Diş Hekimliğinde Mikro-Bilgisayarlı Tomografi Kullanımı

Transkript

1 DERLEME Diş Hekimliğinde Mikro-Bilgisayarlı Tomografi Kullanımı Mehmet Hakan KURT, a Kaan ORHAN a a Ağız, Diş ve Çene Radyolojisi AD, Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi, Ankara Yazışma Adresi/Correspondence: Kaan ORHAN, Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi, Ağız, Diş ve Çene Radyolojisi AD, Ankara/ TÜRKİYE call53@yahoo.com ÖZET Günümüzde hızla artan teknolojik gelişmeler, cisimlerin yapısını mikron düzeyde incelemeye imkan sağlayan mikro-bilgisayarlı tomografilerin geliştirilmesine de olanak tanımıştır. Bununla birlikte mikro-bilgisayarlı tomografilerin kullanımı son yıllarda diş hekimliği alanında artan bir popüleriteye sahip olmuştur. Bu derlemede mikro-bilgisayarlı tomografinin diş hekimliği biliminde kullanım alanları olan; kök kanal morfolojisinin analizi, kök-kanal şekillendirmesinin değerlendirilmesi, kök-kanal dolgusunun değerlendirilmesi, retreatment tedavileri sonrasında kök kanalında kalan dolgu materyallerinin incelenmesi, implant ve çevresindeki trabeküler kemiğin mikro yapısının değerlendirilmesi, kafa-yüz kemiklerinin gelişimlerinin değerlendirilmesi, mine kalınlığının ölçülmesi ile doku mühendisliği hakkında detaylı bilgiler verilmiştir. Anah tar Ke li me ler: X-ışınlı mikrotomografi; tomografi; dental görüntüleme; x-ışını ABS TRACT Increasing technologic innovations has led the development of micro computed tomography which can examine the structures on micron levels. Additionally micro computed tomography has become a popular device in dentistry in the past years. This review highlights the Micro-CT applications in measurement of root canal morphology, evaluation of root canal preparation, examine root canal filling materials and retreatment protocols, mineral density of dental hard tissues and about dental implants, craniofacial skeletal structure development, enamel thickness and about tissue engineering in dental researches. Key Words: X-ray microtomography; tomography; dental imaging; x-ray : ışınlarının, 1895 yılında Röntgen tarafından keşfinden bu yana; teknoloji, devrim niteliğindeki yeniliklerin diagnostik görüntülemede kullanılmasına olanak tanımıştır. Böylece, vücut yapılarının non-invaziv yöntemlerle görülebilmesi mümkün hale gelmiştir. 1 Radyolojik dataları kullanarak uygun 3 boyutlu görüntü elde etme arayışları 20. yüzyılda başlamıştır ve 1970 lerin başlarında İngiliz mühendis Godfrey Hounsfield in ilk bilgisayarlı tomografi tarayıcısını geliştirmesiyle birlikte en büyük adım atılmıştır. 2 Copyright 2016 by Türkiye Klinikleri İlk 3 boyutlu görüntülemeler 2 boyutlu aksiyel kesitlerin üst üste eklenerek 3 boyutlu rekonstrüksiyonlarının yapılmasıyla gerçekleşmekteydi. Bu durum tarama zamanının uzamasına, görüntü distorsiyonlarına, artifaktlara, görüntünün çözünürlüğünün çok düşük olmasına neden olmaktaydı. İlerleyen yıllarda teknolojinin 14

2 gelişmesiyle birlikte çok daha az radyasyon dozlarıyla optimum kalitede görüntü veren cihazlar geliştirilmeye başlanmıştır. 3-5 Bununla birlikte 1980 lerin başlarında yapıların mikro düzeyde incelenmesine olanak tanıyan mikro bilgisayarlı tomografiler geliştirilmiştir. Bilgisayarlı tomografilerle 1mm 3 voksel boyutlarında tarama yapılırken, mikro bilgisayarlı tomografilerle 5-10 µm 3 voksel boyutlarında tarama yapılarak daha iyi bir uzaysal çözünürlük elde edilmiştir. Bu da bilgisayarlı tomografiden defa daha küçük alanların görülebilmesine imkan sağlayarak detaylı bir inceleme yapılmasına olnak sağlamıştır. Bu, devrim niteliğinde bir gelişme olarak kabul edilmiştir. 6,7 İlk mikro bilgisayarlı tomografi cihazlarının kullanımı geniş yer bulmamaktaydı ve özel olarak yapılmaktaydı. Son yıllarda ticari olarak üretilmeye başlanmış olan kompakt cihazlar, akademik çalışmaların ve endüstriyel araştırma laboratuarlarının değişilmez parçaları haline gelmiştir. 