T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (FELSEFE TARİHİ) ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (FELSEFE TARİHİ) ANABİLİM DALI AQUİN Lİ THOMAS TA TEOLOJİ-FELSEFE İLİŞKİSİNİN BİLİM, BİLGİ VE İNANÇ KAVRAMLARI BAĞLAMINDA TEMELLENDİRİLMESİ DOKTORA TEZİ SÜLEYMAN DÖNMEZ ANKARA 2003

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (FELSEFE TARİHİ) ANABİLİM DALI AQUİN Lİ THOMAS TA TEOLOJİ-FELSEFE İLİŞKİSİNİN BİLİM, BİLGİ VE İNANÇ KAVRAMLARI BAĞLAMINDA TEMELLENDİRİLMESİ Doktora Tezi Süleyman DÖNMEZ Tez Danışmanı Prof. Dr. Murtaza KORLAELÇİ Ankara 2003 II

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ KISALTMALAR III V VII GİRİŞ 1 a) Konunun Belirlenmesi, Amacı ve Problemin Tespiti 7 b) Konunun İşlenişi ve Kullanılan Metot 9 c) Aquinalı Thomas ın Biyografisi ve Eserleri 11 d) Son Dönem Thomas Araştırmalarında Teoloji-Felsefe İlişkisi 14 I. BÖLÜM 27 TEOLOJİ-FELSEFE İLİŞKİSİ 27 a) Teoloji (Tanrıbilim) Bir Bilim midir? 27 (utrum theologia sit scientia)? 27 b) Bilgelik Olarak Teoloji 37 c) Metafizik (İlk Felsefe) ve Teoloji 40 II. BÖLÜM 50 TEOLOJİK BİLGİ KURAMI VE BİLGİ METAFİZİĞİ 50 a) Bilgiye Ulaşmada İki Farklı Kaynak 51 b) İntellectus Agens 55 c) Tanrı Bilgisi 60 d) İnançta Aklî Bilginin Etkinliği ve praeambula fidei Kavramı 65 III. BÖLÜM 70 A) İNANÇ KAVRAMI 70 a) Çerçeve Olarak Exitus-Reditus Kalıbı 73 b) İnayette Gaye 79 c) İnanç ve Doğrulama 81 III

4 d) Çıkarımlar 83 B) İNANCIN EPİSTEMOLOJİK TEMELLENDİRİLMESİ 87 a) Cogitatio et Assensus 87 b) Scientia-Opinio-Fides Kavramları Arasındaki İlişki 92 c) İnanca ve Doğrulamaya İnsanın Katılımı 101 d) İnsanın Özgürlüğü ve İnanca Katılımı 104 e) İnançta Zorunluluk 111 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 116 TÜRKÇE ÖZET 122 İNGİLİZCE ÖZET (Summary) 123 ALMANCA ÖZET (Zusammenfassung) 125 Das Verhältnis von Philosophie und Theologie, Wissen, Wissenschaft und Glaube bei Thomas von Aquin 125 a) utrum thelogia sit scientia? 125 b) utrum fides sit scientia 129 KAYNAKÇA 135 A. ANA KAYNAKLAR (Primärliteratur) 135 B. İNTERNET ADRESLERİ 137 C. İKİNCİ DERECE KAYNAKLAR (Sekundärliteratur) 138 IV

5 ÖN SÖZ İnsanlığın bilim ve felsefe tarihinde teoloji-felsefe ilişkisi ve bu bağlamda inanç ve bilginin diyalektiği meselesi önemli ve geniş bir yer tutmakta ve bundan sonra da tutacak gibi görünmektedir. Öyle ki, tanrısal bir otoriteyi ve bilgiyi esas alan teolojinin insanî bir bilgi ve tecrübeyi ölçü alan felsefeyle nasıl bir ilişki içerisinde olduğu; teolojinin bilimselliği ve felsefenin bir bilim olup olmadığı tartışmaları, dün olduğu gibi, bugün de zihinleri meşkul etmektedir. Özellikle klasik Eski Yunan Felsefesinde Platon a (Eflatun ( )) kadar geri götürülebilinen inanç (doxasanı) bilgi (episteme) diyalektiği, daha ziyade bilgi kuramsal bir zeminde gerek felsefî gerekse teolojik bir perspektiften yoğun olarak incelenmektedir. İlk Çağda Platon un inanılanla bilineni bilgi kuramsal olarak bir derecelendirmeye tabi tutması ve kesinlik bakımından inancı bilgiden ayırması, Orta Çağda teoloji - felsefe ilişkisini belirleme bağlamında yapılan tartışmaların da özünü oluşturmaktadır. Teolojik bilginin felsefî bilgiden farkı, teolojinin felsefî bir bilim olup olmadığı, o dönemi etkisi altına alan Aristotelesçi bir bilim anlayışı çerçevesinde açıklanmaktadır. Bu açıklamalarda ağırlıklı olarak savunulan görüş de, tıpkı Platon da olduğu gibi, inanç ve bilginin farklı düzlemelerde yer alan kavramlar olduğudur. Bu sebeple inanca dayalı tanrısal(ilahî) bir bilgiyi esas alan teoloji ile tecrübeye ve akla dayalı insanî bir bilgiyi esas alan felsefe, kaynak bakımından birbirlerinden ayrılmaktadır. Orta Çağ skolastik düşünüşünün son kesitinde karşımıza çıkan Tanrıbilimci Aquin li Thomas da 1 ( ), pek çok diğer konu yanında, teoloji-felsefe ilişkisi üzerine de yoğun bir şekilde düşünen ve bu hususta kendine has görüşleriyle fikirler üreten ve yeni açılımlar ortaya koymaya çalışan bir kişidir. Çünkü onun teolojiyi felsefenin yardımı ile bilimsel ve teorik bir temellendirmeye tabi tutmak istemesi, bilgi ve inanç arasındaki gerilimi iyice belirginleştirmiş ve teolojinin felsefeden ayrı bir bilim olarak kurulmasına zemin hazırlamıştır. 1 Aquin Thomas ın doğduğu kasabanın adıdır. Bu sebeple Türkçe dil bilgisi kurallarına uygun kullanım Aquin li Thomas şeklinde olmalıdır. Ancak V

6 Hıristiyan teolojisinde ve batının felsefi düşünüşünde çok önemli ve kalıcı izler bırakan Aquin li Thomas ın teoloji felsefe ilişkisini incelemek istediğimiz bu çalışmamız Giriş kısmı hariç, üç temel bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde ilk önce çalışmanın içeriği, önemi, yöntemi, kavramsal çerçevesi ve amacı belirlenmektedir. Daha sonra Aquinalı hakkında çok kısa bir biyografik bilgi verilmekte ve teoloji/inanç - felsefe/bilim ilişkisi probleminin son dönem Thomas araştırmalarına nasıl yansıdığı ana hatları ile gösterilmektedir. Birinci bölümde Thomas düşünce yapısında teolojinin felsefeyle olan ilişkisi ele alınmaktadır. İkinci bölümde ise, Aquin linin tamamiyle teolojik bir yapılanmayı esas alan bilgi kuramı ve tanrısal bir açılıma dayanan bilgi metafiziği üzerinde durulmaktadır. Üçüncü bölüme gelince burada, Thomas ın teolojisinin temel kavramı olan inancın yapısı ve epistemolojik temellendirilmesi irdelenmektedir. Nihayet Sonuç kısmında Thomas ın teoloji felsefe ilişkisine bakışı ve bizim bu çalışmada ulaştığımız sonuçlar analitik bir bakış açısıyla ortaya konululmaya çalışılmaktadır. Burada Almanya Erlangen-Nürnberg Üniversitesi Felsefe Fakültesinde başlayıp Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde tamamlanabilen bu doktora çalışmasının hazırlanması esnasında emeği geçen yeni Danışmanım Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi ye, Prof. Dr. Ahmet İnam a, Prof. Dr. Mehmet Bayraktar a, Prof. Dr. Münir Kostaş a, Prof. Dr. Kerim Yavuz a, Yrd. Doç. Hadi Adanalı ya ve ilk olarak Almanya da Almanca olarak kaleme alınan bu çalışmanın Türkiye de Türkçe olarak yeniden yazılmasına vesile olan Almanya daki ilk Danışmanım Prof. Dr. Maximilian Forschner e ve Prof. Dr. Dr. Şefik Bahadır Alp e teşekkürü öncelikle bir borç bilirim. Çalışmayı baştan sona okuyarak gerek dil ve üslup gerekse içerik açısından düzeltmelerde bulunan Yrd. Doç. Dr. Asım Yapıcı ya ve Yüksek Lisans öğrecisi Ramazan Akkır a şükranlarımı ifade etmek isterim. Çalışmalarım sırasında katkı, eleştiri ve tavsiyelerinden yararlandığım diğer hocalarıma ve arkadaşlarıma da teşekkür etmeyi zevkli bir görev sayıyorum. Çalışma boyunca büyük bir sabırla bana katlanan ve desteğini hiç bir zaman benden esirgemeyen eşim ve çocuklarımı da burada anmak isterim Süleyman Dönmez memleketimizde, bize göre yanlış olarak, Thomas Aquinas, Thomas Aquino, Aquinolu Thomas ve Aquinalı Thomas vb. kullanımlar tercih edilmiştir. VI

