IX. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ EGE ÜNİVERSİTESİ İZMİR DEMOKRASİ ÜNİVERSİTESİ. Mimarlık Fakültesi

Transkript

1 EGE ÜNİVERSİTESİ Güzel Sanatlar, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi KASTAMONU ÜNİVERSİTESİ Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi İZMİR DEMOKRASİ ÜNİVERSİTESİ Mimarlık Fakültesi Ege ART SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Türk El Sanatları Arş. ve Uyg. Merkezi IX. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ IX. INTERNATIONAL TURKIC ART, HISTORY AND FOLKLORE CONGRESS / ART ACTIVITIES Editör: Ahmet AYTAÇ Eylül (September) 2017-Bayındır/İzmir

2 Tüm hakları saklıdır. Copyright sahibinin izni olmaksızın, kitabın tümünün veya bir kısmının, elektronik, mekanik ya da fotokopi ile basımı, yayımı, çoğaltılması ve dağıtımı yapılamaz. Sayfa Tasarımı Ahmet AYTAÇ Kapak Tasarımı Ahmet AYTAÇ Dizgi ve Baskı Anka Basım Yayın Ltd. Şti. Basım Tarihi: Kitapta Yer alan metinler, fotoğraf, resim, şekil ve çizimler, alıntı ile kaynakça sorumlulukları yazarlarına aittir.

3 KASTAMONU YAZMA ESER KÜTÜPHANESİNDE BULUNAN 37 HK 4214 ENVANTER NUMARALI ALBÜMÜN KİTAP SANATLARI AÇISINDAN İNCELENMESİ (EVALUATION OF THE ALBUM (INV. NO. 37 HK 4214) IN TERMS OF BOOK ARTS HELD BY THE KASTAMONU LIBRARY OF MANUSCRIPTS ABSTRACT) İ. M. V. Noyan GÜVEN * Muhammet BİLGEN In Turkey, it is very enriching in terms of works, and if necessary, the libraries are manuscripts. These artifacts are valuable treasures that illuminate the unknowns of the past, which we learn about the origins of our culture and our art, as well as the historical values and properties of museum work. Manuscripts and documents in museums, libraries and archives will be examined and analyzed by specialists and new information and findings will be presented to the use of arts and sciences. In line with this aim, the album with 37 hk 4214 inventory number in Kastamonu Written Works Library constituted the subject of this declaration with its features which are included in terms of Turkish arts. The work, which is understood from the signature of the calligrapher's book "İsmail Zühdi" by his calligrapher and includes his works, has a decorated leather skin. On the inside of the skin cover is the expression "Zühdi deceased". The edges of the album pages, where none of the pages are found on the date plates and 14 of which are in the works, are decorated with marbles. In addition to the works of thuluth and nasih meşk in the writing area which is limited and divided by gold rulers, there are also illumination works (armpit illuminations) showing 18 th century features. In this study, the features of the ornamentation of calligraphy and calligraphy of 37 hk 4214 inventory number, the characteristics of calligraphy and writing, the characteristics of the marbles used on the edges of the page, the types and bonding techniques, the motif, composition and color characteristics of the adorned areas have been examined and analyzed. Keywords: Album, ebru, Calligrapher İsmail Zühdi, illumination, Turkish art. GİRİŞ Kütüphane müze ve arşivlerde yer alan yazmaların arasında murakka albümleri olarak isimlendirilen eserler de yer alır. Bu eserler, birbirinden bağımsız olarak yazılmış hat örneklerinin ya da ebru, minyatür, tezhip çalışmaları gibi levhaların yan yana eklenerek ya da bir kitap teşkil edecek şekilde bir araya getirilerek ciltlenmesi sonucu üretilir. Ayrı kağıtlara yazılmış ya da yapılmış işlerin bir araya toplanarak mecmua haline getirildiği bu çalışmalara murakka albümleri adı verilir (Özen, 1985:49). * Yrd. Doç. Kastamonu Üniversitesi Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, Kastamonu. Yrd. Doç. Kastamonu Üniversitesi Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, Kastamonu. 215

4 Müze, kütüphane ve arşivlerde sanatsal yönü ile ihtiva ettiği bilgiler açısından önemli olan bu bağlamda araştırmacılar tarafından çalışılmayı bekleyen çok sayıda eser vardır. Bu eserlerin bir kısmı da Kastamonu Yazma Eserler Kütüphanesi nde bulunmaktadır. Kütüphanedeki eserlerin bir kısmı araştırmacılar tarafından çalışılmış, büyük çoğunluğu internet ortamına aktarılmış, geriye kalanların ise internet ortamına aktarılma çalışması devam etmektedir. Kastamonu Yazma Eserler Kütüphanesi nde bulunan ve bu çalışmaya konu olan 37 hk 4214 envanter numaralı murakka albümü, Türk sanatları açısından önemli örnekleri içerir. Eserin deri cildinde geometrik şemse motifi ve cildin sayfa kenarlarında geçme motifi yer alır. Kahverengi deri cildin sayfa kenarlarında yer alan geçme motifleri yekşah tekniğinde yapılmış ve ezme altınla renklendirilmiştir (Bkz. Fotoğraf-1). Meşk çalışmalarından oluşan 23,5x16 cm ölçülerindeki albümün son sayfasında yer alan imza satırında Sevvedehu İsmail Zühdi ğufirelehu kaydı yer alır (Bkz. Fotoğraf-8). Ön cilt kapağının iç kısmında Zühdi merhum, arka cilt kapağının iç kısmında ise Sevvedehu Zühdi ibaresi yer alır (Bkz. Fotoğraf-9). Tezhip özelliklerine bakıldığında 18. yüzyıl özelliklerini gösteren süslemeler eserin 18. yüzyıla ait olduğu düşüncesini güçlendirmektedir. Kaynaklarda Hattat İsmail Zühdi (?-1806) ile ilgili bilgilere bakıldığında 18. yüzyılda yaşamış, Mustafa Rakım ın ağabeyisi aynı zamanda da hocası olduğu bilgilerine ulaşılır (Mert, 2014:137, Derman, 2001: , İnal, 1970: ). Murakkada yer alan meşk yazıları Hattat Mustafa Rakım ın ( ) ağabeyisi ve hocası olan Hattat İsmail Zühdi nin bilinen yazıları ile karşılaştırıldığında büyük benzerlik olduğu görülür. Bu benzerlik eserin hattatının 18. yüzyılda yaşamış Hattat İsmail Zühdi olduğu düşüncesini güçlendirmiştir. Albümün sayfalarında alt ve üst satırlarda sülüs hattı ile yazılmış satırlar yer alır. Sayfanın ortasında ise nesih hattı ile yazılmış iki satır ve bu satırların başında ve sonunda koltuk tezhibi alanları bulunur. Koltuk alanlarındaki tezhiplerden aynı sayfadaki sağ ve sol koltuk desenleri birbirleri ile aynıdır sayfalarda her sayfanınki bir diğerinden farklı, sayfalarda ki koltuk desenleri birbirleri ile aynı, sayfalarda da kendi içinde aynı kompozisyon kullanılmıştır. Buda koltuk tezhiplerinde 8 farklı kompozisyonun kullanıldığını gösterir. Albümün sayfa kenarları incelendiğinde bütün sayfaların sayfa kenarlarında (dış pervazlarında) süsleme unsuru olarak ebrunun kullanıldığı görülür. Hatip ebrusu çeşidi ile süslenen sayfa kenarlarında en az 3 farklı hatip ebrusu kullanılmıştır. Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesinde Bulunan 37 Hk 4214 Envanter Numaralı Albümün Cilt, Ebru ve Tezhiplerinin İncelenmesi Eserin Rabbi yessir vela tuessir rabbi temmim bilhayr meşki ile başlayan ilk sayfasındaki koltuk alanlarında halkâr tarzında resmedilmiş bitkisel motifler, ezme altın kullanılarak akıtma (sulandırma) tekniğinde renklendirilmiş ve altınla tahrirlenmiştir. Penç, çıkma, hançer yaprak, basit yaprak ve tirfiller, kullanılan motiflerdir. Alt satırdaki sülüs yazının son harfi olan f harfinin kuyruğu gonca motifine benzer bir motifle devam ettirilerek bitirilmiştir. Yazı alanı altın cetvellerle çevrelenmiş, sülüs nesih yazı alanları ile koltuk tezhibi alanları da ince altın cetvellerle birbirinden ayrılmıştır (Bkz. Fotoğraf-2). 216

5 Sayfanın kenarları 2 cm genişliğinde hatip ebrusu ile çevrelenmiştir. Sayfa kenarlarındaki ebrular kullanılan renk, kompozisyon ve formların dizilimi açılarından incelendiğinde, sağ, sol ve üst kenarlardaki ebrular birbiri ile benzeşmekte, alt kenardaki ebru tamamen farklı özellikler göstermektedir. Bu sayfada köşelere denk gelen birleştirme yerlerinden dört parça ebrunun kullanıldığı anlaşılmaktadır (Bkz. Fotoğraf-2). İkinci sayfada koltuk alanlarında halkâr tarzında akıtma tekniği ile hançer yaprakları ve tirfillerden oluşan kompozisyon, ezme altınla renklendirilmiş ve tahrirlenmiştir. Sayfanın cetvelleri bir önceki sayfa ile aynıdır. Sülüs hattı ile yazılmış ilk satırın sonunda sıvama altınla çarkıfelek formunda durak işareti yapılmış, siyah boya ile tahrir çekilmiştir. Sayfa kenarları yine iki cm genişliğinde, aynı ebru ile kaplanmıştır. Köşelere denk gelen ek yerleri motif uyumuna dikkat edilerek kesilmiş ve kâğıdın kot farkı el ile inceltilerek yapıştırılmıştır. Buda ek yerlerinin belirsizleşmesini sağlamıştır (Bkz. Fotoğraf-2). Üçüncü sayfada penç, hançer yaprakları ve tirfiller kullanılarak çarkıfelek görüntüsünde oluşturulan koltuk alanı tasarımı halkâr tarzında ezme altınla renklendirilip tahrirlenmiştir. Satır alanlarında herhangi bir motife rastlanmamıştır. Cetveller ilk iki sayfa ile aynıdır. Sayfa kenarlarındaki ebrulara bakıldığında sağ ve alt kenarın ebruları aynı, üst ve sol kenarın ebruları da birbirleri ile aynıdır. Dolayısı ile bu sayfada iki farklı sayfa hatip ebrusunun kullanıldığı görülür. Köşelere denk gelen ek yerleri desen uyumuna dikkat edilmeden düz bir şekilde kesilmiş ve kâğıdın kot farkı giderilmeden yapıştırılmıştır (Bkz. Fotoğraf-3). Dördüncü sayfanın cetvelleri önceki sayfalarla aynıdır. Koltuk alanlarında halkâr tarzında, çıkma, hatayi, hançer yaprağı ve tirfillerden oluşan kompozisyon, ezme