan Mesud da kardeşleri Arapşah, Şahinşah ve Tuğrul Arslan dan emir Gazi sayesinde kurtulmuş ve tahtını sağlamlaştırmıştır. 75 Bundan sonra Emir Gazi, İstanbul a kaçan Arapşah ın kışkırtması sonucu kendisine karşı saldırıya geçen imparator Alexis ile uğraşmış ve onun eline geçen Kastamonu ya yeniden sahip olmuştur (1133). Bir yıl sonrada ölmüştür. Melik Muhammed, Yağıbasan, Yağan ve Aynüddevle adlı oğullarından beyliğin başına, veliaht tayin edilen Muhammed geçmiştir ki; 76 Abbasi halifesinin kendisine saltanat 72 a.g.e, s.159; Uzunçarşılı, a.g.e, s.22; Yinanç, a.g.m, s Turan, a.g.e, s.163-8; Uzunçarşılı, a.g.e, s Yinanç, a.g.m, s Turan, a.g.e., s a.g.e, s.172-3; Uzunçarşılı,a.g.e,s.22-24

30 beratı gönderdiği de kaydedilmektedir. 77 Melik Muhammed (Gazi) nin beyliğinin ilk günleri kardeşi Aynüddevle nin isyanı ve bu durumdan yararlanan Bizans la uğraşmakla geçti. Selçuklu Sultanı Mesud da Danişmendlilerin iç çekişmelerinden yararlanıp Emir Gazi döneminde alınan eski Selçuklu şehirlerini ele geçirmek amacıyla Bizans ile ittifak kurmuştur. Birlikte Çankırı yı kuşatmışlarsa da 78 Melik Muhammed, eniştesi de olan Mesud a din düşmanlarıyla ittifakından dolayı eleştiri dolu haberler gönderince Mesud geceden istifade ederek Bizanslılardan ayrılarak ordusunu geri çekmiştir 79 Bizans kuşatmayı tek başına sürdürerek Çankırı yı almışsa da Selçuklu-Danişmendli ittifakı ile bu şehir kurtarılmıştır (1135) 80 Melik Muhammed kendisine başkaldıran kardeşlerinden Yağan ı öldürerek Aynüddevle yi de Malatya ya kaçmaya zorlayarak sıkıntılı günlerini atlatmayı başarmıştır. Danişmendlilerin zor günlerinden faydalananlardan biri de Maraş kontu Bodvin olup, topraklarını genişletmek amacıyla Maraş ın kuzeyine seferler düzenlemiştir ki o bölge Danişmendlilere aittir. Melik Muhammed durumunu sağlamlaştırınca Maraş a girmiş ve şehri yağmalamışsa da Bizans imparatorunun yardıma geldiğini duyunca geri çekilmiştir (1137) 81. Melik Muhammed bundan sonra Malatya da bulunan kardeşi Aynüddevle nin üzerine yürümüş; elinden Elbistan ve Ceyhan bölgesini alarak onu Haçlılara 77 a.g.e, s Turan, a.g.e,s.173; Yinanç, a.g.m., s Uzunçarşılı, a.g.e, s a.g.e, s.24; Yinanç, a.g.m, s Uzunçarşılı, a.g.e, s.24; O. Turan a.g.e, s.474

31 sığınmaya mecbur etmiştir. 82 Bizans topraklarına girerek Sakarya ırmağına kadar ilerlemiş ve imparatorun karşı hareketine neden olmuştur ki Bizanslılar, Danişmendlilerin eski merkezi Niksar ı altı ay boyunca kuşatmışlarsa da Melik Muhammed, Sultan Mesud un da yardımıyla onları geri püskürtmeyi başarmıştır (1141) ki çok geçmeden de ölmüştür. 83 Melik Muhammed, Zünun, İbrahim ve Yunus adındaki üç oğlundan Zünun u veliaht bırakmışsa da beyliği sarsacak çekişmelerin çıkmasını önleyememiştir. Şöyle ki; Melik Muhammed in karısı, kayınbiraderi olan ve Sivas ta bulunan Yağıbasan ile evlenerek onu hükümdar ilan etmiştir. Veliaht Zünun Kayseri de ; amcası Aynüddevle de yeniden döndüğü Malatya da hükümdar olmuştur. Böylece Danişmendli beyliği üçe bölünmüştür. 