7 KISALTMALAR a. g. e. : Adı geçen eser a. : articulus AMATECA. Bd. : Lehrbücher zur katholischen Theologie : Bände, Band BGPhThMA. : Beiträge zur Erforschung der Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters (=Baeumkehr-Beiträge), Neue Folge, hrg. v. L. Hödl u. W. Kluxen, Münster 1970ff Bkn. BKV. Textsamml.) cap. corp. (c.) Çev. De pot. De trin. De verit. ders. Diss. Phil. Div. Nom. DthA. von Aquin) Ed. EN. HFTh. Hrsgb. (Hg.) HWP. Ibid. In Eth. In Phys. Jh. : Bakınız : Bibliothek der Kirschenväter (s. Werke/Allg. : capitel : corpus : çeviren : Quaestiones Disputatae de Potentia : Expositio super Librum Boethii de Trinitate. : Quaestiones Disputatae de Veritate : derselbe : Disstertation Philosophie : Divinus Nominibus : Deutsche Thomasausgabe (s. Werke/Thomas : Editionen : Nikomachiche Ethik : Handbuch der Fundamentaltheologie : Herausgeber : World History Archives : ibidim : Sententia libri Ethicorum : In Aristotelis libros Physicorum : Jahrhundert VII

8 JPhST. Theologie Krş. KSMPh. : Jahrbuch für Philosophie und spekulative : Karşılaştırınız : Katholische Studien zur modernen Philosophie LebZeug. : Lebendiges Zeugnis lect. : lectio LexMA. LThK. Metaph. MThZ. Op.cit. PhJ. Philos. prol. prooem. : Lexion des Mittelalters (s. Lexika) : Lexion für Theologie und Kirsche (s. Lexika) : Sententia libri Metaphysicae : Münchener Theologische Zeitschrift : opere citato : Philosophische Journal : philosophische : Prolatio : Prooemium q. : quaestio Quodl. Resp. : Quodlibet : respondo s. : sayfa S. th. : Summa Teologiae Scg. Sent. Petri Lombardi SSPh. STGMA. Mittelalters ThPh. ThQ. TRE. : Summa contra Gentiles : Scriptum super Libros Sententiarum Magistri : Salzburger Studien zur Philosophie. : Studien und Texte zur Geistesgeschichte des : Die Zeitschrift Theologie und Philosophie : Theolgische Quaestionen : Theolgische Realenzyklopädie (s. Lexika) VIII

9 GİRİŞ Düşünce tarihi gözden geçirildiğinde beşerî akla dayanan felsefe ile ilahî vahye dayanan teoloji (tanrıbilimi) 1 arasındaki ilişkinin belirlenmesinde Aquin li Thomas ın 2 ( ) ileri sürdüğü fikirlerin özel bir yeri vardır. Çünkü 1 Teoloji (theologia) kavramı, Tanrı nın veya tanrıların öğretisi (Latince: theologia, ratio Dei veya ratio Deis); Geniş anlamıyla Tanrı yı konu edinen, Tanrının sıfatlarından, âlem ve ihsan ile münasebetinden bahseden ilim, ilâhiyat ilmi. Çeşitleri şunlardır: a) Tabiî teoloji: Tanrı nın varlığını tecrübe ve akla dayanarak ele alır. b) Vahye dayanan teoloji: Kutsal kitaplarda korunan vahye ve ilahî sözlere dayanan ilahiyattır. c) Fizik teoloji: Tanrı nın varlığını maddî alemde hükmünü sürdüren düzenlilik ile ispat etmeye çalışan teoloji. d) Pozitif teoloji: Hakiki ilahiyat olarak Skolastik teolojinin mukabili olmak üzere teoloji alimlerinin istidlallerinde muteber kabul ettikleri vesikaların, kutsal yazıların, hadisleri yani vahye dayanan kaynakların envanteriyle meşkul olur. Skolastik teoloji ise, bu envanterin verilerini tutarlı bir sistem halinde ortaya koyar. Aquin li Thomas ın yaptığı çalışmalar genelde bu doğrultudadır. Ancak o, tabiî teolojinin de dışında kalmamaktadır.e) Ahlâkî teoloji: Vahye dayanarak, insan fiillerinin esaslarını tespit etmek. Tanrı nın varlığını insanın ahlâkî gayeleri ile ispat etmeye çalışır. Ahlakî vazifeler ise, ilahî emir ve iradelerin nazarı itibara alınmasıyla belirlenir. f) Dogmatik teoloji: İman edilecek nasları konu edinir. g) Negatif (menfî) teoloji: Tanrı nın tabiatını, mahiyetini, tasdik ederek değil, inkarlar yoluyla, Tanrı hakkında kullanılan kavramların yetersizliğini ileri sürerek açıklamaya gayret eder. Böylece Tanrı nın ne iyi ne kötü, ne güçlü ne adil... olduğunu iddia ederek, bu tür Tanrı ya atfedilen kavram ve sıfatların Tanrı da değil, yaratıklarda; özellikle de insanlarda olabileceğini savunur. Bkn. S. Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Sözlüğü, teoloji maddesi, Akçağ yay., 5. baskı 1990, s Bu çalışmada Aquin li Thomas a yapılan atıflar, Thomas ın bütün eserlerinin bir arada basıldığı Opera Omnia sından ve ayrı ayrı yapılan diğer bazı baskılarından alınmaktadır. Bu eserlerin açık kimlikleri ise «Kaynakça da» yazılıdır. Yapılan atfın, Aqinalı nın hangi eserine ait olduğu, Thomas araştırmalarında mutat olduğu üzere Thomas ın ismi ve eserinin adı açıkça yazılmadan doğrudan kısaltılarak verilmektedir. Yani doğrudan kısaltılmış bir formda ve yazar ismi yazılmadan belirtilen eserler Aquin li Thomas a ait olan metinlerdir. Söz konusu kısaltmaların açılımı, yine bu çalışmanın «Kısaltmalar» bölümünde de verilmektedir. Böylece hemen hemen her sayfanın altındaki dipnotlarda bir kaç defa geçen bu atıflar, tercih edilen bu pratik uygulama sayesinde gereksiz yere uzun uzun tekrar edilmemekte ve yer tasarrufunda bulunulmaktadır. Ayrıca Aquin li Thomas ın bütün eserlerine aşağıda verilen intenet adreslerinden ulaşılabilir