altınla, akıtma tekniğinde renklendirilmiş ve tahrirleri çekilmiştir. Ebrular incelendiğinde dördüncü sayfanın sağ ve üst kenarın ebruları birbirleri ile aynı, sol ve alt kenarın ebruları da birbirleri ile aynıdır. Sol üst köşenin ek yerinde kâğıdın kot farkı elle alınarak yapıştırılmış, diğer köşelerde düz kesilen ebru direk yapıştırılmıştır (Bkz. Fotoğraf-3). Eserin sayfalarında koltuk tezhibi alanlarında aynı kompozisyon ve renkler kullanılmıştır. Rumi ve bitkisel motiflerin (penç, gonca, yaprak) kullanıldığı tezhip alanının zemininde kobalt ve sarı sıvama altın, motiflerde ise yeşil altın, mavi, mor, pembe, turuncu renkler görülür. Desen siyahla tahrirlenmiş ve rumi motifleri iğne perdahı ile süslenmiştir. Koltuk alanının etrafındaki cetveller vişneçürüğü renginde boyanmış ve geometrik şekillerle (+) bezenmiştir (Bkz. Fotoğraf-4-5). Beşinci sayfanın ebruları birbirleri ile benzeşmektedir. Renklerle farklı sıralar oluşturulmuştur. Üst köşelerdeki ek yerleri, kâğıdın kot farkı elle alınarak yapıştırılmış, alt köşelerde ise buna dikkat edilmemiştir. Altıncı sayfanın sayfa kenarlarında tek sayfadan kesilen ebru parçaları kullanılmıştır. Bütün ek yerlerinde ebru kâğıdının kot farkları giderilerek yapıştırılmıştır. Yedinci sayfada sağ, sol, üst kenar ebruları aynı, alt kenar ebrusu farklıdır. Bu sayfanın dört kenarına denk gelen ek yerlerinde ebru kâğıtlarının kot farkı giderilerek yapıştırma işlemi yapılmıştır. Sekizinci sayfada sağ ve alt kenar ebruları birbiri ile benzeşmekte, sol ve üst kenar ebruları da birbiri ile benzeşmektedir. Ek yerleri kot farkı giderilerek desen uyumuna bakılmaksızın yapıştırılmıştır (Bkz. Fotoğraf-4-5). 217

6 Dokuzuncu sayfanın koltuk tezhiplerinde sıvama altın zemin üzerine, turuncu, mavi, mor ve yeşil renkler de, penç ve yaprak motiflerinden oluşan bitkisel kompozisyon kullanılıştır. Koltuk alanını çevreleyen cetvellerin içinde vişneçürüğüne yakın bir tonda renk kullanılmış ve geometrik (-) motifle bezenmiştir. Sayfayı çevreleyen diğer cetveller önceki sayfalarla aynı form ve ölçülerdedir. Üstteki sülüs yazı hattı ile yazılmış yazı alanında sıvama altınla renklendirilmiş çarkıfelek formunda nokta motifi, alttaki sülüs yazı hattı ile yazılmış yazı satırının sonundaki kaf harfinin kuyruğuna bağlı olarak ta yine sıvama altınla renklendirilmiş yaprak ve tirfil motifi yer alır. Sayfa kenarlarındaki 2 cm lik ebrular birbirleri ile aynıdır. Köşelere denk gelen ebru birleşim noktalarından üst köşeler ve sol alt köşeye denk gelen ek yerlerinde ebru kâğıdının kot farkı alınarak, fakat desen uyumuna pek dikkat edilmeden yapıştırılmış, sağ alt köşedeki birleşim yerinde ise kâğıdın kot farkı alınmadan doğrudan yapıştırılmıştır (Bkz. Fotoğraf-6). Onuncu sayfanın koltuk alanlarında sarı sıvama altın zemin üzerine penç ve yaprak motiflerinden oluşan bitkisel bezeme örneği mor, turuncu, yeşil, mavi renkler kullanılarak yapılmıştır. Koltuk tezhibi alanını çevreleyen cetveller ve bu cetvellerde kullanılan bezeme dokuzuncu sayfadaki örnekle