KUR AN DA İNÂBE KAVRAMI: DİNÎ TECRÜBE AÇISINDAN BİR YAKLAŞIM

Transkript

1 , ss KUR AN DA İNÂBE KAVRAMI: DİNÎ TECRÜBE AÇISINDAN BİR YAKLAŞIM Abdurrahman KASAPOĞLU * Özet Kur an da İnâbe Kavramı - Dinî Tecrübe Açısından Bir Yaklaşım - İnâbe, mü min kişiliğini tamamlayan temel unsurlardan birisidir. Müfessirlerin Kur an da geçen inâbe kavramına verdikleri ortak anlam, kulun Allah a yönelmesidir. Bazı âyetlerde inâbe kavramı doğrudan ve öncelikli olarak tevbe etmek anlamında kullanılmıştır. Nitekim bu durum, tasavvuf disiplininde inâbe nin kazandığı anlamda da kendini açıkça göstermektedir. Tasavvufta inâbe makamı, tevbe olarak ifade edilmektedir. Müfessirler, inâbe yi açıklarken, onu sadece duygusal ve zihinsel boyutla sınırlamamış, ibadet ve itaatı da içine alacak şekilde değerlendirmişlerdir. Anahtar kelimeler: Dinî tecrübe, tevbe, Allah a yönelme, Abstract The Concept of Inabe in Koran Inabe is one of the main elements that makes the believer s personality a whole. The common meaning Interpreters on the Koran attribute to the term inabe which is used in Koran is believers inclining towards God. In some verses in the Koran the concept of inabe is primarily and directly used in the sense of repentance. This sense of the concept of inabe has an especial appearence in Islamic mysticism. In Sufism, the inabe Maqam is explained in terms of repentance. When the Interpreters explain the implications of the term inabe they don t reduce its meaning to emotional and mental acts, but also they include the acts of worship and obedience into its meaning. Key words: Religious experience, repentance, inclinin towards God * Yrd. Doç. Dr., İnönü Ü. İlahiyat Fak.

2 138 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman KASAPOĞLU Giriş İnâbe, bir mü minin Allah ile olan ilişkisini anlatan önemli Kur an kavramlarından birisidir. Tasavvuf disiplini ise, inâbe kelimesinin anlamını Kur an daki amaç ve mahiyetine bağlı kalarak zenginleştirmiş ve manevî eğitim süreçlerinde yaygın olarak kullanılan bir kavram haline getirmiştir. İnâbe nin Allah insan ilişkisinin hangi boyutlarını ifade ettiğini anlamanın en sağlıklı yolu Kur an a başvurmaktır. Biz bu amaçla inâbe kavramının yer aldığı âyetleri müfessirlerin yorumları doğrultusunda değerlendireceğiz. İnâbe her şeyden önce bir dinî tecrübedir. Bu yüzden araştırmamızda, dinî tecrübe alanında öne çıkan düşünürlerin temel görüşlerine ve dinî tecrübe hakkında din psikolojisinin ortaya koyduğu genel bakış açısına kısaca yer vereceğiz. İnâbe nin nasıl bir dinî tecrübe olduğunu anlayabilmek için, dinî tecrübe kuramcılarının görüşlerini ve din psikolojisinin verilerini Kur an ın verileriyle karşılaştıracağız. Dinî Tecrübe Kuramcıları William James e göre, duygu dindarlığın en derin kaynağıdır. Örneğin, Allah korkusu, ilâhî sevgi, aşk ve bağlılık tamamen insana özgü ruhsal bir durumdur. James, din duygusuna bir defada olup bitmiş bir psişik olay gözüyle bakmaz; din duygusunun bilinçle belirgin hale geldiği ve devamlılık arzettiği tezini savunur. James e göre dinin gerçek temeli olan dinî tecrübe, Tanrı nın göstergelerini algılamak ve ilâhî kudretle sezgisel ve duygusal bir ilişki kurmaktır. Dinî tecrübeler muhteşemdir, bir başka deyişle dinî duygular ciddiyet duygusuyla örülmüşlerdir. 1 W. James in bakış açısıyla din duygusu, tanrı ile doğrudan doğruya kaynaşma; visal hissidir. Bireyin, izlenimlerinde, duygularında, hal ve hareketlerinde Allah ile uygunlukta olduğunun bilincinde olmasıdır. James için, önemli olan, dinî tecrübenin oluşu ve şartları değil, pratikte yararlı sonuçlar sağlamasıdır. İlmî tecrübeden daha dolaysız ve derin olan dinî tecrübe, aynı zamanda ilmî tecrübe kadar gerçek ve faydalıdır. Dinî hayatın meyvesi sayılan kutsallık, 1 Antoine Vergote, Din İnanç ve İnançsızlık, Çev. Veysel Uysal, M.Ü.İ.F.V. Yayınları, İstanbul, 1999, s. 114; Neda Armaner, Din Psikolojisine Giriş, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1980, I/115, 117; Ahmet Albayrak, Dinî Tecrübenin Dışa Vurum Problemi, Milel ve Nihal, sayı: 2, 2005, s. 69; Hasan Kâtipoğlu, Emile Boutroux da Din Felsefesi, Elis Yayınları, Ankara, 2004, s. 179; Zeynep Nezahat Özeri, Okul Öncesi Din ve Ahlâk Eğitimi, DEM Yayınları, İstanbul, 2004, s. 61.

3 Kur an da İnâbe Kavramı: Dinî Tecrübe Açısından Bir Yaklaşım 139 dinî esaslardan mülhem olduğu durumlarda ahlâkî güçte, iyilik ve mutlulukta artışa yol açar. 2 James e göre, kişi kendisini acz ve çaresizlik içinde hissettiği anda din imdada yetişir. Bütün umutların kaybedildiği, bireyi çevreleyen hayatın adeta onu terk ettiği bir anda ortaya çıkabilen dinî duygu sayesinde insanın ruh dünyası yeniden canlanır. Kişi böylece bütün sıkıntılardan kurtulmuş, her türlü kaygıdan arınmış bir şekilde kendisini yepyeni bir dünyada bulur. 3 Schleiermacher den beri, dinin insanın bağımlılık duygusunu ifade ettiğine dikkat çekilmiştir. Schleiermacher, imanın bağlılık, mutlak tâbiilik, yüksek bir otoriteye koşulsuz teslimiyet duygusu olarak ifade etmiştir. O, Mutlak bağımlılık duygusu nu Tanrı ile irtibatlı olma durumu olarak görmüştür. 4 Rudolf Otto ya göre insan, kendi hayatında bir şekilde üstün bir güç ile karşı karşıya gelir; kendi varlığından tamamen farklı olan bir gerçeklikle kuşatıldığını hisseder. Önce celâlî anlamda, sonra cemâlî manada tecellilerle yüz yüze gelir. O nun bu gizemli, huşû verici, güçlü ve aynı zamanda güzel olan varoluşsal özellikleri karşısında büyülenir. Dinî tecrübede kutsal, tanımlanamaz, açıklanamaz, gizemli, huşû uyandıran ve hayran bırakan olarak kendini sunar. Otto, dinî tecrübeyi bir hisler terkibi olarak anlar. Bu hisler çeşitli biçimlerde doğarlar. Otto, üç belirgin his çeşidinden söz eder: Biz, bütün yaratıkların üzerinde yüce olan karşısında kendimizin, muhtaç, ezilmiş, önemsiz varlıklar olduğumuzu hissederiz. Biz, dinî korku hissini tecrübe eder, Tanrı nın müşahedesinde ürperir ve titreriz. Yine biz, bizi büyüleyen aşkın varlığa karşı içimizde hasret duyguları besleriz. 5 Theodule Ribot a göre ise, din duygusu iki farklı yapıdan meydana gelir. 2 Emile Boutroux, Çağdaş Felsefede İlim ve Din, Çev. Hasan Kâtipoğlu, M.E.B., İstanbul, 1997, s. 376; Neda Armaner, İnanç ve Hareket Bütünlüğü Bakımından Din Terbiyesi, M.E.B., İstanbul, 1967, s. 24; Osman Pazarlı, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1982, s. 108; M. Rahmi Balaban, İlim Ahlâk İman, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1984, s. 33; Celal Türer, William James ten Muhammed İkbal e, Felsefe Dünyası, sayı: 29, s Hüseyin Peker, Din Psikolojisi, Sönmez Yayınevi, Samsun, 1993, s. 64, 4 Paul Tillich, İmanın Dinamikleri, Çev. Fahrullah Terkan, Salih Özer, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2000, s. 45; Felicien Challaye, Dinler Tarihi, Çev. Samih Tiryakioğlu, Varlık Yayınları, İstanbul, 1998, s. 213; Paul E. Johnson, Dini Tecrübe, Çev. Recep Yaparel, Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: III, 1986, s. 202; Şaban Ali Düzgün, Tecrübe Dil ve Teoloji: Dini Tecrübe nin Teolojik Yorumu, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sayı: 13, 2004, s. 107; Hülya Alper, İmanın Psikolojik Yapısı, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2002, s Michael Peterson ve diğerleri, Akıl ve İnanç, Çev. Rahim Acar, Küre Yayınları, İstanbul, 2006, s ; Latif Tokat, Dinde Sembolizm, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2004, 84; Albayrak, a.g.m., s. 68; Bk. Düzgün, agm, s. 103.