10 Thomas ın, Hıristiyan teolojisinin felsefeden ayrı bağımsız bir bilim olarak yapılanıp gelişmesine yaptığı müspet katkı, bugün de hâlâ önemini korumaktadır. Thomas ın yaşadığı XII. yüzyılda felsefenin temel problemlerden birisi olan teolojinin bilimselliği ve felsefeyle olan ilişkisi üzerine bir takım genel düşünceler ileri sürülmekteydi. Ancak bunlar meseleye tatmin edici bir çözüm sunmaktan oldukça uzaktı. Çünkü o dönemler daha ziyade, teolojinin, kilise babalarından iktibas edilen, ancak sanatsal bir form içinde bütün bilimlerden ve sanatlardan faydalanan bir Hıristiyan bilgeliğinden ibaret olduğu dile getiriliyordu 1. Felsefe ise, bugün bizim farklı farklı bilim dalları olarak kabul ettiğimiz bir dizi bilimsel disiplini içine alan erdemli bir ilim olarak kabul edilmekteydi 2. Fakat böyle bir anlayışdan yola çıkarak teoloji ile felsefe arasında nasıl bir ilişki olduğunun belirlenmesi ve bu iki bilim arasında da açık ve net bir ayrım yapılabilmesi pek de olası görülmemektedir. Zaten o dönemde teolojinin felsefeden ayrı bir bilim olması da arzu edilen bir husus değildi. Teoloji felsefe ilişkisi problemiyle yakından ilgilenen Thomas, büyük eseri Summa Teologiae nın (Teoloji Külliyâtı) birinci Quaestion unu (sual) teolojinin özü, Krş. Helmut Hoping, Weisheit als Wissen des Ursprungs, 1997, s. 11, Bu sebeple Orta Çağ da kavramsal olarak felsefeden daha ziyade felsefî disiplinlerden (philosophicae disciplinae) bahsedilmektedir. Mesela Thomas, eserlerinin hiç birinde yalın olarak felsefe kavramını kullanmamaktadır. O da diğer çağdaşları gibi devamlı felsefî disiplinlerden söz etmektedir. Felsefe denilince de daha ziyade felsefe şemsiyesi altında yer alan ve aklî prensiplere dayanarak işleyen bir dizi bilim kasdedilmektedir. Felsefî bilgi ise, akılla ulaşılabilen bilimsel bir bilgidir. Spencer in de bu bağlamda ifade ettiği gibi, felsefe tam manasıyla birleştirilmiş ve tevhid edilmiş bir bilgidir. Felsefe, 19. asra kadar rasyonel bilginin hey et-i umumiyesi olarak kabul edilmiştir. Bkn. Gangolf Schrimph, Die Synthese des Thomas: eine Variation des im 9. Jahrhundert grundgelegten mittelalterlichen Philosophie Begriffs, in: Thomas von Aquin in philosophischen Gespräch, Freiburg/München 1975, s ; Krş. W. Kluxen, Thomas von Aquin und Philosophie, in: Thomas von Aquin in philosophischen Gespräch, Freiburg/München 1975, s ; Krş. S. Hayri Bolay, a. g. e. felsefe maddesi, s

11 metodu, değeri ve felsefeyle olan ilişkisine ayırmaktadır. Ayrıca o, bu problemi ilk büyük eseri Sentezenkommentar ın (Sentez Şerhi) birinci Quaestion unda, Boethiusu un De Trinitate (Teslis üzerine) başlıklı eserine yazdığı şerhte ve Summa contra Gentiles in (Kafirlere karşı Külliyât Kafirlere Reddiye) birinci cildinin 1-9 bölümlerinde de geniş bir şekilde ele almaktadır. Thomas, bütün bu eserlerinde sacra doctrina (kutsal öğreti) dediği teolojiyi, o dönemde etkin olan Aristotelesçi bilim kriterlerine uygun bir bilim olarak yapılandırmaya çalışmaktadır. Thomas a göre sacra doctrina, o dönemde felsefî bilimlerden sayılan matematik, optik, müzik gibi, bağımsız bir bilim olma özelliğini bünyesinde barındırmaktadır. Teolojinin felsefî bir bilim olmasını engelleycek hiç bir engel de söz konusu değildir. Ayrıca böyle bir bilimin bir an önce kurulması da gereklidir. Çünkü insanın Tanrı tarafından belirlenen bir hedefi vardır. Ancak bu, doğaüstü bir hedeftir. Böyle bir hedefin kavranması ise, insan aklını aşan bir olgudur. İnsanın bir hedefe kendini kilitleyebilmesi için, o hedefi tanıması gerekmektedir. Ancak tanrısal bir hedefin bilinmesi insan aklının sınırlarını aştığı için, bunun Tanrı tarafından vahiy olarak bildirilmesi zorunlu olmaktadır. Demek ki, tamamen insan aklına ve araştırmalarına dayanan diğer felsefî bilimlerin yanında, Tanrısal bir vahye dayanan ve Tanrı tarafından yapılandırılan kutsal bir öğretiye kesinlikle ihtiyaç vardır. Bu kutsal öğreti, Tanrı nın insanlara bir lutfu ve hediyesidir 1. Bir bilimin tabiî yollarla ulaşılamayan tanrısal bir vahye bağlanması, elbette Aristotelesçi bir bilim anlayışına uygun gelmeyen bir yaklaşımdır. Ancak Thomas, bir yandan peripatetik bir zeminde inancı esas alan bir bilgi metafiziği ortaya koyarken, diğer yandan Aristoteles in bilim kavramının temel kriterlerini belirli noktalarda değiştirerek bir Hıristiyan teolojisi inşa etmeye çalışmaktadır. Thomas, burada Aristoteles in metafiziğini, vahye dayanan ve dayanmayan iki ayrı teoloji kavramı altında yorumlamakta ve her iki teolojiyi de birbirini tamamlayan bir bütünün parçaları olarak görmektedir. Bir bakıma o, Aristoteles i sacra doctrina ile birleştirmekten daha ziyade, uzlaştırmak istemektedir. Açıktır ki, bunun gerçekleştirilebilmesi, öncelikle Aristoteles in bilim kavramının Hırıstiyan öğretisi ile 1 S. th. Ia, q. 1, a. 1. 3

12 uyumlu bir hâle getirilmesini gerektirmektedir. Bu sayede vahyi, dolayısıyla inancı esas alan teolojinin, bir bilim olarak ortaya çıkması mümkün olabilecek, böylece metafizik ve teoloji ortak bir bilimsel zeminde birbirlerine bağlanabilecektir. Thomas tan hareketle söyleyecek olursak, bir bilim olarak varlıktan yola çıkan Aristoteles in metafiziği kendinine has bilgi kuramsal bir yapılanma göstermekte ve bir dizi teolojik bilgiyle kaynaşmaktadır. Bu sebeple Thomas, bu metafiziği, kuracağı teolojinin başlangıç noktası olarak görmektedir. Bir bakıma o, Aristoteles in felsefî teolojisini örnek alarak inanca dayanan teolojik bir felsefe kurmak istemektedir. Böylelikle Hırıstiyan teolojisi hem felsefeden ayrı, bağımsız bir bilim olmakta hem de metafizik sayesinde felsefe ile uzlaşmaktadır. Bu ise felsefe/bilgi ile teoloji/inanç arasındaki gerilimin, Aristotelesçi bir arabuluculukla giderilmesi anlamına gelmektedir 1. Teolojinin yapısını belirginleştirmek isteyen Aquin li, teoloji ile felsefe arasında yapısal bir benzerlik olduğu fikrini ilk defa gençlik dönemi eserlerinden olan Sentenzenkommentar da dile getirmektedir 2. Ona göre bir bilimin yapılanabilmesi için, aklın ışığında bilinebilen bir takım ilkelerin, önsel (a priori) olarak kabul edilmesi gerekmektedir. İnanç ilkeleri de tanrısal bir ışıktan insanın içine dökülmektedir. Bunlar teolojik bir bilimin kendini dayandırdığı önsel olarak kabul edilmesi gereken açık seçik prensiplerdir 3. Bu prensiplerin ne olduğunu o, son dönem büyük eseri Summa theologiae da şu şekilde formule etmektedir: İnancın ışığı, 1 Krş. Peter Schulthess ve Rudi İmbach, Die Philosophie im lateinischen Mittelalter, Zürich, 1996, s I Scriptum super libros Sententiarum, prolog, q Krş. I Sent. prol. 1, 3 sol. 2 ad 2: Ad aliud dicendum, quod ista doctrina habet pro principiis primis articulos fidei, qui per lumen fidei infusum per se noti sunt habenti fidem, sicut et principia naturaliter nobis insita per lumen intellectus agentis; Krş. III Sent. 23, 2, 1 ad 4: lumen infusum, quod est habitus fidei, manifestat articulos, sicut lumen intellectus agentis manifestat principia naturaliter nota. Krş. A. Stolz, Glaubensgnade und Glaubenslicht nach Thomas von Aquin, Rom 1933, 112: Auf die strukturelle Analogie im Licht der Vernunft und des Glaubens hat bereits Anselm Stolz hingewiesen, wodurch beide Erkenntnisweisen zwar unterschieden werden, aber nicht, ohne ihre innere Beziehung aufzulösen, getrennt werden können. 4