aynıdır. Sayfa kenarlarındaki dört parçadan oluşan iki cm genişliğindeki ebruların hepsi birbiri ile aynıdır. Köşelere denk gelen birleşme yerlerinde ebru kâğıdının kot farkı inceltilmeden yapıştırma işlemi yapılmıştır (Bkz. Fotoğraf-6). Geriye kalan diğer 4 sayfadaki ( ) koltuk tezhipleri kompozisyon açısından birbirleri ile aynıdır. Koltuk alanlarını çevreleyen cetveller ve cetvel bezemeleri de dokuz ve onuncu sayfalarla aynıdır. Koltuk tezhibi alanının zemini sıvama sarı altınla renklendirilmiş, penç ve yapraklardan oluşan bitkisel bezeme kompozisyonu mavi, mor, turuncu ve yeşil renklerle boyanmıştır. Koltuk alanları dışındaki cetveller bütün sayfalarda aynı özelliklere sahiptir (Bkz. Fotoğraf-7-8). On ikinci sayfada, alttaki sülüs hattı ile yazılmış satırın son harfi olan mim harfinin kuyruğu, cetvel üzerine taşırılmış, on dördüncü sayfada ise alt ve üstte sülüs hattı ile yazılmış her iki satırında son harfleri, hem cetvelin üzerine hem de cetveller dışında kalan ebrunun üzerine taşırılmıştır. Bu durum ebruların yazılardan sonra yapılmış olma ihtimalini ortadan kaldırmaktadır (Bkz. Fotoğraf-7-8). On bir ve on ikinci sayfaların kenarlarında kullanılan ebrularda farklılık yoktur. Ebruların, on ikinci sayfanın üst ve sol alt köşelerindeki ek yerlerinde kâğıt elle inceltilerek yapıştırılmış, sağ alt köşedeki ek yerinde ve on birinci sayfanın bütün köşelerindeki ek yerlerinde ebru kâğıdının kot farkı giderilmeden yapıştırma işlemi gerçekleştirilmiştir. On üç ve on dördüncü sayfalarda, zemin daha sıkı tutularak yapılmış, yoğun desenli yeni bir hatip ebrusu kullanılmıştır. Bu özelliği ile on üç ve on dördüncü sayfalarda kullanılan hatip ebrular diğer sayfalardaki hatip ebru örneklerinden farklıdır. Son iki sayfanın ebrularının köşelerdeki ek yerlerinde kâğıdın kot farkı elle inceltilerek yapıştırılmış, böylelikle ek yerlerinin görünürlüğü mümkün olduğunca gizlenmeye çalışılmıştır (Bkz. Fotoğraf-7-8). SONUÇ İncelenen murakka albümünün tezhipleri motif, renk ve kompozisyon açısından 18. yüzyıl özellikleri göstermektedir. Bütün sayfalar incelendiğinde, tek sayfadaki sağ ve sol koltuklarda aynı kompozisyonun kullanıldığı, sayfaların her birinde diğer sayfalardan farklı kompozisyonların kullanıldığı anlaşılmıştır sayfalarda aynı desenin, sayfalarda da kendi 218

7 içinde aynı olan koltuk kompozisyonunun kullanıldığı görülür sayfaların koltuk alanlarını çevreleyen cetvellerde bezeme görülmezken geriye kalan sayfaların koltuk alanlarını çevreleyen cetvellerde vişneçürüğü renk üzerine geometrik basit motifler (+, -) kullanılmıştır. Eserin cildinde, ön ve arka kapakta aynı olmak üzere geometrik bezemeli şemse motifi ve sayfanın dış kenarlarını çevreleyen sarmal zencerek motifi yekşah tekniğinde yapılmış ve sıvama altınla renklendirilmiştir. Sülüs ve nesih meşklerinin yer aldığı murakka albümünün 23,5X16 cm ölçülerindeki sayfa kenarlarında 2 cm genişliğinde hatip ebruları yer alır. Bütün sayfaların kenarlarındaki hatip ebruları detaylı incelendiğinde renk sıralaması, kullanılan