MCBÜ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ Cilt: 15, Sayı: 1, MART 2017

Transkript

1 MCBÜ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ Cilt: 15, Sayı: 1, MART 2017 Geliş Tarihi: Doi: /cbayarsos Kabul Tarihi: MİLLİ MÜCADELE YILLARINDA İZMİR-BALIKESİR EKSENİNDE OLUŞAN KONGRE SİYASAL İKTİDARLARININ MİLLİ EGEMENLİĞE DAYALI DEMOKRATİK YAPILARI İbrahim İNCİ 1 ÖZET Mondros Mütarekesi nin mürekkebi kurumadan işgallerin başlaması ile birlikte yılların savaş yorgunu olan Türk insanı merkezi hükümetin pasif tutumu karşısında kongreler düzenleyerek icra kurulları demek olan heyet-i merkeziyeler ve milliyleler kurmuş, direniş cepheleri oluşturmuş vatanını ve bağımsızlığını kurtarmak için olağanüstü fedakârlıklar göstermiştir. Halk-millet egemenliği, sözcük anlamı açısından zorunlu olarak demokrasiyi içerir ya da en azından demokrasiyi çağrıştırır. I.Dünya Savaşı ndan sonra, Türkler için artık meşrutî düşünceyi savunmanın hiçbir anlamı kalmamıştır. Padişah ve hükümetlerinin işgaller karşısındaki teslimiyetçi tutumuyla monarşik yönetimin milletin varlığını ve haklarını koruyamayacağı çok net bir şekilde anlaşılmıştır. Bu yönetim biçiminin çağ dışı kaldığını gençlik yıllarından beri yakından gözlemleyen Mustafa Kemal, milli egemenlik düşüncesini milli mücadelenin temel ilkesi haline getirmiştir. Bu ilke salt ulusal nitelikli kongrelerde değil, yerel ve bölgesel kongrelerin oluşturdukları siyasal iktidarlar tarafından da hedef olarak kabul edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Ulus, egemenlik, kongre, bağımsızlık, demokrasi. THE NATIONAL SOVEREIGNTY-BASED DEMOCRATIC STRUCTURES OF THE CONGRESS GOVERNMENTS OF IZMIR-BALIKESIR VICINITY DURING THE YEARS OF NATIONAL STRUGGLE ABSTRACT Shortly after the Armistice of Montrose and in the face of an immediate threat of invasion, war-worn Turkish people established executive boards then called heyet-i merkeziye and formed opposition fronts, and made extraordinary self-sacrifices to set their country free and independent, given the passive acceptance of the central government. People-nation sovereignty, as the name suggests, inevitably incorporates -or at least associates with democracy. After WWI, there appeared no reason for Turks to cling on to constitutional thought. Given the submissive attitudes of sultans and their governments towards invasions, it was clear that the monarchy regime could not protect the nation s wealth and rights. Mustafa Kemal, who had closely observed how outdated such a regime was since his 1 Manisa Celal Bayar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi ibrhminci@hotmail.com

2 İbrahim İNCİ youth, made the thought of national sovereignty a fundamental principle of national struggle. This principle not only constituted the basis of the national congresses, but it also laid the foundation of governments established by local and regional congresses. Key Words: Nation, sovereignty, congress, independence, democracy. Giriş I. Dünya Savaşında Türk ordusu birçok cephede savaşmış ve çok yıpranmış, bazı cephelerde de yenilmiş olduğundan savaşın sonlarına doğru artık savaşabilecek gücü kalmamıştı. Osmanlı Devleti, müttefikileriyle birlikte I. Dünya Savaşı nı kaybedince 20 Ekim 1918 tarihinde İtilaf Devletlerine ateşkes teklifinde bulunmuştur. İngiltere nin Osmanlı Devleti ne adeta dikte ederek 30 Ekim 1918 de imzalattığı ateşkes anlaşması çok ağır şartlar taşımaktaydı. Mondros Ateşkes Anlaşması İtilaf Devletleri ile Osmanlı Devleti arasındaki silahlı çatışmaya son vermiştir. Ancak Osmanlı ülkesini galiplerin işgallerine açık hale getiren hükümleri nedeniyle son derece kötü uygulamalara elverişli idi. Ateşkes Anlaşmasının 7. maddesi İtilaf Devletleri ne Osmanlı Devleti nin her hangi bir bölgesini, güvenliklerini tehdit edecek bir durum nedeniyle işgal hakkını tanıyordu. Yine Mütareke uyarınca Osmanlı ordusu terhis edilmiş, Türk yurdu işgaller karşısında savunmasız hale getirilmişti (Turan, 1991: 65-66; Eroğlu, 1982: 83; Aybars, 1997: 79). Mütarekenin imzalandığı gün anlaşma şartları Osmanlı Mebusan ve Ayan Meclislerinin gizli oturumlarında Sadrazam tarafından açıklanmış, ateşkesin ağır hükümleri her iki meclisçe de büyük üzüntü ve endişe ile karşılanmıştır. Ancak daha sonraki günlerde hem padişah hem de onun hükümetleri Mütareke hükümlerine dayanılarak yapıldığı iddia edilen işgaller karşısında duyarsız kalmışlardır. Örneğin Saruhan Manisa dan yörenin savunulması için önlem alınması taleplerini içiren birçok telgraf çekilmiş, ancak doğru dürüst cevap dahi alınamamıştır (BOA-DH-KMS, 49/1-80, Lef ; BOA, DH EUM AYŞ, 9/61, Lef 10; Bilgi, 2008: ; BOA, DH. KMS, D. 49/1-80, Lef. 2-3). İstanbul daki Padişah ve Sadrazam ülke savunmasına ilişkin önlem almadığı gibi İtilaf Devletleri ile iyi geçinmeye bağlı gördükleri kendi iktidarlarını devam ettirebilmek için milletin kendi haklarını savunmasına dahi karşı çıkmışlardır (Atatürk, 1970, C.I: 1; Eroğlu, 1982: 83). Aralıksız sekiz yıldır savaşmak zorunda bırakılan Türk Milleti çok acılar çekmiş büyük kayıplar vermişti; hemen her evden birkaç genç eksilmişti. Yalnız düşman silahları yüzünden değil, kötü idare ve çeşitli salgın hastalıklar yüzünden millet kırılmıştı. Savaşlardan bıkmış 450 Manisa Celal Bayar U niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 15, Sayı: 1, Mart 2017

3 Milli Mücadele Yıllarında İzmir-Balıkesir Ekseninde Oluşan Kongre Siyasal İktidarlarının Milli Egemenliğe Dayalı Demokratik Yapıları olan halkın birçoğu tekrar silaha sarılarak ikinci bir maceraya atılıp hayat ve varlığını yitirmektense şimdilik kendisine zararı dokunmayan ve kendinden uzakta duran bir yabancı işgalini veya büyük bir devletin himayesi altında yaşamayı kabul etmeye yakın duruyorlardı (Apak, 1990: 43-44). Vatanı savunma görevinde millete önderlik yapması beklenen muvazzaf ve yedek subayların birçoğu şehit olmuştu, bir kısmı ise İtilaf Devletlerinin elinde harp esiri idi. Dağıtılan ordunun geri kalan subaylarının önemli bir kısmı da, İstanbul ve diğer büyük şehirlere dönmüş, emekliliklerini veya istifalarını istemiş, ticaret hayatına atılarak sakin bir hayat yaşamaya karar vermişlerdi. Bu yılgınlık hali halkın, asker ve sivil aydınların birçoğunu sarmış durumdaydı. Devlet adamı ve aydınıyla tüm halkta görülen bu yılgınlık ve rehavet, yılların savaş yorgunluğundan ve galiplerin Türk ülkesine dokunmayacakları düşüncesinden kaynaklanıyordu. Türk insanının yurdunu İtilaf Devletleri nin kalıcı olarak işgal etmeyecekleri düşüncesine sahip olmalarında Wilson prensiplerinin de büyük rolü olmuştur. Çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu yerlerde Türk egemenliğini tanıyan Wilson Prensipleri nin 12. maddesi Mütarekenin ilk aylarında Türk halkında ülkelerinin istila edilmeyeceğine ilişkin bir güven oluşturmuştu (Tevetlioğlu, 1991: 132; Özalp, 1998, C.I:3; Selek, 1987, C.I: 39; Oran, 2005: 100). Bunda, gerçek niyetlerini gizleyen İtilaf Devletleri nin Türklerin topraklarında gözleri olmadığını, Türk yurdunu işgal etmeyi düşünmediklerini söylemelerinin de etkisi vardı. Oysa daha I. Dünya Savaşı öncesinden başlayarak Osmanlı ülkesini gizli anlaşmalarla kâğıt üzerinde paylaşmışlardı. Galip devletler Ateşkes Anlaşması hükümlerine dayanarak 1 Kasım 1918 den itibaren Musul, İskenderun, İstanbul ve Çanakkale Boğazlarını ve daha sonra Trakya ve Anadolu nun çeşitli bölgelerini işgal ettiler. Özellikle 15 Mayıs 1919 tarihinde İtilaf Devletleri nin yardımlarıyla Yunanlıların İzmir i işgal etmeleri ve istilalarını Anadolu nun içerilerine doğru genişletme girişimleri Türklerde işgallere karşı durma azmini artırmıştır (Özalp, 1998: C.I: 82-83; Aydemir, 2011, C.I: ; Aybars, 1997:143). İşgallerin başlaması ile birlikte yorgun ve yılgın olan Türk insanı kongreler düzenleyerek icra kurulları demek olan heyet-i merkeziyeler ve miliyleler kurmuş, direniş cepheleri oluşturmuş, vatanını ve bağımsızlığını kurtarmak için olağanüstü fedakârlıklarda bulunmuştur (Özalp, 1998: C.I: 38,56,82-83; Apak, 1990: 50,70,80; Turan, 1991: 270). Beşeri Bilimler Sayısı 451