4 140 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman KASAPOĞLU Birincisi korku ağırlıklıdır ki, haşyet ve ta zim gibi duyguları içerir. İkincisi ise, ferahlık ve huzur ağırlıklı olup güven, sevgi gibi yüksek duygu sentezlerini ihtiva eder. Birincisi bağlılık duygusuna, diğeri ise karşılıklı bir birliğe kadar giden gönül akışı duygusuna doğru yol alır. Din duygusundaki korkuda, diğer korkulardan ayrı olarak, sığınmak, sokulmak, ümitlenmek gibi eğilimler bulunur. 6 Joachim Wach ın ifade ettiği şekliyle dinî tecrübe, nihai gerçeklik olarak algıladığımız şey karşısındaki tepki verme tarzımızdır. Dinî tecrübe, pratik teslimiyetlere ve fiillere götürür. Kutsalın tecrübesi olarak tanımlanan dinî tecrübe, belli tutumlara ve farklı ifade şekillerine bürünür. J. Wach ın, dinî tecrübenin objektifleşme yönlerini sınıflaması üç türlüdür. Birincisi, dinî tecrübenin teorik anlatımı olan akîde, ikincisi pratik anlatım olan ibadet, üçüncüsü ise, sosyolojik anlatım olan dinî cemaattir. 7 Aynı sınıflamaya G. Gusdorf ta da rastlarız. 8 Dinî Tecrübenin Özellikleri Her tecrübe insanda bir tepki doğurur, dinî tecrübe de böyledir. Dinî tecrübe sırasında ortaya çıkan bir tepki, dinî duygu olarak adlandırılır. Din duygusu, dinî tecrübe esnasında hissedilen duyguları ve idrakleri ifade eden genel bir kavramdır. Dolayısıyla dinî duyguyu dinî tecrübe kavramı içine sokarak açıklayan düşünürlerde bu iki kavram eşdeğer olarak kullanılmıştır. 9 Dinî tecrübenin özünde Tanrı vardır. Dinî tecrübe kavramıyla, dindar kişiyi dünya ötesi güçlü bir gerçeklikle bağlantılı kılan farklı şiddet ve yoğunluktaki dinî yaşantılar kastedilir. Tanrısal rehberlik tecrübesi, ilâhî davet tecrübeleri, 6 Armaner, İnanç ve Hareket Bütünlüğü Bakımından Din Terbiyesi, s. 23; Peker, age, s Joachim Wach, Din Sosyolojisi, Çev. Ünver Günay, M.Ü.İ.F.V. Yayınları, İstanbul, 1995, s. 44; Joachim Wach, Dinler Tarihi, Çev. Fuat Aydın, Ataç Yayınları, İstanbul, 2004, s. 11; Charles, H. Long, Eliade ın Yapıtının Çağdaş İnsan İçin Anlamı, (Din ve Fenomenoloi, Haz. Constantin Tacou) Çev. Havva Köser, İz Yayıncılık, İstanbul, 2000, s. 93; Ünver Günay, Din Sosyolojisi, İnsan Yayınları, İstanbul, 1998, s. 217; Mehmet Taplamacıoğlu, Din Sosyolojisi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1983, s. 177; Albayrak, a.g.m., s Dinî tecrübeye anlamını veren Tanrı yla ilişki teorik, pratik ve sosyal olmak üzere üç boyutta değerlendirilir. Bunlar, imanın ikrarı, dinî pratik ve sosyolojik olarak bir dinî topluluğa bağlanmadır. (Georges Gusdorf, İnsan ve Tanrı, Çev. Zeki Özcan, Alfa Basım Yayım, İstanbul, 2000, s. 78) 9 Veysel Uysal, Din Psikolojisi Açısından Dinî Tutum Davranış ve Şahsiyet Özellikleri, M.Ü.İ.F. V. Yayınları, İstanbul, 1996, s. 20, 24; Sıdıka Albayrak, Mustafa Şekip Tunç un Bir Din Felsefesine Doğru Eserinde Din Psikolojisi, Tabula Rasa, sayı: 2, 2001, s

5 Kur an da İnâbe Kavramı: Dinî Tecrübe Açısından Bir Yaklaşım 141 ihtida tecrübeleri bu tür yaşantılardandır. 10 Dinî tecrübe, kutsal bir şeye başvurma yani en mükemmel bir değere ve değerlerin kaynağına objektif yönelmedir. Dinî duygu sürekli olarak ilâhî âleme yönelik ve oraya doğru yükselme çabası içerinde olan bir duygudur. Bu duygu, sonlunun sonsuz yüce kuvvete yönelmesi, güvenmesi, sığınması, teslim olması ve bağlanması ile sonuçlanır. Hisseden ve isteyen bireyin ilâhî kuvvete yönelmesi, bu yolda gayret göstermesi, onun dindarlığını ortaya koyar. 11 Dinî tecrübe kavramı, çok sayıda tecrübeyi içerir. Bu ifadeyi dar ve geniş anlamda kullanmak mümkündür. Dinî tecrübe tabiri, taklit derecesindeki dinî hayattan başlayarak her türlü dinî duygu, düşünce ve tutumu içine alabilecek şekilde, anlam bakımından geniş kapsamlı kullanılabilmektedir. 12 Dinî tecrübeler değişik şekillerde ifade edilebilmektedir. Bu konuda, ilgi/ihtiyaç, kavrayış/idrak, iman veya güven ve korku kavramlarıyla nitelenebilecek dörtlü bir dizi önerilmiştir. Bunlardan ilki, inanca istekli olma ve inanma arzusu şeklinde kendini gösterir. Bireyin kutsalla ilgili şuuru ikinci unsuru oluşturur. Üçüncü unsur yani güven, bireyin hayatının, güvenilen ilâhî gücün elinde olduğu bilincini yansıtır. 13 Dinî tecrübe, yeni bilgilere idraklere yol açar. Bu nedenle dinî tecrübeler insanın bütün yeteneklerini yani öğrenme ve algı süreçlerini, duygusal alanları harekete geçirir. Dinî tecrübe algılanışı itibariyle kognitif bir süreçtir. Kognitif içerikten yoksun olmamakla birlikte duygu yanı ağır basan bir tecrübedir. 14 Din duygusu tek bir duygu olmayıp kişiyi ilâhî varlığa yönelten, dinî tecrübe anında bireyin ruhunda beliren, birbirinden farklı, dinî nitelikli duygulardır. Korku, ümit, yüceltme, vecd, sevgi, saygı, varlığın anlamını merak, hayranlık, şükür, teslimiyet, bağlılık, sığınma, güven, mutluluk, ruhsal huzur, pişmanlık başlıca dinî duygular olarak karşımıza çıkar Nils G. Holm, Din Psikolojisine Giriş, Çev. Abdülkerim Bahadır, İnsan Yayınları, İstanbul, 2004, s. 43; İsmail R. Farukî, Tevhid, Çev. Dilaver Yardım, İnsan Yayınları, İstanbul, 1987, s Kerim Yavuz, Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1983, s. 35; Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, T.D.V. Yayınları, Ankara, 1993, s. 139; Johnson, a.g.m., s. 200; Armaner, Din Psikolojisine Giriş, I/115; Uysal, age, s. 23; Özeri, age, s Turan Koç, Din Dili, Rey Yayıncılık, Kayseri, 1995, s. 193; Mehmet Sait Reçber, Tanrı yı Bilmenin İmkânı ve Mahiyeti, Kitâbiyât, Ankara, 2004, s Charles Y. Glock, Dini Teslimiyetin Tetkiki Üzerine (Dindarlığın Boyutları), Çev. Faruk Karaca, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, sayı: 3, 2004, s. ; Ali Ulvi Mehmedoğlu, Kişilik ve Din, Dem Yayınları, İstanbul, 2004, s Mehmet S. Aydın, Din Felsefesi, Selçuk Yayınları, İstanbul, 1994, s ; Holm, age, s. 44; Albayrak, a.g.m., s M. Emin Köktaş, Türkiye de Dini Hayat, İşaret Yayınları, İstanbul, 1993, s. 54; Yurdagül Konuk,