8 Yapı itibariyle ve çalışma prensibi anlamında bilgisayarlı tomografiye benzemektedir. Mikro bilgisayarlı tomografi sistemleri, örneklerin 3 boyutlu rekonstrüksiyonlarını oluşturmak için, mikrofokal X-ışını kaynağı ve yüksek çözünürlüklü dedektörler kullanır. 8 Cihazın ana parçaları X-ışını tüpü, üzerine sabitlenen örneği belli aralıklar ile çeviren bilgisayar kontrollü bir adım motoru, ortamdaki X-ışınını kamera sensörü üzerine yoğunlaştıran görüntü yoğunlaştırıcı, üzerine düşen X-ışınlarını görüntü verisine çeviren bir CCD kamera, görüntü toplayıcısı ve tüm bunları kontrol eden bir bilgisayardan oluşmaktadır. 9 Mikro bilgisayarlı tomografiler ile diş ve kemik gibi mineralize dokuları, seramikler, polimerler ya da biyomateryalleri direkt olarak incelemek mümkündür. 10,11 Yeni nesil mikro bilgisayarlı tomografilerin geliştirilmesi ise küçük hayvanların canlı olarak in-vivo ortamda incelenmesine imkan tanımıştır. 12,13 Mikro bilgisayarlı tomografilerin yumuşak doku kontrastı düşüktür, ancak osmium, altın, gümüş ve iodin gibi probların kullaılmasıyla bu problemin önüne geçilmiştir. 14 Son yıllarda diş hekimliğinde; kök kanal morfolojisinin analizi, kök-kanal şekillendirmesinin değerlendirilmesi, kök-kanal dolgusunun değerlendirilmesi retreatment tedavileri sonrasında kök kanalında kalan dolgu materyallerinin incelenmesi, implant ve çevresindeki trabeküler kemiğin mikro yapısının değerlendirilmesi, kafa-yüz kemiklerinin gelişimlerinin değerlendirilmesi, mine kalınlığının ölçülmesi ile, doku mühendisliği gibi bir çok alanda kullanılması, bilgisayarlı tomografinin popüleritesini artırmıştır. 8,15-28 Bu derlemenin amacı; klinisyenlere ve akademisyenlere mikro bilgisayarlı tomografilerin diş hekimliğindeki kullanım alanları ile ilgili detaylı bilgi vermektir. DİŞ HEKİMLİĞİNDE MİKRO BİLGİSAYARLI TOMOGRAFİNİN KULLANIM ALANLARI KÖK KANAL MORFOLOJİSİNİN ANALİZİ Kök-kanal morfolojilerinin belirlenmesine yönelik yapılan endodontik araştırmalarda birçok farklı metod kullanılmaktadır. Endodontik çalışmalarda genellikle en çok tercih edilen metod radyografiler olmuştur. Ancak, radyografiler 2-boyutlu görüntüler olduğu için kök-kanal morfolojisinin anlaşılabilmesinde yetersiz kalmaktadırlar. 29,30 Kök-kanal morfolojilerinin incelenmesinde kullanılan (dişi longitudinal ya da transvers olarak seri parçalara ayırmak, dişi şeffaflaştırarak boya penetrasyonuyla inceleme yapmak) geleneksel metodlar ise diş örneklerinin geri dönüşümsüz olarak zarar görmesine neden olurlar. Bununla birlikte çalışılan örneğin morfolojisini tam anlamıyla yansıtmada yetersiz kalırlar. 31 Bilgisayarlı tomografi, kök-kanal morfolojilerinin incelenmesinde kullanılabilen non-invaziv bir metod olarak kabul edilmektedir. Ancak bilgisayarlı tomografiler, kesit kalınlıklarının fazla olmasından dolayı çözünürlüğün azalması ile morfolojik taramalardada yetersiz kalmaktadırlar. Son yıllarda mikro bilgisayarlı tomografilerin, diş sert dokularını 3 boyutlu olarak olarak her plandan değerlendirebilmesi, örnekler için non-invaziv bir teknik olması, kalitatif ve kantitatif değerlei kesin olarak verebilmesi, görüntü çözünürlüğünün yüksek olması ve örneklerin mikron düzeyde taranmasına imkan tanıması nedeniyle endodontik araştırmalardaki popüleritesi hızla artmıştır. 9,31-34 İyi bir kanal tedavisinin başarısı kök-kanallarının 3 boyutlu morfolojik karakteristiğinin çok iyi bilinmesiyle ilişkiliydi. 8 Dişlerin kök kanallarında, birden çok kanalın bulunması, istmuslar, lateral kanallar, apikal dallanmalar gibi tedavinin seyrini etkileyebilecek çok çeşitli anatomik varyasyonlar görülebilmektedir Bunun yanı sıra, kök kanallarının etrafındaki dentin kalınlığı da önem kazanmaktadır ki enstrümantasyon sırasında ince olan dentin bölgelerinde lateral perforasyonlar oluşabilmektedir. 38,39 Kök-kanallarının morfolojik yapısına ilaveten, mikro-bilgisayarlı tomografilerle kök-kanal kurvatürlerinin özel matematiksel programlarla hesaplanabildiği çalışmalar da mevcuttur. 40,41 15