4 İbrahim İNCİ Bu makalenin amacı milletin, vatan ve bağımsızlığını kurtarmak için göstermiş olduğu olağanüstü mücadelenin merkezi devletten bağımsız ve demokratik tabana dayanan milletçe oluşturulan yerel ve bölgesel düzeyde kongrelerin kurduğu heyet-i milliye ve heyet-i merkeziyelerce yürütüldüğünü vurgulamaktır. I. Milli Egemenlik Kavramı ve Tarihsel Gelişimi Egemenlik kavramının temelde iki farklı yönü ve anlamı vardır. Bunlar iç ve dış egemenliktir. Konumuz gereği daha çok üzerinde duracak olduğumuz iç egemenlik, devletin belirli bir coğrafi alan ve o alanda yaşayan halk üzerinde mutlak hükmetme yetkisi ya da siyasal toplumda bulunan nihaî ve mutlak otorite olarak tanımlanabilir. Devlet iktidarının başka hiçbir güce bağlı olmadığı, bundan dolayı hiçbir otorite tarafından sınırlandırılamayacağı, kendi sınırları içinde son sözü söyleme yetkisinin devlete ait olduğu düşüncesi, iç egemenliğin temel varsayımıdır. Dış egemenlik ise devletlerin uluslararası sistem içerisinde eşit aktörler olarak belirmeleri, birbirlerinin içişlerine karışmamaları, böylece fiilî bir özerkliğe sahip olmaları anlamına gelir. Kısaca dış egemenlik bir devlet için bağımsızlık demektir (Beriş, 2008: 64; Eroğlu, 1984: 137; Feyzioğlu, 1985: 742). İlk çağlardan başlayarak tarihsel süreç içinde doğu ve batı uygarlıklarında egemenliğin Tanrısal olduğu ve yeryüzünde toplumları yönetenlerin belli dönemlerde doğrudan doğruya Tanrı, Tanrının oğlu, Tanrının gölgesi, Tanrının vekili, halife adlarıyla anıldığı bilinmektedir. Rönesans ve Reformla birlikte başlayan aydınlanma denen Batıdaki büyük düşüce devrimi sonucunda, 17. yüzyılda egemenlik, gökyüzünden yeryüzüne indirilmiştir (Turan, 1996:104; Aydınlı- Ayhan, 2004: 68; Dal, 1985: s.98). Egemenliğin tanrısal olmaktan çıkarılıp sekülerleşmesinde kilisenin krallıklar üzerindeki baskılarını yok etmeye ve monarşik ulus devletlerin güçlenmesine çalışan J. Bodin, Machiavelli gibi düşünürlerin etkisi büyüktür (Ağaoğulları-Köker, 2009: 200; Öztürk, 2013: 185) Ortaçağın Tanrısal iktidar anlayışına karşılık laik ve pragmatik bir egemenlik anlayışı ortaya koyan Machiavelli, Prens adlı çalışmasında iktidarı kullanan erkin mutlak yönetimini öngörmekle birlikte, iktidarı prens ile özdeşleştirmesi açısından, egemenlik kavramını modern anlamıyla ortaya koyamamıştır. Ancak, Machiavelli egemenliğin kaynağını sorgulamaktan çok, devleti ele geçirme ve egemenliğin sürdürülmesi sorunu üzerinde durmuştur (Machiavelli, 1994: 63, 78-79; Aydınlı-Ayhan, 2004: 72). 452 Manisa Celal Bayar U niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 15, Sayı: 1, Mart 2017

5 Milli Mücadele Yıllarında İzmir-Balıkesir Ekseninde Oluşan Kongre Siyasal İktidarlarının Milli Egemenliğe Dayalı Demokratik Yapıları Egemenlik kavramı, ilk önce sistematik olarak Fransız hukukçu Jean Bodin tarafından ortaya koyulmuştur. Bodin, egemenlik kavramını, Latincede en yüksek, en üst anlamlarına gelen superanus teriminden türetmiştir. Fransız hukukçu, bu terimden hareketle bir devletin mutlak ve sürekli gücü nü nitelemek için souveraineté (egemenlik) kavramını kullanmıştır. Bodin, 16. yüzyılın sonlarına doğru yayınladığı Devletin Altı Kitabı adlı eserinde egemenliği, ülke üzerinde yaşayan bütün insanlar, bütün vatandaşlar ve teba üzerinde, kanunla kısıtlanmayan en üstün iktidar olarak tanımlamıştır (Beriş, 2008: 57). Bodin yaşadığı dönemin ataerkil yapısından hareketle devletin ailelerden meydana geldiğini ve ailede de babanın egemenliğinin sınırsız olduğunu ifade ettikten sonra, aile ile egemen güç arasında bir bağlantı kurarak, egemen gücün, yani kralın egemenliğinin de sınırsız, mutlak ve sürekli olduğunu vurgulamaktadır. O na göre devlet ister istemez kralda somutlaştığı için, egemenlik ile kralın birbirine karıştırılması kaçınılmaz olur (Ağaoğulları-Köker, 2009: 33; Aydınlı- Ayhan, 2004: 74) Egemenin mutlak oluşu, en açık biçimde egemenin yasalarla olan ilişkisi içinde görülür: Egemenliğin ve mutlak erkin temel noktası, genel olarak bütün uyruklara onaylarını almaksızın yasa vermekte yatar. Bodinin egemenlik kuramı, hukuksal bir anlam içermekteyse de, gerçekte pratik bir siyasal amaç taşımaktadır. Daha açıkçası bu kuram, ulusal devletin tümüyle gerçekleşmesi için gerekli olan merkezi otoritenin güçlendirilmesi sorununa getirilen tarihsel-siyasal bir çözümdür. Siyasal iktidarı, sağlam bir biçimde temellendiren ve mutlak iktidarın zorunluluğunu çok tutarlı bir biçimde ortaya koyup savunan düşünür Thomas Hobbes dir. Hobbes un kuramında beliren mutlak iktidar anlayışı, gerçekte modem devletin sahip olduğu temel ilkelerin başında gelmektedir (Ağaoğulları-Köker, 2009: 27-34,163,165). Egemenlik, devlete içkin üstün bir gücü, devletin içinde auctoritas (iktidarın ilkesi) ile potestas ın (iktidarın kullanımının) birleşmesini dile getiren modern bir kavramdır. Mutlak monarşide, kralın devlet ile bir anlamda özdeşleşmesi, yani egemenliğin kralın kişiliğinde, bedeninde somutlaşması, egemenlik kuramına açıklık kazandırmaktadır. Mutlak monarşi kuramları, kralın istenci-halkın istenci şeklindeki bir ikiliğin yadsınması üzerine kurulmuşlardır. Hobbes un anlatımıyla, toplumda tek bir istenç vardır, o da devletinkidir; bunu dile getiren, dolayısıyla adaleti belirleyen Beşeri Bilimler Sayısı 453