6 142 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman KASAPOĞLU Dinî tecrübe, bir sosyal karşılık verme yani değerin ortaya çıkarılmasında ilâhî kudret ile işbirliği yapma çabasıdır. İnsanın kutsal varlık karşısında duyduğu haşyet, vb. gibi duygular bağımlılık, sonluluk gibi varoluşsal bilinci harekete geçirmekle kalmaz, aynı zamanda fiillerle sonuçlanır. Örneğin, kutsal önündeki ta zim ve huşû, ibadette ifadesini bulur. Dinî tecrübe, sadece yaşandığı anda değil, bireyin daha sonraki, düşünce, duygu, tutum ve davranışları üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Bireye birçok açıdan katkı sağlayan dinî tecrübenin insan karakterleri üzerinde olumlu etkileri olduğu kabul edilir. Manevî bir vecd, ahlâkî bir güç kazanımı ve sürekli bir karakter zenginliği dinî tecrübeden kaynaklanan etkilerin başında gelir. Dinî tecrübe içerisinde yaşanan korku duygusu, bireyde dinî sorumluluğun farkına varılmasına yol açan ahlâkî bir etki yapar. 16 Dinî tecrübeye konu olan kutsal varlık duyularla algılanamayan, tabiat üstü bir mahiyete sahiptir. Ancak bu yüce varlığın belirti ve tezahürlerini, insanın değişik tecrübe alanlarında tanımaya imkân veren yollar mevcuttur. Örneğin tabiat, kutsalın tecrübesinin yapıldığı alanlardan birisidir. Tabiat olayları ve evrendeki eşsiz yaratılış düzenlemesi insan ruhunu etkilemiş ve onu kutsala götüren bir rehber olmuştur. Bu tür tecrübelere tabiat tecrübesi denilmiştir. Bu tür tecrübede kişi, tamamen sıradan ve dinî olmayan bir objenin algılanışında, doğa üstü bir varlığı algılar görünür. Örneğin, insan geceleyin gökyüzüne bakar ve onu Tanrı nın bir eseri olarak algılar. 17 Tasavvuf Terimi Olarak İnâbe Tasavvuf terimi olarak inâbe, manevi eğitim almak isteyen kişinin bir mürşide başvurarak tarikate girmesi, tevbe etmek ve birinden el alma suretiyle Allah yoluna koyulması, şeyhe bağlanması, gönül vermesi anlamına gelir. Bir başka deyişle tarikata girme iznini dile getirir. İnâbe almak, bir kimsenin şeyhten el Okul Öncesi Çocuklarda Dinî duygunun Gelişimi ve Eğitimi, T.D.V. Yayınları, Ankara, 1994, s. 12; Hüseyin Certel, Din Psikolojisi, Andaç Yayınları, Ankara, 2003, s T. Hywel Hughes, Psikoloji ve Dini Hayat, Çev. A. Vahit İmamoğlu, Ömer Gültekin, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 10, 2004, s. 160; Ekrem Sarıkçıoğlu, Din Fenomenolojisi, Süleyman Demirel Üniversitesi Yayını, Isparta, 2002, s. 252; Yurdagül Mehmedoğlu, Erişkin Bireyin Kendilik Bilinci ve Din Eğitimi, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2001, s. 5; Johnson, a.g.m., s. 200; Hökelekli, age, s ; Aydın, age, s. 91; Koç, age, s. 194; Düzgün, agm, s Cafer Sadık Yaran, Günümüz Din Felsefesinde Tanrı İnancının Aklîliği, Etüt Yayınları, Samsun, 2000, s. 113; Hökelekli, age, s

7 Kur an da İnâbe Kavramı: Dinî Tecrübe Açısından Bir Yaklaşım 143 alması, ona intisab edip müridi olması; inâbe vermek, şeyhin bir kimseyi müritliğe, dervişliğe kabul etmesi, ona el vermesi, bağlı bulunduğu maneviyat yolunu isteyen kimseye telkin etmesi demektir. Bu etkinlik bir çeşit tören şeklinde gerçekleştirilir. Manevi eğitim almak isteyen kişi şeyhin huzurunda günahlarına tevbe eder, yalan söylemeyeceğine, hırsızlık yapmayacağına, zina gibi kötülükleri işlemeyeceğine dair söz verir. Örneğin Nakşibendilerde, Hak yoluna girecek kişi, önce mürşidini arar ve ondan tarikat alır, sonra da rehberinin eşliğinde manevî eğitime koyulur. 18 Kur an da anlatılan, bir kimsenin imana girmesi, İslâm dinine dahil olması, Allah a yönelip bağlanması, inanmayan bir kimsenin inançsızlıktan tevbe edip imana teveccüh etmesi, tasavvuf disiplininde manevî eğitim almak isteyen kimsenin bir şeyhe bağlanmasına benzetilmiştir. Manevî eğitime girişte yapılan tören ve bu bağlamda oluşturulan gelenek, Kur an daki inâbeyle ilgili âyetlerden esinlenerek oluşturulmuş ve aynı isimle yani inâbe olarak adlandırılmıştır. İnâbe/tevbe makamı Hak yoluna girecek kişinin ilk makamı ve her türlü makamın temelidir. Tevbenin inâbe ve isticâbe olmak üzere iki ana kolu vardır. İnâbe, tasavvufta tevbe makamının kollarından birinin adıdır. Bu mertebe veli mü minlere aittir; Allah a yakın olanların makamıdır. Tevbenin son noktası olan inâbe, insanın içindeki kusurlardan vazgeçip Allah a dönmesidir. Yüce Allah ın insana her şeyi yapmaya gücü yettiği için, kulun O ndan korkmasıdır. Bu tevbe, dünyayı terk, hazlara karşı zühd, ahlâk temizliği ve nefsi arındırmaya devam etmek suretiyle gerçekleşir. 19 Tasavvuf literatüründe inâbe makamı hem duygusal dinî tecrübe anlamında hem de ahlâkî alanda ilâhî rızayı gözetme noktasında Allah a tevbe ederek yönelmeyi içerir. İnâbe makamındaki manevî eğitim adayı her an günahlarından tevbe edip vazgeçerek olumlu ahlâkî bir kişilik teşekkülü konusunda kendini sürekli kontrol altında tutar. İnâbenin tasavvuf disiplininde kazandığı 18 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Rehber Yayınları, Ankara, 1997, s ; Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayınları, İstanbul, 1977, s. 266; Orhan Hançerlioğlu, İslâm İnançları Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1994, s. 195; Hasan Akay, İslâmî Terimler Sözlüğü, İşaret Yayınları, İstanbul, 1995, s Ebû Bekr Muhammed el-kelâbâzî, et-taarruf li Mezhebi Ehli t-tasavvuf, Dâru Sâdır, Beyrut, 2001, s. 64; Ali İbn Osman Cüllâbî Hucvirî, Keşfu l-mahcûb: Hakikat Bilgisi, Çev. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1996, s. 430; Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhanevî, Velîler ve Tarikatlarda Usul, Çev. Rahmi Serin, Pamuk Yayınları, İstanbul, 1997, s. 119; Mehmet Okuyan, Necmuddîn Dâye ve Tasavvufî Tefsiri, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2001, s. 222; Uludağ, age, s. 265; Akay, age, s. 221.

