GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EL SANATLARI EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI BİLİM DALI

Transkript

1 GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EL SANATLARI EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI BİLİM DALI TÜRK KATI SANATI VE SANATÇILARINDAN ÖRNEKLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Meryem Nazan TÜRKOĞLU Ankara Aralık, 2011

2 GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EL SANATLARI EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI BİLİM DALI TÜRK KATI SANATI VE SANATÇILARINDAN ÖRNEKLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Meryem Nazan TÜRKOĞLU Danışman: Prof. Dr. Vildan ÇETİNTAŞ Ankara Aralık, 2011

3 Meryem Nazan TÜRKOĞLU nun Türk Katı Sanatı ve Sanatçılarından Örnekler başlıklı tezi tarihinde, jürimiz tarafından El Sanatları Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı Soyadı İmza Üye (Tez Danışmanı): Prof. Dr. Vildan ÇETİNTAŞ Üye : Prof. Dr. Canan DELİDUMAN Üye : Doç. Dr. Melda ÖZDEMİR Üye : Üye :......

4 ÖN SÖZ Unutulmaya yüz tutmuģ geleneksel Türk kitap sanatlarımızdan katı sanatının; devam ettirilmesi, örgün ve yaygın eğitim kurumlarında öğretilerek yaygınlaģtırılması, geliģtirilen çağdaģ programlarla eğitim ve öğretim programlarında yetiģtirilen eğitimli, nitelikli bireylerle gelecek kuģaklara aktarılması gerçekleģtirilebilir. Bu araģtırmada geleneksel Türk kitap sanatlarından katı sanatının; tarihçesi, bilinen önemli sanatçıları ile bazı eserler incelenerek, yeni kuģaklara aktarılması amaçlanmıģtır. AraĢtırmanın her aģamasında desteğini ve rehberliğini esirgemeyen ve sürekli olarak deneyimlerinden yararlandığım danıģmanım, Sayın Prof. Dr. Vildan ÇETĠNTAġ a katkılarından dolayı teģekkür ederim. Ayrıca maddi ve manevi desteğini esirgemeyen annem Yüksel ÖZMEN e ve araģtırmamda yardımlarını esirgemeyen, deneyimlerinden yararlandığım sayın hocam Yrd. Doç. Yılmaz ÖZCAN ile bana destek veren herkese teģekkürlerimi sunmayı borç bilirim. Meryem Nazan TÜRKOĞLU i

5 ÖZET TÜRK KATI SANATI VE SANATÇILARINDAN ÖRNEKLER Meryem Nazan TÜRKOĞLU Yüksek Lisans, El Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı Tez DanıĢmanı: Prof. Dr. Vildan ÇETĠNTAġ Aralık 2011, 122 sayfa Geleneksel Türk Kağıt sanatlarının özgün örneklerinden biri olan katı sanatı hakkında yayın sayısı çok azdır. Bu nedenle AraĢtırmada Katı sanatı ve sanatçıları ele alındı. Bu sanatın tanımı, tarihçesi, teknik ve kompozisyon özellikleri, belirlendi. AraĢtırmada, örnekler üzerinden bu sanatın gelecek kuģaklara aktarılması için kaynak belge oluģturulması amaçlanmıģtır. AraĢtırma; betimleme çalıģmasıdır. AraĢtırmanın evreni Türk katı sanatının örnekleri, Örneklemi ise müze ve kütüphanelerden bulunabilen katı örneklerinden oluģmuģtur. Toplanan veriler ayrı ayrı bilgi formlarına iģlenmiģ, teknik, kompozisyon, motif ve bezeme tabloları oluģturulmuģtur. Tablo dökümlerinden elde edilen bulgulara sonuç bölümünde yer verilmiģtir. ii

6 ABSTRACT THE TURKISH PAPERCUT ( KATI ) ART AND ARTISTS EXAMPLES TÜRKOĞLU, Meryem Nazan Postgraduating, The Main Discipline of the Handcrafts Education The Adviser of the Thesis: Proffessor Vildan ÇETĠNTAġ December-2011, 122 pages The number of issues are very low on one of the original examples of Traditional Turkısh paper arts ( Katı ) Because of this in the research paper cut art and artists are conssidered it is aimed to compose. The History of this art and technical and the definition of composition characteristicks are determinated. It is aimed in resource document to be transferred to the new generations, over the examples of Works on this research. In order to transfer the paper cut art to the holder to new generations source should be composed. Picked data are individually written on the info forms. Technical, composition, motive and decoration tables are prepared. The diagnosis which are found from table documents are written on the conclusion part. This research is a description work. The universe of the research is Turkish paper cut Art Examples. Sample survey is formed number of paper cut examples from museum Libraries. iii

7 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ... i ÖZET... ii ABSTRACT... iii ĠÇĠNDEKĠLER... iv TABLOLAR LĠSTESĠ... vii FOTOĞRAFLAR LĠSTESĠ... viii KISALTMALAR LĠSTESĠ... xi BÖLÜM I GĠRĠġ Problem Amaç Önem Varsayımlar AraĢtırmanın Sınırlılıkları Tanımlar Ġlgili AraĢtırmalar... 5 BÖLÜM II KAVRAMSAL ÇERÇEVE Katı Sanatının Tanımı Katı Sanatının Tarihçesi Osmanlı Dönemi Katı Sanatının GeliĢimi Katı Sanatçıları Mehmed Bin Gazanfer (16. Yüzyıl) Ali Çelebi (Budin Tımarı Defterdarı 16. Yüzyıl) EfĢancı Mehmed (16. Yüzyıl) iv

8 Bursalı Fahri (16. Yüzyıl) NakĢi (17. Yüzyıl) Mahmud El Gaznevi (17. Yüzyıl) Halazade Mehmed (18. Yüzyıl) Cambazzade Osman (18. Yüzyıl) DerviĢ Hasan Eyyubi (18. Yüzyıl) Diğer Katı Sanatçıları Vahdeti Efendi (19. Yüzyıl) Süleyman (19. Yüzyıl) Osman Rıfkı (19. Yüzyıl) Abdullah Zühdi (19. Yüzyıl) Mücellit Mehmed Rıfat (19. Yüzyıl) Katı Sanatında Kullanılan Araç ve Gereçler Katı Sanatı Tekniği Erkek ve DiĢi Oyma Tekniği Tek Katlı ve Çok Katlı Oyma Tekniği Deri Oyma Tekniği Katı Sanatında Kullanılan Bezeme Konuları Çiçekler Bahçe Tasvirleri Geometrik Motifler Nesneli Motifler Stilize Bitkisel Motifler Hayvansal Motifler Yazılar Katı Sanatının Kullanım Alanları Etiketler v

9 Çekmeceler Levhalar Kitap Süslemeleri Deri Oymalar Kitap Kapları Giysiler BÖLÜM III YÖNTEM AraĢtırmanın Modeli Evren Örneklem Verilerin Toplanması Verilerin Analizi BÖLÜM IV BULGULAR VE YORUMLAR Örneklem Olarak Alınan Eserlerin Değerlendirilmesi Örneklem Olarak Alınan Eserlerin Yorumu BÖLÜM V SONUÇ VE ÖNERĠLER Sonuç Öneriler KAYNAKÇA vi

10 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Örneklem olarak alınan eserlerin Yapım Tarihlerinin Yüzyıllara Göre Dağılımı Tablo 2. Örneklem Olarak Alınan Eserlerin Kullanım Yerlerine Göre Dağılımı Tablo 3. Örneklem Olarak Alınan Eserlerin Yapım Tekniklerine Göre Dağılımı Tablo 4. Örneklem Olarak Alınan Eserlerin Bezeme Konularına Göre Dağılımı vii

11 FOTOĞRAFLAR LİSTESİ Fotoğraf 1 Ağaç Gövdesinden Oyularak YapılmıĢ Lahit Üzerine, Aplike EdilmiĢ Deriden OyulmuĢ Horoz Figürleri Fotoğraf 2 Birinci Pazırık Kurganında Bulunan Lahit Üzerine Deriden Ajurlanarak HazırlanmıĢ ÜsluplaĢmıĢ Horoz Figürleri Fotoğraf 3 Birinci Pazırık Kurganında Bulunan Lahit Üzerine Deriden Ajurlanarak HazırlanmıĢ ÜsluplaĢmıĢ Horoz Figürleri Fotoğraf 4 Pazırık ta BulunmuĢ At Eyerlerinin Deriden Ajurlanarak YapılmıĢ Ön ve Arka Eyer KaĢı Süsleri Fotoğraf 5 Birinci Pazırık Kurganında BulunmuĢ, Eyer Altı Örtüsünde Keçeden YapılmıĢ Koyun BaĢı Aplikasyonu Fotoğraf 6 Altaylarda, Birinci Pazırık Kurganından Çıkarılan Aslan BaĢları. Çadır Kapatan Keçe Örtünün Üzerine Yine Keçe Ġle YapılmıĢ Aplikasyon Fotoğraf 7 Altaylarda, birinci Pazırık Kurganından Çıkarılan Aslan BaĢları. Bir Eyer Örtüsü Üzerine Deriden Aplik Süsler Fotoğraf 8 Ġkinci Pazırık Kurganında, Deriden KesilmiĢ Sığın (Geyik) Figürleri Fotoğraf 9 Birinci Tüekta Kurganından Çıkartılan, Deriden Kesilerek YapılmıĢ Boynuzlu Aslan Figürü Fotoğraf 10 Arifi nin Eseri Olan Gûy ve Çevgan dan Mehmed Bin Gazanfer e Ait Ta lik Oyma Kıta Fotoğraf 11 Ali Çelebi (Abdülhayf Ali) nin Eseri Olan Hadisi Erbain den Bir Sayfa.. 18 Fotoğraf 12 Ali Çelebi (Abdülhayf Ali) nin Eseri Olan Hadisi Erbain den Kapak Sayfası Fotoğraf 13 ġah Mahmud NiĢapuri Albümü. Kabartma Tarzında YapılmıĢ Oyma Çiçeklerle Bahçe Manzarasından Detay Fotoğraf 14 Fahri nin 980 H./ Tarihli Sol Altta Fahri el Bursevi Ġmzası Bulunan Ta lik Oyması Fotoğraf 15 NakĢi ye Ait 1133 H./M Tarihli Sağ Alt KöĢede Fakir NakĢî el Müznib Ġmzası Bulunan Ta lik Oyma Beyiti Fotoğraf 16 Gazneli Mahmud un Kağıt Oymacılığındaki BaĢarısına Bir Örnek Fotoğraf 17 Gazneli Mahmud Albümü Ġçerisinde Yer Alan Göbekleri Kıymetli viii

12 TaĢlarla SüslenmiĢ Oyma Çiçek Demeti Fotoğraf 18 Amel-i Süleyman Ġmzalı Aman Mürüvvet Ġbareli DiĢi Oyma Fotoğraf 19 Oymacılıkta Eskiden Kullanılan Keski Aleti Nevregen Fotoğraf 20 Oyma Ġçin ĠnteltilmiĢ Deri Fotoğraf 21 Mahmud El Gaznevi ye ait Gazneli Mahmud Mecmuası ndan DiĢi Oyma Fotoğraf 22 Kabartma Tarzında YapılmıĢ Oyma Çiçekler (British Library) Fotoğraf yılına tarihlenen Kuran ın, Katı Bezemeli Deri Ġç Kapağı Fotoğraf 24 Deri Osmanlı Kaftanı Fotoğraf 25 Deri Osmanlı Kaftanından Detay Fotoğraf 26 Halet Efendi-377 Yazma Eserin Cilt Kapağı Fotoğraf 27 Ayasofya 4170 Yazma Eser Ġçinde DiĢi Oyma Sayfa Fotoğraf 28 Ayasofya Yazma Eser Ġçinde DiĢi Oyma Sayfa Fotoğraf 29 Halet Efendi-171 Yazma Eser Ġçinde DiĢi Oyma Sayfa Fotoğraf 30 Halet Efendi-171 Yazma Eser Ġçinde DiĢi Oyma Sayfa Fotoğraf 31 Fatih Albümü Ġçinde Bulunan At Tasviri Fotoğraf 32 Fatih Albümü Ġçinde Bulunan Üzerinde KuĢ Bulunan Ağaç Tasviri Fotoğraf 33 H a Fatih Albümü Ġçinde Vazo Ġçinde KuĢlu Ağaç Tasviri Fotoğraf 34 H a Fatih Albümü Ġçinde Bulunan Ağaç Tasviri Fotoğraf 35 H b Fatih Albümü Ġçinde Bulunan Ağaç Tasviri Fotoğraf 36 H b Fatih Albümü Ġçinde Bulunan Ağaç Tasviri Fotoğraf 37 H a Fatih Albümü Ġçinde Bulunan Ağaç Tasviri Fotoğraf 38 H b Fatih Albümü Ġçinde Bulunan Üzerinde KuĢ Bulunan Simetrik Ağaç Tasviri Fotoğraf 39 H a Fatih Albümü Ġçinde Bulunan Geometrik Motifli Simetrik ġema Fotoğraf 40 H b Fatih Albümü Ġçinde Bulunan Fantastik Yaratık Tasviri Fotoğraf 41 ġehzade Mehmed-107 Cilt Ġçi Deri Oyma Fotoğraf 42 Kadızade Mehmed-436 Yazma Eser Ġçinde Bulunan Simetrik Oyma Fotoğraf 43 Halet Efendi-647 Yazma Eserin Oymalı Cilt Kapağı Fotoğraf 44 Mevlana Müzesi No.102 Vazo Ġçinde Çiçek Oyma Fotoğraf 45 Mevlana Müzesi No.102 Vazo Ġçinde Çiçek Oyma Fotoğraf 46 Mevlana Müzesi No.102 Bursalı Fahri Ġmzalı Yazı Oyma ix

13 Fotoğraf 47 Mehmed Selim Divanı Ġçinde Bulunan Vazo Ġçinde Çiçek Oymalı Sayfa Fotoğraf 48 Mehmed Selim Divanı Ġçinde Bulunan Vazo Ġçinde Çiçek Oymalı Bir Sayfa Fotoğraf 49 Mehmed Selim Divanı Ġçinde Bulunan Üç Vazo Ġçinde Çiçek Oymalı Bir Sayfa Fotoğraf 50 DerviĢ Hasan Eyyubi nin Yazı Çekmecesi Fotoğraf 51 DerviĢ Hasan Eyyubi Ġmzalı Çekmecenin Ġç Kapağı Fotoğraf 52 Cambazzade Osman ın Ġmzalı Manzara Oyması Fotoğraf 53 Sanatçısı Bilinmeyen Yazı Çekmecesinden DıĢ Görünüm Fotoğraf 54 Sanatçısı Bilinmeyen Yazı Çekmecesinden Ġç Görünüm Fotoğraf 55 Kur an-ı Kerim Cüzünün Üzerine YapıĢtırılmıĢ Oyma Etiket Fotoğraf 56 Kur an-ı Kerim Cüzünün Üzerine ve Kenarlarına YapıĢtırılmıĢ Oyma Etiket Fotoğraf 57 Kur an-ı Kerim Cüzünün Üzerinde Vazo ġeklinde Kesilerek YapıĢtırılmıĢ Oyma Etiket Fotoğraf 58 Mücellit Mehmed Rifat ın Oyma Yazılı Levhası x

14 KISALTMALAR LİSTESİ H. : Hicri Ġst. Küt : Ġstanbul : Kütüphanesi M. : Miladi No. T.S.M. Üni. : Numara : Topkapı Sarayı Müzesi : Üniversitesi xi

15 1 BÖLÜM I GİRİŞ Bu bölümde problem durumu, amaç, önem, varsayım ve tanımlar üzerinde durulmuştur Problem Kültür, bir milletin varlığını ve gücünü ortaya koyan en önemli özelliğidir. Toplumlar geleceğe aktardıkları maddi ve manevi değerlerinin bütünü olan, kültürel varlıklarıyla anlam kazanırlar. Sanat da bu kültürel değerlerden birisidir. Gelişmiş toplumların gelecek kuşaklara bırakmış oldukları en önemli mirasları, sanatlarıdır. Çünkü sanat, insanların duygu ve düşüncelerini, heyecanlarını ve ruhsal dengelerini başkalarına aktarabilmesi, duygu ve düşüncelerinin biçimlendirilmesidir (Züber, 1972: 13). Sanat, ilk çağlarda insanların mağara duvarlarına çizilen resimlerle olayları canlandırma ve doğayla baş edebilme arzusunun sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Daha sonra insanın, kendini ifade etmek için doğada bulduğu, işlediği malzemelerle emeğini ve yeteneğini katarak yarattığı kültürel zenginlikler olarak gelişim göstermiştir. İnsanoğlunun kendisini ve çevresini daha güzel hale getirmek için harcadığı çabalar sonucu yarar amaçlı olarak yapılan el sanatları, öncelikle her alanda kullanılmıştır. Ulusların kültür değerlerinin var oluşunda önemli bir yere sahip olan el sanatları; toplumların kuşaktan kuşağa aktarımları sonucu gelenekselliğe dönüşmüştür. El sanatlarının temelinde bireysel bilgi ve beceri vardır. Bu bilgi ve beceri ustadan çırağa iletilmekte ve üretim kuşaktan kuşağa aktarılarak sürekliliği sağlanmaktadır (Sümerkan, 1998: 13). Türk Ulusu nun da önceleri yarar amaçlı nesneleri bezemek üzere yaptıkları geleneksel el sanatları mükemmelliğe ulaşmak üzere geliştirilen yöntemler, araçlar, ilkeler, sayesinde işlevsellikleri için üretilmiş