6 İbrahim İNCİ monarktır. Bireyler kralda bir olurlar ve ona boyun eğerek organik bir kimliğe sahip bütünleşmiş siyasal toplumun içinde yer alırlar. Halk-ulus istenci, Rousseau ya göre genel istenç, (her ne kadar güdümlenmiş ise de) krallık istencinin yerine konmuş demektir. Buna göre, tek bir bedene ve tek bir istence sahip olduğu kabul edilen ulus, kraldan boşalan yeri doldurup devletle özdeşleşir. İktidarın birliği ise, halkın, ulusun bir oluşu üzerine oturtulur; halk ayrıca elinde bulundurduğu egemenlikle de bir olur (Rousseau, 2012: s.23; Ağaoğulları, 1994: 23). Halk-ulus egemenliği, sözcük anlamı açısından zorunlu olarak demokrasiyi içerir ya da en azından demokrasiyi çağrıştırır. Halk egemen ise, rejimin adı halkın iktidarı anlamına gelen demokrasi olmalıdır. Fransız İhtilali nin teorisyenlerinden Sieyes e göre halkın-ulusun istencinin karşısında bireylerin istenci''ya da bireysel istençler diye bir şey söz konusu değildir. Genel istenç, hiç kimsenin istenci değildir; bir bakıma insanüstü olma özelliğine sahiptir (Ağaoğulları, 1994: 22) İşte bu niteliğinden ötürü genel istenç, soyut bir varlığın, bir başka deyişle halkın-ulusun istencidir. Hiç kimsenin kendi istencini genel istenç olarak ortaya koyamamasına karşın, her yurttaş sanki genel istenç imişçesine istenç belirtmeye çalışmak zorundadır. Bu, yurttaş olmasının bir gereğidir. Dolayısıyla genel istenç, halkın istenci eşittir yurttaşların uymak zorunda oldukları norm şeklinde belirmektedir. Ulusal egemenliğin belirleyici özelliği hukuksal bir birim olarak ulusun, devletin meşruluk kaynağını oluşturmasıdır. Nitekim 26 Ağustos 1789 tarihli İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi nin 3. maddesinde egemenlik kelimesiyle ifade edilen üstün iktidarın mutlak surette halka ait olduğu ve hiçbir heyet, hiçbir fert, açıkça milletten kaynaklanmayan bir otoriteyi kullanamaz. şeklinde ifade edilen bu ilke, 1791 Anayasasıyla anayasal norm haline getirilecektir. Söz konusu Anayasanın üçüncü maddesi egemenliğin özünü ulusta görmekte ve hiçbir kişi ya da kurulun açıkça ulustan gelmeyen bir otoriteyi kullanamayacağını hükme bağlamaktadır. Daha sonra bu ilkeler birçok devletin anayasasına temel hüküm olarak girecektir (Okandan, 1961: 21; Beriş, 2008: 59). Böylece Fransız Devrimi nden sonra egemenlik, ulusal bir içerik kazanmıştır. Başka bir ifadeyle devlet otoritesi ulusun varlığıyla özdeşleşmiş; siyasal toplum doğrudan kurucu bir irade olarak ulusun rızasına bağlanmış olur. Diğer taraftan ulusal egemenlik kuramı, tek kişiye dayalı hükümet sistemlerine karşı halkın çoğunluğundan güç 454 Manisa Celal Bayar U niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 15, Sayı: 1, Mart 2017

7 Milli Mücadele Yıllarında İzmir-Balıkesir Ekseninde Oluşan Kongre Siyasal İktidarlarının Milli Egemenliğe Dayalı Demokratik Yapıları alan temsilî demokrasinin kurumsallaşmasını sağlamıştır (Beriş, 2008: 60). Osmanlı toplumunda milli egemenlik kavramı üzerinde Batı ile yoğun temasa geçildiği 19. yüzyılda ciddi olarak durulmaya başlanmıştır. Ancak, Osmanlı-Türk Anayasa Hukuku tarihi incelendiğinde, ne Tanzimat, ne Birinci ve ne de İkinci Meşrutiyet devirlerinde egemenliğin topluma ait olduğu gibi bir formülün pozitif hukukumuzda yer aldığını söylemeye imkân yoktur (Okandan, 1961: 21). Millî Egemenlik kavramının Fransa İhtilali nden etkilenen Yeni Osmanlılar tarafından işlendiği anlaşılmaktadır. Burada dikkati çeken nokta, halk-millet egemenliği ve "demokrasi" kavramları Türk düşünce hayatına aktarılırken bunun "cumhur, cumhuriyet" terimiyle karşılanması ve İngiltere örneğindeki parlamenter sistem-monarşi için de "usul-i meşveret" deyiminin kullanılmasıdır (Turan, 1996: 107; Çavdar, 1999: 33). Usul-i Meşveret Hakkında Mektuplar adını verdiği dizi yazısıyla Fransa İhtilali nin evreleri, devrimle ortaya çıkan kavramlar ve kurumlar hakkında bilgi veren Namık Kemal, millî egemenliği halkın hâkimiyeti ya da hâkimiyet-i ahali terimiyle ifade ediyordu (Turan, 1996: 107; Emil, 1988: 14-15). Namık Kemal halkın egemenliğe katılmasının kanıtı olarak tahta çıkan yeni padişaha merkezî yönetimin önde gelen kişilerinin biat etmelerini yeterli buluyordu (Turan, 1996: 108). Al i Suavi ise doğal hukuku aslında Tanrısal hukuk saydığı için egemenlik hakkının Tanrı ya ait olduğu görüşünü savunuyordu. Fakat Tanrı dan da kaynaklansa egemenlik gücünü kullananların farklı oluşlarının değişik hükümet sistemlerini doğurduğunu belirterek bunları monarşi, oligarşi ve cumhuriyet (halk egemenliği) olarak sıralıyordu. Namık Kemal gibi İslam devletlerinin başlangıçta cumhuriyet olduğunu öne sürüyor ve Osmanlı İmparatorluğu için böylesi bir rejimi uygun bulmuyordu. Suavi ye göre cumhuriyet/demokrasi için başlıca engel, İmparatorluğun genişliği ile çok uluslu, farklı dillerin ve dinlerin yaşadığı toplumsal yapısı idi. Bu konuda demokrasi yönetimi genel olarak küçük devletlere monarşi yönetimi de büyük devletlere uygundur savını ileri süren Rousseau'dan esinlendiği anlaşılmaktadır (Rousseau, 2012: 62; Turan, 1996: 108). Fransız İhtilali nden etkilenen Yeni Osmanlılarla birlikte egemenliğin kimde oluşuna göre biçimlenen üç tür yönetim sınıflaması Beşeri Bilimler Sayısı 455