8 144 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman KASAPOĞLU bu anlam doğrudan Kur an dan alınmıştır. Hucvirî ye göre inâbe, küçük günahlardan ilâhî sevgiye yönelmektir. Ebu Ali Dekkak a göre ise inâbe, sevap kazanma arzusundan doğan tevbedir. Ebû Tâlib el-mekkî, inâbeyi asıl olarak tevbe etmek ve Allah a dönmek olarak değerlendirir. 20 İnâbe, Allah ın rubûbiyetine ve ulûhiyetine dönme açısından iki türlüdür. Allah ın rubûbiyetine yönelme bütün insanları kapsar, ister inansın ister inkâr etsin, ister iyi davranışlarda bulunsun ister günah işlesin her insan O nun rububiyetine yönelir. Zorda ve darda kaldığında, başına bir felâket geldiğinde bütün insanlar Allah a yönelirler. İkinci tür yönelme ise Allah a kulluk ve sevgiyle inâbe etmektir. Allah ın dostlarına ait olan bu tür yönelmede, Allah ı sevmek, O na dönmek, boyun eğmek, O ndan başkasından yüz çevirmek gibi esaslar bulunur. 21 Tasavvuf disiplininde rubûbiyet inâbesi ve ulûhiyet inâbesi diye yapılan bu sınıflama doğrudan Kur an dan alınmıştır. İnâbe olgusuna yer verilen Rûm sûresi 33. âyette, Sebe sûresi 9. âyette ve Zümer sûresi 8. âyette, insanların çaresizlik anlarında zorunlu olarak, kendiliğinden Allah a yönelmesinden yani rubûbiyet inâbesinden söz edilir. Bu âyetlerin dışında kalan diğer inâbe konulu âyetlerde ise, ulûhiyet inâbesi dile getirilir. İnâbe yi tecrübe etme açısından insanlar birbirinden farklılık gösterirler. Buna göre, avamın inâbesinden, seçkinlerin inâbesinden, seçkinlerin seçkinlerinin inâbesinden söz edilebilir. Avamın inâbesi, emre itaatsizlik halinden emre uymaya dönmektir. Seçkinlerin inâbesi iradeye itaatsizlikten uygun davranışa dönmektir. Seçkinlerin seçkinlerinin inâbesi, Hak ile birlikte başka bir şey görmemektir. 22 İnâbe Kelimesinin Anlam Çerçevesi Arapça da en-nevb kelimesi, uzaklığın zıddı, yakınlık, deveyi sabah erken- 20 Abdulkerim Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi, Çev. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1999, s. 190; Ebû Tâlib el-mekkî, Kûtü l-kulûb, Çev. Muharrem Tan, İz Yayıncılık, İstanbul, 2004, I/174; Annemarie Schimmel, İslam ın Mistik Boyutları, Çev. Ergun Kocabıyık, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2001, s. 118; Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, Marifet Yayınları, İstanbul, 1984, s. 76; Hucvirî, age, s İbn Kayyım el-cevziyye, Medâricu s-sâlikîn, Çev. Komisyon, İnsan Yayınları, İstanbul, 2005, I/ Abdurrezzak Kâşânî, Tasavvuf Sözlüğü, Çev. Ekrem Demirli, İz Yayıncılık, İstanbul, 2004, s

9 Kur an da İnâbe Kavramı: Dinî Tecrübe Açısından Bir Yaklaşım 145 den suya götürme anlamındadır. Lâ nevbe bî, gücüm kuvvetim yoktur anlamında; hayrun nâibun, çok hayır/iyilik anlamında; nâbehû, onu takip etti anlamında bir sözdür. Bol ve sağanak yağmur, münîb kelimesiyle, bir gurup insan topluluğu, en-nevbetü kelimesiyle dile getirilir. Enâbe fiili, bir kereden sonra başka bir defa daha döndü, yöneldi anlamında kullanılır. İntâbe lkavme intiyâben cümlesi, arka arkaya defalarca geldi manasına gelir. Bir kimse birine gittiği, uğradığı, onu istediği, aradığı zaman, fulânun yentâbu fulânen denir. Hummâ nöbeti her gün arka arkaya geldiği için, bu durum elhummâ n-nâibe sözüyle ifade edilmiştir. Falan benim yerimi aldı anlamında nâbe annî fulânun denir. en-nüvb arı demektir. Arı, çeşitli yerlerdeki bitkilerden bal bitki özü topladıktan sonra yuvasına döndüğü için kendisine bu isim verilmiştir. Nevâib, zamanın olayları demektir. Olaylar birbirinin ardı sıra sürekli devam ettiği için bu isim verilmiştir. en-nâibe, musîbet, insanın başına gelen bir olay manasına gelir. 23 Enâbe kelimesi Allah a izafe edildiğinde, yöneldi, tevbe etti, tevbe ederek, ihlâs ile amel ederek Allah a döndü anlamında kullanılır. 24 Nevb kelimesindeki yakınlık anlamı, inâbe de kulun Allah a manen yakınlaşması durumunu açıklar. Yine bu kelimenin kullanıldığı çeşitli isim ve fiil kalıplarında takip etmek, yönelmek, arka arkaya sürekli dönmek, defalarca gelmek, birini isteyip aramak, ona gidip uğramak, çiçeklerden bal toplayan arının yuvasına dönmesi, olayların ardı ardına birbirini takip etmesi gibi anlamlar dikkat çeker. Bütün bu anlamlar, inâbe deki Allah a yönelme anlamını destekler mahiyettedir. İnkârcılıktan imana yönelme, tevbe ederek olumsuz davranışlardan olumlu davranışlara dönüş yapma, çaresizlikte insanın Allah a sığınması, mü min kimsenin ibadet ve itaatla Allah a yakınlaşması, inâbe kelimesinin kök anlamı olan yönelme manasıyla tam bir örtüşme içerisindedir. İnâbe yi tecrübe eden bir mü min, inançsızlıktan imana inâbe eden bir kişi, günahtan tevbe ederek Allah a dönen bir kimse ruh dünyasında mutluluk, huzur, denge gibi pek çok yararlara sahip olur. İtaat boyutunda tezahür eden inâbe, mü minin olumlu karakterlerini zenginleştirir, ahlâkî düzeyini yükseltir. 23 Ebu l-kâsım el-hüseyn İbn Muhammed er-râgıb el-isfehânî, el-müfredât fî Garîbi l-kur ân, Dâru l-ma rife, Beyrut, tsz., s ; Ebu l-fadl Cemâluddîn Muhammed İbn Mükrem İbn Manzûr, Lîsânu l-arab, Dâru l-fikr, Beyrut, 1997, I/ ; Mecdüddîn Muhammed İbn Yakûb el-fîrûzâbâdî, Besâiru Zevi t-temyîz, el-mektebetü l-ilmî, Beyrut, tsz., V/ ; Ahmed İbn Yusuf es-semîn el-halebî, Umdetü l-huffâz fî Tefsîri Eşrefi l-elfâz, Âlemü l-kütüb, Beyrut, 1993, IV/ el-isfehânî, age, s. 508; İbn Manzûr, age, I/775; el-fîrûzâbâdî, age, V/132; el-halebî, age, IV/

10 146 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman KASAPOĞLU İnâbe kelimesinin kullanıldığı çok iyilik, bol yağmur gibi manalar, inâbe tecrübesinin mü minin hayatına kattığı zenginliklerle doğru orantılıdır. Kur an da İnâbe Olgusu İnâbe olgusunun değişik isim ve fiil kalıplarıyla anlatıldığı âyetler, muhteva olarak ortak ve benzer hususları dile getirmektedir. Bununla birlikte âyetlerdeki farklı vurguları dikkate alarak bazı sınıflamalar yapmak mümkündür. Örneğin, inançsızlıktan imana yönelişteki durumu anlatan, iman motivi olarak karşımıza çıkan, çaresizliğin sebep olduğu bir yöneliş olarak kendini gösteren, tabiat tecrübesini dile getiren, mü min kişilik özelliği olarak dikkat çeken, doğrudan tevbe anlamına gelen, inâbe kavramlarının geçtiği âyetlerin her birisini ayrı bir başlık altında değerlendirmeye çalıştık. Yine inâbe nin model alma yoluyla öğrenilebilen bir karakter olduğunu vurgulayan âyetleri belli bir başlık altında inceledik. İnançsızlıktan İmana Yönelişte İnâbe Akîde, dinî tecrübenin teorik anlatımı olarak kabul edilir. İmanın ikrarı dinî tecrübenin teorik anlatımı olarak kabul edilir. Bu şekilde ifade edilen dinî tecrübede birey, inanca istekli ve inanma arzusu içerisinde olur. İki âyette (30/31; 39/17) inâbe, batıl inanışları terkedip sağlıklı bir Allah inancına istekli olma, bağlanma anlamına gelir. Bununla birlikte müfessirler, bu âyetlerde inâbe yi iman etmekle sınırlı tutmamış, ibadet ve itaatı da içine alacak şekilde genişletmişlerdir: Yalnız O na yönelin ve O ndan korkun; namazı kılın ve Allah a ortak koşanlardan olmayın. 25 Burada, Allah a ortak koşmak yani batıl Allah tasavvuru dışlanırken, sağlıklı Allah inancı teşvik edilmektedir. Yüce Allah bu âyette mü minlere/insanlara şu şekilde hitap etmiştir: Hepiniz Allah ın fıtratına, tevhîd inancına sarılın, doğuştan, kulu olduğunuz Allah a dönün, yüzünüzü gerçek dine çevirin, tevbe ve ihlâs ile Allah a yönelin. İman etmiş olduğunuz halde dinin emir ve yasaklarına uyun. Allah tan ittikâ edin, sizi O nun gazabıyla karşılaştıran hayat tarzından kaçının, yaptığınız işlerde 25 Rûm, 30/31.