16 2 olmalarına karşın; nesnenin formu ya da süslemesi kullanım amacının önüne geçerek onları sanat nesnesine dönüştürmüştür. Dolayısı ile geleneksel sanatlarımız, bu anlamda yüzyılların birikimi sonucu meydana gelmiş, rafine edilmiş beğeniler ve estetik kaygılarla biçimlenmiş plastik yapıtlar olarak günümüze ulaşmıştır (Çetintaş, 2008: 66). Geleneksel sanatlarımızı yapıldıkları hammaddelere göre Maden, Ahşap, Toprak, Taş, Dokuma, Deri ve Kağıt (Kitap) sanatları olarak sınıflandırmak mümkündür. Geleneksel el sanatları içinde kitap sanatlarının özel bir yeri ve önemi vardır. Geleneksel Türk kitap sanatları tezhip, hat, minyatür, ebru, ciltçilik ve katı olarak altı gruba ayrılmaktadır. Herhangi bir motif veya yazı örneğinin ince bir kâğıt veya derinden oyulması suretiyle meydana getirilen eserlere katı adı verilmektedir. Bu süsleme dalı özellikle Türk kitap sanatları içerisinde önemli bir yere sahiptir ( Mesera, 1998: 15). Bu çalışmada; Katı sanatının Geleneksel Türk el sanatlarındaki yeri ve önemi nedir? sorusuna cevap aranmıştır Amaç Araştırmada katı sanatı ve sanatçıları ele alınarak, Bu sanatın tarihçesinin, teknik ve kompozisyon özelliklerinin tanıtımı ve belirlenen örnekler üzerinden gelecek kuşaklara aktarılması için kaynak belge oluşturulması amaçlanmıştır. Bu amacı gerçekleştirmek için aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır. 1. Katı sanatının tarihsel gelişimi nedir? 2. Katı sanatı ve özellikleri nelerdir? 3. Katı yapım süreci hangi aşamaları kapsamaktadır? 4. Katı sanatı nerelerde kullanılmıştır? 5. Katı yapımında kullanılan araç-gereçler nelerdir? 6. Katı sanatının önemli sanatçıları kimlerdir? 7. Katı sanatının sorunları ve katı sanatını icra etmeyi etkileyen faktörler nelerdir?

17 3 8. Günümüzde Katı sanatının yapıldığı atölyeler var mıdır? Varsa atölyelerin durumu nedir? 9. Günümüzde katı sanatının yaşamakta olan geleneksel sanatlar içindeki yeri nedir? 1.3. Önem Yapılan ön araştırma sonucunda geleneksel Türk el sanatları alanında, değişik amaçlarla ve farklı biçimlerde yapılmış yayınlarda Katı sanatı, sanatçıları ve tarihçesi ile ilgili çok az bilgiye yer verildiği görülmüştür. Katı sanatının gelecek kuşaklara aktarılabilmesi için kaynak oluşturulması açısından, Bu sanatı inceleyerek belgelemek, bilimsel bir doküman hazırlamak büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle Katı sanatı ve sanatçıları ile tarihçesinin incelenmesi problem olarak ele alınmıştır Varsayımlar Katı sanatına örnek olarak seçilen sanatçıların Türk katı sanatını ve sanatçılarını temsil edebilecek nitelikte olduğu varsayılmaktadır. 1.5 Sınırlılıklar Araştırma; Türk Katı sanatı ile sınırlıdır. Araştırma için yapılan literatür çalışması ulaşılabilen kaynaklarla sınırlandırılmıştır.

18 Tanımlar Ahar: Yazı yazarken yapılan hataların düzeltmesinde silintinin belli olmaması ve iz bırakmaması için kağıdın üzerine sürülen mayi (Nefes Zade İbrahim, 1938: 75). Aharlama: Aharın kâğıda sürülmesi veya içine batırılması işlemi (Kütükoğlu, 1998: 22). Çift aharlı kağıt: Birden fazla aharlanmış kağıt (Nefes Zade İbrahim, 1938: 75). Çiftali: Çift aharlı kağıtlara kısaltılarak verilen ad (Nefes Zade İbrahim, 1938: 75). Desen: Renkli veya renksiz, tonlu ya da tonsuz çizgi resimler (Akar ve Keskiner, 1978: 28). Dişi Oyma: Oyulan kısım (Çağman, 1976: 22). Efşan: Farsça kağıt oymacılığı (Özsayıner, 1995: 14). Erkek Oyma: Oyulup çıkarılan kısım (Bingül, Tarihsiz: 154). Filigre: Eski kitap ciltlerinin iç veya üst kısımlarında bulunan deri oyma süslemeler (Mesara, 1998: 14). Hüsnü Hat: Eski harflerle yazılan güzel yazılar (Akar ve Keskiner, 1978: 28). Kat : Kesme, kesilme (Mesara, 1998: 13). Katı : Kağıt veya deri oymacılık sanatı. Kesme (Akar ve Keskiner, 1978: 28). Katı a: 1. Katı nın dişisi, 2. Katı sanatı ile yapılmış dantel gibi kağıt ve deri eserler (Mesara, 1998: 13). Katta : Kağıt ya da deri oymacısı (Arseven, 1983: 980). Kattaan: Kağıt ya da deri oymacıları (Arseven, 1983: 980). Kompozisyon: Parçaların bir bütün içinde bir araya getirilmesi. Terkip (Akar ve Keskiner, 1978: 28). Levha: Hüsnü hatla yazılan ve çerçevelenerek duvara asılan yazı (Akar ve Keskiner, 1978: 28). Motif: Bir tablonun, bir figürün yahut tezyini resmin esasını teşkil eden şekil ve unsur (Akar ve Keskiner, 1978: 28). Mukatta: Kesme işlemi ile deri ve kâğıttan yapılan işler (Arseven, 1983: 980). Murakka: Birçok kağıt tabakalarını üst üste yapıştırmak suretiyle elde edilen mukavva (Akar ve Keskiner, 1978: 29). Mukraz: Makas (Mesara, 1998: 19).

19 5 Mühre: Kağıtlar aharlandıktan sonra cilalamak ve perdahlamak amacıyla kullanılan yuvarlak veya kalın cam (Akar ve Keskiner, 1978: 29). Nevregen: Oymacılıkta eskiden kullanılan, mücellitlerin mukavva karton ve deri oymacılığında yararlandıkları, eğri ve ağzı çık keskin bıçak (Mesara, 1998: 51). Şemse: Güneş şeklinde süsleme motifi. Eski kitap ciltlerinin kapakları üzerine kabartma olarak yapılan yaldızlı göbekler (Akar ve Keskiner, 1978: 30). Tek aharlı kağıt: Bir defa aharlanmış kâğıt (Nefes Zade İbrahim, 1938: 75). Tezyinat: Süsleme, dekorasyon. Bir şeyi güzel göstermek için üzerine yapılan süsler, nakışlar ve resimler. Bezeme (Akar ve Keskiner, 1978: 30). Üslup: Tavır, tarz. Bir sanatçı ya da bir çağa özgü teknik, renk ve biçimlendirme özelliği (Akar ve Keskiner, 1978: 30). Zahriye: Yazma kitabın ismini veren birinci sayfa veya cilt kapağının iç tarafı (Akar ve Keskiner, 1978: 30) İlgili Araştırmalar Bu araştırmada Türk Katı Sanatı ve sanatçıları ele alınmıştır. Genel konusu katı ve içeriği ile doğrudan ya da dolaylı ilgisi olan kitap, makale ve tezler aşağıda verilmiştir. Kitaplar: Akar, A. ve Keskiner, C. (1978). Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif adlı kitapta Türk Süsleme Sanatlarında kullanılan desen ve motiflerin çizimleri ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Türk süsleme sanatının başlangıcından itibaren kısa bir tarihçesi ile birlikte uygulanan bölgeler, çevre uygarlıkların etkileri ve dönemsel motif özellikleri hakkında önemli bilgilere yer verilmiştir. Türk süsleme sanatlarında kullanılan bazı terimlerin tanımları yapılmıştır. Desenler 10 gruba ayrılarak, bu gruplar içerisinde yer alan süslemeler detaylı olarak açıklanmıştır. Türk süslemesinde yer alan bazı terimlerin açıklamaları yapılmıştır. Kitapta bulunan ve katı sanatında da kullanılan motif ve desenlerin çizimlerine yer verilmiştir.

20 6 Arseven, C. E. (1983). Sanat Ansiklopedisi nde; Sanatla ilgili terimler, açıklamalar, Türk tezyini sanatları hakkında ansiklopedik bilgi ve deyimlerle birlikte Türk süslemeleri içinde yer alan ve eskiden günümüze kadar kullanılan deyim, sözcük ile araç-gereçlerle ilgili önemli bilgiler yer almaktadır. Bingül, N. R. (Tarihsiz). Eski Eserler Ansiklopedisi nde; Türk tezyini sanatları hakkında ansiklopedik bilgiler verilmekte ve eski eserlerle ilgili olarak ilginç ayrıntılar, sanatçılarla ilgili önemli bilgiler yer almaktadır. Çığ, K. (1971). Türk Kitap Kapları isimli kitapta Türk kitapçılık sanatlarının tarihçesinin çok eski olduğu ve Çin e önderlik ettiğinden bahsedilmekte, diğer milletlerle kıyaslaması yapılmakta, Türk ciltlerinde malzeme, teknik ve süsleme konusunda bilgiler verildikten sonra 15. Yüzyıldan 20. Yüzyıla kadar geçen sürede deri ciltler konusunda kapsamlı açıklamalara ve örnek eserlere yer verilmiştir. Mesara, G. (1998). Türk Sanatında İnce Kağıt Qymacılığı (Katı ) adlı kitabında; Türk kağıt oymacılığı, tarihçesi, sanatçıları ve önemli eserleri kısaca anlatılmıştır. Katı sözcüğünün açıklaması, katı sanatı ve sanatçılarına verilen diğer adlandırmalar ve başka dillerde kullanımları belirtilmiştir. Ayrıca Katı tekniği ile yapılmış hüsn-ü hat, el yazmaları içerisinde yer alan çiçekli, bahçe ve doğa tasvirleri, geometrik desenli, vazo v.b. eserler hakkında da kısa bilgiler yer almaktadır. Kitapta katı tekniğinde kullanılan araç gereçler tanıtılmış, oyma yapılacak kağıdın cinsi, nasıl yapıştırılması gerektiği konularında bilgilere yer verilmiştir. Ovalıoğlu, İ. (2007). Arşivin Rengi Osmanlı Belgelerinde Ebru ve Etiket adlı kitabında Osmanlı arşivinin tarihçesi ile ilgili önemli bilgilere yer verilmiştir. Katı ve ebru sanatının tarihçesi ile önemli sanatçıları hakkında ayrıntılara değinilmiş, Osmanlı arşivleme sisteminde kapak içinde veya üzerinde kullanılan katı lı ve ebrulu etiketler fotoğraflarıyla sunulmuştur. Renda, G. (1977). Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı adlı kitabında Osmanlı nın batılılaşma çabalarının sonucu olarak sanat alanında kendini gösteren, 1700 lü yıllardan itibaren resimde desen, boyut, teknik ve malzeme açısından görülen değişimler, geleneksel minyatürden farklı olarak boyutlandırılmış yeni tekniklerin katı sanatına uygulanarak yapılmış olan yazı çekmecelerinin özelliklerinden bahsedilmektedir. Ünver, A. S. ve Mesara, G. (1980). Türk İnce Oyma Sanatı Kaat ı isimli kitapta Türk kağıt oyma sanatı anlatılmıştır. Kitabın sonunda Prof. Süheyl Ünver in

21 7 kendi koleksiyonunda ve farklı yerlerdeki katı örneklerinin fotoğraflarına yer verilmiştir. Makaleler: Çağman, F. (1976). XV. Yüzyıl Kağıt Oymacılık Eserleri adlı makalesinde; Katı sanatının kısa tarihçesi ve Türk sanatında ilk katı kullanımı ve 15. Yüzyılda kağıt oyularak yapılmış olan eserler ile sanatçıları hakkında bilgi verilmiştir. Çağman, F. (2000). Geleneksel Sanatlarımızın Unutulmuş Bir Dalı: Kağıt Oymacılığı adlı makalesinde; Katı sanatının kısaca tanımını yaptıktan sonra, bilinen ilk sanatçılarından bahsetmekte, sonra da Osmanlı da tarihsel gelişimi, sanatçıları ve eserleri konusunda bilgiler vermektedir. Çetintaş, V. (2001). Eyüplü Bir Sanatçı Derviş Hasan Eyyubi adlı makalesinde katı sanatı, tarihçesi, yapım tekniği konusunda bilgiler verilmiştir. Mevlevilik felsefesinin sanata açık hümanist yaklaşımı, Mevlevilerin birçok sanat dalında etkin rol oynamasını sağladığı, en önemli katı sanatçılarından Derviş Hasan Eyyubi nin de Beşiktaş Mevlevihanesi dervişlerinden olduğu ifade edilmiş, ancak bu alanda günümüzde bilinen tek eserinin bugün Topkapı Sarayı Koleksiyonunda bulunan yazı çekmecesi olduğu ve bu eserle ilgili ayrıntılı bilgi ile fotoğraflara yer verilmiştir. Çetintaş, V. (2006). Külliyat-ı Divan-ı Selim Adlı Eser İçinde Yer Alan Katı Kompozisyonlar adlı makalesinde kısaca katı sanatının tanımı ve tarihçesine yer verilmiş, Osmanlının Avrupa da toprak kaybından sonra başlayan batılılaşma çalışmaları, sanat alanında değişimler, batı anlayışında bezemeler, üç boyutlu resimlerden bahsedilmiş, daha sonra da eser hakkında bilgi ve süsleme özellikleri anlatılmıştır. Çığ, K. (1957). Türk Oymacıları (Katığları) ve Eserleri isimli makalede katı sanatı ve sanatçıları ile ilgili ilk yayın yapanlardan biri olarak önemli bilgilere ve sanatçı isimlerine yer vermiştir. Özcan, Y. (2007). Türk ve Çin İnce Kağıt Oyma (Katı ) Sanatının Kısa Karşılaştırması adlı makalesinde Türk katı sanatı hakkında önemli bilgilere yer verilmiştir. Çin kağıt oyma sanatı anlatılarak, Türk katı sanatı ile Çin kağıt oyma sanatları karşılaştırılmış, iki önemli kağıt oyma sanatının benzer ve farklı yönleri ortaya

22 8 konulmuştur. Özsayıner, Z. (1995). Katı Hatlar isimli makalesinde Kağıt oyularak meydana getirilmiş olan hat sanatı örneklerinin kompozisyon düzenleri, Türkçe açıklamaları ve oymayı yapan sanatçıları ile yapılış tarihleri hakkında bilgi verilmiştir. Renda, G. (1977). Topkapı Sarayı Müzesindeki Dört Manzaralı Yazı Çekmecesi adlı makalesinde; Katı tekniği kullanılarak yapılmış olan Topkapı Sarayı Müzesinde bulunan dört adet yazı çekmecesinin üzerinde bulunan manzara resimlerinin tanıtımına yer verilmiştir. Tanındı, Z. (1993). Türk Cild Sanatı (Kitap Kapları) adlı makalesinde; Cilt sanatının Anadolu da ilk örneklerini vermiş olan Selçuklu ve Beylikler döneminden başlayarak, Osmanlı da tarihsel ve sanatsal gelişimi, geliştirilen ve uygulanan tekniklerle yapılan örnekler ile önemli ustaları hakkında bilgiler verilmiştir.