8 İbrahim İNCİ artık Türk siyasi düşünce hayatına girmiştir. Halk egemenliği olarak nitelenen cumhuriyet/demokrasi İmparatorluk için sakıncalı görülürken genelde parlamenter monarşi/meşrutiyet rejimi üstün tutulmuştur. Mizancı Murat, 1903'te yayımlanan Taharri-i İstikbal adlı yapıtında tam anlamıyla bir meşrutiyet sisteminin geçerli olabilmesi için bütün Osmanlılara görevde ve sorumlulukta eşitlik sağlanmasını ve millet egemenliğinin geçerli kılınmasını savunmuştur. Mizancı Murat'ın bu görüşü, Jön Türkler döneminde halk/millet egemenliğinin yalnız cumhuriyete özgü olmayıp meşrutiyet rejimlerinde de geçerli olacak bir ilke diye algılandığını göstermektedir (Turan, 1996: ; Dal, 1985: 104). İkinci Meşrutiyet'in ilanından sonra hâkimiyet-i millîye kavramının siyasal alanda sıkça vurgulandığı anlaşılmaktadır Şubatında kurulan Osmanlı Demokrat Fırkası programında "meşrutiyetin korunması ve vatanın yüceltilmesi" için hâkimiyet-i amme ye yani toplum/kamu egemenliğine önem verileceğine dair bir ilke kabul edilmiştir. Yine 1910 Şubatında kurulan, başkanlığını Gümülcine mebusu İsmail Bey'in yaptığı Ahali Fırkası programında ise millî egemenlik, kamuoyunu temsil eden çoğunluğun düşünce ve istemleri olarak nitelendirilmişti (Tunaya, 1988a, C.I: 180). Millî egemenlik parti programlarına girdiği gibi Ayan ve Mebuslar Meclisi görüşmelerinde de yüceltilen bir ilke haline gelmişti. Örneğin Ayanın 6 Ağustos 1909 günkü Anayasa değişikliğine ilişkin kararında, bu değişikliğin "meşrutiyet-i idare ve hâkimiyet-i milliyenin teyidi için" yapıldığı belirtilmişti (Okandan, 1961: 21). Birinci Dünya Savaşı ndan sonra, Türkler için artık meşrutî düşünceyi savunmanın hiçbir anlamı kalmamıştır. Monarşik yönetimin milletin varlığını ve haklarını koruyamayacağı çok net bir şekilde anlaşılmıştır. Bu yönetim biçiminin çağ dışı kaldığını gençlik yıllarından beri yakından gözlemleyen Mustafa Kemal, milli egemenlik düşüncesini milli mücadelenin temel ilkesi haline getirmiştir. Bu ilke salt ulusal nitelikli kongrelerde değil yerel ve bölgesel kongrelerin oluşturdukları siyasal iktidarların da temelini oluşturmuştur (Dal, 1985: 104; Feyzioğlu, 1985: ; İlgüner, 1999: 1-258, Apak, 1990: ). II. Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti Kongresi (İzmir Büyük Kongresi) Konuya girerken Milli Mücadele yıllarında vatanın kurtuluşunu ve milli bağımsızlığı sağlamak için Türkler tarafından düzenlenen kongrelerin bazı temel özelliklerinin belirtilmesi gerekmektedir. Özellikle Batı Anadolu daki kongrelere ve onların kurdukları siyasal 456 Manisa Celal Bayar U niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 15, Sayı: 1, Mart 2017

9 Milli Mücadele Yıllarında İzmir-Balıkesir Ekseninde Oluşan Kongre Siyasal İktidarlarının Milli Egemenliğe Dayalı Demokratik Yapıları iktidarlara ışık tutan bu özellikler konunun çözümlenmesine yardımcı olacak temel kriterleri de oluşturacaktır. Mütareke döneminde yerel ve bölgesel direniş hareketlerinin örgütlenmeleri cemiyetler ve kongreler biçiminde olmuştur. Yerel kongreler dört ana bölgede toplanmışlardır. Bu bölgeler, Kuzey ve Doğu Anadolu, Batı Anadolu ve Trakya dır. Yerel hareketler Türkiye'nin devlet sorununa ilişkin tezler de oluşturmuşlardır. Yerel kongre ve siyasal iktidarlar devletin temel ögelerinden olan ulusal topraklar ya da anavatan anlayışına sahiptiler. Bu Türkiye deki bütün kongre sistemlerinin ortak özelliğidir. Batı Anadolu'daki hareketlerde ulusal vatan anlayışı çok belirgindi. Bu nedenle de bölgesel olsalar bile bölgeci değillerdi. 16 Mayıs 1919 tarihinde Balıkesir'deki sivil örgütlenmenin ilk toplantısının açılış konuşmasını yapan Vehbi Bey vatan-ı azizimiz, menâfi-i memleket gibi kucaklayıcı terimler kullanmıştır (Tanör, 1996: 92). İleride görüleceği gibi İzmir, Balıkesir ve Alaşehir kongreleri vatanın kurtarılması, milli menfaatler, gibi kavramları kullanarak faaliyetlerinin nihai hedefinin ulusal kurtuluş olduğuna vurgu yapmışlardır. Yerel ya da bölgesel karakterli iki önemli örgütlenme hareketi olan Erzurum ve Balıkesir kongreleri ulusal vatan anlayışında birdirler (Çarıklı, 1967: 112; Özalp, 1998, C.I: 83; Tanör, 2009: 36). Batı Anadolu'da delegelerinin büyük çoğunluğu yerli eşraf ve aydınlardan oluşan kongrelerin, ulusal kongreler gibi vatanın kurtarılması programıyla ortaya çıkması yerel hareketlerin bölgeci olmadıklarını göstermektedir (Albayrak, 1998: 141; İpek, 2013: ) Kongrelerde vatan ve millet gibi bütüncül kavramların öne çıkarılması, "eşraf öncülüğü" yüzünden "Batıdaki kongrelerin yalnızca bölgesel kurtuluş üzerinde durmakla yetindikleri" görüşünün eksik bir tespit olduğunu göstermektedir. Bu hareketler bölgesel savunmayı ve kurtuluşu amaçlamakla birlikte ulusal toprakların bütünlüğü ve bütün vatanın kurtarılması bakış açısına sahiptiler. Kongrelerin kararlarını incelerken görüleceği üzere Batı Anadolu daki kongreler kurdukları siyasal oluşumlara heyet-i milliye adını vermişlerdir. Bu kongreleri toplayan cemiyetlerin birçoğunun isimleri de müdafaa-i vatan, istihlası vatan idi (Özkaya, 1987: ; Tanör, 2009: 37). Yerel ve bölgesel hareketlerde halk, millet ve milli birlik anlayışı hâkimdi. Kongreler Türk milleti, Türk yurdu, Anadolu Türkleri, yurtseverlik gibi kavram ve temaları sıklıkla işlemişler dışa karşı kendi kimliklerini ve amaçlarını yerellik taşımayan bu terimlerle anlatmaya Beşeri Bilimler Sayısı 457

10 İbrahim İNCİ çalışmışlardır (Taçalan, 1981: 159; Çarıklı, 1961: ; Tanör, 2009: 40). Yerel ve bölgesel kongrelerde ileri sürülen görüşlerin bir diğer ortak yönü, dış egemenlik (bağımsızlık) için direnişi ve gerektiğinde silahlı mücadeleyi göze almış olmalarıdır. Bütün yerel cemiyet ve kongre faaliyetlerinde bu konu vatan savunması için değişmez bir temel oluşturmuştur. Egemenlik kavramının diğer yönü yukarıda da ele alındığı gibi iç egemenlikle ilgilidir. Buna göre yerel veya bölgesel kongre iktidarların kendilerini hangi egemenlik (devlet) merkezine bağlı gördükleri önem taşımaktadır. Yerel hareketlerin hemen tamamı söylem düzeyinde Osmanlı egemenlik sistemine (modeline) bağlıydı. Hatta ulusal kongre kabul ettiğimiz Erzurum Kongresi dahi söylem olarak padişaha yani Osmanlı egemenlik sistemine bağlılığını ifade etmiştir. Balıkesir ve Alaşehir kongreleri başta olmak üzere Batı Anadolu kongre sisteminden çıkan söylem, Osmanlı Devleti egemenlik sistemine tam bağlılıktı. Buna karşılık eylem düzeyinde bunun tersi olmuştur (Tanör, 2009: 41-43; Çarıklı, 1961: , 206). Bu çalışmada ana hatlarıyla temel özellikleri verilen Batı Anadolu kongrelerinden İzmir Büyük Kongresi, Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri bağımsızlık, egemenlik, demokratik temsil ve meşruiyet açılarından analiz edilecektir. Mütareke ve Kurtuluş Savaşı döneminde Batı Anadolu'da toplanan kongrelerin ilkini, 17 Mart 1919 da İzmir'de düzenlenen Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti Kongresi (İzmir Büyük Kongresi) oluşturmaktadır. Mütareke döneminde Batı Anadolu da 11 veya 12 kongrenin toplandığı görülmektedir. Sayının çokluğu, Kurtuluş Savaşı nın ana cephesi olan bu bölgede Yunan işgalinin doğurduğu tepkinin genişliğinden ve kuvay-ı milliyeyi örgütleyip geliştiren hareketlilikten ileri gelmektedir (Turan, 1991: 270). 1 Aralık 1918 de Batı Anadolu da Türklerin haklarını savunmak için kurulan İzmir Müdafaa-i Hukuk-i Osmaniye Cemiyeti Yunanistan'a verileceği söylenen İzmir yöresinin Türk olduğunu kanıtlamaya çalışırken, en önemli girişimi bir kongre toplamak olmuştu (Köylü, 17 Mart 1335 (1919). Cemiyet yöneticileri İzmir in Yunanlılara verilmesini önleyebilmek amacıyla 13 Mart l 9 l 9'da Türk Ocağının da katkısıyla İzmir Tiyatrosu nda bir toplantı düzenlemişti. Köylü gazetesinin haberine göre bu toplantıya binlerce vatandaş iştirak ettiğinden tiyatro ağzına kadar ve adeta tavanlarına kadar dolduktan sonra binlerce ahali de dışarıda kalmıştı. Burada yapılan görüşmeler sonunda İtilaf 458 Manisa Celal Bayar U niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 15, Sayı: 1, Mart 2017