3 Harris ve ark yılında yaptıkları bir çalışmada, mandibula 1. molar dişlerin kök-kanal morfolojilerini mikro bilgisayarlı tomografi ile incelemişlerdir. Buna göre, dentin miktarın en az olduğu yer olarak dişlerin mesial köklerinin furkasyona bakan yüzeyleri olarak bulmuşlardır ve bu bölgeyi tehlikeli bölge olarak tanımlamışlardır. Yine apikal bölgedeki dallanmanın ve lateral kanalların çokluğu nedeniyle, apikal kök rezeksiyonunda kök ucunun en az 3mm lik kısmının çıkarılmasını önermişlerdir. 42 Versiani ve ark. alt kanin dişin pulpa boşluğunu ve kök-kanal morfolojisini, kanal boyunu araştırmak için mikrotomografi kullanmışlardır. Kullandıkları 100 kanin dişinin kanal boyunun, apikal foramen genişliğinin, apikal delta oluşumlarının, aksesuar kanal varlıklarının dişin her seviyesinde belirlenebileceğini rapor etmişlerdir. 43 Özellikle alt 2. Molar dişlerde bulunan C-Şekilli kanallar, kanal şekillendirmesini güçleştirmektedirler. Bu nedenle C-şekilli kanalların varlığının tespitinde mikro bilgisayarlı tomografilerin kullanıldığı çalışmalar mevcuttur. 16,8 KÖK KANAL ŞEKİLLENDİRMESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Kanal tedavilerinin başarı faktörlerinden birisi de kökkanal şekillendirmesinin optimum düzeyde yapılmasıdır. İyi bir kök kanal şekillendirme, uygulayıcının kök-kanal anatomisini radyografik olarak gözlemleyebilme yeteneğiyle ilişkilidir. 18 Kök-kanal şekillendirmesinde kullanılan aletlerin etkinliği de başarı faktörlerinden birisidir. Bu amaçla kök-kanal aletlerinin performanslarının 3 boyutlu olarak incelendiği bir çok araştırma yapılmıştır. 44 Yapılan çalışmaların dataları incelendiğinde, kök-kanalı yüzey değişiklikleri ve volümü, kaldırılan dentin volümü, kanalın çapı, kanal transportasyonu, yapısal model indeksi (SMI) gibi preparasyon öncesi ve sonrası değişikliklerin değerlendirilmesi mikro-bilgisayarlı tomografilerle mümkün olduğu rapor edilmiştir. 18,45 KÖK KANAL DOLGUSUNUN DEĞERLENDİRİLMESİ Başarılı bir kanal tedavisinin anahtarı bakteri ve bakteri toksinlerinin periapikal dokuları etkilemesini önleyen, kök-kanallarını homojen bir şekilde 3 boyutlu olarak tıkayabilen dolguların yapılabilmesidir. 46,47 Kanal dolgu patları bu nedenle geliştirilmiş malzemelerdir. Dolgu patları gütaperka ve dentin duvarı arasındaki boşlukları doldurarak tekrar enfeksiyon oluşumunu önlemektedir. 48 Gütaperka ve kanal dolgu patı arasından, pat ile dentin arasından ya da direkt olarak boşluklardan kaynaklanan mikro sızıntılar endodontik tedavi başarısını olumsuz etkileyen en önemli faktördür. 49 Bu nedenle mikrosızıntı çalışmaları endodontide önemli yer tutmaktadır. 50 Mikrosızıntı çalışmaları için değişik metodlar kullanılmaktadır ancak bunlar örneklerin bozulmasına neden olmaktadır ya da radyografilerin kullanılması 3 boyutlu değerlendirme yapmada yetersiz kalmaktadır. Dolaysıyla mikrosızıntı ile ilgili veri elde edilmesi sınırlanmaktadır Bunun gibi handikapları elimine edebilmek amacıyla kullanılabilecek en iyi yöntem mikro-bilgisayarlı tomografilerdir. 51,52. Çelikten ve ark yılında oval şekilli kanallara uyguladıkları dolgu patlarında oluşan boşlukların değerlendirilmesinde mikro-bilgisayarlı tomografiden yararlanmışlardır ve elde edilen 3 boyutlu görüntülerde her planda bu boşlukların mikro-bilgisayarlı tomografi ile gözlenebileceğini göstermişlerdir. 