13 inanılanı ve inanılması gerekli şeyleri içine almaktadır 1. Bunlar bir inanç bilimi olan teolojinin bilgi kaynaklarıdır. Teolojiyi diğer bilimlerden ayıran en temel özellik ise onun vahiysel bir karektere sahip olmasıdır. Çünkü, teoloji bilimsel bütünlüğünü ancak bu şekilde sağlayabilmektedir. Tanrıbiliminin bu yapısal durumu, diğer bilimler tarafından girilemeyen ve girilmesine de izin verilmeyen bir alan oluşturmakta, böylece o kendisini spesifik bir hale getirmiş olmaktadır. Bununla birlikte Thomas, inancın akılla çelişmemesi gerektiğini düşünmekte, bu düşüncesini de sıkı sıkıya savunmaktadır. Çünkü bunların her ikisi de Tanrı dan gelmektedir. Dolayısıyla inancı esas alan teoloji ile akla dayanan felsefenin farklı hakikatlere ulaşması diye bir şey söz konusu olamaz. Zira hakikat tektir. Ancak teoloji ve felsefe hakikate ulaşmada aynı metodu kullanmamaktadır. Bunlar farklı metotlarla farklı yollardan yürüyerek aynı hakikate ulaşan iki farklı bilimdir. Öyleyse farklı farklı hakikatlerin var olduğundan bahsetmenin çelişik bir durum olduğu rahatlıkla söylenebilir. Felsefe, şu ya da bu şekilde Tanrı nın yarattığı varlıklardan hareket etmek suretiyle Tanrı ya ulaşmak isterken ya da yaratılandan yaratana doğru giderken; teoloji, bizzat çıkış ve başlangış noktasına Tanrı yı yerleştirmektedir. Böylece o, Tanrı dan varlığa açılan bir yöntem kullanmış olmaktadır. Burada hakikat insanlara vahiy yoluyla bildirilmektedir. Bu, insanın selameti için zorunlu bir olgudur. Teoloji, vahiy yoluyla hakkında bilgi verilmeyen varlıkların bağımsız bir şekilde araştırılmasını sağlayan bir alan bırakmaktadır. Böylelikle felsefe, inancın temel esaslarını akılla sağlamlaştırmak ve savunmak suretiyle teolojiye önemli bir hizmet sunmaktadır. Çünkü inanç esasları akılla çelişik değil, fakat aklı aşan hakikatlerdir. 1 Bk. S. th. II-II 1, 4 ad 3: lumen fidei facit videre ea quae creduntur. Sicut enim per alios habitus virtutum homo videt illud quod est sibi conveniens secundum habitum illum, ita etiam per habitum fidei inclinatur mens hominis ad assentiendum his quae conveniunt rectae fdei et non aliis; Krş. I, 5 ad 1: sed per hunc modum fideles habent eorum notitiam, non quasi demonstrative, sed inquantum per lumen fidei videntur esse credenda; vgl. Oeing-Hanhoff, Thomas von Aquin und die gegenwartige katholosche Theologie, in: W. P. Eckert (Hg.), Thomas von Aquin. Interpretation und Rezeption. Maiz 1974, s ,

14 İnanç esasları aklı aşan bir takım ögeleri içerse de, bu onların akla ters olduğu anlamına gelmez. Bu sebeple inanç, bir noktaya kadar akılla temellendirilebilir. Çünkü inanç, sadece tanrısal bir bildiri doğrultusunda yapılanan dışsal bir olgu değildir. O, bu tanrısal belirlemenin yanında, insanın içinde doğuştan var olan bir imkânlılığın Tanrı tarafından aktif hâle getirilmesiyle açığa çıkan varoluşsal bir aydınlanmadır. Bu bağlamda inancın bilgi ve irade ile olan ilişkisi bilgi kuramsal olarak tartışılıp ortaya konulabilir. Akıl burada inancın faydalı ve gerekli bir olgu olduğunu kabul etmekte ve inancı doğrulamaktadır. Ancak inanç, aklı aşan bir olgu olduğundan dolayı da, onu tam anlamıyla realize edemememektedir. Bu sebeple akıl, zaman zaman inancın bu yapısına başkaldırmakta ve isyan etmektedir. Fakat bu isyan, inancın ezici üstünlüğü karşısında bastırılmakta ve akıl geri çekilmek zorunda kalmaktadır. Akıl, inançta iradeye tabiî olmaktadır. Çünkü inanç, iradeyi harekete geçiren ve sözlerinin doğruluğundan şüphe duyulmayan bir otoriteye, yani Tanrı ya dayanmaktadır. Tanrı nın sonsuz yaşam vaadi ve bu yaşamda insanı bekleyen ödüller, inancın faydalı ve gerekli olduğunu göstermektedir. Akıl, burada zihinsel bir şeyden dolayı harekete geçmemektedir. O, iradenin ödül uğruna verdiği kararı, uygun bularak onaylamaktadır. Bir bakıma burada akıl, inancın faydalı ve doğru olduğunu gösterebilmek için bir hizmetçilik rolü üstlenmektedir. Başka bir deyişle akıl inanca uzanan yolda bir vasıta olmaktadır. Thomas, Aristoteles in felsefesi ışığında teoloji ile felsefeyi yanyana getirmektedir. O, Aristoteles in bilim anlayışını ve dünya bilgisini kurmak istediği teoloji için kullanılabilir bir araç olarak görmektedir. Ancak o, yorumlarıyla yer yer Aristotelesçi geleneğin dışına da çıkmaktadır. Bu da Thomas ın felsefe teoloji ilişkisini Aristoteles in izinde, ama ondan farklılaşan söylemlerle inşa ettiği anlamına gelmektedir. 6

15 a) Konunun Belirlenmesi, Amacı ve Problemin Tespiti Gerek batıda gerekse memleketimizde Aquin li Thomas hakkında yapılan bütün araştırmalarda 1 Thomas ın hem filozof hem de tanrı bilimci (teolog) olduğu ifade edilmektedir. Diğer taraftan Aquin linin kendi eserleri incelendiğinde, bunların felsefî olmaktan daha ziyade teolojik bir değer taşıdığı hemen göze çarpmaktadır 2. Bu karşıtlık, Thomas ı anlayıp yorumlamada problemli bir durumun söz konusu olduğunu göstermektedir. Özellikle ülkemizde Thomas la ilgili yapılan çalışmalarda, onun kendi eserleri doğrudan kullanılmadığı, daha ziyade hakkında yapılmış ikinci el araştırmalara dayanıldığı için, Thomas ın teolog yönüyle birlikte filozofluğu da tereddütsüz kabul edilmektedir 3. Bu da kanaatimizce akademik çevrelerde adı sıkça duyulmasına rağmen, fikirlerine henüz yeni yeni aşina olunmaya başlanılan Aquin linin yanlış bir perspektiften değerlendirilmesine zemin hazırlamaktadır. Bu durumda Thomas incelemelerinde sorunlu bir yapılanmanın önüne geçebilmek için, Aquin linin hem teolog hem de filozof olduğu iddiasının tutarlılığı ve doğruluğu Aquin linin kendi eserleri ışığında yeniden tartışılmalıdır. Bu bağlamda öncelikle Acaba Thomas, gerçekten bir filozof olarak değerlendirilebilir mi, sorusuna cevap aramak gerekmektedir. Pek çok Thomas araştırmacısı, Aquin liyi ikinci el kaynaklardan değil de, kendi eserlerine dayanarak incelediklerinde Thomas ın hiç bir zaman kendini bir 1 Bu konuda sayısız eser ismi vermek mümkündür. Çalışmada bu eserlerin pek çoğundan yeri geldikçe bahsedilmektedir. Ancak yapılan tespitin havada kalmaması için burada bir kaç eserin ismini zikretmek sanırım ilk etapta yeterli olacaktır. Krş. Hans Mayer, Thomas von Aquin. Sein System und seine geistesgeschichtliche Stellung, 2. baskı, 1961; Ralp Mcinerny, A first glance at St. Thomas. A handbook for peeping Thomists, Notre Dame/İndiana 1990; Leo Elders, Die Metaphysik des Thomas von Aquin in historischer Pespektive, 2 Bde., ; Brian Davies, The Thought of Thomas Aquinas, Oxford (Not: Bu eserlerin genel yaklaşımları Thomas ın teologluğu ve filozofluğuna itiraz etmemektedir. Bu sebeple sayfa numarası verilmeye gerek duyulmamıştır.) 2 Krş. Harald Holz, Thomas von Aquin und Philosophie, Paderborn 1975, s Bk. Gülnihal Küken, Doğu ve Batı Felsefesi etkileşiminde İbn Rüşd ve St. Thomas Aquinas Felsefelerinin Karşılaştırılması, Alfa, İstanbul 1996, s. 37; Ahmet Cevizci, Orta Çağ Felsefesi Tarihi, Asa, Bursa 1999, s. 220; Robert Hammond, farabi felsefesi ve Orta Çağ düşüncesine etkisi, çev. Gülnihal Küken, Uluğ Nutku, Alfa, İstanbul / Bursa 2001, s.xvi. 7