11 Milli Mücadele Yıllarında İzmir-Balıkesir Ekseninde Oluşan Kongre Siyasal İktidarlarının Milli Egemenliğe Dayalı Demokratik Yapıları Devletleri temsilciliklerine verilmek üzere toplantıdaki halkın onayladığı 3 maddelik bir karar metni hazırlanmıştı (Köylü, 14 Mart 1919). Bu kararların ilk maddesi dış egemenlikle yani milli bağımsızlıkla ilgilidir. Türklerin nüfus, emlak ve arazi yönünden çoğunluğu oluşturduğu belirtilerek Wilson Prensipleri gereğince İzmir için yabancı egemenliğinin söz konusu olamayacağını ilan ediyordu. Alınan bu karar İzmir deki Türklerin bağımsızlık hakkını uluslararası hukuk kurallarına ve Wilson Prensipleri gibi hukuki bir metne dayandırarak uluslararası bir meşruiyet sağlamaya çalışıyordu (Hukuk-ı Beşer,15 Mart 1335 (1919); Öztoprak, 2014: 34; Bayar, 1997, C.5: 152; Taçalan, 1981: 191). Kabul edilen kararların ikinci ve üçüncü maddelerinde Milletler Cemiyeti ne ve bu kurumun adalet ilkelerine göndermede bulunarak hareketin meşruiyet zemini oluşturuluyor ve Türk egemenliğinin yok edilmesine izin verilmeyeceği kararlılığı ortaya koyuluyordu. (Taçalan, 1981: 139; Turan, 1991: 271). Bu kararlar İzmir halkının büyük çoğunluğunun hislerine tercüman olan Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti nin bağımsızlık konusundaki hassasiyetini ve milli istiklalden asla taviz vermeyeceğini açıkça ortaya koyan bir belgedir (Köylü, 14 Mart 1919). 13 Mart toplantısı ve alınan kararlar cemiyetin düzenlediği kongre için önemli bir ön hazırlık niteliğinde olmuştu. 17 Mart 1919 Pazartesi günü Milli Sinema salonunda toplanan kongreye Aydın ili ile Karesi ve Menteşe sancakları içinde bulunan İzmir, Manisa, Balıkesir, Aydın, Muğla ve Denizli'nin belediye başkanları başta olmak üzere 37 belediye başkanı ve 37 müftü ile birçok belediye meclisi üyesi ve çeşitli kuruluşların temsilcileri katılmışlardı. Kongre için yapılan çağrıda ilçelerin 4 er, kazaların ise 2 şer delege göndermeleri istenmişti. Öteki temsilcilerle birlikte delege sayısının 165 e çıktığı sanılmaktadır. Katılanlar bu sayıda olmasa da İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Kongresi, delege yönünden Mütareke döneminde düzenlenen bütün kongreler içinde Üçüncü Büyük Edirne Kongresi nden sonra ikinci sırayı almaktadır (Turan, 1991:271; Bıyıklıoğlu, 1992, C.I: 250; Tanör, 2009:147). Köylü gazetesine göre Büyük Kongre Aydın vilayeti ile Menteşe ve Karasi sancakları İslam ahalisinin üç yüzü aşkın delegesinin katılımıyla açılacaktı (Arıkan, 1989: 220 den Köylü 17 Mart 1919). Kongre çalışmaları dışında delegeler heyetler oluşturarak İzmir vali vekili Nurettin Paşa yı ziyaret etmekteydiler. Nurettin Paşa Beşeri Bilimler Sayısı 459

12 İbrahim İNCİ ziyarete gelen gruplara ileride kurulacak direniş teşkilatlarının çekirdeklerini kendi il ve ilçelerinde kurmalarını tavsiye ediyordu. Bu heyetler arasında bulunan Denizli Müftüsü Ahmet Hulusi Efendi nin Paşa, İzmir i Yunana verecekler. Biz boş durmayacağız. Halkımız asker, para, yiyecek-içecek sağlar. Yalnız noksanımız bir komutandır" diye komutan valinin Denizli'ye gelmesini önermesi, kongreye egemen olan havanın niteliğini yansıtmaktadır. Ahmet Hulusi Efendi bu sözleriyle hem kongre adına bağımsızlık azmini ortaya koyuyor hem de bu uğurda halkla birlikte İstanbul Hükümeti ne rağmen bir direniş cephesi oluşturma kararlığını ifade ediyordu (Taçalan, 1981: 209). Üç gün süren ve 19 Mart 1919 günü sona eren İzmir'deki bu ilk kongrede dört maddeden oluşun önemli kararlar alınmıştır. Bu maddeler içinde en önemlisi dördüncü madde idi: İstikbalini tehdit eden tehlikeler karşısında varlığını müdafaa gereğini kavrayan Türk Milleti Düvel-i Muazzama dan beklediği adalete güvenerek sükunetini korumakta ve hakkını bilfiil muhafaza mecburiyetine düşmeyeceğini ümit etmektedir (Öztoprak, 2014: 46-47). Bu madde açıkça Türk yurduna yöneltilecek saldırılara silahla karşı konulacaktır anlamına gelmekteydi. Bu ilke çerçevesinde böyle bir saldırının önlenmesi için İstanbul'daki Anlaşma Devletleri temsilcileri ile görüşmeler yapmak ve oradan da Paris e gidip milli hukuku bölge namına Barış Konferansı nda savunmak amacıyla bir heyet oluşturulmuştur. Bu heyet İstanbul daki İtilaf Devletleri temsilcileriyle görüşüp Kongre de alınan kararları onlara iletmiştir. Padişah tarafından kabul edilmiş olan heyet Sultan a bağlılıklarını arz etmiştir. Damat Ferit Paşa Hükümeti nin engelemeleri nedeniyle Paris e gitmemiştir (Bayar, 1997, C.5: 148; Turan, 1991: 271). Kongrede 15 kişilik bir İdare Heyeti seçilmişti. Yönetim kurulu demek olan bu heyette Belediye Başkanı Hacı Hasan, Hacı Ali Paşazade Refik, Kapantzade Tahir, Tokadlızade Şekip, Abdurrahman Sami, Alemdarzade Ethem, Moralızade Halit ve Nail kardeşler, Dr. Ethem, Cami Baykut, Şeyh Nurettin, Cemal Şahingeri yönetimde görev almışlardı (Köylü, 20 Mart 1919; Arıkan, 1989: 224; Turan, 1991:271). Kongrede kabul edilen metin Paris Barış Konferansı na telgrafla iletilmişti. Ne var ki Yunanlıları İzmir'e çıkartmakta kararlı olan Üç Büyükler üzerinde bunun bir etkisi olmamıştı. İstanbul daki İtilaf Devletleri temsilcilerine ve Paris Barış Konferansına Kongre kararlarının iletilmesi kongrenin dış ilişkileri yürütmekte bağımsız bir siyasi iktidar gibi davrandığını gösteriyor. Batı Anadolu kongreleri bölgesel olmaktan çok ulusal kavrayışa sahip olduklarını daha baştan belli etmişlerdir. İzmir Büyük Kongresi 460 Manisa Celal Bayar U niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 15, Sayı: 1, Mart 2017