23 9 BÖLÜM II 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Katı Sanatının Tanımı Nurettin Rüştü BİNGÜL (Tarihsiz) Eski Eserler Ansiklopedisi nde katı sanatından ince ve zarif bir yazıyı en küçük bir işaretini bile bozmadan oyup çıkararak, diğer bir kâğıdın üzerine, istifine göre yapıştırıp yeni baştan bir levha teşkil etme sanatıdır. Oyulup çıkarılan Erkek ve oyuk kalan yazı halindeki kısma da Dişi derler. Böylece bir emekle iki levha husule gelir. Bunu ibda eden sanatkârlar Türk ve İranlılardır. Türk sanatkârlarından başta Bursalı Fahri olmak üzere, Nakşi, Resmi, Cevri, Fikri, Reşid, Vahyi ve Süleyman ın eserleri üzerinde imzaları görülmüştür (s. 154) diyerek bahsetmektedir. Sanat Ansiklopedisi nde ise katı : Bir kâğıd veya deri üzerindeki yazı veya şekli bir kalemtıraşla kesip çıkararak içi oyulmuş olan parçayı veya çıkan parçayı diğer bir kâğıd, bir deri veya bir cam üzerine yapıştırmak suretiyle vücuda getirilen işler. Bu şekil kesilip çıkarıldığı vakit içleri boş kalan kâğıd kısmına dişi ve çıkan yazı ve şekle de erkek denir ki bu erkek veya dişi şekiller ayrı ayrı bir satha yapıştırılarak muhtelif iki levha vücuda getirilebilir. Deriden yapılan katı işleri de vardır. Gerek deri ve gerek kâğıttan yapılan işlere mukatta denildiği gibi bunu yapanlara müfred olarak katta (kesmeci) ve cemi olarak kattaan denir. Bu sanatkârların en meşhuru Bursalı Fahri dir ki, eserleri Fahri oyması diye meşhurdur. Diğer başlıca sanatkârlar: Resmî, Cevrî, Fikrî, Reşit, Vahyî ve Süleymandır şeklinde açıklanmaktadır (Arseven, 1983: 980). Eski kitap ciltlerinin iç veya üst kısımlarında bulunan deri oyma süslemelere filigre denilmektedir (Mesara, 1998: 14). Bazı kaynaklarda kağıt oymacılığının Fransızca karşılığı L art de la Silhoutte ve Decoupage, Farsça'da Efşan, İngilizce de Paperfiligree, papercut veya Silhoutte cutting, Almanca da Silhouettenkunst, Scherenschnitt olarak verilmektedir (Özsayıner, 1995: 14).

24 Katı Sanatının Tarihçesi Geleneksel kitap sanatlarımızdan katı sanatının gelişimi konusunda farklı görüşler öne sürülmektedir. İlhan Ovalıoğlu (2007) araştırmacılar, kağıt ve deri oymacılığının iki bin yıl kadar önce halk sanatı olarak Çin de doğduğunu ileri sürmektedirler. Eldeki örneklerden yola çıkarak, bu sanatların İslam dünyasında Orta Asya kanalından geçerek ortaya çıktığı söylenebilmektedir (s. 9) ifadesini kullanmaktadır. Kemal Çığ ise (1971) Dr. W. Eberhard Çin ressamlığındaki Batı ve bilhassa Türkistan tesirinin ne kadar büyük olduğunu, Türkistanlı ressamlar Tanrı tasvirini gayet iyi bildikleri için Çin Budist mabetlerinin tezyinatını yapmak üzere Çin'e celb edildiklerini, vakıa Çinlilerin bu ressamlara sanatkâr nazariyle bakmamakla beraber onların maharet ve tekniklerine hayran kalarak bu sanatı onlardan öğrendiklerini, fakat orta çağların Çin ressamları Orta Asya'dan pek fazla şey öğrendikleri için bilâhare Çin adı verilen sanat tipinin orada gelişmiş olması imkân dahilinde bulunduğunu delillere dayanarak iddia ve ispat etmekte, orta zamanların tezyini sanat bakımından Türk sanatkârlarının, Çin sanatkârlarına önderlik ettiklerini açıklamaktadır (s. 5-6) diyerek görüşlerini dile getirmektedir. Gerçekten de Hun Türklerine ait olan 1.Tüekta ile 1, 2-3. Pazırık kurganlarında bulunan deriden oyularak yapılmış eyer kaşı süsleri, deriden ve keçeden yapılmış aplike süsler, deriden kesilmiş hayvan figürleri; bu sanatın çok eski dönemlerden itibaren Türkler tarafından yapılmakta olduğunu, Çin le yakın bulunmaları dolayısıyla da bu iki kültürün birbirinden etkilendiklerini düşündürmektedir (Fotoğraf 1-9). Fotoğraf 1 Ağaç gövdesinden oyularak yapılmış lahit üzerine, aplike edilmiş deriden oyulmuş horoz figürleri (Diyarbekirli, 1972: 20).

25 11 Fotoğraf 2-3 Birinci Pazırık kurganında bulunan lahit üzerine deriden ajurlanarak hazırlanmış üsluplaşmış horoz figürleri (Diyarbekirli, 1972: 21). Fotoğraf 4 Pazırık ta bulunmuş at eyerlerinin deriden ajurlanarak yapılmış ön ve arka eyer kaşı süsleri. 1 den 5 e kadar olanlar birinci kurgana, 6 ve 7. İkinci kurgana, 8. ise üçüncü kurgana aittir (Diyarbekirli, 1972: 68).

26 12 Fotoğraf 5 Birinci Pazırık kurganında bulunmuş, eyer altı örtüsünde keçeden yapılmış koyun başı aplikasyonu. (Diyarbekirli, 1972: 85). Fotoğraf 6-7 Altaylarda, birinci Pazırık kurganından çıkarılan aslan başları. Solda, çadır kapatan keçe örtünün üzerine yine keçe ile yapılmış aplikasyon. Sağda ise bir eyer örtüsü üzerine deriden aplik süsler (Diyarbekirli, 1972: 85).

27 13 Fotoğraf 8 İkinci Pazırık Kurganında, Deriden Kesilmiş Sığın (Geyik) Figürleri (Diyarbekirli, 1972: 87). Fotoğraf 9 Birinci Tüekta Kurganından Çıkartılan, Deriden Kesilerek Yapılmış Boynuzlu Aslan Figürü. (Diyarbekirli, 1972: 87)

28 14 Kemal Çığ (1971) kitap ciltlerinin Uygur Türklerinin bulunduğu yerlerde Orta çağların ilk zamanlarında kitap kabı sanatının Mısır da ve Şarkî Türkistan (bilhassa Uygur Türklerinin işgal ettiği sahada) bilindiğini açıklanmıştır. Turfan şehri Arkeoloji heyeti başkanı Albert von Le Coq un Karahoço da yaptığı hafriyatta Manichean manüskrileri arasında iki cilt parçası bulunmuştur. Bunlar üzerinde arkeolojik delillere dayanarak yaptığı tetkiklerde, bulunan parçaların VI - IX. yüzyıllara ait olması lazım geldiğini, aynı zamanda bunların üzerindeki tezyinatın Mısır'ın Kıpti ciltleri üzerindeki tezyinatla çok sıkı bir akrabalığı olduğunu ortaya koymuştur. Berlin papirüs koleksiyonunda bulunan İslâmiyetten evvelki Mısır ın Kıpti ciltlerini tetkik eden F. Sarre de aynı neticeye varmıştır. Bugüne kadar bunun aksini isbat eden bir neşriyat mevcut olmadığına göre, şark ciltleri için başlangıç, Mısır-Kıpti cildidir. Gerek Karahoço da bulunan cilt parçaları ve gerekse Mısır Kıpti Ciltleri üzerinde bulunan tezyinat, bıçakla kesilmek suretiyle yapılmış geometrik şekillerden ibaret olup, arkasına yaldızlı deri konulmuş ve damga hakkedilerek oyulmuştur (s. 6) tespitinde bulunmuştur. Filiz Çağman da (1976: 22), Günümüze gelen örneklerden ve yazılı kaynaklardan onbeşinci yüzyılın ikinci yarısında Herat ta ortaya çıktığı anlaşılan bu sanat kolunun köklerini deri oymacılığında aramak gerekir. Deri oymacılığı özellikle İslam kitap kaplarında ondördüncü yüzyıldan itibaren uygulanmıştır. Bu sanat kolunun kökleri ise VI-X. Y.y. arası Kopt kitap kapları ile VIII-IX. Y.y. Uygur sanatına ait kitap kaplarına dayanır diyerek bu savı desteklemektedir. Katı sanatının temelleri kitap sanatlarına dayanmaktadır. Yazılı kaynaklardan ve günümüze gelebilen örneklerden anlaşılacağı üzere XV. Yüzyılın ikinci yarısında, şimdi Afganistan toprakları üzerinde bulunan Herat'ta geliştirildiği sanılmaktadır (Çetintaş, 200l: 77). XIV. yüzyılda Anadolu Selçuklularının bir devamı olan beylikler zamanında yapılmış kitap kapları içinde nadiren de olsa rastladığımız oyma şemseler, bu gibi ciltlerde oymalı süsleme geleneğinin eskiliğini gösterir (Ünver ve Mesara, 1980: 19) Osmanlı Dönemi Katı Sanatının Gelişimi XV. yüzyılda Fatih Sultan Mehmed'in saray nakışhanesinde, Baba nakkaşın nezareti altında yapılan köşeli ve şemseli ciltlerin kapak içlerinde, kusursuz güzellikte ve çok zengin rumi çiçekli kompozisyonlar içinde, bugün şaheser olarak niteleyebileceğimiz oymalara rastlıyoruz (Ünver ve Mesara, 1980: 19). Aynı yüzyıl içinde Edirne sarayında da katı çalışmaları yapıldığı sanılmakta ise de yine örnek olmaması nedeniyle bilgi edinilememiştir.

29 15 Kanuni döneminin ihtişamlı sanat ortamından sonra katı sanatı XVII. Yüzyılda da gelişimine devam etmiş ve sanatçıların sayıları artmıştır. Evliya Çelebi XVII. yy. ortalarında katı ustalarının bir esnaf grubu oluşturacak sayıda olduğunu bildirmektedir. Esnaf-ı Oymacıyan adı verilen bu grubun 9 dükkan ve 20 sanatçı ile sınırlandığı söylenmektedir (Mesara, 1998: 19). Osmanlılar döneminde padişahların sanata sahip çıkmaları ve en büyük işveren olarak her türlü sanatkârı desteklemeleri sonucu saray içi ve saray dışı birçok atölyeler kurulmuş ve sanatçı sayısı artmıştır. Ayrıca padişahların birçoğunun Mevlevi tarikatına sıcak yaklaşımları, Osmanlı idaresi altında bulunan birçok yerde Mevlevihane ve dergâhların artmasına neden olmuştur. Şebabettin Uzluk (1945) Mevlana'nın Ressamları adlı eserinde mevlevihane, maddi ve manevi mensuplarıyla İslâm ve Türk medeniyetlerine büyük muavenette bulunuyordu. Sanat ve ilim erbabı rahiplerin Hıristiyan medeniyetine olan iyiliği gibi, Mevlevi ilim ve sanat adamları da Müslüman Türklüğün yolunda faaliyet yapıyorlardı (s. 3) demektedir. Gerçekten XVIII. değin bu aristokrat dergahlarda yüzlerce nakkaş, kattaan, hattat, oymacı, lake ustası, mücellit, şair ve musikişinas sanatçılar yetişmiştir (Çetintaş, 2001: 77). XVII. yüzyılda gelen batılı seyyahlar kanalıyla katı tekniğinin Avrupa'ya geçtiği ve uygulandığı görülmektedir (Özsayıner, 1995: 16). Osmanlı Devleti nin Karlofça ve Pasarofça Antlaşmaları sonucu Avrupa da toprak kaybı ile başlayan Batının gerisinde kalış nedenlerini sorguladıkları dönemde alınan Askeri sosyal ve ekonomik tedbirler ve kültürel ilişkiler dolayısı ile başlayan Batılılaşma hareketlerine sanatta batılılaşma da eklenmiştir. Dolayısı ile Geleneksel Kitap sanatlarında da klasik motif ve bezeme öğeleri yavaş yavaş yerini batı da kullanılan motif ve süslere bırakmıştır. Türk kitap sanatlarının ihtişamlı dönemleri XVIII. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren gerilemeye yüz tutmuş, kağıt ve deri oymacılığı da bu olumsuz gelişmelerin dışında kalamamıştır. Gerileme döneminin tamamlanmasından sonra, XIX. yüzyılda bu sahada hiçbir ciddi eserin ortaya konulamaması bu sanat dalının sonunu hazırlamıştır (Mesara, 1998: 17). Zaman içinde çeşitli nedenlerle kaybolmaya yüz tutan katı sanatı; daha sonra başta Hattat Necmeddin Okyay, Sami Okyay ve Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver in gayretleriyle yeniden canlandırılmaya çalışılmıştır.

30 16 Günümüzde ise Güzel Sanatlar Fakültelerinde açılan bölümlerin bazı ders programlarında seçmeli ders olarak okutulmaktadır. Ankara Büyükşehir Belediyesi Zerefşan Nakışhanesi, İstanbul da T.B.M.M. Milli Saraylar Nakışhanesi, Cerrahpaşa Nakışhanesi ve özel kurslarla toplumun ilgisini yeniden çekmek için çaba harcanmaktadır Katı Sanatçıları Araştırmalar, kağıt oyma sanatının Osmanlılarda, XVI. yüzyılın başlarından itibaren görüldüğünü göstermektedir. Efşancı Mehmet, Ali Çelebi, Abdülkerim Çelebi, Mehmed Bin Gazanfer, Mevlana Kasım Arnavut bu dönemin en önemli katı ustalarıdır (Özsayıner, 1995: 16). XVI. yüzyılda, rağbet gören kâğıt oymacılığı, XVII. ve XVIII. yüzyıllardaki sanat anlayışına göre, ilerlemeye devam etmiştir. XVII. yüzyıl başlarında, bu sanat dalında Bursalı Mevlevi Fahri Dede, Nakşî, Halazade Mehmet, Mahmud el Gaznevi, Derviş Hasan Eyyubi gibi değerli sanatçıların eserler verdiklerini görmekteyiz (Mesara, 1998: 16-17). Evliya Çelebi, XVII. yüzyılın ortalarında katı ustalarının bir esnaf grubu teşkil edecek sayıda olduğunu bildirmektedir. XVIII. Yüzyılda Cambazzâde Osman isimli oyma sanatçısının varlığı bilinmektedir. XVIII. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren katı sanatının gerilemeye başladığı gözlenir (Özsayıner, 1995: 16). XIX. yüzyılda, Mehmet Rıfat, Abdullah Zühdi, Vahdeti, XX. yüzyılda Osman Rıfkı isimli katı sanatçılarının varlığı tespit edilmektedir (Özsayıner, 1995: 16) Mehmed Bin Gazanfer (16. Yüzyıl) Türk katı ustalarının en eskilerinden olup mevlevi dergahına mensuptur tarihinde tamamlanan Müntehabat Mecmuası 19 sayfalık bir eserdir. Ta lik yazıları pozitif oyma ile düzenlenmiş olup her sayfada 6-7 satır bulunmaktadır. Bu eserde birçok zengin manzaraların yer aldığı belirtilmektedir (Uzluk, 1945: 45).

31 17 Bu mecmua Halil Edhem Arda koleksiyonundan T.S.M. ne geçmiştir. Eserin son sayfasının sol alt köşesinde ufak bir çerçeve içerisinde sanatçının imzası görülmektedir (Katta a el-fakir el-hakir Mehmed bin Gazanfer Sedterallahü uyubeha Sene 923) (Çığ, 1957: 161). Yine aynı sanatçıya ait T.S.M. H. 845 te kayıtlı Guy ve Çevgan adlı kitapta oyma kıtaların yanı sıra dişi oyma kalıplarla yapılmış bezemelerini de görmekteyiz (Mesara, 1998: 22). Kemal Çığ ın nakline göre çok mükemmel eserlerden biri de tarihi düşmüş erkek oyma Reyhanî Celisi olarak yazılmış, erkek oyma olan İhlas suresidir. T.S.M. E.H numaralı albüm içerisinde bulunan, bu tek oyma kıtasında noktalar ve yazılardaki iç boşluklar altın yaldızlı kağıt oymalarla bezelidir (Çığ, 1957: 161). Fotoğraf 10 Arifi nin eseri olan Gûy ve Çevgan dan Mehmed Bin Gazanfer e ait ta lik oyma kıta (Sözen, 1992: 202). Katı çalışmaları yapan sayın hocam Yrd. Doç. Yılmaz Özcan dan edinilen bilgilere göre katı ustaları eserlerinin kimi yerlerinde altın yaldız ve boyalarla kontürler çekebilir, ufak desenler yapabilir, böylece eserlerinde hem tezhip hem de katı yı

32 18 birleştirerek yeni bir yorum getirmiş olabilirler. Nitekim bu çeşit bir çalışmayı Mehmed Bin Gazanfer'den başka Nakşi de de görmek mümkündür. Bu sanatkârın Üniversite Kütüphanesi TY 9350 No. da ta lik kıtaları ile aynı kütüphanede T Numarada oyma olmayan karalamaları bulunmaktadır (Mesara, 1998: 22) Ali Çelebi (Budin Tımarı Defterdarı 16. Yüzyıl) Adı bazı kaynaklarda Abdülhayf Ali olarak geçmektedir (Atıl, 1987: 60). Ali Çelebi, hem hattat hem de katı sanatçısıdır (Mesara, 1998: 22) yılları arasında Budin de defterdarlık etmiştir. Eserlerinden biri T.S.M. H. 92 numarada kayıtlı Ed iyye-i Usbuiyye adlı dua mecmuasıdır. 7 sayfadan oluşan mecmuanın her sayfasında 7 satır erkek oyma vardır. Son sayfasında bir imza (Ali Defterdar-ı Timarhai Budin sene 951) olarak geçer. Genelde ta lik biçiminde oyulan yazılara karşılık Ali Çelebi bu eserlerde nesih yazı olmayı tercih etmiştir (Çığ, 1957: 161). Ali Çelebi nin T.S.M. E.H numarada kayıtlı bulunan diğer bir eseri Hadisi Erbain (Kırk Hadis) tir. Kanuni nin şehzadesi Mehmed için erkek oyma ta lik yazılarla hazırlanan bu eser 1540 tarihlidir (Mesara, 1998: 22). Fotoğraf 11 Ali Çelebi (Abdülhayf Ali) nin eseri olan Hadisi Erbain den bir sayfa (T.S.M. E.H. 2851) (Sözen, 1992: 205).