16 filozof olarak görmediğini kabul etmektedir. Ancak o, yapıtlarında teolojik meselelerin yanında bir dizi felsefî problemi de ele alıp tartışmaktadır. Bu da araştırıcıları, Aquin linin felsefe yapmaktan geri durmayan bir teolog olduğu fikrine götürmektedir 1. Onlara göre Thomas, teolojik ve felsefî olmak üzere iki farklı perspektife sahiptir 2. Öyle ki, eğer Aquin li ilkesel olarak Hıristiyan inancını esas alarak bu inancın içeriği ve koşulları üzerine düşünmekteyse, bu durumda o teoloji yapmakta, meseleleri de teolojik bir yaklaşım içerisinde çözümlemeye gayret etmektedir. Ancak o, inancı ön koşul olarak benimsemeksizin akla, tecrübeye ve sezgiye güvenerek düşünme yolunu tercih ediyorsa, bu sefer de felsefe yapmakta ve felsefî bir tavır sergilemiş olmaktadır 3. Biz bu yorumun Thomas ın düşünce yapısını kendi içerisinde bir bütün olarak değerlendirmemekten, dolayısıyla doğru anlayamamaktan kaynaklandığı kanaatindeyiz. Çünkü Thomas, sistemini kurarken hiçbir zaman inancı önkoşul olarak almaktan geri durmamakta; bunu da bilinçli olarak yapmaktadır. Çünkü o, kendi inancına ters düşen bir felsefî düşünüşün içinde yer almak istemeyen samimi bir Hıristiyan tanrıbilimcisidir. Bu nedenle o, bütün yapıtlarını teolojik bir bakış açısı ile kurgulamakta ve felsefeye sadece kendi teolojisini temellendirebilmek için figuratif bir rol vermektedir. Demek ki, hem Thomas ın düşünce yapısının karakteri hem de Thomas ın teolojisinin felsefeyle olan ilişkisi, henüz doğru ve tutarlı bir şekilde çözümlenmemiş bir problem olarak karşımızda durmaktadır. 1 R., Schönberger, Thomas, ; Thomas Franklin O meara, Thomas Aquinas Theologian, Notre Dame1997, passim; J. P. Torell, Magister Thomas, ; O. H. Pesch, Thomas 13; W. Kluxen, Philosophische Ethik, XVI-XX: Bu yazarların hepsi Garrigou-Lagrance nin (Mystik, 36) bu yüzyılın başında yaptığı tespiti doğru buluyorlar: Einzelne überhaupt möchten in Thomas weniger den großen Theologen sehen, der vom übernatürlichen Gesichtspunkt aus Aristoteles zur Verteidigung und Erklärung der göttlichen Glaubenswahrheiten benutzt hat, als vielmehr einen genialen Philosophen Wer sich dieser Ansicht anschließen wollte, dürfte nie Thomas näher bekannt geworden sein 2 Krş. Richard Heinzmann, Thomas von Aquin, Stuttgart 1994, s. 26; De trin. q. 3, a. 1 ad 3: philosophis, qui per viam rationis finem humanae vitae quaerentes; Krş. Scg.I c Krş. H. Holz, a. g. e., s

17 Toparlayacak olursak bu çalışmanın konusu Thomas ın düşünce yapısını ve onun felsefe teoloji ilişkisi hakkındaki görüşlerini, bilgi, bilim ve inanç kavramları bağlamında ele almaktan ibarettir. Amacımız ise onun bu meseleyi nasıl çözümlemeye çalıştığını ortaya koyarak, Katolik inancının ve düşüncesinin arka planını anlamaya çalışmaktadır. Bu arada çalışmamızda şu sorulara cevap aradığımızı da belirtmek durumundayız: 1) Thomas bir felsefeci mi dir yoksa bir teolog mudur? 2) O kendi sistemini kurarken inandığı değerleri özellikle de vahyi göz ardı etmiş midir etmemiş midir? 3) Thomas ın düşünce sisteminde Tanrının yeri ve önemi nedir? 4) Vahiy olmadan tutarlı bir Tanrı bilgisi elde edilebilir mi? 5) Thomas düşünce yapısında teoloji-felsefe ilişkisinin mahiyeti nedir? 6) Teoloji felsefî bir bilim midir? 7) İnancın bilgiyle olan ilişkisi nasıldır? 8) Teolojik bilgi ile felsefi bilgi arasında nasıl bir fark vardır? Bu çalışmamızda bir yandan bu ve benzeri sorulara cevap bulmaya çalışırken öte yandan akademik çevrelere Thomas ı farklı yönleriyle tanıtmak istiyoruz. b) Konunun İşlenişi ve Kullanılan Metot Thomas ta teoloji-felsefe ilişkisi problemini araştırmak, bugün tamamiyle tarihsel görülebilir. Çünkü bu iki bilimin ilişkisinin bir problem olarak incelenmesi, aklîliğin ve bilimselliğin münasebetini ilgilendiren kendine özgü tarihsel bir süreci içine almaktadır. Bu tarihsel süreçte ise kısmen karşıt takdir kriterleri ölçü olarak kullanılmaktadır. Felsefe ve teoloji artık içiçe olan bilimler değildir. Özellikle bu iki bilimin farklı metotları kullandıkları tartışmasız kabul edilmektedir. Fakat bunların 9

18 hiç bir şekilde birbirlerine uymaz bir işleyiş içerisinde oldukları da iddia edilemez 1. Günümüzde felsefenin ilgisi tamamen farklı alanlara kaymış durumdadır. Bu sebeple de Thomas, bugünün bilim teorilerinin problem ve sorunlarına bir cevap veriyor görünmemektedir. Ancak onun eserleri sayesinde bugünkü felsefe ve teoloji anlayışları için de önemli olan temel bir problemin tekrar dile gelmesi, nasıl bir geçiş süreci yaşandığını açıkça göstermektedir 2. Thomas ta teoloji felsefe ilişkisi ve bu ilişkinin temel kavramları üzerine onlarca araştırma yapılmıştır. Bu araştırmaların bizim yaptığımız çalışmadan nerelerde farklı olduğunu, dolayısıyla bizimkinin diğerlerinden farklı olarak ne içerdiğini gösterebilmek için konuyla ilgili temel yaklaşımlara bir bölüm ayırdık. Ancak burada kısa bir açıklama yapmak gerekirse, Thomas ı ve Thomas ta teoloji felsefe ilişkisi problemini, muhtelif yönleriyle ele alıp irdeleyen bir dizi araştırma olmasına rağmen, maalesef bu güne kadar bu konu, anlamaya dayalı sistematik, kapsamlı ve öz olarak felsefî bir perspektifle ele alınmış değildir. Bu sebeple biz bu konuyu, Thomas ta teoloji - felsefe / inanç - bilgi bilim ilişkisi problemini, teorik bir çerçevede çözümleyici bir metotla ele aldık. Bunu yaparken de mümkün olduğunca Thomas ı orijinal kaynaklar ışığında yorumlamayı denedik. Ayrıca yer yer kavramsal analizler de yaptık. Güven telkin etmesi bakımından da kullanılan Latince orijinal metinleri dipnotlarda açıkça vermeyi tercih ettik. Anlamayı kolaylaştırması için kullanılan Latince kavramların Türkçe karşılıklarını da gerekli gördüğümüz yerlerde parantez içerisinde yazdık. Ancak bu kavramları, metnin açımlanmasında stilistik olarak uygun düşmesi ve kulağa hoş gelmesi için, bazen Latince bazen de Türkçe olarak kullandık. Biz bu çalışmayla felsefe tarihinde bugüne kadar çoktan doldurulması gereken bir boşluğun gecikmeli olarak doldurulacağına inanmaktayız. Özellikle memleketimizde orijinal kaynaklara dayanarak yapılan bu incelenmenin Thomas ın doğru bir şekilde tanınmasına mütevazi bir katkı sağlayacağını düşünmekteyiz. 1 Heinzmann, Richard: Philosophie des Mittelalters, Grundkurs Philosophie, Band 7, Kohlammer, Stuttgart 1992, s W. Kluxen, Thomas von Aquin und Philosophie, in: Thomas von Aquin in philosophischen Gespräch, Freiburg/München 1975, s