13 Milli Mücadele Yıllarında İzmir-Balıkesir Ekseninde Oluşan Kongre Siyasal İktidarlarının Milli Egemenliğe Dayalı Demokratik Yapıları tarafından İstanbul'daki İtilâf Devletleri Yüksek Komiserlerine iletilen muhtırada, "Türk milleti", "Türk halkının millî iradesi" ile ilgili vurgulamalar millet anlayışını açıkça göstermektedir (Öztoprak, 2014: 45-47; Taçalan, 1981: ; Tanör, 2009: 39-40). İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti, kongreden sonra çalışmalarını sürdürmede yeni ve beklenmedik güçlüklerle karşılaşmıştı. Çünkü Vali Nurettin Paşa görevden alınmış ve yerine "Kambur" diye tanınan eski İçişleri Bakanı İzzet Bey getirilmişti. Hürriyet ve İtilaf Partili olan yeni valiye göre söz konusu dernek, İttihatçı idi, dahası Bolşeviklik de güdüyordu. Bu nedenle derneğin çalışmalarını zararlı buluyordu. İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Derneği, kentin işgal edilmesi üzerine oradaki çalışmalarına son vermek zorunda kalmıştı (Bayar, 1997, C.5: 147; Tunaya, 1988a, C.I: 483; Turan, 1991: 272). III. Balıkesir Kongreleri Milli Mücadele döneminde Balıkesir de beş kez kongre düzenlenmiştir. Bunların ilki 28 Haziran-12 Temmuz 1919 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Balıkesir kongrelerinin tarihleri ve sayısı konusunda görüş birliği yoktur; bu konuda farklı düşünceler ileri sürülmüştür (Selek, 1988: 32-33; Bolak, 1988: 48; Gülen, 2007: 71-82). Ancak bu çalışmada Balıkesir'de yapılan kongrelerin sayısı 3 ya da 4 değil, Mücteba İlgürel, Bülent Tanör ve Şerefettin Turan ın verdiği rakamlar esas alınarak 5 olarak kabul edilmiştir (İlgürel, 1999: ; Tanör, 2009: 114,148; Turan, 1991: ). Batı Anadolu'daki milli hareketlerde vatan anlayışı çok belirgindir. Bu nedenle de bölgesel olsalar bile bölgeci değillerdir. Henüz ilk kongre düzenlenmezden önce 16 Mayıs 1919 da Balıkesir'deki sivil örgütlenmenin ilk toplantısının açılış konuşmasını yapan Vehbi Bey "vatan-ı azizimiz", "menâfi-i memleket" gibi kucaklayıcı terimler kullanıyordu. Rum ve Ermeni cemaatlerinin dinsel temsilcileri de orada hazırdılar. Katılımın Müslüman olmayanlar dahil tüm toplumu hedeflemesi demokratik temsil ve meşruiyete nedenli önem verildiğini göstermektedir. Yine Alacamescit te yapılan toplantıda başta Mehmet Vehbi Bey ve arkadaşları Balıkesir in savunulması özelinde vatanın kurtarılması amacıyla silahla karşı koyma kararı alıp asker toplamaya başlamışlardır. Silahla karşı koyma kararı önce gizli toplantıda alınmış, daha sonra Vehbi Beyin ifadesi ile halka mal etmek için Alaca Mescit toplantısı düzenlenmiştir (Bolak, 1988: 51,76; Tanör, 2009: 36) Beşeri Bilimler Sayısı 461

14 İbrahim İNCİ Birinci Alacamescit toplantısında Umumi Heyet veya Meclis olarak adlandırılan 41 üyeli bir yönetim kurulu oluşturulmuştur. Heyetin en dikkate değer tarafı halkın oylarıyla iş başına gelmiş olmasıdır. Bu heyette Mehmet Vehbi Bey, Belediye Reisi Hafız Mehmet Emin Bey, Dava Vekili Saadettin Bey gibi isimler bulunuyordu. 19 Mayıs taki seçimde merkezde görevlendirilen bu geçici Heyetin yerine 4 Haziran 1919 günü yapılan seçimde kalıcı bir Heyet-i Merkeziye oluşturulmuştur. Yine halk tarafından iş başına getirilip tam yetki verilen ve yedi kişiden oluşan Heyet-i Merkeziye nin üyeleri arasında Mehmet Vehmi Bey, Maarif Müdürü Sabri Bey, Gönenli Osman Bey gibi halkın güvenini kazanmış zatlar bulunmaktaydı (İlgürel, 1999: 68 74). Birinci Balıkesir Kongresi (28 Haziran-12 Temmuz 1919), kapsama alanı bakımından yerel olarak nitelendirilebilecek en dar ölçekli örgütlenmelerdendir. Bu Kongre Balıkesir ve civar kazaların delegelerinin katılımıyla gerçekleşmiştir. Ancak bu kongrenin halk meclisi niteliğinde olduğunu belirtmek gerekmektedir. Çünkü Balıkesir Kongresinin toplantıları halka açık idi. İlgüner, bunun en belirgin örneğinin Balıkesir de Kongre öncesi gerçekleştirilen ve halka açık yapılan Okuma Yurdu Toplantısı veya Alacamescit toplantıları olduğunu belirtmektedir (İlgürel, 1999: 93; Tanör, 2009: 125). Birinci Balıkesir Kongresi nde, ülke çıkarlarını yakından ilgilendiren kararlar alınmıştır. Bu kongre sayesinde Kuva-yı Milliye heyetiyle komutanlar arasında işbirliği sağlanmış, yedek subaylardan yararlanılmasına karar verilmiştir. Bu subay ve komutanlar teşkilatın emirlerine itaat edeceklerine dair söz vermişlerdir. Bu karar askerin sivil otoriteye bağlanması açısından son derece önemlidir. Batı Anadolu kongrelerinin genel niteliği sivillerin inisiyatifi elerinde bulundurması, yönetime sivillerin egemen olmasıdır. Birinci Balıkesir Kongresi nde yeni bir Heyet-i Merkeziye kurulmasına karar verilmiştir. Bu Heyet-i Merkeziye de kazalar ve cepheler ayrı ayrı temsil edilmiş, Heyetin reisliğine de Hâcim Muhittin Bey seçilmiştir. Cephelerdeki kuvvetlerin hangi kazaların yardımıyla beslenecekleri, Reddi İlhak Heyetleri yetki ve bağlantılarıyla cephelerin takviyesi için hangi kaza halklarının nerelere sevk olunacakları bu kongre tarafından tespit edilmiştir. Bu kongre için milli hâkimiyet ve milli bütünlük yönünde ilk adım nitelemesi yapılmıştır (Özalp, 1998, C.I: 43; İlgürel, 1999: 96). Balıkesir Kongresi kararlarının niteliğine dikkati çeken Celal Bayar daha sonraları, "Bu devletleşme şuuru mahallî tefekkür de değildir, millî misak sınırları içinde bütün vatana şâmildir" diyecektir. Yine Balıkesir'den İstanbul'daki bir miting heyetine çekilen telgrafta "İzmir Anadolu'nun kalbi ise, İstanbul da dimağıdır. Onun tahlisi 462 Manisa Celal Bayar U niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 15, Sayı: 1, Mart 2017