11 Kur an da İnâbe Kavramı: Dinî Tecrübe Açısından Bir Yaklaşım 147 Allah ın gözetimi altında olduğunu unutmayın. Size emredilen namazı şartlarına uygun bir şekilde, tam olarak kılmaya devam edin. 26 Âyette namazın inâbe ile birlikte emredilmesi, namazın insanı inâbeye teşvik ve motive etmesi sebebiyledir. 27 Kur an, inâbe kavramını kullanarak, Allah a ve O nun dinine iman edenleri müjdelemiş, insanları batıl varlıklara ilâh olarak bağlanmaktan sakındırmıştır: Tâğut a kulluk etmekten kaçınan ve Allah a yönelenlere müjde var. Müjdele kullarımı! 28 Tâğut a şeytana, putlara, Allah tan başka tapılan herhangi bir şeye- kulluk etmekten kaçınıp bütünüyle Allah a ibadete ve itaate yönelen, yalnız O na kullukta karar kılan, samimi olarak ilâhî dine sarılan insanlar, azaba değil, müjdeye kavuşacaklardır. 29 İman Motivi Olarak İnâbe Yüce Allah, iman edip etmemeyi insanların seçimine bırakmıştır. Kendisine inâbe edene yani yönelene iman ve samimi dindarlık nasip edeceğini bildirmiştir. Bu yönüyle inâbe kişinin Allah a iman etme konusundaki çabasını, arayışını, iyi niyet ve içtenliğini, kısacası iman etmek için istekli oluşunu dile getirir. İşte bu ruh hali kişiye iman etme fırsatı tanıyan bir faktör olarak rol oynar: İnkâr edenler: Ona Rabb inden bir âyet indirilmeli değil miydi? diyorlar. De ki: Allah, dilediğini saptırır. Hakka yöneleni de kendisine iletir İzzuddîn Abdülazîz İbn Abdisselâm ed-dımeşkî, Tefsîru l-kur ân, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1996, II/529; Muhammed İbn Ali İbn Muhammed eş-şevkânî, Fethu l-kadîr, el-mektebetü l- Asriyye, Beyrut, 1995, IV/278; Muhammed Ali es-sâbûnî, Safvetü t-tefâsîr, Dâru l-fikr, Beyrut, tsz., II/478; Ebu l-a lâ el-mevdûdî, Tefhîmu l-kur ân, Çev. Muhammed Han Kayani ve Diğerleri, İnsan Yayınları, İstanbul, 1989, IV/270; Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur an Dili, Eser Neşriyat, İstanbul, tsz., VI/3825; Ömer Nasuhi Bilmen, Kur anı Kerim in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri, Bilmen Yayınevi, İstanbul, 1985, VI/ Abdurrahman İbn Nâsır es-sa dî, Teysîru l-kerîmi r-rahmân fî Tefsîri Kelâmi l-mennân, Müessetü r-risâle, Beyrut, 1996, s Zümer, 39/ Fahreddîn er-râzî, et-tefsîru l-kebîr, Dâru İhyâi t-turâsi l-arabî, Beyrut, 1997, IX/435; Ebû Abdullah Muhammed İbn Ahmed el-kurtûbî, el-câmiu li Ahkâmi l-kur ân, Dâru l-kütübi l- İlmiyye, Beyrut, 1993, XV/158; es-sâbûnî, age, III/74; Seyyid Kutub, Fî Zılâli l-kur ân, Dâru ş- Şurûk, Kahire, 1997, V/3045; Bilmen, age, VI/3073; Süleyman Ateş, Yüce Kur an ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 1991, VII/ Ra d, 13/27.

12 148 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman KASAPOĞLU İnkârcılar her fırsatta Hz. Peygamberden daha önceki peygamberlerin gösterdiği gibi mucizeler istemişlerdir. Fakat mucizeleri, doğruya ulaşmak için istemedikleri gibi, doğru yola yönelme eğilimi göstermemişlerdir. Nice kanıtlar gördükleri halde kendilerini inkârdan geri alamamışlardır. Allah ın sunduğu çağrı, ancak iyi niyetinden, kalbinin temiz ve samimi oluşundan, Allah a içtenlikle, bütün kalbiyle yönelmek istediğinden dolayı, Yüce Allah ın doğru yola ilettiği kimseler üzerinde etkili olabilir. Allah, doğal kabiliyetlerini doğru bir şekilde kullanarak, açık delilleri ve âyetleri düşünüp değerlendirerek gerçeğe yönelenleri kendi dinine ulaştırır, kalplerini İslâm a açar. Yardım dileyerek ve yalvararak Kendi sine ve peygamberin getirdiği mesajlara dönenleri hak dine yönlendirir. Allah kendisine yönelmek istemeyen inatçı kimseyi zorla Kendi sine döndürmez. İyiye, güzele, doğruya yönelmek için çaba göstermeyeni zorla doğru yola götürmez. O, hakka yönelmeyi insanın kendi seçimine bırakmıştır. 31 O size, dinden Nûh a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim e, Mûsâ ya ve Îsâ ya tavsiye ettiğimizi şeriat yaptı. Şöyle ki; dini doğru tutun ve onda ayrılığa düşmeyin. Fakat kendilerini çağırdığın bu şey, Allah a ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendine seçer ve O na yöneleni kendisine iletir. 32 Allah dilediği kimseyi, doğru itikada, güzel davranışlara yönlendirir. İsteyerek O na yönelen, İnkâr ve isyandan tevbe edip İslâm dinini kabul eden, Allah a teslim olan, ibadet ve itaate devam eden kimseyi hidâyete ulaştırır, Kendi sine yakınlaştırır, ona iman ve samimi dindarlık nasip eder. Bu sebep yani kişinin kalbiyle iman arasındaki çekim, kendini iyi niyetle Allah a döndürmesi, hidâyeti isteme konusunda bir çaba içerisinde olması, insanı imana yönlendiren unsurdur; iman etmeyi kolaylaştıran bir faktördür İmâduddîn Ebu l-fidâ İsmail İbn Kesîr, Tefsîru l-kur âni l-azîm, Dâru l-ma rife, Beyrut, 1997, II/530; Abdullah İbn Ahmed en-nesefî, Medâriku t-tenzîl ve Hakâiku t-te vîl, Dâru n-nefâis, Beyrut, 1996, II/358; el-kâdi Nâsiruddîn el-beyzâvî, Envâru t-tenzîl ve Esrâru t-te vîl, Dâru l- Kütübi l-ilmiyye, Beyrut, 1988, I/507; Muhammed Cemâluddîn el-kâsimî, Tefsîru l-kâsimî, Dâru İhyâi t-turâsi l-arabî, Beyrut, 1994, IV/448; Ahmed Mustafâ el-merâğî, Tefsîru l-merâğî, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut, 1998, V/83; İzzet Derveze, et-tefsîru l-hadîs, Çev. Mustafa Altınkaya ve Diğerleri, Ekin Yayınları, İstanbul, 1998, IV/385; Bilmen, age, III/1647; Ateş, age, IV/ Şûrâ, 42/ Ebu l-hasen Ali İbn Muhammed İbn Habîb el-mâverdî, en-nüket ve l-uyûn, Dâru l-kütübi l- İlmiyye, Beyrut, tsz, V/197; el-kurtubî, age, XVI/10; es-sa dî, age, s. 700; el-mevdudî, age, V/217; Derveze, age, III/ ; Bilmen, age, VII/3228.