renkler ve kompozisyon düzeni açısından birbirinden farklı 3 adet hatip ebrusunun parçalarından oluştuğu düşünülmektedir. Fakat hatip ebrusu, boyanın biz ile kitre üzerine sırayla damlatılarak uygulandığından, eserin ebrularını yapan sanatçı hatip deseni verirken bazı sıralarda farklı renk ve renk düzenlemesini kullanmış olabileceği muhtemeldir. Sayfa kenarlarına ebrular parça parça yapıştırılırken bazı birleşim noktalarında kâğıdın kot farkı elle inceltilmiş, diğer yerlerde de desen uyumuna dikkat edilmeden doğrudan yapıştırılmıştır. Ebru parçalarının yapıştırılırken elle inceltilerek kot farkı alınıp yapıştırılan yerlerinde, estetik açıdan daha uyumlu bir görüntü elde edilmeye çalışılmış ve kâğıdın çabuk yıpranmasının önüne geçilmesi hedeflenmiştir. Albümün son sayfasında yer alan imza satırında Sevvedehu İsmail Zühdi ğufirelehu kaydı yer alır. Hattat İsmail Zühdi nin (?-1806) diğer yazıları incelendiğinde benzer şekilde imza attığı ve yazı karakterlerinin benzediği görülmüştür. Bu benzerlik eserin hattatının 18. yüzyılda yaşamış Hattat İsmail Zühdi olduğu düşüncesini güçlendirmiştir. Ayrıca eserin tezhiplerinin de 18. yüzyıl özellikleri göstermesi yazıların hattatının İsmail Zühdi olduğunu destekleyen diğer unsurdur. Kaynaklarda Hattat İsmail Zühdi ile ilgili bilgilerde, 18. yüzyılda yaşadığı, Mustafa Rakım ın ağabeyisi aynı zamanda da hocası olduğu, döneminin en başarılı ve ünlü hattatlarından biri olduğu bilgilerine ulaşılır. Yukarıda belirtilen veriler doğrultusunda 37 hk 4214 envanter numaralı Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi nde bulunan murakka albümü Türk sanatları açısından büyük değere ve öneme sahiptir. Ebru örneklerinde sanatçısına ve hangi tarihte yapıldığına dair bir ibareye genelde rastlanamadığından yazma eserlerdeki ebruların tarihlendirilmesi noktasında sıkıntı yaşanmaktadır. Fakat bu çalışmada elde edilen bulgularla sayfa kenarlarındaki ebruların hat yazılarıyla aynı ya da daha eski bir tarihe dayandığı bilgisine ulaşılmıştır. Bu bağlamda yine aynı dönem yaşamış olan Ayasofya Camii nin hatibi ve hatip ebrusunun mucidi Hatip Mehmet Efendi tam bu noktada düşünülmesi gereken bir ayrıntıdır. Albümün söz konusu ebruları kanaatimizce ya Hatip Mehmet Efendi ye ya da o dönemki (muhtemel) öğrencilerine ait olabileceğidir. On dördüncü sayfadaki ebru pervazların üst ve alt satırlardaki harf taşmaları bu düşünceyi güçlü kılmaktadır. KAYNAKÇA DERMAN, Uğur, İsmail Zühdü, Yeni, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2001, C. 23, s İNAL, Mahmud Kemal, Son Hattatlar, İstanbul, 1970, MEB Matbaası, s MERT, Talip, Hattat İsmail Zühdü Efendi, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sivas, 2014, C. XVIII, Sayı:2, s

8 ÖZEN, Mine Esiner, Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü, İstanbul, 1985, İ.Ü. Fen Fakültesi Döner Sermaye İşletmesi Prof. Dr. Nazım Terzioğlu Basım Atölyesi, 95 S. Ek-1 FOTOĞRAFLAR Fotoğraf -1 Fotoğraf -2 Fotoğraf -3 Fotoğraf -4 Fotoğraf- 5 Fotoğraf -6 Fotoğraf- 7 Fotoğraf -8 Fotoğraf