15 Milli Mücadele Yıllarında İzmir-Balıkesir Ekseninde Oluşan Kongre Siyasal İktidarlarının Milli Egemenliğe Dayalı Demokratik Yapıları (kurtarılması) uğrunda Türk bütün mevcudiyetini fedaya amâdedir" denmekteydi (Kutay, 1986: 28; Özalp, 1998, C.I: 83; Bolak, 1996: 33). İlk Balıkesir Kongresinde seçilen Merkez Heyeti, Ayvalık, Soma ve Akhisar cephelerinde Yunanlılara karşı direnen kuva-yi milliye güçlerini oluşturmaya, her yönden desteklemeye çalışırken, Balıkesir'e bağlı ilçe ve bucaklarda da teşkilatlanmaya önem vermişlerdi. Ancak teşkilatın genişlemesi bunlar arasında uyum ve işbirliğinin sağlanması gereğini doğurmuştu. Bu nedenle Merkez Yönetim Kurulu, Hâcim Muhittin Bey in başkanlığında yaptığı 19 Temmuz günkü toplantısında teşkilatı birleştirmek amacıyla Balıkesir'e bağlı kazalarla merkez kazaya bağlı nahiyelerden ikişer kişinin katılacağı bir genel kurul toplantısı yapılmasını kararlaştırmıştı (Turan, 1991: 276). Bu amaçla, Temmuz 1919 tarihleri arasında gerçekleştirilen İkinci Balıkesir Kongresi ya da asıl adıyla Balıkesir Hareket-i Milliye Redd-i İlhak Kongresi yerellikten çıkıp Kuzeybatı Anadolu yöresini temsil etmiştir (Çarıklı, 1967: 26; Tanör, 2009: 125). Bir genel kurul niteliğinde olan bu ikinci kongreye 18 kaza ve nahiye temsilcileriyle birlikte 44 delege katılmıştı. Bu kongreye delege gönderen kazalar arasında Saruhan sancağına bağlı Akhisar ve Soma kazaları da bulunmaktaydı. Redd-i ilhak Heyeti merkezinde açılan kongrede başkanlığa Hacim Muhittin Bey, başkan vekilliklerine Mehmet Vehbi ve Sabri Beyler seçilmişlerdi. Heyet-i Merkeziye yasama ve yürütme yetkisine sahip idi. Kongre de vatan müdafaasını mukaddes sayan vatanın birliğini ön planda tutan önemli kararlar alınmıştı. Bu düşünce, Kongre de kabul edilen kararların 4. maddesinde Kongre nin maksad ve gayesi, istihas-ı vatandır (vatanın kurtarmak) cümlesiyle açıkça ortaya konmuştur. Yine Kongre kararlarından 7. ve 27. maddeler vatan savunmasındaki kararlığa vurgu yapmaktadır: 7. maddede Yunan a karşı harekât devam ettiği müddetçe milli seferberlik umumi olup, herkes hizmet-i vataniye ile mükelleftir denilmekteydi. 27. maddede ise kongrenin temel hedefini Yunanlıları memleketimizin her tarafından tard edinceye kadar harbe devam etmek, vazifenin en birincisi olmak üzere kabul edilmiştir cümlesi ile somutlaştırıyordu. Aslında yöresel bir kongre olan İkinci Balıkesir Kongresi almış olduğu bu kararlar nedeniyle kendisini "Millî Kongre" olarak ilân etmiştir (Özalp, 1998, C.I: 44-46; İlgürel, 1999: ). Kongre almış olduğu kararları padişaha bağlılık ifadeleriyle İstanbul hükümetine bildirmiştir. Burada padişaha bağlılıktan söz edilmekle birlikte padişahın ve hükümetinin yasaklamalarına karşın düşmana silahla karşı koyarak gayelerinin yurdun halası olduğunu Beşeri Bilimler Sayısı 463

16 İbrahim İNCİ açıkça ifade etmek suretiyle karar ve eylemlerinde bağımsız olduğunu göstermektedir. Kongre, aldığı kararlar doğrultusunda Yunan işgalinin son bulması ve Türklerin haklarının kabul edilmesi için İngiltere, Amerika, Fransa ve İtalya siyasal temsilcilerine nota vermiştir (İlgürel, 1999: 106). Aynı yerde yapılan kongrelerin o mülkî birim içinde daha etkili bir temsile yönelerek büyüme gösterdiği anlaşılmaktadır. Balıkesir de yapılan bu ikinci kongrenin birinci kongreye oranla daha fazla ilçeyi kapsadığı ve daha geniş bir katılıma sahip olduğu görülmektedir. Dolayısıyla bu dar çerçeve içinde bile temsil tabanını genişletme çabası içinde olmuştur. Vatanın kurtarılmasını temel amaç edinme konusunda, ulusal önderliğin damgasını taşıyan Erzurum Kongresi ile bundan üç gün sonra, 26 Temmuz 1919 toplanan İkinci Balıkesir Kongresi arasındaki tam bir paralellik vardır. İkinci Balıkesir Kongresi de tıpkı Erzurum Kongresi gibi, yöresel kurtuluşu değil ulusal kurtuluşu esas hedef edinmiştir. Bu, "Anadolu'da ortak bir kamuoyunun oluştuğunu" gösterir. Her iki kongrede alınan kararlar, yerel kongrelerin sadece kendi bölgelerini kurtarmaktan ibaret dar bir bakış açısına sahip bulunmadıklarını ortaya koymaktadır. Olsa olsa bunların, etkinlik alanları bakımından bölgesel oldukları söylenebilir (Tanör, 2009: 127,142). Bölgenin korunması için silahlanma ve silahlı direniş kararları da en üst organ olan kongrelerden çıkmıştır. Batı Anadolu kongrelerinde İkinci Balıkesir Kongresi nden başlayarak bunu görmek mümkündür. İkinci Balıkesir Kongresinde Yunanlıları vatandan söküp atmak temel hedefine ulaşmak amacıyla seferberlik ilan edilmiş vatan savunması her vatandaş için kutsal bir görev olarak kabul edilmiştir. Kongre kararlarına göre askere alma işi bir düzene bağlanmıştır (Özalp, 1998, C.I: 44). Kongrelerde belirginleşen sivil-siyasal otorite ile bunlar tarafından kurulan silahlı güçler arasındaki ilişkilerde, askerî gücün sivil otoriteye kesin olarak tâbi ve bağımlı olmasına büyük önem verilmiştir. Seçim olgusu bunun ilk aşamadaki göstergesidir. Yani silahlı güçlerin komutanlarının sivil kongre delegeleri veya Heyet-i Merkeziye tarafından seçilmesidir. Daha da ilginci, silahlı birlik komutanlarının sivil halktan olması kuralının getirilmiş olmasıdır; İkinci Balıkesir Kongresi nde alınan kararların 8. maddesinde bu birliklerin "başlarında eşraftan bir zat bulunacak" hükmü yer almaktadır (Özalp, 1998, C.I: 44; Çarıklı, 1967: 113; Tanör, 2009: 164). 464 Manisa Celal Bayar U niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 15, Sayı: 1, Mart 2017

17 Milli Mücadele Yıllarında İzmir-Balıkesir Ekseninde Oluşan Kongre Siyasal İktidarlarının Milli Egemenliğe Dayalı Demokratik Yapıları Alaşehir Kongresinden sonra Anadolu'da ulusal direniş alanında önemli gelişmeler olmuştu. Bunların en önemlisi Sivas Kongresi nde Anadolu ve Rumeli'deki bütün ulusal örgütlerin Müdafaa-i Hukuk adı altında birleştirilmesi ve Damat Ferit Hükümeti ni düşürmek için İstanbul' la haberleşmelerin kesilmesi kararlarının alınmasıydı. Öte yandan İkinci Balıkesir Kongresi nde Eylül başlarında yüz kişilik yeni bir kongrenin düzenlenmesi öngörülmüştü. Ayrıca Alaşehir'de örgütlenmeye ilişkin olarak alınan kararların bölgelerde uygulanabilmesi için yeniden bazı toplantılar yapılması da gerekiyordu. İşte Üçüncü Balıkesir Kongresi bu nedenlerle düzenlenmişti (Turan, 1991: ; İlgürel, 1999: 123) Eylül 1919 tarihleri arasında gerçekleştirilen kongreye Balıkesir, Bandırma, Erdek, Gönen ve Edremit'ten gelen otuzu aşkın delege katılmıştı. Başkanlığa Hacim M. Çarıklı. Başkanvekilliklerine Vehbi Bey ile Hoca Mehmet Bey seçilmişlerdi. Üçüncü Balıkesir Kongresi nde Alaşehir Kongresi nin almış olduğu kararlar kabul edilmiştir. Yine Alaşehir Kongresi nde belirlenen yönetmelikler çerçevesinde yöresel örgütlenme üzerinde durulmuş, oluşturulan kurullar için seçimler yapılmıştı. Seçimler sonucunda Ayvalık Cephesi Milli Alay Komutanlığına Pelit köylü Emirzade Mehmet, Soma Cephesi Alay Komutanlığına Kırkağaçlı Hacı Salihzade Emin, Akhisar Cephesi Alay Komutanlığına da İttihat Terakki İzmir Sorumlu Katibi M. Celal (Bayar) gibi sivil şahıslar seçilmişlerdi (Turan, 1991: 288). Üçüncü Balıkesir Kongresi nden hemen sonra Balıkesir Heyet-i Merkeziyesi'nin önemli bir girişimi, kongre kararlarını kamuoyuna duyuracak ve Kuvâ-yı Milliye bilincini yayacak bir gazetenin yayımlanması oldu. Bu amaçla çıkarılan izmir'e Doğru gazetesi 16 Kasım 1919 ve 27 Haziran 1920 tarihleri arasında yayınını sürdürmüştür (Tanör, 2009: 122; Baran, 2001: 43). Batı Anadolu daki "Milli Heyetler", Sivas Kongresinde kurulan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk derneğine katılmakta oldukça ağır davranmıştı. Bunda, başından beri örgütlenmede izlenen yolların ve güdülen amacın oldukça değişik olmasının payı vardı. Bu nedenle olayların gelişmesine göre sık sık kongre düzenleyip gerekli kararlar alma yoluna gitmişlerdi. Balıkesir Heyet-i Merkeziyesi 10 Ekim 1919 da yayımladığı bildiride 20 Ekimde büyük bir kongre toplanacağını bildirmişti. Bu haber Sivas a ulaşınca Mustafa Kemal in tepkisine neden oldu. Çünkü Mustafa Kemal Sivas Kongresi nin aldığı kararlar uyarınca Reddi-i İlhak ve benzeri cemiyetlerin tek bir çatı altında toplanmasını istemekteydi. Balıkesir Heyet-i Merkeziye si ise içinde bulunduğu kritik Beşeri Bilimler Sayısı 465