13 Kur an da İnâbe Kavramı: Dinî Tecrübe Açısından Bir Yaklaşım 149 Acz ve Çaresizliğin Ortaya Çıkardığı Bir Yöneliş Olarak İnâbe Dinî tecrübenin yoğun yaşandığı alanlardan birisi, kişinin kendisini çaresizlik içinde hissettiği durumlardır. Bütün umutların kaybolduğu, kişinin dayandığı bütün maddî unsurların onu terkettiği bir anda yaşanan Allah a yönelme tecrübesi, bireyin bozulan ruh dünyasını yeniden dengeye kavuşturabilir, onu sıkıntı ve kaygılardan uzak tutabilir. Kur an, acz ve çaresizlik içerisinde kalanların, yaşadıkları Allah a yönelme tecrübesini inâbe kavramıyla dile getirir: İnsanlara bir zarar dokunduğunda, Rab lerine yönelerek O na yalvarırlar. Sonra Rab leri onlara kendinden bir rahmet tattırınca, hemen onlardan bir gurup, Rab lerine ortak koşarlar. 34 İnsanlara bir sıkıntı dokunduğu, bir belaya uğradıkları ve ümitler yıkılmaya başladığı zaman, bütün güvendiklerinden ve her şeyden vazgeçip kalpten, bütün içtenlikleriyle yalnız yaratan Rab lerine sığınır ve boyun eğerler, gönül vererek duâ eder ve yalvarırlar, ancak O nun yardımının bir fayda sağlayacağını, O ndan başka kendilerini kurtaracak kimsenin olmadığını ikrar ederler. 35 İnsan gökten ve yerden, kısacası her yerden kuşatılmış maddî bir dünyada varlığını sürdürür. İnsana yaşamı sağlayan bu yapı ve düzenin bozulması ya da yok olması da bir olasılıktır. İşte böyle bir durum karşısında insan, hayatının güvenilen bir gücün elinde olduğu tecrübesini yaşayabilir. Kur an, tasvîrî / sembolik bir anlatımla, insanın hayatının ilâhî gücün elinde olduğunu, O nun dilemesi halinde insanın varlığının tehlikeyle karşı karşıya gelebileceğini, hatta yok olabileceğini hatırlatır. Bu tür tefekkürlerin münîb yani Allah a yönelen kimseler için ibretler ve dersler içerdiğini ifade eder: Onlar gökten ve yerden önlerinde ve arkalarında bulunanı, (kendilerini her yandan kuşatan göğü ve yeri) görmüyorlar mı? Dilesek onları yere batırırız ya da üzerlerine gökten parçalar düşürürüz. Şüphesiz bunda Rabb ine yönelen her kul için bir ibret vardır. 36 Yüce Allah ölenleri yeniden diriltecek güçte olduğunu kanıtlamak için, evrende her zaman gözlemlenebilen işaretlerine dikkat çekmiştir. Buna göre, Allah, insanların her yandan gördükleri uçsuz bucaksız gökleri ve yeri yaratmıştır. O nun mülkü insanları her taraftan kuşatmıştır, nereye giderse gitsinler 34 Rûm, 30/ eş-şevkânî, age, IV/278; es-sa dî, age, s. 590; es-sâbûnî, age, II/478; el-mevdudî, age, IV/271; Yazır, age, VI/3826; Bilmen, age, VI/ Sebe, 34/9.

14 150 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman KASAPOĞLU bu evren onları kuşatmaya devam edecektir. Göze çarpan bütün eşsiz yaratılış eserleri Allah ın sonsuz kudret ve azametini yansıtır. O dilerse, insanları yerin dibine geçirebilir ya da üzerlerine gökten parçalar düşürebilir ve onlar Allah a karşı sığınabilecek bir yer bulamazlar, yere geçirilmekten ya da başlarına gökten bir parça düşmesinden emin olamazlar. 37 Bunları yapabilen Yüce Allah, insanları yeniden diriltebilir. Allah ın evrende yarattığı şeyler, münîb yani sağlıklı düşünen, korku ve saygı ile kalpten Hakk a yönelen, âlemlerin Rabb ini tasdik etmeye kabiliyetli olan, samimiyetle Allah tan gelen hidayeti araştıran, günah işlediğinde tevbe eden kimselere ibret verir. İnatçı, dik başlı, gönlü Allah tan yüz çevirmiş olan kimseler ise, evrendeki varlıkları görürler, fakat onlarda Allah ın kudretini yansıtan bir işaret bulamazlar. 38 İnsan, kendisini acz ve çaresizlik içerisinde hissettiği durumlarda, Allah a muhtaç, O nun karşısında ezilmiş, önemsiz bir varlık olduğunu tecrübe edebilir. Bu tür koşullar altında Allah a sığınmak, sokulmak, ümitlenmek gibi eğilimler gösterebilir: İnsana bir zarar dokunduğunda, hemen içtenlikle Rabb ine yönelerek O na dua eder. Sonra Allah ona kendisinden bir nimet verdiğinde; önceden O na yalvarmakta olduğunu unutur da, O nun yolundan saptırmak için Allah a eşler koşmaya başlar. De ki: Küfrünle azıcık yaşa, ateş halkındansın! 39 Bu âyette, insanın temel psikolojik özelliklerinden birisi açıklanmıştır. Buna göre insan, hastalık, fakirlik gibi istenmedik bir felâketle, sıkıntı ve zorlukla karşılaştığında başkalarından ümidini keser, boyun eğerek, itaat göstererek yalnız Allah a yönelir, zararın giderilmesi için bütün kalbiyle O na yalvarır. 40 Tabiat Tecrübesi Olarak İnâbe Kur an, evreni insanın Allah ın varlığını tecrübe ettiği alanlardan birisi olarak sunar. Evrendeki eşsiz yaratılış düzenlemesinin, kişiyi Allah ın varlığını algı- 37 el-kurtubû, age, XIV/ ; el-merâğî, age, VIII/51-52; Ebû Bekr Câbir el-cezâirî, Eyseru t- Tefâsîr, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut, 1995, IV/ ; el-mevdudî, age, IV/ ; Bilmen, age, VI/ ; Ateş, age, VII/ el-kurtubû, age, XIV/ ; el-merâğî, age, VIII/51-52; el-cezâirî, age, IV/ ; el- Mevdudî, age, IV/ ; Bilmen, age, VI/ ; Ateş, age, VII/ Zümer, 39/8. 40 er-râzî, age, IX/428; el-kurtubî, age, XV/154; es-sâbûnî, age, III/72; Kutub, age, V/3041; Bilmen, age, VI/3067; Ateş, age, VII/532.

15 Kur an da İnâbe Kavramı: Dinî Tecrübe Açısından Bir Yaklaşım 151 lamaya götüreceğini söyler. Bununla birlikte, ancak Allah a yönelen kimselerin yani O na inâbe edenlerin evrene bu gözle bakabileceklerini belirtir. Evrenin Allah ın varlığının bir eseri olarak algılanışında söz konusu olan Allah a yöneliş yani inâbe, tabiat tecrübesi olarak düşünülebilir. Bu tür tecrübede, mü min kişi, Allah ın kudret ve cemalinin etkisi altında kalır, hayranlık, yüceltme, vecd ve saygı duyguları içerisinde O na yönelir: Üstlerindeki göğe bakmadılar mı, onu nasıl yaptık, süsledik, hiçbir çatlağı yoktur. Arzı nasıl yaydık, ona sağlam dağlar attık, onda her güzel çifti bitirdik. Bütün bunları Allah a yönelen her kulun, gönül gözünü açmak için ve ona ibret vermek için yaptık. 41 Göğü mükemmel bir şekilde yaratıp süslemek Allah ın sonsuz kudretini gösterir. Bu yaratılışta hiçbir düzensizlik ve bozukluk yoktur. Yüce Allah, yeri sıcak ve erimiş maddelerden oluşan mağmanın üzerine döşemiş, bu sıcak sıvının çevresini kabuklaştırarak, üzerine de tıpkı bir kazık gibi dağlar atmıştır. Güzel görünümlü, insana estetik haz veren her çifti bitirmiştir. Bunlar Allah a yönelen (münîb) kul için tebsire ve öğüttür. Gökyüzündeki, yeryüzündeki ve bitkiler âlemindeki varlıklar, münîb bir kul için Allah ın kudretini anlamayı sağlayan tebsire ve tezkîr niteliğindedir. Âyette geçen tebsire, duygusal, zikrâ zihinsel bir kavramdır. Âyette sayılan varlıklar insanın duygu ve zihin dünyasına etki ederek, onu bunları yaratan Allah a yöneltir, kulluk görevini yerine getirmeye sevkeder. Âyetten anlaşıldığına göre, tebsire ve zikrâ makamlarına inâbe sayesinde ulaşılır. Münîb, Allah a yönelen ve itaat eden kişi olmanın yanında aynı zamanda O nun yarattığı eşsiz varlıklar üzerinde düşünüp değerlendirme yapan kimsedir. 42 İnâbe etmek, evrendeki eşsiz yaratılışı Allah ın kudret ve yüceliğinin eseri olarak algılayabilmenin şartıdır. Tabiat tecrübesi bir gönül ve duygu işi olmanın yanında, aynı zamanda bilişsel bir süreçtir. Tabiat tecrübesinde mü min evrendeki yaratılış üzerinde akıl yürütüp dersler çıkarır. Tabiat tecrübesi anlamına gelen inâbe, aynı zamanda öğrenilişi ve algılanışı itibariyle kognitif bir süreçtir: 41 Kaf, 50/ Ebu l-kâsım Cârullah Muhammed İbn Ömer ez-zemahşerî, el-keşşâf an Hakâikı Ğavâmizı t- Tenzîl, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut, 1995, IV/372; Celalüddin Muhammed İbn Ahmed el- Mahallî, Celalüddin Abdurrahman İbn Ebî Bekr es-suyûtî, Tefsîru l-kur âni l-kerîm, Dâru l- Kalem, Kahire, 1966, s. 477; İsmâil Hakkı el-bursevî, Tefsîru Rûhu l-beyân, Mektebetü Eser, İstanbul, 1389 h., IX/108; el-kâsimî, age, VI/318; es-sâbûnî, age, III/242; Yazır, age, VI/4499; Ateş, age, IX/17.