33 19 Fotoğraf 12 Ali Çelebi (Abdülhayf Ali) nin eseri olan Hadisi Erbain den Kapak Sayfası (T.S.M. E.H. 2851) (Atıl, 1987: 59). Yine Kanuni ye sunulan T.S.M. R numarada kayıtlı H. 944/M tarihli bir şiir mecmuasının içinde nestalik tarzında yapılmış çok müstesna katı yazılar vardır (Mesara, 1998: 22). Ali Çelebi nin oğlu olan ve Sa i mahlasıyla şiirler yazan Abdülkerim Çelebi nin de nesih ve nestalik tarzında önemli oymaları bulunduğu belirtilmektedir (Mesara, 1998: 22) Efşancı Mehmed (16. Yüzyıl) Aşık Çelebi, yaşadığı dönemin şairleriyle, sanatçılarının hayatlarını, eserlerini ve sosyal yaşantılarını anlattığı Meşairu ş şuara adlı eserinde, Fatih Sultan Mehmed devrinin sonlarında ismi duyulmaya başlanan ve İbrahim Paşa nın vezir-i azamlığı

34 20 sırasında üne kavuşmuş olan Efşancı Mehmed in bu dönemin en büyük üstadı olduğundan bahseder. ( Divan-ı Hümâyûnda çalışan ve 1534 de ölen Efşancı Mehmed e ait olabileceği belirtilen bir eser bugün İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi F numarada kayıtlıdır. Şah Mahmut Nişapuri albümü içinde bir bahçe tasvirinden oluşan eser Cennet Bahçesini betimlemektedir. 48 sayfalık albüm üstün bir yetenek ürünüdür. Siyah zemin üzerine renk renk çiçek ve ağaçlardan oluşmuş bir kompozisyondur. Kullanılan renklerin doğal boyalardan elde edilmiş olması ya da hamuru boyalı kağıtların kullanılmış olduğu düşünülmektedir. Lale, gül, nergis ve diğer bahçe çiçeklerinin yanı sıra zarif serviler ve ince fidanlarla tomurcuklar tek tek oyularak yapıştırılmıştır. Fotoğraf 13 Şah Mahmud Nişapuri Albümü. Kabartma tarzında yapılmış oyma çiçeklerle bahçe manzarasından detay (İst. Üni. Küt. F. 1426) (Rogers, 1995: 98-99).

35 Bursalı Fahri (16. Yüzyıl) Mevlevi dedesi olan sanatçı İran a ait talik yazı üslubunun en güzel uygulayıcılarındandır. Kağıt oyma sanatının en büyük ustası olarak kabul edilmektedir. İmzalarında (Fahri El Bursavi) ibaresi bulunduğu için Bursalı olduğunu anlıyoruz. Birçok eserde adı geçmesine rağmen ne yazık ki doğum tarihi, bu sanatı kimden öğrendiği, ne kadar eser verdiği bilinmemektedir. Ölüm tarihi konusunda da ihtilaf bulunmaktadır. Grohmann H. 980, İsmail Beliğ H. 1020, Jacob da H / M tarihlerini göstermektedir (Çığ, 1957: 162). Fahri imzalı ta lik oyma kıtanın yer aldığı Mevlana Müzesi 102 envanter numaralı Mecmuatü l eş ar ve Resâil adlı mecmuanın 254. sayfadaki ketebe kaydında bulunan tahrir tarihinin 1099 H./M olması ise ilgi çekicidir. Gelibolulu Mustafa Ali (1982: 112) Menakıb-ı Hünerveran adlı eserinde Fahri yi katı sanatında benzersiz bir usta olarak tanımlamaktadır. Yeni mecmuada Bursalı Mehmed Tahir Fahri'nin Herat lı Abdullah Kaatı dan da üstün olduğunu iddia etmektedir. İslam Ansiklopedisi nde Jakob, Fahri'yi Türkiye'de bu sanatın en ünlü temsilcisi olarak göstermektedir (Çığ, 1957: 162). A. Canip Yöntem Bursalı Fahri için Fahri'nin sanatı öyle bir bediadır ki onun eserlerini seyir ve tetkik edenler yalnız bir tabir bulabilirler: Harika! Bugün eski sanatın birçok kısımları taklit edilebiliyor, fakat Fahri oyması asla! (Rado, Tarihsiz: 93) demektedir. Bursalı Fahri'nin T.S.M. H.2177 numaralı albümde ustalıkla oyulmuş eserleri bulunmaktadır. Aynı albümde yer alan bir eseri 980 H./M tarihli ta lik bir yazı örneğidir. Eserlerin özellikle imza kısmında bulunan çiçek bezemeleri çok ince bir işçilikle oyulmuştur (Çağman, 2000: 403). Bursalı Fahri yazı oymakla kalmamış çok katlı kabartma haline getirilmiş oymalarla bahçe düzenlemeleri, doğa tasvirleri de yapmıştır. Viyana Sanat kütüphanesi nde cod. Mixt.l33 numarada kayıtlı, Sultan II. Murat a takdim edilmiş 1572 tarihli bir albüm bulunmaktadır. Eser gerçek bir manzara izlenimi uyandırmaktadır.

36 22 Fotoğraf 14 Fahri nin 980 H./ Tarihli Sol Altta Fahri el Bursevi İmzası Bulunan Ta lik Oyması (T.S.M. H. 2177) (Sözen, 1992: 204). Sultan I. Ahmet'e takdim edilmiş baştanbaşa oyma Gülistan adlı kitap Sultan tarafından anlaşılıp takdir edilememiş daha sonra aynı eser IV. Murat'a sunulmuştur. İsmail Beliğ Güldeste-i Riyaz-i İrfan adlı kitabında, sultanın eseri çok beğendiğinden, ancak böyle bir sanat harikasının altına imza atılmasını uygun bulmayarak kitabı denize attırmıştır demektedir (Çığ (1957: 162). Bu eserin izine rastlanamamıştır. Fahri nin T.S.M. de çeşitli murakkalar içinde değişik ölçülerde erkek ve dişi olmak üzere 17 adet kıtası bulunmaktadır. Kemal Çığ (1957: 163) Ankara Türk Ocağı Teşhir Salonunda 852 ve 853 numarada kayıtlı dişi ve erkek iki kıtadan söz etmektedir. Ne var ki yaptığımız araştırmalar sonucu şimdi Resim Heykel Müzesi olan Türk Ocağı Binası müze envanterinde bu eserler maalesef bulunamamıştır. Türk Ocağının Milli Eğitim Bakanlığına daha sonra da Kültür Bakanlığına devri esnasında bazı eserlerin başka müzelere aktarılmış olabileceği ilgililerce beyan edilmiş ise de bu nakil sırasında katı eserlerin verilip verilmediğine dair bir kayıt yoktur. Bu konuda olumlu bir sonuç elde edilememiştir.

37 23 Bursalı Mehmed Tahir Bey, Keçecizâde Reşat Bey de Fahri oyması bir keşkül, Prens Sait Halim Paşa da da bir enfiye kutusu, Bursalı Hezar-ı Fen Değirmencizâde Hacı İbrahim Efendi de bir Nasihat-ül Hükema, Nafıa Nazırı Prens Abbas Halim Paşa da bir kıt a gördüğünü söylüyor ve büyük Aksaray yangınında Fahri oyması büyük ve muteber bir eserin yandığını duyduğundan esefle bahsediyor (Çığ, 1957: 163). Günümüzde sözü edilen keşkül ve enfiye kutusunun izine ne yazık ki rastlanamamıştır. Bursalı Fahri'ye ait özgün çalışmalardan biri de T.S.M. Revan 341 no.da kayıtlı bir hadis tercümesinin kabı içerisinde stilize çiçek formlarından oluşmuş bir grup çiçek motifinden kabaca kesilmiş çiçekli derlemeler bulunmaktadır. 9 adet olan bu eserler özenle saklanmaktadır. Yine T.S.M. H da bulunan albümün baş kısmında gül, zerrin, küpe gibi çiçek oymaları sayfaya serbest bir düzenle yerleştirilmiştir. Fahri imzası gül yaprağının ortasındadır Nakşi (17. Yüzyıl) Osmanlı dönemi katı sanatının ünlü isimlerindendir. Edirneli olan Nakşi nin T.S.M. H.2142, y.7b de bulunan oymasından adının Mehmed olduğunu öğreniyoruz (Çağman, 2000: 403). Eserlerinde ayrı bir özellik görülmektedir. Erkek oyma yazılarının fon tezhiplerini de yine erkek ince oymalarla süslemesi daha önce denenmemiş bir tekniktir (Çığ, 1957: 163). Bu son derece hassas ve dikkat isteyen sanatı uygulayan Nakşi çok yetenekli bir sanatçıdır. Kemal Çığ (1957: 163), Fahri ile çağdaş olduğu sanılan sanatçının, 12 adet oyma kıtasını bulduğunu ifade etmektedir. Ancak Rogers (1995), Nasır D. Halili Koleksiyonu No. CAL 30 da kayıtlı bulunan bir ta lik oyma beyitin altında Fakir Nakşî el Müznib imzası ile H. 1133/M tarihinin bulunduğunu söylemektedir. Bu tarihe göre de sanatkâr Nakşî, Bursalı Fahri den sonraki yıllarda yaşamış ve eser vermiştir (Mesara, 1998: 26).

38 24 Fotoğraf 15 Nakşi ye Ait 1133 H./M Tarihli Sağ Alt Köşede Fakir Nakşî el Müznib İmzası Bulunan Ta lik Oyma Beyiti (Nasır D. Halili Koleksiyonu CAL 30) (Rogers, 1995: 265). Son derece ince oyma yazılarına rastlanan sanatçının, Sanatçının beceri ve beğenisini yansıtan ta lik hattan oyulmuş bir yazısı saray kitaplığındadır (H. 2294/5). Her satırın zemini, imza ve üçgen biçimi koltukları kıvrımdal ve çiçeklerle çok ince bir işçilikle bezenmiştir (Çağman, 2000: 403). T.S.M. H. 2142, H ve E.H numarada kayıtlı albümler içerisinde 3 adet erkek oyma kıtası bulunmaktadır. Özel koleksiyon sahiplerinden Ekrem Hakkı Ayverdi de biri negatif ikisi pozitif üç kıtası, Halil Edhem Arda da dişi ve erkek oyma karışık bir kıtası, Hasan Fehmi Enata da biri dişi diğeri erkek iki kıtası, Nurettin Rüştü Bingül de bir adet kıtası bulunduğu Kemal Çığ tarafından nakledilmektedir (1957: 163). Yine aynı makalede Türk Ocağı teşhirinde 850 ve 854 numarada kayıtlı dişi ve erkek karışık iki kıtası bulunduğundan söz ediliyorsa da Fahri ninkilerle birlikte bu iki esere de rastlamak henüz mümkün olmamıştır. Bir oymasında Nikilehu Mir Ali dediğine göre, İranlı hattat Mir Ali nin bir yazısını oymuştur. Diğer oymaları da ki ekserisi erkektir- İrankâri üsluptadır. Dişi oymaları da görülmüştür. Ayrıca, gayet ince ve çok sanatkârane çiçek ve yapraklar da

39 25 oymuştur (Mesara, 1998: 26) Mahmud El Gaznevi (17. Yüzyıl) Katı ustalığı yanında hattat ve nakkaş, müzehhip, ve hakkâk olan yani "hezarfen" tanımlamasıyla anılan komple bir sanatçıdır. Hayatı hakkında bir bilgimiz bulunmamaktadır. Sadece bir eseri bilinmektedir. Bu eser Tuhfe-i Gaznevi adlı 60 yaprak (120 sayfalık) tamamen kendisi tarafından Sultan IV. Mehmet için hazırlanan albümdür. Mükemmel örnekler içeren bu eser halen İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi T.Y numarada kayıtlıdır tarihli ve 29.5x19.1 cm. ebadındadır. Albüm içinde sultan için yazılan şiirler, yine kendisinin boyayıp aherlediği, mührelediği kağıtlara, sülüs, nesih ve ta lik nevi yazılarda muhtelif kompozisyonlar deneyerek yazmıştır. Kullandığı renkler çok ahenklidir. Kağıt oymacılığı ve mücellitlikte çok başarılıdır. 120 Sayfalık eserin bütünüyle bir elden çıkmış olması, sayfaların birbirine benzemeyen bir şekilde hazırlanması, bu albümü ve sahibini diğerlerinden ayıran en önemli özelliğidir (Derman, 1974: 17-18). Sanatçı bu albümde bazı sayfalarda tek katlı oyma çiçekler bazılarında ise buket şeklinde düzenlenmiş çok katlı katı lara yer vermiştir. Çiçek motifleri zaman zaman da beyitlerin arasına serpiştirilmiş görünümü vermektedir. Lale, gül, zerrin, süsen, sümbül, anemon ve karanfil gibi lale devrinin çiçek zevkini yansıtan buketler ve vazolara yerleştirilmiş olarak düzenlenmiştir. Bazı çiçeklerin göbekleri değerli taşlarla süslenmiştir. Yaptığımız araştırmalarda bu eserden başka değerli taş kullanılan katı çalışması yoktur. Albümün içinde hurma ağacı ve diğer bazı meyvelerde oyma olarak özgün biçimde çalışılmıştır. Mecmuanın şemse cildinin iç tarafına ta'lîk hattıyla san'atkâr tarafından çepeçevre yazılan ve: Zer ü zîverle zeyn olmuş bu bir cild-i musanna'dır. Bunun mislinde cild olmaz, aceb pür nakş ü zîbâdır. Nümâyân oldu tarhında bu cildin san'at-ı Manî Hakîkatle bakılsa, belki andan dâhi â'lâdır. Ki zîra bunda Fahrî, san'atından dâhi fâhirter Oyulmuş hürde rûmîler ve güller, böyle bercâdır beyitleriyle başlayan uzunca manzume diğer bazı manzumelerinde yaptığı oymalarla Gazneli Mahmud, XVI. yüzyılın meşhur kaatı ı Bursalı Fahri ye karşı iftihar etmektedir ki, doğrusu bunda haklıdır. Fakat her nedense Türk Kaatı ları arasında ismi duyulmamıştır (Derman, 1974: 19-20).

40 26 Fotoğraf 16 Gazneli Mahmud un Kağıt Oymacılığındaki Başarısına Bir Örnek (İst.Üni.Küt. T.5461)(Derman, 1974: 18). Fotoğraf 17 Gazneli Mahmud Albümü İçerisinde Yer Alan Göbekleri Kıymetli Taşlarla Süslenmiş Oyma Çiçek Demeti (İst.Üni.Küt. T.5461) (Derman, 1974: 20) Halazâde Mehmed (18. Yüzyıl) Edirne li olan sanatçı aynı zamanda şair ve hattatdır. Eserlerinin üzerinde bulunan tarih ve imzasından, Edirne li olduğunu ve Sultan III. Ahmed devrinde yaşadığı anlaşılmaktadır. Eserlerinden biri olan H. 1117/M tarihli erkek oyma kıtası Keçecizâde Salih Fuat koleksiyonundadır. Diğer iki eseri T.S.M. H.2288 numarada kayıtlı olan 12x21 cm. ölçülerinde bir satırı sülüs iki satırı nesih olmak üzere açık kahverengi kağıt üzerine yapılmış erkek oyma kıtadır. Yazıların etrafına 7 adet erkek oyma çiçek buketi süsleri yerleştirilmiştir. Diğer bir eser T.S.M. E.H numarada kayıtlı 4 sayfalık bir doğum tarihi manzumesidir (Manzume-i Velediye). Vezir Hüseyin Paşa nın yeni doğan oğlu Hasan için yazılan bu eserin ölçüsü 16.5x25 cm.dir (Çığ, 1957: 163).