19 Çalışmamızdaki temel varsayımımız ise; Aquinalı Thomas ın felsefi bir metafizikten daha ziyade, Hıristiyan inancını esas alan teolojik bir bilgi metafiziği yapmış olmasıdır. Thomas ta teoloji/inanç felsefe/bilgi ilişkisini incelemeye başlamadan önce Aquin linin biyografisi, eserleri ve etkilendiği düşünürler hakkında kısa bir bilgilendirmenin yapılması, hem bizim Thomas ın samimi bir teolog olduğu iddiamızı kuvvetlendirmesi hem de Thomas ın daha yakından tanınması için, sanırım faydalı ve tamamlayıcı olacaktır. c) Aquinalı Thomas ın Biyografisi ve Eserleri Orta Çağın büyük Tanrı bilimcisi olan Aziz Thomas ın 1, 1225 yılında soylu bir ailenin en küçük oğlu olarak Napoli (İtalya/Naepel) yakınlarındaki Aquin kasabasına bağlı Roccasecca Sarayında doğduğu sanılmaktadır. Alman imparatorları soyundan olan Aquinalı, II. Friedrich in yeğenidir. Annesi Theodor tarafından da Sicilya fatihi olan Normandiya prenslerine mensuptur. Ailesi onu henüz beş yaşında iken Monte Cassino ya getirerek Benedikten keşişlerine iyi bir benedik olması için emanet etmiştir. Ancak keşişlerin bu manastırı terk etmeleri üzerine 14 yaşında iken 1239 da Napoli ye geri dönmüş ve II. Friedrich in himayesinde Napoli Üniversinde eğitimine devam etmiştir. İlk önce zamanın adeti olduğu üzere serbest sanatlar (artes liberales) denilen yedi bilgiyi öğrenen Thomas, Napoli de Aristoteles in görüşlerini öğrenmeye başlamıştır. Bu aşama onun için son derece önemlidir. Çünkü o dönemde 1 Aquin li Thomas ın hayatından ve eserlerinden bahseden hemen hemen bütün kaynaklar adeta birbirinin kopyası gibidir. Bu sebeple biz burada pek çok esere bakarak bir harmanlama yaptık. Thomas ın hayatı ve eserleri için öncelikle şu eserlere bakılabilir: Das Leben des heiligen Thomas von Aquino. Erzählt von Wilhelm Tocco und andere Zeugnisse zu seinem Leben, hrsg. v. Willehad Paul Eckert, 1965; Gilbert Keith Chesterton, Thomas von Aquin, 2. Aufl.1952; Josef Piper, Hinführung zu Thomas von Aquin, 1958; Otto H. Pesch, Thomas von Aquin, Theologische Realenzyklopädie içine, hrg. Von Gerhard Müller, Bd. XXXIII, 2001, s ; Jean Pierre Torell, Magister Thomas von Aquin. Leben und Werke des Thomas von Aquin, 1995; Marie-Dominique Chenu, Das Werk des hl. Thomas von Aquin. Vom Verfasser durchgesehene und verbesserte deutsche Ausgabe, Übersetzung, Verzeichnisse und Ergänzungen der Arbeithinweise von Otto M. Pesch OP, 1960; Thomas von Aquin, Bd. I: Chronologie und Werkanalyse, hrg. v. Klaus Bernath, 1978; David Berger, Thomas von Aquin Begegnen, Sankt-Ulrich Verl. (Zeugen des Glaubens),

20 Kilise yasakladığı için Aristoteles i öğrenmenin özellikle Paris te yasaklanmış olduğu bilinmektedir. Ancak Napoli de böyle bir yasağın söz konusu olmadığını belirtmeliyiz. Bu serbestlik ortamında, özellikle Hibernialı Petrus aracılığı ile Aristoteles i ve felsefesini tanımaya başlayan Thomas, 1244 te de ailesi istemediği halde, Dominikan tarikatı saflarına geçmiştir te bir Dominikan olarak Fransa ya gitmiş, 1248 tarihine kadar Paris te, 1248 den 1252 ye kadar da Almanya nın Köln şehrinde Albertus Magnus un (Büyük Albert-1209/1280) yanında felsefe ve teoloji okumuştur. Albertus un tavsiyesi ile 1952 de tekrar Parise geri dönen Thomas, Dominikan tarikatının eğitim merkezinde bakkalaureus (hoca adayı) olarak eğitmenliğe başladı. Burada Thomas, Şerh (kommentare) Külliyat (summa) Sanat Eserleri (opuscula) ve Tartışmalı Sorular (quaestiones disputatae) gibi bir dizi çalışmanın yanı sıra Sentez Yorumlayıcısı (sentenzenbakkalaureus) olarak kendini göstermiş ve ilk büyük eseri olan Scriptum super Libros Sententiarum u (Petrus Lambardus un IV Libris Distinctae si içindeki teoloji sentezi nin şerhi) kaleme almıştır. Ayrıca yine Paris te kaldığı bu süre içerisinde Aristoteles in De Ente et Essentia sına (Varlık ve Öz Hakkında) ve De Principiis Naturae sine de (Doğanın İlkeleri Hakkında) birer şerh yazmıştır. Bu gayretli ve üretici çalışmaları sayesinde bakkalaureus luğu başarıyla bitiren Thomas, bu sefer yine Paris te teoloji hocalığına (magister) yükselmiştir. Bu arada De Veritate yi (Hakikat Üzerine), Quodlibet VII- XI i (Sözlü Soru ve Cevaplar) ve Super Boetium De Trinitate yi (Boetius un Teslis kitabı hakkında) yazan Thomas, bu ilk eğiticilik tecrübesinden sonra, 1259 da başarılı bir teoloji hocası olarak İtalya ya (Napoli) gönderilmiştir e kadar Napoli de ikamet eden Aquinalı, burada yanlış bir betimlemeyle Summa Philosophica (Felsefe Külliyâtı) denilen büyük eseri Summa contra Gentiles i (Kafirlere Reddiye) yazmaya başlamıştır tarihleri arasında Orvieto da lektor (okutman) olarak eğitmenliğe devam ederken de Summa contra Gentiles i tamamlamıştır. Yine bu zaman diliminde Super Job u tefsir (expositio) etmiş ve Catena Aurea (altın zincir) başlıklı İncil le ilgili eserini kaleme almıştır tarihleri arasında özel bir okul kuran Aquinalı, burada, hem magister olarak eğiticiliğe devam etmiş hem de ikinci büyük eseri olan Summa Theologiae a (Teoloji Külliyatı) üzerine çalışmalara başlamıştır. Ayrıca Aristoteles in De Potentia (güç üstüne) ve De Anima sıyla (ruh üzerine) birlikte Compendium Theologiae adlı eseri şerh etmiştir ise tekrar 12

21 Paris e dönmüş ve hem Summa Theologiae sını yazmaya hem de Aristoteles şerhlerine ve İncil tefsirlerine devam etmiştir. Summa Theologiae nın ikinci kısmı (secunda), De Malo, (Kötülük Üstüne) De Unitate Intellectus, (akılların birliği hakkında) De Aeternitate Mundi, (Dünyanın Ezeliliği Üzerine) Quodlibet I-IV (Karşılıklı Soru ve Cevaplar) ve diğer bazı küçük yapıtlar bu dönemde ortaya çıkmıştır. O dönemde Paris te tartışılan teolojik ve felsefî pek çok konunun yanı sıra profan bilimlerin anlamı ve önemi üzerindeki spekülasyonlar da gerek Kilise gerekse bilim çevrelerinde büyük bir gerginlik yaratmaktaydı. Bunun üzerine Thomas 1272 de Napoli de genel bir eğitim merkezi kurmak ve orada magister olarak eğitmenliğe devam etmek amacıyla İtalya ya gitmiş, 1273 tarihine kadar bir yandan Summa Theologiae yı (tertia-üçüncü kısım) yazmaya devam ederken diğer yandan da İlahiler kitabı (Psalmen Zebur) ve Roma mektuplarına birer tefsir yazmıştır. 6 Aralık 1274 de Katolik mezhebine has dinî bir kutlamanın ardından suskunlaşan Thomas, 07 Mart 1274 tarihinde Liyon konzil toplantısına giderken 49 yaşında Fossanuova yakınlarında ölmüştür. Ölümünden neredeyse yarım asır sonra, Papa XXII. Johanes tarafından aziz ilan edilen Thomas (18 Temmuz 1323), bu hadiseden yaklaşık 2,5 asır sonra da V. Papa Pius tarafından kilise babası payesiyle onurlandırılmıştır (15 Nisan 1567). Görüldüğü üzere Thomas ın bu kısa biyografisi ve arkasında bıraktığı hacimli eserlerin konusu ve muhtevası, onun Hıristiyan dininden taviz vermeyen gerçek bir teolog olduğunu açıkça ortaya koyacak niteliktedir. Thomas, bu kısa, fakat oldukça verimli eserleri ortaya koyarken, Antik bilim ve felsefesini, Patristik dönem kilise babalarının fikirleriyle harmanlamış, bunu yaparken de Farabi den ( )-İbn-i Sina dan ( ) Gazali den ( ) ve İbn-i Rüşd en ( ) yoğun olarak etkilenmiştir. Öyle ki, o, büyük eseri Summa Theologiae da İbn-i Sina dan 400 den fazla alıntı yapmaktadır. Özellikle o, Paris Üniversitesinde ders verirken, kendisinden önceleri yasaklanan Aristoteles in metafiziği ve tabiat felsefesi ile bunların müslüman yorumcuları tarafından yapılan şerhlerini, yasağa rağmen okuyup anlatmaya devam etmiştir. Ancak Gazali nin ve İbn-i Rüşd ün pek çok fikrini itirazsız benimseyen Thomas, maalesef eserlerinde Gazali nin ve Farabi nin adını pek 13