16 152 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman KASAPOĞLU O dur ki, size âyetlerini gösteriyor ve sizin için gökten rızık indiriyor. Ancak O na yönelen öğüt alır. 43 Allah insanlara ulûhiyette eşsizliğini ve yüceliğini, kudretinin belirtilerini anlatan âyetlerini gösterir, bu şekilde onları imana davet eder. Fakat bu açık âyetleri herkes anlamaz, ancak inâbe eden, gönül veren, şirkten tevbe eden, Allah a boyun eğerek itaate yönelen, âyetler üzerinde düşünen, akıl yürüten, öğüt alan, ders çıkaran kimseler anlar. 44 Mümin Kişilik Özelliği Olarak İnâbe Kur an, mü min bir kimsenin kişiliğini tasvir ettiği âyetlerden birisinde, onu münîp kalpli olarak niteler. Kalp olgusunun onun kişiliğini temsil ettiğini düşünecek olursak, münîp özelliğinin mü min kişiliğin temel karakterlerinden birisini oluşturduğunu söyleyebiliriz: Görmeden Rahman a saygı gösteren ve Hakka dönük bir yürek getiren herkesin mükâfatı budur! 45 Cennet, Allah a dönük bir kalp ile gelen, her taraftan yüz çevirip bütünüyle Allah a yönelen, sağlıklı bir inanca sahip olan, günahları yüzünden Rabb ine gönülden tevbe eden, boyun eğerek Allah tan korkan, Allah ın râzı olmadığı şeylerden râzı olduğu şeylere rücû eden, O na itaat eden, ihlâs ile iyi davranışlarda bulunan kimseler içindir. Allah katında asıl değer ve kıymet, bütün samimiyetiyle, kalpten Allah a bağlananların değeridir. İnâbe kalpte ortaya çıkan bir eylem olduğu için, âyette kalp inâbe ile nitelenmiştir. 46 Bu âyette, münîb kavramı, kalp ile beraber kullanılmaktadır. Münîb kalp, değişimi en iyi temsil eden kalp durumundadır. Kötülük yolunu terk edip Allah a yönelmek gibi köklü bir değişimi meydana getiren eylemi üretmektedir. Münîb kalp kötüyü, yanlışı, batılı bırakıp, yerine Allah ı ve ilâhî gerçekleri koymaktadır. Münîb kalp tek hedef olarak Allah ı seçtiğinde olgunlaşmanın doruk noktasına ulaşmaktadır. 47 Müfessirler, münîb kalp ifadesini geniş ma- 43 Mü min, 40/ eş-şevkânî, age, IV/600; en-nesefî, age, IV/107; Vehbe ez-zuhaylî, et-tefsîru l-münîr, Dâru l- Fikr, Beyrut, 1991, XXIV/90; el-cezâirî, age, IV/521; Yazır, age, VI/ Kaf, 50/ ez-zemahşerî, age, IV/380; el-mahallî, es-suyûtî, age, s. 478; el-bursevî, age, IX/132; el-kâsimî, age, age, VI/335; el-mevdudî, age, V/447; es-sâbûnî, age, III/247; Bilmen, age, VII/ Bayraktar Bayraklı, Kur an da Değişim Gelişim ve Kalite Kavramları, M.Ü.İ.F.V. Yayınları, İstanbul, 1999, s

17 Kur an da İnâbe Kavramı: Dinî Tecrübe Açısından Bir Yaklaşım 153 nada dinî tecrübe anlamına gelecek şekilde açıklamışlardır. Münîp olmayı, Allah a iman etme, O na korkuyla, boyun eğerek, bağlanarak, samimiyetle, tevbe edip pişmanlık duyarak yönelme, O nun razı olduğu ibadet ve fiilleri yerine getirme olarak açıklamışlardır. Münîb, Kur an da Hz. İbrahim in kişilik özelliklerinden birisi olarak açıklanır. Onun bu özelliği yumuşak huyluluk, başkalarına şefkat besleme gibi üstün ahlâkî erdemlerle ilişkilendirilir. Bu durum, inâbe gibi dinî tecrübelerin insan karakterleri üzerinde etkili olduğuna, kişiye sürekli bir karakter zenginliği kazandırdığına işaret eder. Dinî tecrübenin pratikte faydalı sonuçlar doğurduğunu gösterir: İbrahim den korku gidip kendisine sevinç gelince, Lût kavmi hakkında bizimle mücadele etmeye başladı (elçilerimize, onlardan azabı kaldırmalarını veya hafifletmelerini rica ediyordu). Çünkü İbrahim, gerçekten halîmdir, içlidir, Allah a yüz tutup yalvarandır. 48 Bu âyette Hz. İbrahim in kişiliğinin seçkin nitelikleri açıklanmakta ve Allah tarafından övülmektedir. Bu niteliklerden birisi münîp dir. O, bu sıfatın sahibi olarak, bütün işlerinde Allah a yönelen kendini tamamıyla O na veren ve O na yönelmekten hiçbir zaman geri durmayan, tevbe eden bir insandır. Yüce Allah Hz. İbrahim in münîp sıfatını diğer iki sıfatıyla birlikte zikreder. Bunlar, halîm ve evvâh tır. Hz. İbrahim, yumuşak huylu, suçlu ve günahkâr insanları cezalandırmakta acele etmeyen bir kimsedir. Hz. İbrahim, başkalarına acıdığı için çok ah çeken, içi yanan, yumuşak kalpliliği dolayısıyla insanların işledikleri günahlardan ve içine düştükleri kötü hallerden dolayı üzüntü içerisinde kalan birisidir. Zira, başkalarına karşı büyük bir şefkat besleyebilmek, münîp diye nitelenen kimselerde ortaya çıkar. 49 Hz. İbrahim âyette sayılan özellikleri dolayısıyla, meleklerden suçlu bir kavmi cezalandırmakta acele etmemelerini, tevbe etmeleri için onlara daha çok fırsat tanımalarını, hatta azabı kaldırmalarını dilemiştir. Kur an, Hz. Şuayb ın karakter portresini çizerken inâbe özelliğine de yer verir. O nu her zaman ve her konumda, duygusal, düşünsel ve fiilî olarak Allah a yönelen bir kimse olarak tanıtır: Ey kavmim dedi, bakın, ya ben Rabb imden bir delil üzerinde isem ve O, 48 Hûd, 11/ er-râzî, age, VI/377; İbn Kesîr, age, II/469; eş-şevkânî, age, II/634; en-nesefî, age, II/284; el- Beyzâvî, age, I/464; el-merâğî, age, IV/337; es-sâbûnî, age, II/26; Bilmen, age, III/1499; Hasan Basri Çantay, Kur ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, Elif Ofset, İstanbul, 1992, I/337; Ateş, age, IV/320.