21 RETREATMENT İŞLEMLERİNDEN SONRA KÖK KANALINDA KALAN DOLGU MATERYALLERİNİN İNCELENMESİ Retreatment çalışmalarının çoğunda iki boyutlu fotografik teknikler kullanılarak değerlendirmeler yapılmıştır Ancak 3 boyutlu değerlendirmede mikro-bilgisayarlı tomografilerin; kanal dolgu materyallerinin kök kanalından uzaklaştırılmasının, dolguların sökülmesi için kullanılan aletlerin etkinliğinin, uzaklaştırma öncesi ve sonrasında kaldırılan dentin miktarı ve kanal hacminin niceliksel olarak değerlendirilmesindeki etkinliği, yapılan çalışmalarla gösterilmiştir. 23,56 Bu amaçla Hammad ve ark. yaptıkları bir çalışmada el aletlerinin rotary sistemlere göre kök kanal dolgusunu uzaklaştırmada daha etkin olduğunu mikro-bilgisayarlı tomografiyle göstermişlerdir. 23 İMPLANT VE ÇEVRESİNDEKİ TRABEKÜLER KEMİĞİN MİKRO YAPISININ DEĞERLENDİRİLMESİ Kemik kalitesi terimi; kemiğin yapısal şeklini ve sınırlarını tarif etmek amacıyla literatürde sıklıkla kullanılmaktadır. Kemik kalitesi ise kesin olarak trabeküler kemik yapısıyla ilişkilendirilmektedir Trabeküler kemik kansellöz kemiğim primer anatomik ve fonksiyonel yapısıdır. İmplantın primer stabilizasyonunu kortikal kemik miktarı etkilemekle birlikte, kemik içerisine yerleştirilmiş bir implantın çok büyük kısmı kansellöz kemiğin içerisinde kaldığı ve implantla direkt temas halinde olduğu için trabeküler kemiğin implant başarısındaki rolü dikkate değerdir. 60,61 İmplant yüzeyinin kemikle teması, osseointegrasyonu histomorfometrik analizlerle ölçülebilmektedir. 62 Histomorfometrik ana- 16

4 lizler destrüktif, uzun süren ve pahalı olan bir yöntemdir. 63 Aynı örneği bir başka ölçüm için kullanmak olanaksızdır. Bununla birlikte örnek hazırlamada kullanılan dilimlemelerde artifaktlar oluşabilmekte ve bu işlem analizin doğru değerlendirilmesini güçleştirmektedir. Bu dezavantajlar nedeniyle; 3 boyutlu mikrotomografiler, nondestrüktif, hızlı ve güvenilir bir yöntem olarak, kortikal ve trabeküler kemiklerin mikro mimarisini analiz etmek amacıyla kullanıma sokulmuştur. 64 Son yıllarda implant ve implant çevresi kemik değerlendirmesi amacıyla yapılan çalışmalarda 3 boyutlu mikrotomografilerin kullanımı yaygınlaşmıştır. Bir çok araştırmacı; implantı, implant çevresi kemiği, yani implant yüzeyi ve kemik arasındaki birleşimi yani osseointegrasyonu değerlendirmek amacıyla 3 boyutlu mikrotomografiyi kullanmışlardır ve ortalama aynı sonuçları elde etmişlerdir. 24,25,65,71 3 boyutlu mikro-bilgisayarlı tomografilerle implant ve çevresindeki kemik hakkında bazı analizler yapılabilmesine rağmen, titanyumdan yapılmış implantın kemikten daha fazla x- ışınını absorbe etmesi ve bunu çevreye saçması nedeniyle meydana gelen metal artefaktları kemik densitesi hesaplanmasını olumsuz etkilemektedir boyutlu mikro-bilgisayarlı tomografiden elde edilen dijital datalarla, sonlu elemanlar analizi yaparak implantın trabeküler ve kortikal kemikte oluşturduğu stresi değerlendirmek de mümkündür. 68 KAFA-YÜZ KEMİKLERİNİN GELİŞİMLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Yüksek çözünürlüklü 3 boyutlu mikro-bilgisayarlı tomografilerle kafa-yüz kemiklerinin büyümesi ve gelişimini değerlendirmek mümkündür. Kafa-yüz kemiklerinin niceliksel ölçümleri; kemik kalınlığ (Tb.Th), trabekülasyon miktarı (Tb.N), trabeküler aralık (Tb.Sp), kemik hacmi (BV), total doku hacmi (TV), trabeküler kemik oranı (BV/TV), trabekülasyonun sayısal karakteristiğini 3 boyutlu gösteren yapısal model indeksi (SMI), trabeküler kemik bağlantıları, her doku hacmindeki trabeküler boğum sayısı (N.Nd/TV) ve hidroksiapatit miktarına göre belirlenen kemik densitesi gibi bazı parametreler kullanılarak yapılabilmektedir. 13 Mulder ve ark. domuz kondilinin yapısını, mineralizasyonunu ve trabeküler kemik gelişimini mikro-bilgisayarlı tomografi kullanarak incelemiştir. Buna göre mandibula kondilinin anterior ve posteriorundaki remodeling şeklinin birbirinden farklı olduğunu ve kondilin posteriorunun daha fazla büyüdüğünü bulmuşlardır. Kemik hacminin ve trabeküler kalınlığın korpusta daha çok olduğunu, kondilin anterior ve posteriorunun mineralizasyon miktarının ise aynı olduğunu ancak korpusta daha fazla olduğunu göstermişlerdir. 