41 Cambazzâde Osman (18. Yüzyıl) Yaşamı hakkında bir kayda rastlanmayan sanatçının, bilinen tek eserinin alt tarafında mühür şeklinde (Cambazzâde Osman H. 1136/M. 1723) imzası ve tarihi bulunmaktadır. T.S.M. H numarada kayıtlı 14x19 cm. ölçülerinde, üzeri zeytuni deri kaplı mukavva bir kutu içindeki orman manzarasıdır (Çığ, 1957: 164). Katı tekniğinin adeta konuşturulduğu bu eserde ağaç, çiçek ve hareket halindeki hayvanlardan oluşan bir kompozisyon sergilenmektedir. Son derecede hassas ve özenli çalışma çok başarılıdır. Gayet küçük ve ince parçalardan oluşması, tekniğin zorluğuna karşılık sanatçının yeteneğini ispatlamaktadır Derviş Hasan Eyyubi (18. Yüzyıl) Sanatçının hayatı hakkında hiçbir kayıt bulunmamaktadır. Sadece, bilinen tek eseri olan yazı çekmecesinde görülen Eyyubi kelimesinden Eyüplü olduğunu çıkarabiliyoruz. Şehabettin Uzluk tan alınan Derviş Hasan Eyyubi nin, Yusuf Dede Mecmuasındaki kayda göre; Beşiktaş Mevlevihane si dervişlerinden olduğu ifade edilmektedir şeklindeki beyanatı, Derviş Hasan Eyyubi hakkında ilk yazılı kaynak olarak karşımıza çıkmaktadır (Çetintaş, 2001: 77). Mevlevilik felsefesinin sanata açık, her kim olursan ol gel diyen hümanist yaklaşımı ve tasavvuf felsefesinin özündeki tanrıya ulaşma isteği bu tarikat mensuplarının sanat dallarında etkin rol oynamalarını sağlamıştır. Bu sanatçılar eserlerinde tanrıdan bir parça görme arzusu ve tanrıya ulaşma isteği ile çalışmışlar ve mükemmel eserler yaratmışlardır. Derviş Hasan Eyyubi gibi pek çok katı ustası mevlevi dergâhlarında yetişmiştir. Aydın ve elit bir grubun sürekli düşünen, tartışan ve Allah yoluna hizmet eden üyelerinin oluşturduğu mevlevi dergâhları birçok sanatın yanı sıra katı dalına da değerli ustalar kazandırmıştır. Günümüze gelebilen tek eseri T.S.M. C.Y. 463 numarada kayıtlı 13x18.5x37 cm. ölçülerindeki yazı çekmecesidir. Katı sanatı uygulamaları ile bezenmiş çekmecenin

42 28 iç kapağında sanatçının imzası bulunmaktadır. İç ve dış kapak manzaraları katı ile yapılmış ve cam altında korumaya alınmıştır. Çekmecenin ayakları fildişi içi ise deri kaplıdır. Yazı hokkaları ve rıhdan gümüştendir. Dış kapağı İstanbul olması muhtemel bir manzaradır.1718 yılına tarihlenen çekmecenin üzerinde yazılı bir tarih kaydına rastlanmaz. Çekmece için Şehabettin Uzluk (1945: 44-45) ve Kemal Çığ (1957: 164), XVIII. yüzyıl derken, Günsel Renda (1977: 179), Halil Edhem in kaynak göstermeden 1718 tarihini verdiğini belirtmektedir. Renda (1977: 178) bu çekmece için, sanatçı tekniği bütün güçlüklerine karşın geleneksel minyatür sanatının ayrıntıcı yaklaşımını korumuş öte yandan küçümsenmeyecek bir perspektif denemesine girişmiştir demektedir. Kapakta küçük boyutlarda kuşlar, tazılar, at üstünde süvari, değişik ağaç ve çiçekler ile mimari yapılar yer almaktadır. Denizde seyreden yelkenliler ve kayıklar, gökyüzünde uçuşan kuşlar büyük bir özenle ve sabırla tek tek işlenmişlerdir. Katı tekniğinin çok başarılı örneklerinden olan bu çekmecenin yan yüzleri III. Ahmet dönemi süslemelerinde çok kullanılan vazo ve saksı motifleri ile bezelidir. Renkler ve tonlamalar çok ustaca kullanılmıştır Diğer Katı Sanatçıları Nurettin Rüştü Bingül (Tarihsiz: 154) katı bahsinde Resmi, Cevri, Fikri, Reşid, Vahyi ve Süleyman'ın eserleri üzerinde imzaları görülmüştür demektedir. Kemal Çığ (1957: 164), Şehrî İbrahim, Süleyman, Galatalı Ali, Mücellit Mehmet Rifat, Vahdetî, Bursalı Mehmed gibi sanatçıları tespit ettiğini ancak eserlerini tatmin edici bulmadığı için bahsetmeye gerekli görmediğini belirtmektedir. Özsayıner (1995: 16), Osman Rıfkı ve Abdullah Zühdi adlı sanatçılar ve eserlerinin varlığından bahsetmektedir. Mesara da (1998: 28) diğer katı ustaları arasında Tersane Emini Hüseyin ismini vermektedir. Türk Vakıf Hat Sanatları Müzesi ve İstanbul Belediyesi Şehir Müzesi Koleksiyonlarında katı tekniğinin ustaca uygulandığı hat levhaları bulunmaktadır. Türk Vakıf Hat Sanatları Müzesi'nde Vahdeti, Osman Rıfkı ve Abdullah Zühdi nin katı

43 29 hatları sergilenmektedir (Özsayıner, 1995: l6). Katıa türündeki bazı değişik tasvirler de XIX. yüzyılın sonlarında İzmir de yaşamış olan Osmanlı Musevi sanatkârları tarafından klasik katı' tekniği ile yapılmış kâğıt oymalardır. Bu eserler o dönem Türk katı' sanatının bir kolu olarak bu konunun ilginç örneklerini teşkil etmektedir lı yıllarda Yoseph Abulafia ve Yoseph Halevi b. Yizhak adlı kişiler bu sanat dalının Osmanlı musevi cemaatindeki önde gelen temsilcileri olmuşlar ve Musevi dinine ve geleneklerine uygun olarak hazırlanan evlilik kontratları ile sinagogları süslemek için kullanılan 'Şivvit' levhalarını tamamen katı a şeklinde yapmışlardır. Dînî ve folklorik anlamlı bu çok çeşitli kâğıt oymaların çoğunda Türk sanatının etkisi bariz şekilde görülmektedir. Bilhassa desenlerde başta çiçek ve nebatlar olmak üzere Türk süslemesinde sık kullanılan pek çok motif ağırlık taşımaktadır (Mesara, 1998: 38) Vahdetî Efendi (19. Yüzyıl) İbnülemin Mahmud Kemal İnal ın (1955: 434, 439) Son Hattatlar adlı eserinden Vahdetî Efendi nin, yıllan arasında yaşamış olan bir hattat olduğunu, katı sanatında da eserler verdiğini öğreniyoruz. Katılık sanatında da mehareti kâmile sahibi olduğu -derc edilen, levhai garrasından anlaşılır ki beyaz kâğıdı kesüb kırmızı zemin üstüne yapıştırmak suretiyle vücude getirmiştir. Yine o tarzda yapdığı ve torunu merhum Süud Beyin kırk yıl evvel bana ibda eylediği dilrüba çiçek, katı lıkdaki kudretinin pek zarif ve lâtif şahidlerindendir (İnal, 1955: 440). Vahdetî nin H.1284/M tarihli Allah birdir yazılı oyma levhası Türk Vakıf Hat Sanatları Müzesi ndedir x 55.5 cm. ebadındaki celi sülüs yazının etrafında rokoko süslemeler bulunmaktadır. Yazı erkek oyma hazırlanmış ve kahverengi zemin üzerine yapıştırılmıştır (Özsayıner, 1995: 16, 17) Süleyman (19. Yüzyıl) XIX. yüzyılda yaşamıştır. Farklı olarak celi yazılar oymuştur. Katıacıların celi denilen büyük yazıları üstünde çalışanları da vardır. Süleyman isminde iki asır kadar önce yaşadığı tahmin edilen bir üstadın, Esedullah El-Galip Ali İbni Ebi Talip kerremallahü veche ve radiyallâhü taalâ ahn" yazılı, tamamen arslan şeklinde oyma bir levhası vardır ki bunun da emsalini görmediğim için muhafaza etmekteyim. (Bingül, 1939: 155) Amel-i Süleyman imzalı H. 1282/M tarihli armut şeklinde Aman Mürüvvet ibareli dişi oyması Nasr D. Halili Koleksiyonu, CAL 105 No.dadır (Rogers,

44 : ). Bu oyma levhanın 52 x 44.5 cm. boyutlarında, aynı tarihli ve imzalı bir eşi de İstanbul Belediyesi Şehir Müzesi koleksiyonunda bulunmaktadır. Fotoğraf 18 Amel-i Süleyman İmzalı Aman Mürüvvet İbareli Dişi Oyma (Nasr D. Halili Koleksiyonu, CAL 105)(Rogers, 1955: ). Süleyman a ait bir başka eser, celi sülüs hatla, Allah ın nimetlerine hamdolsun yazılı ve Mihr-i Süleyman imzalı H. 1282/M tarihli müstesna bir dişi oyma levhadır (Mesara, 1998: 28) Osman Rıfkı (19. Yüzyıl) Osman Rıfkı nın H. 1322/M yılında yapılan, Ya galiben gayri mağlub

45 31 ibareli sülus hat ile istiflenen eseri, 78 x 67.5 cm. ebadındadır. Yine sanatçıya ait olan, H. 1323/M tarihli, Allah-Muhammed yazan sülüs hat eseri de 51.5 cm. çapındaki bir daire içine yerleştirilmiştir. İki eserde dişi oyma şeklinde hazırlanmıştır. Bu yazılı oyma levhalar Türk Vakıf Hat Sanatları Müzesi nde bulunmaktadır (Özsayıner, 1995: 16, 17). El-Hac Osman Rıfkı nın H tarihli ya hazreti pir ya seyyid Aziz Mahmud Hüdai yazılı oymalı hattı katı sanatı eserlerinden güzel bir numune olarak hat salonuna ayrı bir değer katmaktadır ( Abdullah Zühdi Osmanlıların son devrinde yetişen meşhur hattatlarından olan Abdullah Zühdi, Şam doğumlu olup, doğum tarihi bilinmemektedir (H. 1296) tarihinde Mısır da vefat etti ( Abdullah Zühdi tarafından XIX. Yüzyılda talik hat ile aynalı (müsenna) olarak istiflenen Ya Hazret-i Mevlana ibareli dişi oyma eser 39 x 29 cm. ebadındadır. (Özsayıner, 1995: l6-17) Mücellit Mehmed Rıfat (19. Yüzyıl) Mücellit Mehmed Rıfat ın H. 1282/M tarihli ve dantel gibi oyulmuş dişi oyma levhası, Antalya Müzesi 183 Envanter Numarada sergilenmektedir Katı Sanatında Kullanılan Araç ve Gereçler Araçlar Kalemtraş: Eskiden oymacılıkta kullanılan alet. Kretuar bıçağı: Günümüzde oymalarda kullanılan ucu sivri ve keskin kalem biçiminde bıçak.

46 32 Makas: Küçük simetrik çalışmalarda kullanılan, düz veya eğri uçlu keskin alet (Özsayıner, 1995: 14). Mukavva: Oyma bıçağının zemini çizip, zarar vermemesi için desenin altına koyulan, kullanım alanına göre değişen ağırlıkta kağıt hamurundan yapılan sert karton. Nevregen: Daha çok mücellitlerin mukavva karton ve deri oymacılığında yararlandıkları, ucuyla da katı yaptıkları eğri ve ağzı çok keskin olan bıçak (Mesara, 1998: 51). Fotoğraf 19 Oymacılıkta Eskiden Kullanılan Keski Aleti Nevregen (Mesara, 1998: 51) Sayacı Bıçağı: Deriyi kesmede ve oymada kullanılan bir bıçak. Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver kendi çalışmalarında ince uçlu ufak kalemtraşlar, düz veya eğri uçlu ufak makaslar ve eğri uçlu ince tırnak makasları kullanıldığını nakletmiştir (Ünver ve Mesara, 1980: 29). Yine katı sanatına gönül vermiş son temsilcilerinden sayın Yrd. Doç. Yılmaz Özcan bu iş için bisturi ve makas kullandığını ifade etmektedir. Bunların yanında cetvel, ataç, fırça, yapıştırıcı malzemeyi hazırlamada kullanılan cezve, ocak v.b. sayabiliriz. Gereçler Deri: Geleneksel kitap kaplarında en fazla kullanılanlar keçi, koyun, ceylan derisi

47 33 olmakla birlikte deve ve sığır derileri de kullanılmıştır. Derinin kullanılabilmesi için önce bıçkıyla tıraş edilerek kâğıt gibi inceltilmesi, sonra ıstaka yardımı ile cam üzerine serilerek kurumaya bırakılması gerekmektedir. Fotoğraf 20 Oyma İçin İnceltilmiş Deri. Kağıt: Bitkisel maddelerin hamur haline getirildikten sonra, yufka gibi açılarak kurutulmasıyla elde edilen ince yaprak (Özen, 1985: 31). Eskiden kağıtlar pürüzlü oldukları için önce ahar yapılır, sonrada mührelenerek kullanılırdı. Diğer gereçleri desen, kopya kağıdı, kurşun kalem, silgi, bant, asetat, zımpara kağıdı, yapıştırıcı malzemesi hazırlamada kullanılan şap, mısır veya buğday nişastası, un, su v.b. olarak sayabiliriz.

48 Kağıt Oyma Teknikleri Katı sanatı uygulamaları için öncelikle kağıdın hazırlanması gerekir. Kitap sanatlarında kullanılan kağıtlar, beyaz rengin tercih edilmemesi ve pürüzlü olmaları sebebiyle önce doğal boyalarla renklendirilir, pürüzlerinin giderilmesi için ahar yapılır, daha sonra da mührelenerek parlak hale getirilir. Ahar yapımında değişik malzemeler kullanılmaktadır. En yaygın şekli, nişasta ile suyun karıştırılıp kısık ateşte sulu veya yoğun olmayan bir kıvamda pişirilerek soğumaya bırakılmasıdır. Soğuyup bekletilen aharın üstünde oluşan tabaka alınır, bir fırça veya sünger ile kâğıda sürülür. Temiz bir zemin üzerine serilir veya bir ipe asılır. Kağıtlar kuruyup şekil almadan önce toplanır. Aharlanan kağıtlar, çatlamaması için fazla bekletilmeden mührelenir. Mühre, aharlanan kağıtların üzerindeki pürüz giderilip parlaklaştırılana kadar bastırılarak gezdirilir. Mühre için kullanılan malzemelerin başında ilk olarak hattatların tercih ettikleri Yemen taşı gelir. Sonraları çakmak taşı da kullanılmıştır. Cam mühre kullanılmakla birlikte diğerleri gibi iyi bir sonuç vermemektedir. Mührelenen kağıtlar üzerine ağırlık konularak çok uzun süre bekletilir. İlk önce hazırlanan desen parşömen kağıda çizilir, karbon kağıdı yardımıyla doğal olarak renklendirilmiş kağıda geçirilir. Sonra desen oyularak çıkarılır. Desende pürüz olup olmadığı kontrol edilir. Eğer varsa bu pürüzler kesilerek düzeltilir. Büyük boyutta yazıları sivri uçlu ve ufak keskilerle oymak uygundur. Ufak yazı ve süslerde ise daha ufak keski veya makas kullanılabilir. Kâğıtlardan çıkarılacak oymaların erkek ve dişi birlikte hazırlanabilmeleri için, kâğıdın ortadan ikiye katlanarak oyulacak örneğin ufak makasla kesilmesi daha uygundur (Ünver ve Mesara, 1980: 30). Kağıt oymaların yapıştırılması için kullanılan yapıştırıcıya muhallebi adı verilir. Bir miktar nişasta veya unla su karışımı iyice pişirilip ateşten indirilince içine çiriş katılarak karıştırılır ve tekrar hafif ateşe konur, sürekli karıştırılarak soğutulur, iki kat sıkı tülbentten geçirilerek kullanıma hazır hale gelir (Ünver ve Mesara, 1980: 31). Günümüzde hazırlanması ve kullanılması daha kolay olan yöntemler tercih edilmektedir. En çok kullanılan yönteme göre, nişasta veya pirinç unu ile su bir cezvede yoğun olmayan bir kıvamda karıştırılarak pişirilir. Sonra soğumaya bırakılır. Muhallebi sertleşen üst tabaka alındıktan sonra geniş bir fırça yardımıyla zemine sürülür. Deformasyona sebep olacağından nişasta kolası oymanın arkasına sürülmez. Yapıştırılacak zemine, serin, rüzgârsız ve güneşsiz bir ortamda ince bir tabaka halinde, nişasta kolası yayılır (Özsayıner, 1995: l6). Oyularak hazırlanan desen düzgün bir şekilde zeminde daha önceden işaretlenen yerlerine yerleştirilir.