18 154 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman KASAPOĞLU bana kendinden güzel bir rızık vermişse? Ben size menettiğim şeyleri (kendim yaparak) size aykırı davranmak istemiyorum. Sadece gücümün yettiği kadar sizi düzeltmek istiyorum. Başarım ancak Allah ın yardımı iledir. Yalnız O na dayandım ve yalnız O na yönelirim! 50 Hz. Şuayb bir keresinde, yumuşaklık ve hikmet ilkesini esas alan bir konuşmayla halkına hitap etmiştir: Sizlere emrettiğim ve yasakladığım şeyler sizin durumunuzu düzeltmek içindir. Amacım, gücümün yettiği oranda dünya ve âhiret işleri konusunda sizi ıslah etmektir. Bu konuda size zorlamada bulunacak bir güce sahip değilim. Benim başarım ancak Allah ın yönlendirmesi ve desteğiyledir; bu konuda ne kadar başarı sağlayacağım Allah a bağlıdır. Bütün işlerimde hatta bu elçilik görevini yerine getirmede- ona tevekkül ettim, güvenip dayandım ve ancak O na inâbe ederim, her zaman ve her konuda O na yönelirim, teslim olurum, duâ ederim, itaat ve tevbeyle O na dönerim, O nun iyilik ve yardımına kendimi veririm. 51 Doğrudan Tevbe Anlamında İnâbe Tevbe, bir dinî tecrübe olarak, pişmanlık, sığınma, teslimiyet, mutluluk ve ruhsal huzur gibi dinî nitelikli duygularla ilişkilidir. Tevbe tecrübesini yaşayan birey ilâhî otoriteye karşı gelmiş olmanın verdiği pişmanlık duygusunu yaşar. İlâhî otorite tarafından bağışlanmayı umarak yeniden ruhsal huzur ve mutluluk arayışı içerisine girer. Suçluluğun ve otoriteye karşı gelmenin etkisiyle kendisini dışlanmış ve yalnız hisseder. Tevbe yoluyla bağışlanmayı ve böylece tekrar Allah a sığınmayı, bağlanmayı ister. Tevbe tecrübesi, dindar kişinin sadece bozulan ruh dünyasını yeniden dengelemekle kalmaz, onun tutum ve davranışları üzerinde ahlâkî bir etki yapar. Tevbe tecrübesi bozulan ya da bozulmayla karşı karşıya kalan ahlâkî karakteri tamir edip olgunlaştırır. Böylece tevbe tecrübesi, yararlı sonuçlar doğurur, iyilik ve mutlulukta artışa yol açar. İnâbe kavramının Kur an da kullanıldığı anlamlardan birisi de tevbedir. Söz konusu kavramın bu manada kullanıldığı âyetlerden birisinde Hz. Davud un tevbe ederek Allah a yönelişi dile getirilir. Bu âyette anlatıldığına 50 Hûd, 11/ el-mâverdî, age, II/497; el-kurtubî, age, IX/60; el-cezâirî, age, II/573; ez-zuhaylî, age, XII/129; Muhammed Esed, Kur an Mesajı, Çev. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk, İşaret Yayınları, İstanbul, 1997, s. 442; Yazır, age, IV/ ; Bilmen, age, III/

19 Kur an da İnâbe Kavramı: Dinî Tecrübe Açısından Bir Yaklaşım 155 göre, Hz. Davud yaşadığı tavbe tecrübesini rükû ve secde gibi ibadet fiilleriyle de desteklemiştir: Davut dedi ki: Ant olsun o senin, koyununu kendi koyunlarına katmayı istemekle sana zulmetmiştir. Zaten mallarını birbirine karıştıran ortakların çoğu birbirine zulmederler. Yalnız inanıp iyi işler yapanlar bunun dışındadır ki, onlar da ne kadar azdır! Davut, bu hükümle kendisini denediğimizi sandı da Rabb inden mağfiret diledi, eğilerek secdeye kapandı ve tevbe edip bize döndü. 52 Burada anlatıldığına göre, Hz. Davut, işlediği bir hata yüzünden Allah ın kendisini imtihan ettiğinin bilincindedir. Bu yüzden tevbe etmiş ve Allah da onun günahını bağışlamıştır. Kur an Davut un işlediği günahı açıklamamıştır. 53 Hz. Davut, söz konusu olayla ilgili olarak Yüce Allah ın kendisini imtihan ettiğini düşünerek/sanarak, hatasından dolayı bağışlanma dilemiş, rükû ederek secdeye kapanmış, günahından tevbe ederek Allah a yönelmiş, O nun affına sığınmıştır. 54 Burada tevbe, Davud u olumsuz davranıştan vazgeçirmiştir. Ona her zaman olumlu davranışlarda bulunma sorumluluğu kazandırmıştır. Mü min kimse, hiçbir zaman Allah a karşı günahsız ve kusursuz olduğunu düşünemez. Açık ve bilinen bir günah işlemese bile, genel olarak muhtemel her günahından dolayı tevbe etmek, bağışlanma dilemek gerçek mü minin genel bir karakteridir. Mü min tevbe etmek suretiyle aynı zamanda olmuş ya muhtemel olumsuz davranışlar konusunda kendini kontrol eden bir mekanizma geliştirir. Kur an, böylesi bir mü minin örneğini Hz. Süleyman ın şahsında sunar: Ant olsun Süleyman ı denedik: Tahtının üstüne bir ceset bıraktık, sonra bize yöneldi. Rabb im dedi, beni affet, bana benden sonra hiç kimseye nasip olmayan bir mülk (hükümdarlık) ver. Çünkü sensin, o çok lütfeden sen! 55 Hz. Süleyman ın tahtı üzerine konan ceset, bizzat kendi bedenine ve mecâzî olarak krallık otoritesine işaret eder. Bir ihtimale göre, Hz. Süleyman şiddetli bir hastalığa yakalanmak suretiyle imtihan edilmiştir. Bir başka ihtimale göre ise, bir müddet nüfuzunu kaybetmiş, tahtından ayrı kalmıştır. Bu olay üzerine Hz. Süleyman Allah a yönelmiş, tevbe ile O na sığınmış ve Rabb im! 52 Sâd, 38/ Derveze, age, I/387; Ateş, age, VII/ eş-şevkânî, age, IV/528; en-nesefî, age, IV/60; ez-zuhaylî, age, XXIII/ ; es-sa dî, age, s. 657; Yazır, age, VI/4092; Bilmen, age, VI/ Sâd, 38/34-35.

20 156 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman KASAPOĞLU Günahlarımı affet, kusurlarını ört, bana benden sonra kimsenin ulaşamayacağı bir hükümranlık ver diye duâ etmiştir. Sâd sûresi 35. âyetteki duâ ifadeleri, 34. âyetteki enâb kelimesinden bedel dir. 56 Hz. Süleyman ın duası, inâbe nin yani Allah a yönelmenin tevbe ve bağışlanma içerikli bir dinî tecrübe olduğunu göstermektedir. Allah a inanmamak, O na ibadet etmemek, tevbe edip vazgeçilmesi gereken hususlardır. Kur an, ilâhî azaba vesile olacak olumsuz inanç ve davranışlardan vazgeçmeyi, inâbe yani tevbe olarak değerlendirmiştir: Size azap gelip çatmadan Rabb inize dönün, O na teslim olun. Sonra size yardım edilmez. 57 Rabb inize yönelip tevbe ediniz, çağırdığı tevhît inancını kabul ererek, yalnız O na ibadet ve itaat ederek, samimi bir şekilde koyduğu ilkelere boyun eğerek, emirlerini yerine getirip koyduğu yasaklardan sakınarak teslimiyet ve bağlılık gösteriniz. Eğer Allah ın sizi bağışlamasını istiyorsanız, ölüm gelip çatmadan, âhiret azabıyla karşılaşmadan önce bu sayılanları yerine getiriniz. Bu âyette inâbe Allah ın bağışlamasıyla ilişkilendirilmiştir. Zira, inâbe/tevbe Allah ın bağışlamasının şartıdır, kişi tevbe etmeksizin Allah ın bağışlamasını temenni edemez. 58 İnâbe Özelliğini Kazanmada Model Alma Yoluyla Öğrenme Kur an, inâbeyi kişiliğinin bir parçası olarak içselleştirmiş insanları model almayı, onların yolunu izlemeyi tavsiye eder. Münîb kişilerle özdeşleşmeyi, onlarla yakın ilişkilerde bulunmayı teşvik eder. Bu durum aynı zamanda münîb kimselerin inanç, duygu, düşünce ve davranış açısından üstün bir kişilik ortaya koyduklarına işaret eder. Nitekim aşağıda geleceği gibi- müfessirler, mü min kimseyi böyle tasvir etmişlerdir: Eğer onlar seni, hakkında bir bilgin olmayan bir şeyi bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara itaat etme. Onlarla dünyada iyi geçin ve bana yönelen kimsenin yoluna uy. Sonra dönüşünüz banadır; o zaman ben size yaptıkları- 56 eş-şevkânî, age, IV/536; ez-zuhaylî, age, XXIII/198; es-sa dî, age, s. 658; Esed, age, s ; Yazır, age, VI/4097; Ateş, age, VII/ Zümer, 39/ ez-zemahşerî, age, IV/131; İbn Kesîr, age, IV/65-66; el-merâğî, age, VIII/277; Muhammed Mahmûd Hicâzî, et-tefsîru l-vâzıh, Dâru l-ceyl, Beyrut, 1991, III/280; el-kâsimî, age, VI/123; Bilmen, age, VI/3097.