72,73 Renders ve ark yılında insan mandibuler kondillerinin pörözitesini mikrobligisayarlı tomografi kullanarak incelemişlerdir ve trabeküler kemikteki remodeling miktarının kortikal kemikten daha fazla olduğunu vurgulamışlardır. 26 MİNE KALINLIĞININ ÖLÇÜLMESİ Mine kalınlığının ölçülmesi, antropolojik çalışmalar için ve evrim sürecinin değerlendirilmesi amacıyla oldukça yaygın kullanılan bir yöntemdir. Bu nedenle yapılan birçok ölçüm metodu günümüze kadar gelmiştir. En çok tercih edilen yöntem olan fiziksel kesit almak, destrüktif bir metod olmakla beraber örneklerin kaybına neden olmaktadır. Bununla birlikte fosil dişlerin kesilerek incelenmesi ise yaygın tartışmaları da beraberinde getirmiştir. 8 Mine kalınlığının ölçülmesi amacıyla bilgisayarlı tomografi görüntülerinden de faydalanılabilmektedir. Bu yöntemin dezavantajı ise düşük görüntü rezolüsyonu nedeniyle sağlıklı bir ölçümün yapılamamasıdır. Son yıllarda mikro-bilgisayarlı tomografiler diş hekimliği çalışmalarında yaygın kullanım alanı bulmuştur. Bu cihazlar; mine kalınlığının ölçülmesini, örneklerin bozulmadan yapılmasına ve 3 boyutlu olarak istenilen düzlemde değerlendirilmesine imkan tanıyan efektif bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır. 74,75 Mikro-bilgisayarlı tomografiler arkeolojik örneklerdeki mine kalınlığının ölçülmesi amacıyla kullanılmaktadır. 76 Mikro-bilgisayarlı tomografinin mine kalınlığı ölçümü üzerine etkinliğinin değerlendirilmesi amacıyla yapılan bir çalışmada; fiziksel kesit alma yöntemiyle mikro-bilgisayarlı tomografide yapılan ölçümler birbiriyle karşılaştırılmış olup mikro-bilgisayarlı tomografinin güvenilirliği bu çalışmada gösterilmiştir. 77 Görüntülemeye ek olarak bu cihazlarla mine, dentin ve pulpa hacimlerinin ölçülmesi de mümkündür yılında yapılan başka bir çalışmada; dentinogenezis imperfekta tanısı konulmuş hastaların dişlerinin tübüler yapıları, polarize ışık mikroskobu ve mikrobilgisayarlı tomografi görüntüleri kullanılarak incelenmiştir. 79 Mikro-bilgisayarlı tomografiler mine kalınlıklarının ölçümünde güvenilir bir teknik olmasına rağmen aşırı mineralize diş dokularının ayırt edilmesinde sınırlı kalabilirler. Bununla birlikte özellikle 100µm den daha ince mine dokularının ölçülmesinde yetersiz kalabilirler

5 3 BOYUTLU MİKRO-BİLGİSAYARLI TOMOGRAFİNİN DOKU MÜHENDİSLİĞİNDE KULLANIMI Doku mühendisliği kaybedilmiş bir dokunun ya da organın tekrar oluşturularak fonksiyon görmesini amaçlayan multidisipliner bir yaklaşımdır. Doku iskeletini oluşturan malzemelerin araştırılması amacıyla mikrobilgisayarlı tomografinin doku mühendisliğinde kullanımı son yıllarda popülerite kazanmıştır. 3 boyutlu mikro-bilgisayarlı tomografiler esas olarak; doku iskeletini oluşturan materyalin yapısının incelenmesinde, polimerik ve kalsiyum fosfat gibi materyallerin içerisindeki kemik büyüme miktarının in-vitro olarak değerlendirilmesinde yaygın olarak kulanılmaktadır boyutlu datalar 2 boyutlu incelemelere oranla daha efektif bilgiler sunmaktadır. Mikro-bilgisayarlı tomografiler, kazanılmış dokuların araştırılmasına olanak sağlamakla birlikte kaybedilen doku iskeleti malzemesi hakkında da bilgi elde etmeye imkan tanımaktadır. 81 Dursun ve ark yılında yaptıkları bir çalışmada farklı greft materyalleri kullanarak pöröz titanyum granüllerinin sinüs augmentasyonundaki etkisini mikro-bilgisayarlı tomografi kullanarak karşılaştırmışlardır. Bunun için; kemik hacmi (BV), total doku hacmi (TV), trabeküler kemik oranı (BV/TV), trabekülasyon miktarı (Tb.N), trabeküler aralık (Tb.Sp), kemik kalınlığ (Tb.Th), trabekülasyonun sayısal karakteristiğini 3 boyutlu gösteren yapısal model indeksi (SMI), trabeküler kemik bağlantıları, her doku hacmindeki trabeküler boğum sayısı (N.Nd/TV) ve kemik densitesi gibi parametreler kullanılarak karşılaştırmalar yapmışlardır. Pöröz titanyum granüllerinin yeni kemik formasyonu için yer sağladığına ve bunun uzun dönem başarıda etkili olabileceğini vurgulamışlardır. 