84 Danişmendli beyliğindeki iktidar kavgaları Sultan Mesud da Emir Gazi döneminde beyliğin eline geçen Selçuklu topraklarını geri alma düşüncesi uyandırmış; bu doğrultuda siyaset izleyerek ülkesini genişletmesine ve Danişmendliler karşısında üstünlüğü ele geçirmesine neden olmuştur. O, Zünun ile ittifak kurarak Yağıbasan ve Aynüddevle nin üzerine yürümüş; Yağıbasan ın kaçması ile oğlu Şahinşah ı Sivas a vali atamıştır (1143). Bizans ordusunun ülkesine geldiği haberi ile Malatya kuşatmasını kaldırmak zorunda kalmışsa da ertesi yıl geri dönmüş ve Aynüddevle nin kendisini metbu tanımasını sağlamış 85 ;oğlu Kılıç Arslan a da Elbistan ve civarını vermiştir. 86 Sultan Mesud döneminde, Danişmendlilerin Selçuklulara karşı 82 a.g.e, s.175,; Yinanç Hoca ise Melik Muhammed in kardeşini affettiğini; Elbistan ve civarını kendisine ikta verdiği kaydeder. (bkz.a.g.m., s.471) 83 Yinanç, a.g.m, s.471; Turan, a.g.e, s.176-7; Uzunçarşılı,a.g.e, s Turan, a.g.e, s.178; Sevim-Yücel, Türkiye Tarihi-I, s.210; Ethem, Düvel-i İslamiye, s Uzunçarşılı, a.g.e, s.27; Yinanç,a.g.m, s.472; Sevim-Yücel, a.g.e, s Turan, a.g.e, s.179

32 koyamadıklarını, zaman zaman kurdukları ittifaklarında işe yaramadığını bunun sonucunda beyliğin üç merkezinin de Selçukluların hakimiyetini tanıdığını biliyoruz. 87 Ancak Mesud un ölümünden sonra çocukları arasında taht kavgalarının yaşanması Danişmendlileri kısa sürede olsa rahatlatmıştır. II. Kılıç Arslan a karşı Ankara ve Çankırı hakimi Şahinşah isyan etmiş ve kayınpederi olan Yağıbasan dan da destek görmüştür. Yağıbasan bu dönemde Kılıç Arslan a karşı yeğenleri Zünun, İbrahim, Aynüddevle den sonra Malatya emiri olan Zülkarneyn ve damadı Şahinşah tan oluşan ittifakla harekete geçmişse de Aksaray civarında yaşanan savaşı kaybetmiş; 88 araya giren devlet adamlarının çalışmaları ve bu sırada Ermenilerin Maraş a girdikleri haberinin duyulması ile Kılıç Arslan barışı kabul etmiştir. 89 Ancak Yağıbasan bundan sonra da Kılıç Arslan a karşı, Bizans İmparatoru Manuel ile ittifak kurmuş hatta Bizans ın desteği ile Kılıç Arslan a karşı başarı kazanmıştır (1160). 90 Kılıç Arslan aldığı yenilgiden sonra, önce İstanbul taraflarına sefer düzenleyip Bizans ın gücünü kırmış ardından kendisine sürekli sorun çıkartan kardeşi Şahinşah ve Yağıbasan ın üzerine yürüme kararı ile önce Sivas a ulaşmıştır. Yağıbasan, bu sırada daha önce arasının bozulduğu Hasankeyf ve Harput hükümdarı Artukoğlu Fahreddin Kara Arslan, Mardin hükümdarı Necmeddin Alp, Erzen ve Bitlis emiri Fahreddin Devletşah ın oluşturduğu ittifakla da mücadele etmek zorunda kaldığından Sivas ı terk ederek damadı Şahinşah a sığınmıştır. Onunla birlikte, karşı hareket planı yaptığı sırada da ölmüştür (1164). 91 Danişmendli beyliğine biraz da olsa güç kazandırmış olan Yağıbasan ın ölümünden sonra 87 a.g.e, s.190; Sevim-Yücel, a.g.e, s.210; Aksarayi, Selçuki Devletleri Tarihi, s Uzunçarşılı, a.g.e, s.28; Yinanç, a.g.m., s Turan, a.g.e., s a.g.e, s.201; Yinanç, a.g.m., s a.g.m, s.473; Sevim-Yücel, a.g.e, s.211