49 35 Desen yapıştırıldıktan sonra üzerine uygun bir kağıt hafifçe bastırılarak yapışkan artıkları alınır. Bu birkaç kez tekrarlanır. Günümüzde bu iş için en uygun olan teksir kağıdı kullanılmaktadır. Bu kağıtlar atılmaz, kurutulup tekrar kullanılır. Desenin gölgede kuruması beklenir. Gerekiyorsa desenin kenarlarına tahrir çekilir Dişi ve Erkek Oyma Tekniği Desenin oyulduktan sonra kalan kısma dişi oyma, oyulup çıkarılarak başka yere yapıştırılan kısmına da erkek oyma denilmektedir. Oyulacak kağıtlar ne pek ince ne de kalın olmalıdır. Bu niteliğe uygun 4-5 hatta 8 kat kâğıt bir murakka tahtası üzerine hafif ve çirişsiz nişasta veya koladan yapılmış bir sıvı ile yapıştırılır. Yalnız en alttaki katın ortası boş kalacak şekilde sadece dört bir yanına yapıştırıcı sürülmek suretiyle gerilmesi gereklidir. Yapıştırma işlemi tamamlanınca kağıtlar kurumaya terk edilir. İyice kuruduktan sonra da bir keski ile murakka tahtasından kurtarılır. Daha sonra ince uçlu ve keskin bir oyma aleti ile bu ince karton üzerine çizilen oyma deseni işaretli sınırları üzerinden dikkatlice kesilir. Böylece iyi hazırlanmış bir kalıp ile hem erkek, hem dişi, olmak üzere iki parça meydana gelir. Oyulan bu parçalar soğuk suya atılır. Kısa bir süre sonra bunların birbirlerinden ayrıldıkları görülecektir. Parmaklarımızla hafifçe dokunmak suretiyle ve yırtılmadan parçalar iki tarafındaki yapışkan maddeden kurtarılır ve kurumaya bırakılır. Kuruyan oymalar yapıştırılmadan önce kenarlarındaki pürüzler ince ve ufak bir makasla giderilmeli ve boş bir defterin sayfaları arasında daha sonra kullanılmak üzere saklanmalıdır (Ünver ve Mesara, 1980: 30-31). Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver ve Mesara (1980: 31) Türk İnce Oyma Sanatı adlı kitapta diğer bir yöntemi de şu şekilde açıklamaktadır: oyulacak kağıt murakka ya yapıştırılmayarak ortadan ikiye katlanır ve ince bir makasla kağıt üzerindeki motif erkek ve dişi olarak oyulur. Pürüzleri makasla temizlenir ve yapıştırılmak üzere kaldırılır.

50 36 Fotoğraf 20 Mahmud El Gaznevi ye ait Gazneli Mahmud Mecmuası ndan Dişi Oyma (İst.Üni.Küt. T.5461) (Derman, 1974: 20) Dişi Oyma Kalıplar XVI. Yüzyıl el yazmaları içinde tezhip tekniği ile karşılaştırıldığında daha kolay bir süsleme yapılması nedeniyle dişi oyma kalıplar çok kullanılmıştır. Örneğin uzun zaman ve emek isteyen tezhiple yapılacak bir motifin oyma kalıplarla kolayca yapılabildiği görülür. Eski dişi oyma kalıplar artık mevcut değildir. Bunların derilerden yapıldığı ve suda kıvrılmamaları için deve veya ceylan derisi kullanıldığı tahmin edilmektedir. Günümüzdeki bu tarz oyma kalıplar Ord. Prof. Dr. A.S. Ünver tarafından karton ve şeffaf plastik üzerine hazırlanmıştır. Batı da stencilling adı verilen ve geniş biçimde uygulanan kalıp tekniğine dair çeşitli neşriyat vardır. Bu teknik birçok defalar tarafımızca da denenmiş ve iyi sonuçlar elde edilmiştir (Mesara, 1998: 57) Tek Katlı ve Çok Katlı Oyma Tekniği Katı tekniğinde motiflerin tek kat kağıtların oyularak biçimlendirilmesinin dışında, tek tek oyulan motiflerin üst üste yapıştırılması yolu ile kabartmalı bir görünüm elde etmeğe yarayan çok katlı oymalar da yapılır. Bu teknikle yapılan manzara tasvirleri ve çiçek buketleri daha emekli ve bir o kadar da hayranlık uyandırıcı oymalardır. Çok katlı olarak yapılan çekmece kapakları, albüm, manzaralı v.b. katı çalışmalarında oyulan

51 37 parçalar tek tek ve hepsine aynı işlem uygulanarak titizlikle yapıştırılmışlardır. Bu çalışmalarda dişi oymalar kullanılmadığı için sadece erkek oyma kısımlarının değerlendirilmesinin, sanatçıya belki oyma konusunda bir kolaylık sağladığı düşünülebilir (Ünver ve Mesara, 1980: 57). Fotoğraf 22 Kabartma Tarzında Yapılmış Oyma Çiçekler. (Or British Library) (Mesara, 1998: 95) 2.6. Deri Oyma Tekniği Tıraşlanarak inceltilen deri çiriş v.b. yapıştırıcı ile üst üste yapıştırılır. Daha sonra oyarken destek sağlamak üzere dayanıklı, biraz kalın kağıt veya kartona yapıştırılır. Dikkatlice oyulduktan sonra suya bırakılır. Birbirilerinden ayrılan parçalar kurutulup düzeltilir.

52 Katı Sanatında Kullanılan Bezeme Konuları Türk katı sanatında her türlü süsleyici motiften geniş ölçüde yararlanılmıştır. Özellikle eski mezar taşları üzerindeki çiçekler, buketler, karmaşık rumi kompozisyonlu panolar ve rozet biçimli klasik süslemeler bu konu için zengin bir kaynak oluşturmaktadır. Bu sanatta işlenen konular Türklerin evrensel sevgilerini, coşkularını, sanat yeteneklerini, özgünlüklerini dünya medeniyetine katkılarını ortaya koymaktadır (Özcan, 2007: 196) Çiçekler Londra'da British Museum Numarada kayıtlı olan Mundy Albümü olarak bilinen eser 1618 yılında Peter Mundy tarafından satın alınarak ülkesine götürülmüştür. Albüm içinde 129 oyma bulunmaktadır. Ağaçlar ve çiçekli bezemeler konu edilmiştir. Paris Milli Kütüphane Estampes Dairesinde bulunan eserde de 53 oyma bulunmaktadır. Bu albümde tek çiçek ve buketlerin çokça yer aldığı görülmektedir Bahçe Tasvirleri Viyana Millî Kütüphanesinde Cod. Mixt. 313 numarada kayıtlı, Sultan II. Murad a sunulmuş H.980/M tarihli bir murakka albüm içerisinde bulunan katı eserler arasında Bursalı Fahri ye ait olduğu düşünülen bir bahçe kompozisyonu yer almaktadır. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, F numarada kayıtlı, XVI. yüzyıl ortalarına ait Şah Mahmud Nişapurî Albümü nün içinde yer alan kabartma şeklinde yapılmış ince çiçek ve ağaçlarla bezeli bahçe manzarasının, Kanuni devrinde Dîvan-ı Hümayûn da çalışan ve H. 941/M te ölen Efşancı Mehmed e ait olabileceği belirtilmektedir Geometrik Motifler Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi 17l numarada kayıtlı olan Mesnevi nin içerisinde tezhipli sayfaları korumak üzere daha çok üçgen veya kare şeklinde oyulmuş

53 39 baklava biçimli sekiz adet geometrik oymalı sayfalar bulunmaktadır. Osman Rıfkı nın oyma levhalarında da baklava biçiminde, kare ve üçgenler zemin deseni olarak görülür Nesneli Motifler Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver 1968 yılında Hollanda da Leiden Üniversitesi Kütüphanesinde Türk el yazmaları üzerindeki araştırmaları sırasında vazo örneklerine rastlamış ve bunların XVIII. yüzyıla ait olduğunu kaydetmiştir. İngiltere de Mundy Albümü içinde vazolar yer almaktadır. Paris te Milli Kütüphane de bulunan Od. 26 Numaralı kitapta da vazo, ibrik, yelkenli gemi, köşk gibi çok değişik örnekler bulunmaktadır. Mundy Albümü içinde bir kulpu kopuk olarak görülen rûmi desenli vazonun aynısı Paris teki albümde de bulunmaktadır. Buradan aynı desenin üst üste yapıştırılarak oyulduğunu çıkarabiliyoruz. Mehmed Selim Dîvânı ile British Library Or 'teki şiir antolojisinde bulunan uzun, dar, yayvan veya saksı biçimindeki vazoların üstlerinde çok ince oymalar bulunmaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızade 436 No.daki H.935/M.(1528) tarihli Yusuf-u Zeliha adlı eserin arka kabı içinde bulunan nefis bir iri vazodur Stilize Bitkisel Motifler Bu gurupta yer alan bitki motifleri; hatayi, lotus gibi bakıldığında hangi çiçeğe ait olduğunu anlamanın mümkün olmayanları tamamen üsluplaşmış yani tam stilize olarak değerlendirilir. Buna karşın; bitkilerin cinslerinin ne olduğu anlayabildiğimiz ancak tam natüralist tarzda olmayan motifler de yarı stilize olarak tanımlanırlar Hayvansal Motifler Katı sanatında çok çeşitli hayvan figürleri yer almıştır. Bunlardan bazıları tam

54 40 natüralist üslupla çalışıldığı gibi, bazıları da Fantastik yaratıklar biçiminde görülmektedirler. Paris Milli Kütüphane deki Od. 26 Numaralı minyatür albümünde bulunan oymalarda yuvada leylekler, tavus kuşu, ağaç dibinde duran keçiler, at üstünde ok atan adam ve şeytan tasvirleri, selsebil üzerine tünemiş kuşlar ile bir köşkü canlandırılmıştır. Derviş Hasan Eyyubi nin çekmecesinde ve Cambazzade Osman a ait eserde de hayvan motifleri bulunmaktadır Yazılar Katı Sanatında örneklerde de görüleceği gibi sadece bitki ve hayvan tasvirleri yapılmamış, hat sanatının akıcı ve zarif kaligrafik hareketliği de bu sanatın estetik değerleri yüksek örnekleri arasında yer almıştır. Mehmed Bin Gazanfer, Ali Çelebi, Ali Çelebi nin oğlu olan Abdülkerim Çelebi, Bursalı Fahri, Halazade Mehmed, Nakşi, Vahdeti Efendi, Osman Rıfkı, Abdullah Zühdi ve Mücellit Mehmed Rıfat ın çok ince ve zarif oyma yazılı eserleri bulunmaktadır Katı Sanatının Kullanım Alanları Etiketler Özellikle XIX. yüzyılda defterlerin üzerine yapıştırılmış olan etiketler dönemin tarzını yansıtmaktadır. Osmanlı Arşivlerinde bulunan etiketlerde isim yazılı olmadığı için kimler tarafından yapıldığı konusunda bilgimiz bulunmamaktadır Çekmeceler Eskiden sanatçılar kullandıkları malzemeleri çekmeceler içinde saklarlardı. Çekmeceler çalışılacağı zaman açılır, işi biten malzemeler yerleştirildikten sonra da

55 41 kilitlenirdi. Çeşitli malzemelerden yapılan bu çekmecelerden Topkapı Sarayı Müzesinde katı tekniğiyle yapılmış dört adet örneği bulunmaktadır. Bu çekmecelerden Derviş Hasan Eyyubi ye ait olan C.Y. 463 numaralı eserin iç ve dış kapağında İstanbul manzaraları bulunmakta, yanlarda ise vazolu çiçek motifleri katı olarak süslenmiştir.ustaca yapılmış bu oymalarda, ağaçlar, çiçekler, atlar, geyikler, kuğular, aslan, boğa ve kuşlar, denizde yelkenliler, savaş gemileri ve saltanat kayıkları bulunmaktadır Levhalar XIX. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren oyma levhaların sıkça yapıldığını gözlemliyoruz. Bu yüzyılda Osman Rıfkı, Vahdeti Efendi, Süleyman, Abdullah Zühdi ve Mücellit Mehmet Rıfat ın dantel gibi oyulmuş levhaları göze çarpmaktadır Kitap Süslemeleri Kitap sayfaları arasında bitkisel, hayvansal, yazılı, nesneli bezemelerin konu edildiği kıyafet albümü, mecmua şeklinde tasarlanmış eserler çoğunluktadır. İçinde Mehmed Bin Gazanfer, Ali Çelebi, Bursalı Fahri gibi birçok sanatçının yaptığı oymaların yer aldığı bu eserler müze ve kütüphanelerin koleksiyonlarında önemli yer tutmaktadır Deri Oymalar 1. Tüekta ile ve 3. Pazırık Kurganlarında bulunan örneklere bakılacak olursa Türklerde katı sanatının deri oymacılığı ile başladığı söylenebilir. Eski devirlerde özellikle lahit üzerinde, at eyerleri üzerinde aplike edilmiş örnekler ile bağımsız olarak kesilmiş hayvan figürlü örneklerin kullanıldığı görülmektedir. Daha sonraki örneklerde filigre adı verilen deri oymaların giysi, matara, kitap kapları (ciltler) gibi yerlerde de kullanıldığı anlaşılmaktadır.

56 Kitap Kapları XIII. Yüzyıl sonları ile XIV. yüzyılda Anadolu da Selçuklular ve Beylikler döneminde yapılmış olan el yazmalarının katı bezemeli ilk örnekleri çok az sayıda ve yıpranmış olsalar da günümüze ulaşabilmiştir. Yazılı eserlerin koruyucusu olduğu kadar bunlara güzellik kazandıran ve gösterişlerini arttıran ciltler, özellikle eski Türk el yazmalarında görülen zengin bezemeli tarzları ile kitap sanatlarımız içerisinde önemli bir yer tutmaktadır (Mesara, 1998: 41). Türk ciltlerinin kendine özgü özellikteki ilk örnekleri XV. yüzyılın ortalarına rastlar. Özgün nitelikteki ilk örneklerin bu döneme rastlamasında sanat koruyucusu Sultan II. Murad'ın önemli rolü vardır (Tanındı, 1993: 422). Fotoğraf Yılına Tarihlenen Kuran ın, Katı Bezemeli Deri İç Kapağı (Bursa Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi No. 207) (Tanındı, 1993: 423).

57 Giysiler Deri oyma tekniği kullanılarak yapılan eserlerden günümüzde en çok bilinenleri kitap ciltleri olmakla beraber bu köklü Türk sanatının diğer alanlarda da kullanıldığını düşünmek yanlış olmaz. Nitekim Macar Millî Müzesinde bulunan bir deri Osmanlı kaftanı üzerindeki kesmeler son derece titiz bir oymacılık eseri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir zamanlar, yüksek rütbeli bir Türk sipahisine ait olduğu anlaşılan ve 1526 yılındaki Mohaç savaşını görmüş olan bu işlemeli deri kaftan, dört yıl önce Millî Müzeye maledilmişti (Feher, 1974: 22). Deri aplikasyonla süslenen kaftanın ön kısmında sarı ve kısmen yeşil zemin üzerinde çiçek ve bitki motifleri, özellikle bir palmet gibi açılan stilize karanfil figürleri bulunmaktadır. Yanlarına ise lale biçiminde oyulmuş aplike süsler dikilmiştir. Fotoğraf Deri Osmanlı Kaftanı ve Kaftandan Detay (Feher, 1974: 22-24).

58 44 BÖLÜM III YÖNTEM Bu bölümde araştırmanın modeli, evren ve örneklemi, verilerin toplanması ve analizine ilişkin bilgiler verilmiştir Araştırmanın Modeli Araştırma; tarama modeline dayalı betimsel bir çalışmadır. Bu araştırmada verilere ulaşmak için belge tarama tekniği kullanılmıştır Evren Bu araştırmada; Türkiye deki katı sanatı örnekleri çalışma evreni olarak seçilmiştir Örneklem Bu araştırmanın örneklemi, Ankara da Vakıf Eserleri Müzesi, İstanbul da Süleymaniye Kütüphanesi ve Topkapı Sarayı Müzesi, Konya da Mevlana Müzesi ve Sahip Ata Vakıf Müzesi ile Antalya da Antalya Müzesi nden alınabilen katı örneklerinden oluşmaktadır.