82 Tüm bunların yanı sıra3 boyutlu mikro-bilgisayarlı tomografiler kullanılarak; yapılan restorasyonların marjinal adaptasyonlarının değerlendirilmesi, uygulanan simanların pörözite miktarı, yapılan restorasyonların mikrosızıntı bölgelerinin belirlenmesi, kompozit polimerizasyon büzülmesindeki hacimsel değişikliklerin incelenmesi, sonlu elemanlar analizi kullanılarak biyomekanik değerlendirmelerin yapılması, ortodontide yapıştırılan braketlerin mikrosızıntı bölgelerinin belirlenmesi mümkündür Ayrıca Kamburoğlu ve ark. oklüzal çürük derinliği değerlendirilmesinde histolojik görüntülerle karşılaştırıldığında mikro-bilgisayarlı tomografinin birebir sonuç verdiğini göstermişlerdir. 92 Yine Memis Ozgul ve ark. mine çürüklerinin önlenmesinde farklı yöntemlerin karşılaştırmalarını mikro-bilgisayarlı tomografilerde mineral densite değişikliklerini analiz ederek yapmışlardır. Rezin infiltrasyon tekniğinin çürük önlemede ümit verici bir yöntem olduğunu göstermişlerdir. 93 SONUÇ Mikro-bilgisayarlı tomografiler X- ışını kullanarak mikron düzeyde ölçüm yapabilen cihazlardır. Bu cihazların diş hekimliğinin birçok alanında kullanılabilmesinin mümkün olduğu birçok çalışma ile ortaya konmuştur. Bununla birlikte mikro-bilgisayarlı tomografilerin kullanımı gün geçtikçe yaygınlaşmaktadır. Mikro bilgisayarlı tomografilerin en büyük avantajı, analizi yapılan örneklerin bozulmadan defalarca incelenebilmesine olanak tanımasıdır. Ayrıca yüksek çözünürlüklü görüntü kalitesi sunarak incelenen örneklerin 3 boyutlu olarak analizlerine imkan tanımasıdır. Günümüzde mikro-bilgisayarlı tomografilerle in-vitro araştırmalar yapılarak oldukça değerli bilgiler elde edilebilmektedir. Teknolojinin gelişmesiyle birlikte mikro-bilgisayarlı tomografilerle daha yüksek çözünürlükte görüntülerin elde edilmesi sağlanacaktır. Ayrıca mikro-bilgisayarlı tomografilerin in-vivo olarak kullanıma gireceğine inanılmaktadır. 1. Dunn PM. Wilhelm Conrad Roentgen ( ), the discovery of X rays and perinatal diagnosis. Arch Dis Child Fetal Neonatal Ed 2001;84(2): Hounsfield G. Computerized transverse axial scanning (tomography): Part 1: description of system. Br J Radiol 1972;46: Morris P, Perkins A. Diagnostic imaging. Lancet 2012;379(9825): KAYNAKLAR 4. Kalender WA. X-ray computed tomography. Phys Med Biol 2006;51(13): Aboudara C, Nielsen I, Huang JC, Maki K, Miller AJ, Hatcher D. Comparison of airway space with conventional lateral headfilms and 3-dimensional reconstruction from cone-beam computed tomography. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2009;135(4): Feldkamp LA, Goldstein SA, Parfitt AM, Jesion G, Kleerekoper M. The direct examination of three-dimensional bone architecture in vitro by computed tomography. J Bone Miner Res 1989;4(1): Kuhn JL, Goldstein SA, Feldkamp LA, Goulet RW, Jesion G. Evaluation of a microcomputed tomography system to study trabecular bone structure. J Orthop Res 1990;8(6):

6 8. Swain MV, Xue J. State of the art of micro-ct applications in dental research. Int J Oral Sci 2009;1(4): Rhodes JS, Ford TR, Lynch JA, Liepins PJ, Curtis RV. Micro-computed tomography: a new tool for experimental endodontology. Int Endod J 1999;32(3): Neues F, Epple M. X-ray microcomputer tomography for the study of biomineralized endo- and exoskeletons of animals. Chem Rev 2008;108(11): Zou W, Hunter N, Swain MV. Application of polychromatic CT for mineral density determination. J Dent Res 2011;90(1): Guldberg RE, Ballock RT, Boyan BD, Duvall CL, Lin AS, Nagaraja S, et al. Analyzing bone, blood vessels, and biomaterials with microcomputed tomography. IEEE Eng Med Biol