22 zikretmemekte, İbn-i Rüşd dün fikirlerine de karşıymış gibi bir tavır sergilemektedir. İslam filozoflarını dinsiz sapkınlar olarak gören Aquin li, bu olumsuz yargısına rağmen özellikle Aristoteles şerhlerinde İbn-i Rüşd den alıntılar yapmadan meramını anlaşılır bir tarzda ortaya koyamamaktadır. Thomas, kendi inancı ve bakış açısı gereği İbn-i Rüşd de ve kısmen İbn-i Rüşd ü yanlış algılayıp yorumlayan Latin İbn-i Rüşdcülüğüne karşı bir düşünüş çizgisine sahiptir. Ancak Thomas bu çizgiyi sonuna kadar devam ettirememiş. Başta pek çok felsefî meselede İbn-i Rüşdcülüğe karşı iken sonda gizli bir ibn-i Rüşdcü olmuştur. Bu durum ise, doğal olarak kiliseyi rahatsız etmiştir. Bu sebeple Aquin linin çalışmalarının bir kısmı daha yaşadığı dönemde eleştirilmiştir yılında Paris Piskoposu Stephan Tempier, onun bazı görüşleri ile çeşitli Averroistik yanılgıları, üniversitelerde hemfikir olmak üzere bir yasaklama gayretine girmiştir. Bu mahkumiyet Dominiken Robert Kilwardby ile beraber aynı yıl Oxford Üniversitesince de onaylanmıştır. Bununla birlikte Thomizm, Dominiken öğretisinin resmi öğretisi olarak benimsenmiştir. 1 Thomas, tarih boyunca pek çok taraftar toplamışmış. Onun en büyük takipçisi Fransız düşünür Etinne Gilson ( ) ve onun talebeleridir. Thomas ın fikirleri günümüzde de tartışılıp yorumlanmaktadır. Biz kendi konumuz çerçevesinde son dönem Thomas araştırmalarında teoloji-felsefe ilişkisi problemine kısaca değinmek istiyoruz. d) Son Dönem Thomas Araştırmalarında Teoloji-Felsefe İlişkisi Aquin li Thomas bağlamında yapılan araştırmaların büyük çoğunluğunda, ya doğrudan ya da dolaylı olarak teoloji-felsefe ilişkisi problemine değinilmektedir. Ancak bu meselenin, daha önce ifade ettiğimiz gibi, bugüne kadar Thomas ın kendi eserlerine dayanarak bilgi kuramsal bir değerlendirmeye tâbi tutulmadığı da görülmektedir. Son dönem Thomas araştırmalarında teolojinin hizmetine sunulan bir felsefe anlayışı, Thomas düşüncesinde en çok öne çıkarılıp eleştirilen veya desteklenen bir 14

23 husus olarak karşımıza çıkmaktadır 2. Biz bunu, özellikle F. J. Clemens ( ) ve J. E. Kuhn nun ( ) Thomas ta felsefe teoloji ilişkisi üzerine yaptıkları araştırmalarda açıkça görmekteyiz. Bu iki araştırıcının Thomas yorumlarında takındıkları tutumun, gerek Thomas ın düşünce yapısında gerekse genel anlamda felsefe-teoloji ilişkisinin belirlenmesinde özellikle son yüzyılda dikkate değer bir rol oynadığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Clemens e göre felsefe, sadece doğal bir düzenleme alanı içinde bırakılmamalıdır. Tabiî aklın sınırlı ve yetersiz oluşu, felsefenin teoloji tarafından bütünlenmesini gerektirmektedir. Çünkü teoloji, tabiat üstü bir esinleme ile yapılanmaktadır. Bu da teolojinin felsefeden üstün bir konumda olduğunu ortaya koymaktadır. Bu sebeple teolojinin yanında felsefe, daha çok bir giriş dersi (praeparatum) mesabesindedir 3. Görüldüğü üzere Clemens, teolojinin felsefeyle olan ilişkisini tespit ederken daha çok teolojik bir duruş sergilemektedir. J. E. Kuhn da teolojinin felsefe ile yapısal bir bağlılık içinde olduğunu kabul etmektedir. Ancak o, Clemens ten farklı olarak teoloji ile bağlantı içerisinde olanın teolojiden daha ziyade bizzat felsefenin kendisi olduğunu ileri sürmektedir. Çünkü teoloji, felsefenin karşısında bağımsız bir tavır sergileyebilmektedir 4. Clemens in bu ilginç yorumu, daha sonraları Etinne Gilson tarafından Thomas ın teolojisinin bir Hıristiyan felsefesi olarak algılanmasına zemin hazırlayacaktır. Thomas hakkında yaptığı araştırmalarla büyük ün kazanan Alman bilim adamı Martin Grabmann ( ) ise, özellikle ilk dönem çalışmalarında Thomas ı Alman mistizmi ile ilişkilendirerek yorumlamaktadır. Ona göre Thomas ın erken dönem eserlerinde kullandığı scintilla animae (ruhun kıvılcımı) kavramı, insan zihninin benzerliği tezinden hareketle mutlak manevîlik kavramına karşılık 1 Krş. Gülnihal Küken, a. g. e., s Bk. M. Seckler, Philosophia ancilla theologiae. Über die Ursprunge und den Sinn einer anstößig gewordenen Formel, ThQ 171 (1991) F. J. Clemens, Unser Standpunkt in der Philosophie, Kath. 49 (1859) I, 9-23; II, J. E. Kuhn, Glauben und Wissen nach Thomas von Aquin, ThQ 42 (1860)

24 gelmektedir 1. Çünkü ona göre Aquin linin düşünce yapısındaki felsefî bir prensibi açıklayan ve bu yapıya yeni Platoncu Dionysios Areopagita nın (İ. S. 500 civarı) etkisini belirginleştiren katılma veya pay alma anlayışı, ancak Alman mistizminin yardımı ile açıklık kazanmaktadır. Grabmann, Thomas ın scintilla animae kavramını, doğal bir bilgi ve davranış ilkesi olarak yorumlamaktadır. 2 Grabmann nın pek çok çalışmasında Thomas ta teoloji felsefe ilişkisini belirleyen bir dizi açıklama bulmak mümkündür. O, bu açıklamalarında Thomas ın teoloji felsefe ilişkisi hakkındaki metinlerini daha çok müradif kavram ve kelimelerle tekrar etmektedir. Teoloji ve felsefenin Orta Çağda birbirlerine alternatif disiplinler olmadığını ifade eden Grabmann 3, özellikle Thomas ta ve Thomas ın Hocası Albertus Magnus ta ( ) bu iki bilimin karşılıklı olarak olumlu ve uyumlu bir şekilde tasnif edildiğini iddia etmektedir 4. Grabmann, Thomas teolojisinin dayandığı felsefî tutamakları (argumentum) ve bu teolojiye felsefenin yaptığı pozitif etkiyi açıklarken kavramsal bir dil kullanmaktadır. Pek çok terimin grift bir şekilde birbirine bağlanıp örüldüğü bu dil, yapısal olarak yeni dönem skolastik geleneğin kullandığı lisanı anımsatmaktadır 5. Fransız teolog Etinne Gilson ( ), Kuhn un açtığı yoldan yürüyerek Orta Çağ felsefî düşüncesini, bir Hıristiyan felsefesi olarak belirlemek istemektedir 6. Ona göre bu felsefe, tıpkı diğer felsefî disiplinler gibi, bir bilimdir. 1 Krş. II sent. 39, q. 3, a. 1; De Veritate q. 17, a. 2 ad 3 ve q. 16, a. 1. Thomas bu kavramı, son dönem eserlerinde içerik olarak ele almakla birlikte açık bir şekilde kullanmamaktadır. 2 M. Grabmann, Die Lehre des hl. Thomas von Aquin von der scintilla animae in ihrer Bedeutung für die deutsche Mystik im Predigerorden, JPhST 14 (1900) , 417f ve M. Grabmann, Scholastik, LThK IX (1937) 296f 4 Ibid. 302; Krş. M. Grabmann, Die Geschichte der scholastischen Methode I, 36f. 5 M. Grabmann, Die theologische Erkenntnis- und Einleitungslehre des hl. Thomas von Aquin auf Grund seiner Schrift In Boethium de Trinitate, 157 ve 178f. 6 Etienne Gilson, Le Thomisme, 5. Aufl. (1947), s ; Bu konu ile alakalı daha geniş bilgi için, Mauer in Hristiyan felsefesi kavramı hakkında hem biyografik hem tarihsel hem de felsefî bakımdan yaptığı değerlendirmelerine bakınız: A. Mauer, Etienne Gilson ( ),