59 Verilerin Toplanması Araştırmada, katı sanatını, sanatçılarını, desen ve kompozisyon özelliklerini incelemek amacıyla, bu sanat dalı ile ilgili çeşitli kütüphanelerden literatür taraması yapılmıştır. Müzelerde ve kütüphanelerde bulunan katı örneklerin tespiti için, Ankara, İstanbul, Konya ve Antalya illerine gidilerek müze ve kütüphanelerden fotoğraf çekimleri yapılmış ve envanter kayıtları alınmıştır Verilerin Analizi Literatür taramasından elde edilen bilgiler, kavramsal çerçeve içinde ilgili başlıklar altında yer almaktadır. Katı ile ilgili yazılı bilgi ve belgeler, kişi ve kurumlar ile müze ve kütüphanelerde yer alan eserler tasnif edilerek doküman haline getirilmiştir. Araştırma sonucu elde edilen örnekler ve veriler, ayrı ayrı bilgi formlarına işlenmiştir. Daha sonra bilgi formlarından elde edilen veriler renk, kompozisyon, teknik, motif ve süsleme özellikleri açısından oluşturulan tablolarda sunulmuştur.

60 46 BÖLÜM IV 4. BULGULAR VE YORUM Yapılan araştırma sonucu elde edilen örneklerin tarihlendirme ve boyutları envanter kayıtlarından alınmıştır. Uygulama teknikleri, süslemede kullanılan malzeme ve renkler, konu ve kompozisyon özellikleri araştırmacı tarafından belirlenmiştir Örneklem Olarak Alınan Eserlerin Değerlendirilmesi Fotoğraf 26 Halet Efendi-377 Yazma Eserin Cilt Kapağı.

61 47 Örnek No : 1 Fotoğraf No : 26 İlgili Koleksiyon : Süleymaniye Kütüphanesi Envanter No : Halet Efendi Tarih : H. 698 / M Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Dişi Oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt. b. Süsleme : Deri. Kullanılan Renk : a. Zemin : Mavi, Kırmızı, Yeşil. b. Süsleme : Altın Sarısı. Kullanılan Motifler : Rumi motifler. Kompozisyon : Dikdörtgen formlu olup, vişne rengi deri üzerine kırmızı, mavi, yeşil renkte kağıtlar yapıştırılmıştır. Üzerine de yaldıza boyanmış kağıt rumi bezemeler biçiminde oyularak yerleştirilmiştir. İlgili Yayınlar : -

62 48 Fotoğraf 27 Ayasofya 4170 Yazma Eser İçinde Dişi Oyma Sayfa. Örnek No : 2 Fotoğraf No : 27 İlgili Koleksiyon : Süleymaniye Kütüphanesi Envanter No : Ayasofya Tarih : H. 773/M Boyutlar : 21 x 14 cm. Uygulanan Teknik : Dişi Oyma. Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt. b. Süsleme : Kağıt.

63 49 Kullanılan Renk : a. Zemin : Bej. b. Süsleme : Bej. Kullanılan Motifler : Yazılı, stilize bitkisel, zoomorfik, geometrik motifler. Kompozisyon : Dikdörtgen formlu olup, yine dikdörtgen bir çerçeve içine alınmıştır. Ortadaki 8 yuvarlak dilimli formun ortası geometrik bezeme ile süslenmiş olup, bu formun altında ve üstünde dikdörtgen çerçeve içinde rumi motifleri ile hat birlikte oyulmuştur. Dış çerçeve içinde ise çarkıfelek motifleri ile stilize bitki motifleri yer almaktadır. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998.

64 50 Fotoğraf 28 Ayasofya Yazma Eser İçinde Dişi Oyma Sayfa. Örnek No : 3 Fotoğraf No : 28 İlgili Koleksiyon : Süleymaniye Kütüphanesi Envanter No : Ayasofya Tarih : H. 773/M Boyutlar : 21 x 14 cm. Uygulanan Teknik : Dişi Oyma. Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt. b. Süsleme : Kağıt.

65 51 Kullanılan Renk : a. Zemin : Bej. b. Süsleme : Bej. Kullanılan Motifler : Yazılı, stilize bitkisel, zoomorfik motifler. Kompozisyon : Dikdörtgen formlu olup, yine dikdörtgen bir çerçeve içine alınmıştır. Ortadaki 8 yuvarlak dilimli formun ortası stilize bitkisel bezeme ile süslenmiş olup, bu formun altında ve üstünde dikdörtgen çerçeve içinde rumi motifleri ile hat birlikte oyulmuştur. Dış çerçeve içinde ise birbirini takip eden stilize çiçek ve yaprak motifleri yer almaktadır. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998.

66 52 Fotoğraf 29 Halet Efendi-171 Yazma Eser İçinde Dişi Oyma Sayfa. Örnek No : 4 Fotoğraf No : 29 İlgili Koleksiyon : Süleymaniye Kütüphanesi Envanter No : Halet Efendi Tarih : H. 774 / M Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Dişi Oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt. b. Süsleme : Kağıt.

67 53 Kullanılan Renk : a. Zemin : Bej b. Süsleme : Bej Kullanılan Motifler : Geometrik motifler. Kompozisyon : Dikdörtgen formlu olup, bej rengi kağıt baklava dilimi biçiminde üçgen şeklinde geometrik bezeme olarak oyulmuştur. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998

68 54 Fotoğraf 30 Halet Efendi-171 Yazma Eser İçinde Dişi Oyma Sayfa. Örnek No : 5 Fotoğraf No : 30 İlgili Koleksiyon : Süleymaniye Kütüphanesi Envanter No : Halet Efendi Tarih : H. 774 / M Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Dişi Oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt. b. Süsleme : Kağıt.

69 55 Kullanılan Renk : a. Zemin : Bej b. Süsleme : Bej Kullanılan Motifler Kompozisyon : Geometrik motifler. : Dikdörtgen formlu olup, bej rengi kağıt dikdörtgen olarak üçgen baklava dilimi şeklinde geometrik bezeme olarak oyulmuştur. Ortasında oluşturulan dairenin dış kenarları kare olacak şeklinde oyulmadan bırakılmıştır. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998

70 56 Fotoğraf 31 Fatih Albümü İçinde Bulunan At Tasviri. Örnek No : 6 Fotoğraf No : 31 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : Hazine (H.) 2153, 179b Tarih : XV. Yüzyıl Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Erkek oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

71 57 Kullanılan Renk : a. Zemin : Turuncu. b. Süsleme : Beyaz. Kullanılan Motifler : Hayvan figürlü, zoomorfik ve yaprak motifleri ile geçme kompozisyonlar, stilize çiçek motifleri. Kompozisyon : Kuyruğu düğümlü koşan at figürü tasvir edilmiştir. Atın eyeri ve örtüsü ile ayak kısımları dışında kalan gövde ve baş kısmı kıvrımlı dallar, Rumiler stilize çiçeklerle bezenmiştir. İlgili Yayınlar : Çağman, 1976.

72 58 Fotoğraf 32 Fatih Albümü İçinde Bulunan Üzerinde Kuş Bulunan Ağaç Tasviri. Örnek No : 7 Fotoğraf No : 32 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : Hazine (H.) 2153, 179b Tarih : XV. Yüzyıl Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Erkek oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

73 59 Kullanılan Renk : a. Zemin : Pembe. b. Süsleme : Siyah. Kullanılan Motifler : Natüralist bitkisel ve figürlü bezemelerden oluşmuş ağaç, dal ve yapraklar ile kuş motifleri. Kompozisyon : Ağaç üzerinde bulunan kuşlar tasvir edilmiştir. Üzerinde kuşların bulunduğu kıvrımlı dallar ve yapraklardan oluşan ağaç, kökleri içinde görünür şekilde toprak zemin üzerine oturtulmuştur. İlgili Yayınlar : Çağman, 1976.

74 60 Fotoğraf 33 H a Fatih Albümü İçinde Vazo İçinde Kuşlu Ağaç Tasviri. Örnek No : 8 Fotoğraf No : 33 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : Hazine (H.) 2153, 174a Tarih : XV. Yüzyıl Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Erkek oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

75 61 Kullanılan Renk : a. Zemin : Turuncu. b. Süsleme : Sarı. Kullanılan Motifler : Bitkisel, figürlü ve nesneli bezemelerden oluşmuş stilize edilmiş vazo, çiçek ve yaprak ve kuş motifleri. Kompozisyon : Ağaç zemin olarak vazo içine oturtulmuş biçimde tasvir edilmiştir. Ağaç üzerinde dallar ve stilize çiçekler bulunmaktadır. Ağacın tepesinde bir adet kuş, sağ taraftaki dallara konmuş 7 adet kuş ve sol taraftaki dallarda 4 adet kuş bulunmaktadır. Vazonun üzerinde zemin oluşturan uzun otlar ve yanlarda simetrik görünen stilize çiçek ve dallar bulunmaktadır. Vazonun iki yanında kulp ve kulplardan sarkan bezemeler bulunmaktadır. İlgili Yayınlar : Çağman, 1976.

76 62 Fotoğraf 34 H a Fatih Albümü İçinde Bulunan Ağaç Tasviri. Örnek No : 9 Fotoğraf No : 34 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : Hazine (H.) 2153, 174a Tarih : XV. Yüzyıl Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Erkek oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt Kullanılan Renk : a. Zemin : Turuncu. b. Süsleme : Yeşil.

77 63 Kullanılan Motifler Kompozisyon : Stilize bitkisel ve figürlü bezemelerden oluşmuş stilize edilmiş yaprak ve kuş motifleri. : Ağacın ve yanındaki otların kökleri görünür biçimde, zemin olarak toprak içine oturtulmuştur. Ağaç üzerinde kıvrımlı dallar ve stilize yaprak çeşitleri bulunmaktadır. Ağacın tepesinde, sağ üst kısımda, aşağıda orta kısımda ve otların üzerine konmuş olarak tasvir edilmiş toplam 4 adet kuş bulunmaktadır. İlgili Yayınlar : Çağman, 1976.

78 64 Fotoğraf 35 H b Fatih Albümü İçinde Bulunan Ağaç Tasviri. Örnek No : 10 Fotoğraf No : 35 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : Hazine (H.) 2153, 173b Tarih : XV. Yüzyıl Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Erkek oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

79 65 Kullanılan Renk : a. Zemin : Siyah. b. Süsleme : Sarı. Kullanılan Motifler : Bitkisel bezemelerden oluşmuş stilize yaprak ve kıvrım dal motifleri. Kompozisyon : Ağaç oyularak, siyah zemin üzerine yapıştırılmıştır. Ağaç, S biçiminde kıvrımlıdır. Ağaç, kökleri de oyma şeklinde gösterilmiştir. İlgili Yayınlar : Çağman, 1976.

80 66 Fotoğraf 36 H b Fatih Albümü İçinde Bulunan Ağaç Tasviri. Örnek No : 11 Fotoğraf No : 36 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : Hazine (H.) 2153, 173b Tarih : XV. Yüzyıl Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Erkek oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

81 67 Kullanılan Renk : a. Zemin : Siyah. b. Süsleme : Sarı. Kullanılan Motifler : Bitkisel bezemelerden oluşmuş stilize yaprak ve kıvrım dal motifleri. Kompozisyon : Ağaç erkek oyma şeklinde hazırlanarak, siyah zemin üzerine yapıştırılmıştır. Ters S biçiminde kıvrımlıdır. Ağacın üzerinde kıvrımlı dallar ve stilize yapraklardan oluşan bitkisel bezemeler bulunmaktadır. Ağaç, kökleri de oyma şeklinde gösterilmiştir. İlgili Yayınlar : Çağman, 1976.

82 68 Fotoğraf 37 H a Fatih Albümü İçinde Bulunan Ağaç Tasviri. Örnek No : 12 Fotoğraf No : 37 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : Hazine (H.) 2153, 198a Tarih : XV. Yüzyıl Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Erkek oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

83 69 Kullanılan Renk : a. Zemin : Siyah. b. Süsleme : Beyaz. Kullanılan Motifler : Stilize bitkisel bezemelerden oluşan yaprak ve kıvrım dal motifleri. Kompozisyon : Ağaç erkek oyma şeklinde hazırlanmıştır. Ağacın bazı dalları düz formlu olup, ters S ya da S biçiminde kıvrımlı olanları da bulunmaktadır. Ağacın üzerinde stilize yaprak ve çiçek motiflerinden oluşan bitkisel bezemeler bulunmaktadır. Ağacın kökleri çok sıkı biçimde toprak altında görünür şekilde oyularak yapılmış, siyah zemin üzerine yapıştırılmıştır. İlgili Yayınlar : Çağman, 1976.

84 70 Fotoğraf 38 H b Fatih Albümü İçinde Bulunan Üzerinde Kuş Bulunan Simetrik Ağaç Tasviri. Örnek No : 13 Fotoğraf No : 38 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : Hazine (H.) 2153, 173b Tarih : XV. Yüzyıl Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Dişi oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

85 71 Kullanılan Renk : a. Zemin : Siyah. b. Süsleme : Sarı. Kullanılan Motifler : Bitkisel ve figürlü bezemelerden oluşmuş kuş, yaprak ve kıvrım dal motifleri. Kompozisyon : Kompozisyon simetrik olarak kesilerek yapılmıştır. Dişi oyma şeklinde hazırlanmıştır. Ağacın tepesinde simetrik olarak iki kuş figürü bulunmaktadır. Ağaç üzerinde kıvrımlı dallar, stilize çiçek ve yapraklardan oluşan bitkisel bezemeler bulunmaktadır. Oyma siyah zemin üzerine yapıştırılmıştır. İlgili Yayınlar : Çağman, 1976.

86 72 Fotoğraf 39 H a Fatih Albümü İçinde Bulunan Geometrik Motifli Simetrik Şema. Örnek No : 14 Fotoğraf No : 39 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : Hazine (H.) 2153, 174a Tarih : XV. Yüzyıl Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Erkek oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

87 73 Kullanılan Renk : a. Zemin : Turuncu. b. Süsleme : Yeşil. Kullanılan Motifler : Zoomorfik ve geometrik bezemelerden oluşmuş rumi motifleri ile geometrik geçme kompozisyonları. Kompozisyon : Zemin üzerine simetrik olarak kesilerek yapıştırılmıştır. Kompozisyonun içi, rumi motifler ile geometrik bezemeler oyularak oluşturulmuştur. Kompozisyon dikine simetrik bir şema tipindedir. İlgili Yayınlar : Çağman, 1976.

88 74 Fotoğraf 40 H b Fatih Albümü İçinde Bulunan Fantastik Yaratık Tasviri. Örnek No : 15 Fotoğraf No : 40 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : Hazine (H.) 2153, 173b Tarih : XV. Yüzyıl Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Erkek oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt Kullanılan Renk : a. Zemin : Siyah. b. Süsleme : Pembe.

89 75 Kullanılan Motifler Kompozisyon : Figürlü bezemeden fantastik hayvan figürü. : Yedi başlı efsanevi hayvan figürü oyularak yapılmış, siyah zemin üzerine yapıştırılmıştır. Yaratığın hepsi birinden farklı ve ayrı yönlere bakan yedi başı bulunmaktadır. Fantastik figürün başlarından dört tanesi kuş biçiminde, diğer üçü de değişik hayvan başlarına benzemekte olup, iki ayaklı ve kuyruklu olarak tasvir edilmiştir. İlgili Yayınlar : Çağman, 1976.

90 76 Fotoğraf 41 Şehzade Mehmed-107 Cilt İçi Deri Oyma. Örnek No : 16 Fotoğraf No : 41 İlgili Koleksiyon : Süleymaniye Kütüphanesi Envanter No : Şehzade Mehmed Tarih : H. 898 / M Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Dişi Oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt. b. Süsleme : Deri. Kullanılan Renk : a. Zemin : Mavi. b. Süsleme : Kahverengi.

91 77 Kullanılan Motifler Kompozisyon : Zoomorfik Motifler. : Dikdörtgen formlu olup, rumi bezemeler kullanılmıştır. kahverengi deri üzerine ortada şemse motifi oyulmuş, köşelerde de süsleme olarak oymalara yer verilmişltir. Oymaların zeminine mavi renkte kağıt yapıştırılmıştır. İlgili Yayınlar : -

92 78 Fotoğraf 42 Kadızade Mehmed-436 Yazma Eser İçinde Bulunan Simetrik Oyma. Örnek No : 17 Fotoğraf No : 42 İlgili Koleksiyon : Süleymaniye Kütüphanesi Envanter No : Kadızade Mehmed Tarih : H. 935/M Boyutlar : (Yazma Eser 20.5 x 12.5 cm.) Uygulanan Teknik : Erkek Oyma. Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

93 79 Kullanılan Renk : a. Zemin : Hardal Rengi. b. Süsleme : Krem. Kullanılan Motifler : Rumileşmiş yaprak motifleri ile geçme kompozisyonları, stilize çiçek motifleri. Kompozisyon : Zoomorfik bezemelerle vazo formu oluşturulmuştur. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998.