Mag 2003;22(5): Guldberg RE, Lin AS, Coleman R, Robertson G, Duvall C. Microcomputed tomography imaging of skeletal development and growth. Birth Defects Res C Embryo Today 2004;72(3): Mizutani R, Suzuki Y. X-ray microtomography in biology. Micron 2012;43(2-3): Bjorndal L, Carlsen O, Thuesen G, Darvann T, Kreiborg S. External and internal macromorphology in 3D-reconstructed maxillary molars using computerized X-ray microtomography. Int Endod J 1999;32(1): Oi T, Saka H, Ide Y. Three-dimensional observation of pulp cavities in the maxillary first premolar tooth using micro-ct. Int Endod J 2004;37(1): Bergmans L, Van Cleynenbreugel J,Wevers M, Lambrechts PA. Methodology for quantitative evaluation of root canal instrumentation using microcomputed tomography. Int Endod J 2001;34(5): Peters OA, Schönenberger K, Laib A. Effects of four Ni-Ti preparation techniques on root canal geometry assessed by micro computed tomography. Int Endod J 2001;34(3): Peters OA. Current challenges and concepts in the preparation of root canal systems: a review. J Endod 2004;30(8): Hammad M, Qualtrough A, Silikas N. Evaluation of root canal obturation: a three-dimensional in vitro study. J Endod 2009;35(4): Jung M, Lommel D, Klimek J. The imaging of root canal obturation using micro-ct. Int Endod J 2005;38(9): Barletta FB, de Sousa Reis M, Wagner M, Borges JC, Dall'Agnol C. Computed tomography assessment of three techniques for removal of filling material. Aust Endod J 2008;34(3): Hammad M, Qualtrough A, Silikas N. Threedimensional evaluation of effectiveness of hand and rotary instrumentation for retreatment of canals filled with different materials. J Endod 2008;34(11): Kim SH, Choi BH, Li J, Kim HS, Ko CY, Jeong SM, et al. Peri-implant bone reactions at delayed and immediately loaded implants: an experimental study. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2008;105(2): Rebaudi A, Koller B, Laib A, Trisi P. Microcomputed tomographic analysis of the peri-implant bone. Int J Periodontics Restorative Dent 2004(4);24: Renders GA, Mulder L, van Ruijven LJ, van Eijden TM. Porosity of human mandibular condylar bone. J Anat 2007;210(3): Spoor CF, Zonneveld FW, Macho GA. Linear measurements of cortical bone and dental enamel by computed tomography: applications and problems. Am J Phys Anthropol 1993;91(4): Anderson P, Elliott JC, Bose U, Jones SJ. A comparison of the mineral content of enamel and dentine in human premolars and enamel pearls measured by X-ray microtomography. Arch Oral Biol 1996;41(3): Pascon EA, Marrelli M, Congi O, Ciancio R, Miceli F, Versiani MA. An in vivo comparison of working length determination of two frequency-based electronic apex locators. International Endodontic Journal 2009;42(11): Dowker SE, Davis GR, Elliott JC. X-ray microtomography: nondestructive three-dimensional imaging for in vitro endodontic studies. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1997;83(4): Versiani MA, Pecora JD, Sousa-Neto MD. The anatomy of two-rooted mandibular canines determined using micro-computed tomography. International Endodontic Journal 2011a;44(7): Versiani MA, Pecora JD, Sousa-Neto MD. Flat-oval root canal preparation with self-adjusting file instrument: a micro-computed tomography study. Journal of Endodontics 2011b;37(7): Versiani MA, Pecora JD, Sousa-Neto MD. Root and root canal morphology of four-rooted maxillary second molars: a micro-computed tomography study. Journal of Endodontics 2012;38(7): Peters OA, Laib A, Gohring TN, Barbakow F. Changes in root canal geometry after preparation assessed by high-resolution computed tomography. Journal of Endodontics 2001; 27(1); De Deus QD. Frequency, location, and direction of the lateral, secondary, and accessory canals. J Endod 1975;1(11): Fabra-Campos H. Three canals in the mesial root of