33 ülkesinde karışıklıklar çıkmıştır. Yağıbasan ın ardından beyliğin başına çocuk yaştaki İsmail in geçmesi ve yaşanan çalkantılardan yararlanan Kılıç Arslan, Danişmendlilere son vermek için harekete geçmiş; önce Şahinşah ı bertaraf etmiş; ardından Danişmendlilerin elindeki Elbistan ve Kayseri yi almıştır (1169). Malatya da çıkan iç karışıklıklar ve Sivas ta yaşanan kıtlık sebebi ile aç kalan halkın isyan ederek İsmail i öldürmesi Kılıç Arslan ın işini kolaylaştırmıştır. Ancak Zünun un kayınpederi olan Şam Atabeyi Nureddin Mahmud un ölümüne kadar (1174) Sivas ve Malatya seferini ertelemek zorunda kalmıştır ki Kılıç Arslan ın gücünün artmasından çekinen Şam Atabeyi, bu dönemde Danişmendlileri himaye etmiştir ki İsmail in ölümünden sonra Sivas ta hükümdar olan Zünun, kayınpederinin yardımı ile Kılıç Arslan ın topraklarına girip Maraş ve civarını ele geçirebilmişti. Ancak Kılıç Arslan, Şam Atabeyi nin ölümü üzerine beklediği fırsatı yakalayarak Sivas, Tokat, Niksar, Amasya yı ele geçirmiştir. Nihayet iç çekişmelerin hiç bitmediği Malatya yı da 1178 de topraklarına katarak Danişmendlilerin siyasi varlığına tamamen son vermiştir. 92 Böylece Rum Selçukluları ile Danışmendliler arasında Küçük Asya da üstünlük uğrundaki mücadele, temelde farklı iki siyaset ve kültür geleneğinin mücadelesi 93 de sona ermiştir ki Danışmedlilerin Gazi olmaları 94 ve geleneklerini sürdürmeleri mücadelenin nedenlerinden biriydi. Bundan sonra Danişmendlilerin bazıları Selçukluların hizmetine girmişlerdir ki Yağıbasan ın oğulları Muzaffereddin Mahmud, Zahireddin İli, Bedreddin Yusuf 92 a.g.e., s.211; Yinanç, a.g.m., s.473-4; Uzunçarşılı, a.g.e., s Paul Wittek, Osmanlı İmparatorluğu nun Doğuşu, (Çev. Fatmagül Berktay), İstanbul, 1995, s a.g.e., s.53; Uzunçarşılı, a.g.e., s.38

34 buna örnek verilebilir. 95 Danişmendli toprakları da Kılıç Arslan ın çocukları arasında paylaştırılmış; Sivas-Aksaray, Kudbeddin Melihşah a; Kayseri, Nureddin Sultanşah a; Tokat, Rükneddin Süleymanşah a; Amasya, Nizameddin Argunşah a; Niksar da Nasreddin Berkiyaruk a verilmiştir. 96 Beylik yıldıktan sonra Danışmendli adında ulus meydana getiren Türkmenler de Anadolu ya dağılmışlardır ki bunların bir bölümü göçebe hayatı bırakıp köyler kurarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. 