94 80 Fotoğraf 43 Halet Efendi-647 Yazma Eserin Oymalı Cilt Kapağı. Örnek No : 18 Fotoğraf No : 43 İlgili Koleksiyon : Süleymaniye Kütüphanesi Envanter No : Halet Efendi Tarih : H. 941 / M Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Dişi Oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt. b. Süsleme : Deri.

95 81 Kullanılan Renk : a. Zemin : Mavi. b. Süsleme : Kahverengi. Kullanılan Motifler : Zoomorfik Motifler. Kompozisyon : Dikdörtgen formlu olup, rumi bezemeler kullanılmıştır. kahverengi deri üzerine ortada şemse motifi oyulmuş, dış kenarlarına da süsleme olarak oymalar yapılmıştır. Oymaların zeminine mavi renkte kağıt yapıştırılmıştır. İlgili Yayınlar : -

96 82 Fotoğraf 44 Mevlana Müzesi No.102 Vazo İçinde Çiçek Oyma. Örnek No : 19 Fotoğraf No : 44 İlgili Koleksiyon : Mevlana Müzesi Envanter No : 102 Tarih : 1099 H./1687 M. Boyutlar : 29 x 17 cm. Uygulanan Teknik : Çok katlı oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

97 83 Kullanılan Renk : a. Zemin : Koyu Kızıl. b. Süsleme : Açık yeşil, yavruağzı, turuncu, açık sarı, koyu sarı, beyaz, kırmızı, ebruli, yaldız. Kullanılan Motifler : Vazo içinde bitkisel bezemelerden oluşmuş rumi motifleri ile geçme kompozisyonları, yarı stilize ve natüralist çiçek motifleri. Kompozisyon : Dikdörtgen formlu olup, kenarına çerçeveler yapılmıştır. En içteki çerçeve ebrulu kağıttan kesilerek yapılmıştır. Bitkisel bezemenin zeminine koyu kızıl renkte boyanmış olan kağıt yapıştırılmıştır. Zemin üzerinde simetrik olarak kesilmiş vazo içerisinde lale, karanfil, nergis, kasımpatı, dal ve yapraklardan oluşan bitkisel bezemeler bulunmaktadır. Vazonun içi ve yanlardan sarkan dal görümlü kısımları ebrulu kağıttan rumi motifleri biçiminde kesilerek yapılmıştır. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998

98 84 Fotoğraf 45 Mevlana Müzesi No.102 Vazo İçinde Çiçek Oyma. Örnek No : 20 Fotoğraf No : 45 İlgili Koleksiyon : Mevlana Müzesi Envanter No : 102 Tarih : 1099 H./1687 M. Boyutlar : 29 x 17 cm. Uygulanan Teknik : Çok katlı oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

99 85 Kullanılan Renk : a. Zemin : Koyu Kızıl b. Süsleme : Açık yeşil, yeşil, açık kahve, turkuvaz, beyaz, koyu sarı, açık sarı, kırmızı, kiremit rengi, ebruli. Kullanılan Motifler : Nesneli bezeme ve yarı stilize çiçek motiflerinden oluşmuş vazo içinde bitkisel bezemeler ve rumili geçme kompozisyonları, Kompozisyon : Dikdörtgen formlu olup, kenarına çerçeveler yapılmıştır. bitkisel bezemenin zeminine koyu kızıl renkte boyanmış olan kağıt yapıştırılmıştır. Üzerine en üstte birkaç yaprak ile sağ ve solda da birer yaprak motifi olmak üzere ebrulu kağıt çerçeve olarak kesilerek yapıştırılmıştır. Zemin üzerine simetrik olarak kesilmiş vazo içerisinde lale, karanfil, kasımpatı, dal ve yapraklardan oluşan stilize bitkisel bezemeler bulunmaktadır. İki tarafında kulp bulunan vazo ebrulu kağıttan kesilerek yapılmıştır. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998

100 86 Fotoğraf 46 Mevlana Müzesi No.102 Bursalı Fahri İmzalı Yazı Oyma. Örnek No : 21 Fotoğraf No : 46 İlgili Koleksiyon : Mevlana Müzesi Envanter No : 102 Tarih : 1099 H./1687 M. Boyutlar : 29 x 17 cm. Uygulanan Teknik : Erkek oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

101 87 Kullanılan Renk : a. Zemin : Siyah. b. Süsleme : Krem, yavruağzı, açık mavi, sarı, ebruli. Kullanılan Motifler : Yazılı, zoomorfik ve stilize bitkisel bezemelerden oluşmuş talik hat kompozisyonu. Kompozisyon : Dikdörtgen formlu olup, kenarına çerçeveler yapılmıştır. bitkisel bezemenin zeminine siyah renkte boyanmış olan kağıt yapıştırılmıştır. Üstte sağ köşede mavi zemin üzerine stilize çiçekler ve rumi yaprak kesilerek yapıştırılmıştır. Sol alt köşede de pembe zemin üzerine stilize mavi çiçekler yapılmıştır. Geride kalan siyah zemin üzerine talik hat yazılar kesilerek yapıştırılmıştır. Yazının sol alt köşesinde yine kağıttan kesilerek yapıştırılmış Bursalı Fahri nin imzası bulunmaktadır. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998.

102 88 Fotoğraf 47 Mehmed Selim Divanı İçinde Bulunan Vazo İçinde Çiçek Oymalı Sayfa. Örnek No : 22 Fotoğraf No : 47 İlgili Koleksiyon : Ankara Vakıf Eserleri Müzesi Envanter No : Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Tarih : 1112 H./1700 M. Boyutlar : 22.9 x 13.1 x 2.5 cm. Uygulanan Teknik : Çok katlı oyma. Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

103 89 Kullanılan Renk : a. Zemin : Sarı. b. Süsleme : Kırmızı, yeşil, pembe, mor, mavi, sarı, beyaz, vişne çürüğü, kahverengi. Kullanılan Motifler : Figürlü, nesneli ve stilize bitkisel bezemeler. Kompozisyon : Bir vazo içerisinden çıkmış stilize çiçekler ve bahar dallarına konmuş değişik kuş figürlerinden oluşan dikdörtgen düzenleme. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998; Çağman, 2000; Çetintaş, 2006.

104 90 Fotoğraf 48 Mehmed Selim Divanı İçinde Bulunan Vazo İçinde Çiçek Oymalı Bir Sayfa. Örnek No : 23 Fotoğraf No : 48 İlgili Koleksiyon : Ankara Vakıf Eserleri Müzesi Envanter No : Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Tarih : 1112 H./1700 M. Boyutlar : 22.9 x 13.1 x 2.5 cm. Uygulanan Teknik : Çok katlı oyma. Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

105 91 Kullanılan Renk : a. Zemin : Sarı. b. Süsleme : Beyaz, yeşil, pembe, yavruağzı, açık mavi, sarı, yeşil, ebruli. Kullanılan Motifler : Vazo gibi nesneli bezeme ve stilize çiçek motifleri. Kompozisyon : Vazo içinden çıkmış stilize karanfil motifleri, bunların üst kısmında yine farklı renk ve çeşitlerde çiçek motifleri. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998; Çağman, 2000; Çetintaş, 2006.

106 92 Fotoğraf 49 Mehmed Selim Divanı İçinde Bulunan Üç Vazo İçinde Çiçek Oymalı Bir Sayfa. Örnek No : 24 Şekil No : 49 İlgili Koleksiyon : Ankara Vakıf Eserleri Müzesi Envanter No : Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Tarih : 1112 H./1700 M. Boyutlar : 22.9 x 13.1 x 2.5 cm. Uygulanan Teknik : Çok katlı oyma. Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

107 93 Kullanılan Renk : a. Zemin : Siyah. b. Süsleme : Krem, yeşil, pembe, turuncu, beyaz, mavi, sarı, ebruli. Kullanılan Motifler : Stilize bitkisel bezemeler ve vazo şeklinde nesneli bezemeler. Kompozisyon : Zemine oturan üç vazo ve bu vazoların içinden çıkan stilize çiçek motifleri, kompozisyonun ana şemasını oluşturmuştur. Ortadaki vazo daha yüksekte olup, içinden çıkan çiçekler kompozisyonun üst kısmına kadar ulaşmaktadır. Vazodan çıkan çiçeklerin yanı sıra kalan boşluklara bağımsız olarak yine çiçek motifleri serpiştirilmiştir. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998; Çağman, 2000, Çetintaş, 2006.

108 94 Fotoğraf 50 Derviş Hasan Eyyubi nin Yazı Çekmecesi. Örnek No : 25 Fotoğraf No : 50 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : C.Y. 463 Tarih : XVIII. Yüzyıl (1718) Boyutlar : 37,5 x 18,5 x 13 cm. Uygulanan Teknik : Çok katlı Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt. b. Süsleme : Kağıt. Kullanılan Renk : a. Zemin : Kahverengi, mavi. b. Süsleme : Yeşil, kırmızı, mavi, sarı, bej, açık kahve, beyaz.

109 95 Kullanılan Motifler : Bitkisel bezemelerden oluşmuş stilize edilmiş ağaç ve çiçek motifleri, insan figürleri, at, ördek, leylek, sülün, kuş gibi hayvan figürleri, bina ve gemi gibi nesneli bezemeler. Kompozisyon : İçinde çeşitli hayvanların, insan figürlerinin ve binaların da yer aldığı, dağ, içinde gemilerin yüzdüğü deniz ve orman manzarası. İlgili Yayınlar : Uzluk 1945; Çığ, 1957; Renda, 1977; Çetintaş, 2001.

110 96 Fotoğraf 51 Derviş Hasan Eyyubi İmzalı Çekmecenin İç Kapağı. Örnek No : 25 a Fotoğraf No : 51 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : C.Y. 463 Tarih : XVIII. Yüzyıl (1718) Boyutlar : 37,5 x 18,5 x 13 cm. Uygulanan Teknik : Çok katlı Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt. b. Süsleme : Kağıt. Kullanılan Renk : a. Zemin : Kahverengi, mavi. b. Süsleme : Yeşil, kırmızı, mavi, sarı, bej, açık kahve, beyaz.

111 97 Kullanılan Motifler : Bitkisel bezemelerden oluşmuş stilize edilmiş ağaç ve çiçek motifleri, insan figürleri, at, ördek, leylek, sülün, kuş gibi hayvan figürleri, hat, cami, bina ve kayık gibi nesneli bezemeler, bulut, dağ, deniz gibi doğa görünümleri. Kompozisyon : İçinde çeşitli hayvanların, insan figürlerinin ve binaların da yer aldığı, dağ, içinde gemilerin yüzdüğü deniz ve orman manzarası. İlgili Yayınlar : Uzluk 1945; Çığ, 1957; Renda, 1977; Çetintaş, 2001.

112 98 Fotoğraf 52 Cambazzade Osman ın İmzalı Manzara Oyması. Örnek No : 26 Fotoğraf No : 52 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : H Tarih : 1136 H./1723 M. Boyutlar : 14 x 19 cm. Uygulanan Teknik : Çok katlı oyma. Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt

113 99 Kullanılan Renk : a. Zemin : Siyah. b. Süsleme : Krem, yeşil, pembe, yavruağzı, açık mavi, sarı, ebruli. Kullanılan Motifler : Yazılı, figürlü, stilize bitkisel bezemelerden oluşmuş ağaç ve çiçek motifleri, kuş, tilki, köpek, balık, sincap, ördek, leylek gibi hayvan figürleri. Kompozisyon : Dikdörtgen kompozisyonda orman içinde çeşitli kuşların ve hayvanların bulunduğu önünden akarsu geçen manzara görünümü tasvir edilmiştir. Kompozisyonun sağ alt köşesinde yine kağıttan kesilerek yapıştırılmış Cambazzade Osman ın imzası bulunmaktadır. İlgili Yayınlar : Mesara, 1998; Çağman, 2000

114 100 Fotoğraf 53 Sanatçısı Bilinmeyen Yazı Çekmecesinden Dış Görünüm. Örnek No : 27 Fotoğraf No : 53 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : C.Y. 455 Tarih : XVIII. Yüzyıl Boyutlar : 18,5 x 4,5 cm. Uygulanan Teknik : Çok katlı Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt Kullanılan Renk : a. Zemin : - b. Süsleme : Bej, lacivert, pembe, koyu yeşil, mavi, kahverengi, kızıl. Kullanılan Motifler : Cami, sütun, bina gibi nesneli bezemeler, bulut ve dağ gibi doğa görünümleri, ağaçlardan oluşan bitkisel bezemeler.

115 101 Kompozisyon : Çekmeceyi oluşturan kompozisyonlar, muhtemelen dönemin İstanbul görünümlerini yansıtmaktadır. Hafif perspektif etkileri görülmekte olan manzarada arkada dağlar ve ağaçlar, bulutlu gökyüzü, önünde sütun olan binalarla, cami minaresine yer verilmiştir. İlgili Yayınlar : Renda, 1977.

116 102 Fotoğraf 54 Sanatçısı Bilinmeyen Yazı Çekmecesinden İç Görünüm. Örnek No : 27 b Fotoğraf No : 54 İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi Envanter No : C.Y. 455 Tarih : XVIII. Yüzyıl Boyutlar : 18,5 x 4,5 cm. Uygulanan Teknik : Çok katlı Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt Kullanılan Renk : a. Zemin : - b. Süsleme : Bej, lacivert, pembe, koyu yeşil, mavi, kahverengi, kızıl, Kullanılan Motifler : Cami minareleri, yalılar, evler, köprüler, demirlemiş gemiler ve denizde yandan çarklı bir gemi ile yelkenliler, bulut, orman ve deniz gibi doğa görünümleri, ağaçlardan oluşan bitkisel bezemeler.

117 103 Kompozisyon : Çekmeceyi oluşturan kompozisyonlar, muhtemelen dönemin İstanbul görünümlerini yansıtmaktadır. Hafif perspektif etkileri görülmekte olan manzaralarda denizde yelkenli ve yandan çarklı gemiler, sahilde binalar, ağaçlar, bulutlu gökyüzü gibi elemanlara yer verilmiştir. Özellikle incecik minareleriyle camiler ve küçük detaylarına kadar binalar örneklerin ne denli itinayla yapıldığını anlatmaktadır. İlgili Yayınlar : Renda, 1977.

118 104 Fotoğraf 55 Kur an-ı Kerim Cüzünün Üzerine Yapıştırılmış Oyma Etiket. Örnek No : 28 Fotoğraf No : 55 İlgili Koleksiyon : Sahip Ata Vakıf Müzesi Envanter No : 69 Tarih : H. 1201/M Boyutlar : 14.5 x 21 cm. Uygulanan Teknik : Erkek Oyma. Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kumaş. b. Süsleme : Kağıt.

119 105 Kullanılan Renk : a. Zemin : Yeşil. b. Süsleme : Krem. Kullanılan Motifler : - Kompozisyon : Deri cilt ortasına kesilerek etiket amaçlı olarak yapıştırılmıştır.

120 106 Fotoğraf 56 Kur an-ı Kerim Cüzünün Üzerine ve Kenarlarına Yapıştırılmış Oyma Etiket. Örnek No : 29 Fotoğraf No : 56 İlgili Koleksiyon : Sahip Ata Vakıf Müzesi Envanter No : - Tarih : H. 1253/M Boyutlar : - Uygulanan Teknik : Erkek Oyma. Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kumaş. b. Süsleme : Kağıt.

121 107 Kullanılan Renk : a. Zemin : Eflatun. b. Süsleme : Beyaz. Kullanılan Motifler : - Kompozisyon : Bez cildin üzerine ön ve arka yüzünde köşelere özensizce kesilerek yapıştırılmış beyaz küçük kağıtlar, ön yüzünde iki parça halinde yapıştırılmış etiket bulunmaktadır. İlgili Yayınlar : -

122 108 Fotoğraf 57 Kur an-ı Kerim Cüzünün Üzerinde Vazo Şeklinde Kesilerek Yapıştırılmış Oyma Etiket. Örnek No : 30 Fotoğraf No : 57 İlgili Koleksiyon : Sahip Ata Vakıf Müzesi Envanter No : 63 Tarih : 1282 H./ 1865 M. Boyutlar : Uygulanan Teknik : Erkek Oyma. Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Deri. b. Süsleme : Kağıt.

123 109 Kullanılan Renk : a. Zemin : Siyah. b. Süsleme : Bej. Kullanılan Motifler : Vazo biçiminde nesneli bezeme. Kompozisyon : Deri cildin ortasına vazo görünümünde kesilerek etiket amaçlı olarak yapıştırılmıştır. İlgili Yayınlar : -

124 110 Fotoğraf 58 Mücellit Mehmed Rıfat ın Oyma Yazılı Levhası. Örnek No : 31 Fotoğraf No : 58 İlgili Koleksiyon : Antalya Müzesi Envanter No : 183 Tarih : XIX. y.y. Boyutlar : 76 x 64 cm. Uygulanan Teknik : Dişi oyma Kullanılan Malzeme : a. Zemin : Kağıt b. Süsleme : Kağıt