25 Fakat Hıristiyan felsefesi, vahye dayalı bir düzenlemeyi esas almaktadır. Burada vahiy, aklın alternatifi değil, en etkin yardımcısıdır 1. Bu bakış açısı altında Gilson, Thomas ın bir Hıristiyan felsefesi yaptığını iddia etmektedir. Ona göre Thomas, kutsal öğreti (sacra doctina) dediği teolojisinde, Tanrı dışı varlıkları araştırmaya geçebilmek için, işe öncelikle Tanrı dan başlamaktadır. Burada o, sacra doctrina kavramını temellendirilebilmek için bunu felsefe ile sentezlenmekte, ancak bu sentezde felsefeye teolojinin yanında sadece araçsal bir fonksiyon yüklenmektedir 2. Gilson, özellikle geç dönem eserlerinde Thomas ın Hıristiyan felsefesinden yeri geldikçe geniş bir şekilde bahsetmektedir. Onun Thomas ta bulduğuna inandığı Hıristiyan felsefesi, bir tasarıdır. Çünkü, Aquin linin metafiziği, onun teolojik sentezinin bir parçasıdır. Fakat bu metafizik düşüncede Hıristiyan inancının ve teolojisinin bir bilim olarak yapılanması ancak Katolik imana bağlı kalındığında geçerli kabul edilmektedir. Bu sebeple Gilson un Hıristiyan felsefesi kavramı, Thomas tarafından vurgulanan metafiziğin bağımsızlığı fikri ile uyuşmamaktadır 3. Gilson nun Hıristiyan felsefesi kavramı bağlamında yaptığı tartışmalara katılan ve onun Hıristiyan felsefesi kavramını kısmen eleştiren diğer iki araştırmacı, Gallus M. Manser ve Fernand van Steenberghen dir. Bu iki Thomas araçtırmacısı da, daha çok P. Mandonnets i 4 takip etmek suretiyle Hıristiyan bilgeliğine dayanan ve 1 Etienne Gilson, Der Geist der Mittelalterlichen Philosophie, Wien 1950, S J. A. Aertsen, Gibt es eine mittelalterliche Philosophie? PhJ 102 (1995), s Bu konu ile ilgili olarak daha geniş bilgi için, S. Wippel in Gilson eleştirilerine bakınız: S. Wippel, Metaphysical Themes in Thomas Aquinas, 1-33: Thomas Aquinas and the Problem of christian Philosophy; yine van Steenberghen, Die Philosophie im 13. Jahrhundert, ve Kluxen, Thomas von Aquin und Philosophie, 213, 217f, 227f. 4 Pierre Mandonnet ( ), Siger de Brabant et L averroisme latin au XII başlıklı eserinde Averroismus un (ibn Rüşdçülüğün) radikal bir Aristotelesçilik (Aristotelismus) olarak kabul edilmesi gerektiğini iddia etmektedir (CLXXIII). Bunun yanında o, manevî bir tutum sergileyerek, İbn Rüşd ün Aristo yorumlarını Dindışı bir Aristotelesçilik olarak karakterize etmektedir (CXXII). Bunun karşısında o, Aquin li Thomas ın Hıristiyan bir Aristotelesçilik temellendirmesi yapmasını örnek göstererek felsefî bir Hıristiyan entellektüalizmi (zihin felsefesi kurmayı) hedeflemektedir (CXII). Bu anlayışa göre Thomas, geleneksel bir çizgideki Augustinusculukla radikal Aristotelesçilik arasında orta bir yol bulmakta ve bu iki geleneği birbirine bağlamaktadır. Bu sebeple Mandonnet e göre Thomas 17

26 Thomas ı merkeze alan felsefî bir anlayış geliştirmeyi denemektedirler. Manser, çalışmalarında öncelikle hangi anlamda bir Hıristiyan felsefesinden bahsedildiği sorusuna bir cevap bulmak ister gibidir. Bu nedenle o, felsefede spesifik öz 1 kavramı üzerine bir tartışma başlatmakta ve burada felsefenin ve Hıristiyan teolojisinin bilgeliği ve erdemini esas alan ortak bir özden mayalandığını savunmaktadır. Ancak ona göre felsefe, teolojiden ayrı bir kulvarda yol almaktadır. Çünkü o, salt akla dayanan bir bilimdir. Onun prensipleri katı bir akliliğe dayanmaktadır. Bu da felsefeyi teolojiden bağımsız, bütünü hedef alan bilimsel bir disiplin yapmaktadır 2. Salt akıl bilgisine dayanan felsefe, esas aldığı ilkelerin ve kullandığı yöntemin ayırt edici olmasından dolayı hem inançtan hem de inanç biliminden (teoloji), kesin bir şekilde ayrılmaktadır 3. Aquin li Thomas, Hıristiyan vahyi ile aklî bilgi arasındaki bu yapısal ayrımı gösteren ve bunun kabul edilip yerleşmesinde büyük rol oynayan paradigmatik bir şahsiyettir. Manser e göre Hıristiyan felsefesi kavramı, katı bir bilimselliğe bağlanan bir aktivite olarak algılanmamalıdır. O, daha çok İsevî bir dünya görüşünü niteleyen bir kavramsallaştırmadan ibarettir 1. Buna göre, teoloji ile felsefe birbirine karıştırılmamalıdır. Ancak vahye dayanan dinî hakîkâtlerle felsefenin hakîkatleri arasında da içsel bir bağın olduğu muhakkaktır. Bu da inançla bilgi arasında uyumlu düşüncesi, hem kendi dönemindeki problemlerin çözümüne katkı sağlamakta, hem de bugünün meselelerine çözüm sunmaktadır. Bu en açık şekilde 1979 daki Aeterni Patris Enzyklika sında yer alan görüşte kendini göstermektedir. Papa XIII. Leo, burada sadece inanç ve bilginin açık bir ayrımını değil, bilakis teoloji ve felsefenin olumlu ilişkisini Thomas bağlamında aydınlatmaktadır (LXV).Krş. R. Imbach, Interesse am Mittelalter, s G. M. Manser, Gibt es eine christliche Philosophie? Divus Thomas 14 (1936) G. M. manser, a. g. e., 24f ve 29f. 3 G. M. Manser, a. g. e., 30f; Georg Wieland da, teoloji ve felsefeyi aynı perspektiften hareketle ayırmaktadır: Die Verbindung von Philosophie und Theologie ist auf methodischem Gebiet. Diese Verbindung bleibt jedoch zunächst eher äußerlich und betrifft neben der Methode vor allem den Einsatz der Philosophie in apologetischer Absicht, um diejenigen, die Propheten und Evangelium verachten, wenigstens mit menschlichen Gründen an den Glauben heranzuführen, wie es Nikolaus von Amiens in seiner Ars catholicae fidei (um 1190) formuliert. G. Wieland, Weisheit, Dialektik, Wissenschaft, Thomas von Aquin in philosophischen Gespräch, içinde s