97 Ülkelerinde kalanlar ise Selçuklu hanedan üyelerinin egemenliğinde hayatlarına devam etmişlerdir. Danişmendiye veya Danişmendli Sahası XI. yüzyılın son çeyreğinde siyasi bir teşekkül oluşturmuş ancak 1175 yılında Anadolu Selçuklu Devleti ne tabii olarak siyasi kimliğini kaybetmiş olan Danişmendli Beyliği nin hakimiyet sahası,uzun süre beyliğin adı ile anılmıştır. Dönemi anlatan kaynaklarda (Danişmend Ülkesi), (Danişmendiye Vilayeti), Danişmend oğulları Ülkesi) 98 adı sıkça kullanılmıştır. Bu dönem Bizans tarihini içeren Alexiad da ise Danişmend ülkesine Horasan * denmiştir. Danişmendiye Vilayeti için Mevlana dönemini anlatan Eflaki, Sultan 95 Ethem, Kayseri Şehri, Ankara (Haz. Kemal Göde) 1982, s.49 ve55-66; Yinanç, a.g.m., s Ethem, a.g.e.,s.31; Uzunçarşılı, a.g.e.,s Yinanç, a.g.m., s Aksarayı, a.g.e., s.152, de İlhan Hülagü nün Selçuklu ülkesinin iki hükümdar arasında paylaştırmasını anlatırken Sultan İzzeddin yurt sınırlarından Antalya kıyılarına kadar olan yurt parçasını alacak, Konya daki tahtına oturacak. Sivas tan ta Sinop ve Samsun kıyılarına kadar olan Danişmend oğulları ülkesi de Sultan Rükneddin de kalacak Tokat şehri bu ikinci sultanlığın başşehri olacaktı. ifadesini kullanır. Anna Komnena, Alexiad, s.140

35 Melikşah ın emirlerinden Danişmend in kurduğu Türk Emareti nin adıdır, Danişmendiye Vilayeti başlangıçta Yeşil ve Kızılırmak ile Kelkit vadisini içine alırken kurucusu Danişmend tarafından Malatya nın ve oğullarının döneminde de Elbistan, Kayseri, Ankara, Çankırı, Kastamonu nun ilhakı ile Fırat Nehri nden Sakarya Nehri menbaalarına kadar uzanan orta ve kuzey Anadolu yu içine almıştır 99 diyerek vilayetin sınırlarını çizmeye çalışmıştır. Aksarayi de, Selçuki Devletleri Tarihi adlı eserinin pek çok yerinde (Danişmendiye Vilayeti) tabirini kullanmış 100 vilayetin merkezinin de Tokat olduğunu belirtmiştir. 101 Halil Ethem ise Kayseri Şehri adlı eserinde, Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev in oğullarından İzzeddin Keykavus a Malatya yı, Alaaddin Keykubad a Tokat ile birlikte Danişmend İli ni 102 verdiğinden söz eder. Burada dikkatimizi çeken bir nokta vardır. Danişmendiye Vilayeti tam olarak neresidir?. Aksarayi nin Danişmendiye Vilayetinin merkezi dediği Tokat ı Halil Edhem in Danişmend İli tabirinden ayrı kullanması nedendir? Oysa Danişmendli Beyliğinin Sivas, Tokat, Niksar, Amasya, Çankırı, Çorum, Kastamonu, Kayseri, Elbistan ve Malatya yı içine alacak şekilde genişlediği 103 düşünüldüğünde vilayetin sınırları da belirlenmiş olmalıdır. 99 Ahmed Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri-I, (Çev. Tahsin Yazıcı), İstanbul, 1995, s Aksarayı, a.g.e., s.168 de Selçuklu veziri Muineddin Pervane nin Sinop u Trabzon Rumlarından geri almak için Niksar ve Danişmend vilayeti askerlerinden tam techizatlı 4000 kişilik bir süvari kuvveti topladığını anlatıyor. Yine, Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev III ün Cimri ye karşı hareketinden önce maiyetiyle birlikte Danişmendiye vilayetine uğradıktan sonra Ankara ya gittiğini (a.g.e., s.210); Sultan III. Alaadin Keykubad ın eğlenceye daldığını, emirlerinden Seyyid Hamza nın Danişmendiye vilayetinde yağmada bulunduğunu a.g.e.,, s.319) belirtiyor. 101 a.g.e., s Halil Edhem (Eldem), Kayseri Şehri, s A. Sevim-Y. Yücel, Türkiye Tarihi-I, s.208