18 İbrahim İNCİ durum (Yunan kuvvetleriyle savaşmak ve Anzavur isyanını bastırmakla uğraşmak) nedeniyle çalışmalarına bir süre daha devam etmekte ısrarlı idi. Bu yüzden Sivas ile Balıkesir arasında önemli bir anlaşmazlık ortaya çıkmıştı (Turan, 1991: 291; İlgüner, 1999: 157). Dördüncü Balıkesir kongresi bu anlaşmazlık nedeniyle gecikmeli olarak 19 Kasım 1919 günü başlayabildi. Kongreye başkan olarak Vehbi Bey seçildi; çalışmalar üç gün sürdü ve 21 Kasım da Erzurum ve Sivas Kongreleri kararlarını andıran kararlar alarak sona erdi. Yapılan görüşmelerde önce maksad-ı milliye ve irade-i milliyenin her türlü mukadderat-ı memlekete hâkim olması için sonuna kadar mücadele edeceklerine dair yemin verdiler. Bu suretle bütün Anadolu da istilacılara karşı sürdürülen çalışmaların birleştirilmesi için önemli bir adım atılmış oluyordu. Bundan sonra Balıkesir, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti çatısı altında, fakat müstakil bir tarzda hükmünü sürdürecektir. Ancak belirlenen hedef ortaktır (İzmir e Doğru, 20 Teşrin-i Sani 1335 (20 Kasım 1919); İlgüner, 1999: 165). Dördüncü Balıkesir Kongresi başta Balıkesir ve kazalarında mitingler düzenlenmesi kararı almıştı. Bu mitinglerin ilki 28 Kasım günü Balıkesir de yapıldı. On bini aşkın kişinin katıldığı bu toplantıda alınan kararlar (mukarrerat) beş madde halinde kaleme alınmış olup, Heyet-i Merkeziye üyelerinden oluşan Miting Heyeti tarafından "bütün cihan-ı medeniyete" (uygar dünyaya) duyurulmuştur. Özet olarak, alınan kararlar ile barış konseyinin Yunanlıların "geçici" olduğu söylenen işgalinin devamını onaylaması protesto edilmiş ve "Dünyada ulusların varlıkları ancak kuvvetle, silahla sağlanabilecektir" denilerek Türk halkının "Anadolu'nun kalbi olan İzmir''i kurtarmak için her türlü özveriye katlanacağı belirtilmişti. Daha sonra Karesi Mutasarrıflığı ile bütün kazalarında buna benzer mitingler yapılmış ve benzer kararlar alınmıştır (İzmir e Doğru, 30 Teşrin-i Sani 1335 (1919); Özalp, 1998, C.I: 76-77; Tanör, 2009: 154). Kasım 1919 da yapılan Dördüncü Balıkesir Kongresi Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk derneğine katılmayı kabul etmesine karşın Heyet-i Merkeziye aradan üç buçuk ay geçtikten sonra yeni bir kongre düzenleme gereği duymuştu. Bunun en büyük nedeni, Müdafaa-i Hukuk'la birleşme işleminin henüz tamamlanmamış olmasıydı. Bununla birlikte ülke çapındaki siyasal gelişmeler ve bölgedeki olaylar karşısında cephelerde ve kuva-yı milliyede bazı düzenlemeler yapmak da gerekli görülmüştü. Türkiye deki en önemli siyasal gelişme İstanbul'da Mebuslar Meclisinin toplanması ve Misak-ı Milli nin ilan edilmesi olmuştu. Kuşkuları artan İtilaf Devletleri İstanbul hükümeti üzerindeki baskılarını artırırlarken Ahmet Anzavur da yeniden 466 Manisa Celal Bayar U niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 15, Sayı: 1, Mart 2017

19 Milli Mücadele Yıllarında İzmir-Balıkesir Ekseninde Oluşan Kongre Siyasal İktidarlarının Milli Egemenliğe Dayalı Demokratik Yapıları ayaklanmıştı. Anzavur, Biga yı ele geçirmiş, çıkan çatışmada Balıkesir Merkez Heyeti üyesi olan Köprülü Hamdi Bey ile birkaç subayı şehit etmişti (Özalp, 1998, C.I: 99; Turan, 1991: ). Beşinci Balıkesir Kongresi bu gelişmeleri değerlendirip gerekli kararları almak amacıyla düzenlenmişti. 10 Martta başlayan Kongreye Balıkesir, Saruhan sancakları ile Bursa vilayeti ve Bilecik sancağı merkez liva ve bütün kaza ve nahiye delegelerinden oluşan 64 temsilci katılmıştı (İzmir e Doğru Gazetesi, 10 Mart 1336 (1920); İlgürel, 1999: 205; Özalp, 1998, C.I: 102). Beşinci Balıkesir Kongresi nde alınan kararlar yeni bir tüzüğün maddeleri görünümündedir. Alınan kararlara bakıldığında, Balıkesir Kongresi ve Heyet-i Merkeziyesi'nin kendine güveninin devam ettiği, Ankara daki Temsil Heyeti ne tam bir bağlılığın söz konusu olmadığı anlaşılmaktadır. Özetle bu kararlar şunlardı: Haksız Yunan işgaline Yunanlılar Anadolu dan atılıncaya kadar bütün mevcudiyetimizle karşı koyulacak. Yunan işgalinin, Tahkik Heyeti nin işgalin sonlandırılması hakkındaki raporuna rağmen vahşi bir şekilde devamı insani düsturlara aykırı olduğundan, Müslümanlar vatanlarının kurtarılması için tam bir harekât hürriyetine sahiptirler. Umumi Heyet Sivas Kongresi nin milli birlik ve istiklalimizin muhafazası uğrunda kabul ettiği kararlara tamamen iştirak eder. 23 Nisan 1920 de Türkiye Büyük Millet Meclisi nin açılmasıyla Kongre nin almış olduğu bu kararlar yürürlüğe girmemiştir (İlgürel, 1999: 206). 16 Mart 1920 de İstanbul'un işgalinden iki gün sonra Balıkesir'de yapılan protesto mitingi ve bu toplantıda Milleti İslamiyenin istihkarı hayat ederek bu gibi tecavüzleri reddetmeye katiyen karar vermesi ve "tecavüzün tamiri" yönünde kararlar alınması bir çeşit halk meclisi iradesi idi. Olayların içinde yaşayan ve mitinglerin düzenlenmesinde birinci derecede rol oynayan Kâzım (Özalp) Paşa'nm bu kararlardan söz ederken, bir "halk mitinginin o gün orada verdiği kararlar" diye vurgulama yapması dikkat çekicidir (Özalp, 1998, C.I: ; Tanör, 2009: 154). Tanör e göre Balıkesir mitinglerinde olduğu gibi, mitinglerde sadece konuşma ve protestoyla yetinmemek, bir de kararlar almak, bunları Miting Heyeti adına dünya kamuoyuna duyurmak, vb., bütün bunlar üzerinde dikkatle durulması gereken eylemlerdir. Bu uygulamalar doğrudan demokrasi çağrışımları uyandırmakta, miting topluluklarını da asli kurucu organ durumuna getirmektedir (Tanör, 2009: 155). Beşeri Bilimler Sayısı 467