mandibular first permanent molars: a clinical study. Int Endod J 1989;22(1): Hsu YY, Kim S. The resected root surface. The issue of canal isthmuses. Dent Clin North Am 1997;4(3): Abou-Rass M, Frank AL, Glick DH. The anticurvature filing method to prepare the curved root canal. J Am Dent Assoc 1980;101(5): Berutti E, Fedon G. Thickness of cementum/dentin in mesial roots of mandibular first molars. J Endod 1992;18(11): Peters OA. Three-dimensional analysis of root canal geometry by high-resolution computed tomography. J Dent Res 2000;79(6): Lee JK, Ha BH, Choi JH, Heo SM, Perinpanayagam H. Quantitative three-dimensional analysis of root canal curvature in maxillary first molars using micro- computed tomography. J Endod 2006;32(10): Harris SP, Bowles WR, Fok A, McClanahan SB. An anatomic investigation of the mandibular first molar using micro-computed tomography. JOE 2013;39(11): Versiani MA, Pecora JD, Sousa-Neto MD. Microcomputed tomography analysis of the root canal morphology of single-rooted mandibular canines. International Endodontic Journal 2013;46(9): Bergmans L, van Cleynenbreugel J, Beullens M, Wevers M, van Meerbeek B, Lambrechts P. Progressive versus constant tapered shaft design using NiTi rotary instruments. Int Endod J 2003;36(4): Peters OA, Peters CI, Schonenberger K, Barbakow F. ProTaper rotary root canal preparation: effects of canal anatomy on final shape analysed by micro CT. Int Endod J 2003;36(2): Michaud RA, Burgess J, Barfield RD, Cakir D, McNeal SF, Eleazer PD. Volumetric expansion of gutta-percha in contact with eugenol. J Endod 2008;34: Ozok AR, van der Sluis LW, Wu MK, Wesselink PR. Sealing ability of a new polydimethylsiloxane-based root canal filling material. J Endod 2008;34(2): Sonmez IS, Oba AA, Sonmez D, Almaz ME. In vitro evaluation of apical microleakage of a new MTA-based sealer. Eur Arch Paediatr Dent 2012;13(5): Hovland EJ, Dumsha TC. Leakage evaluation in vitro of the root canal sealer cement Sealapex. Int Endod J 1985;18(3):

7 50. Wu MK, Wesselink PR. Endodontic leakage studies reconsidered. Part I. Methodology, application and relevance. Int Endod J 1993;26(1): Venturi M, Prati C, Capelli G, Falconi M, Breschi L. A preliminary analysis of the morphology of lateral canals after root canal filling using a tooth-clearing technique. Int Endod J 2003;36(1): Celikten B, Uzuntas CF, Orhan AI, Orhan K, Tufenkci P, Kursun S, et al. Evaluation of root canal sealer filling quality using a single-cone technique in oval shaped canals: an in vitro micro-ct study. Scanning [Epub ahead of print]. 53. de Carvalho Maciel AC, Zaccaro Scelza MF. Efficacy of automated versus hand instrumentation during root canal retreatment: an ex vivo study. Int Endod J 2006;39(10): Masiero AV, Barletta FB. Effectiveness of different techniques for removing gutta-percha during retreatment. Int Endod J 2005;38(1): Saad AY, Al-Hadlaq SM, Al-Katheeri NH. Efficacy of two rotary NiTi instruments in the removal of Gutta-Percha during root canal retreatment. J Endod 2007;33(1): Roggendorf MJ, Legner M, Ebert J, Fillery E, Frankenberger R, Friedman S. Micro-CT evaluation of residual material in canals filled with Activ GP or GuttaFlow following removal with NiTi instruments. Int Endod J 2010;43(3): Compston J. Bone quality: what is it and how is it measured? Arq Bras Endocrinol Metab 2006;50(4): Licata A. Bone density vs bone quality: what s a clinician to do? Cleve Clin J Med 2009;76(6): Fyhrie DP. Summary measuring bone quality. J Musculoskelet Neuronal Interact 2005;5(4): Sakka S, Coulthard P. Bone quality: a reality for the process of osseointegration. Implant Dent 2009;18(6): Fanuscu MI, Chang TL. Three-dimensional morphometric analysis of human cadaver bone: microstructural data from maxilla and mandible. Clin Oral Impl Res 2004;15(2): Gonzalez-Garcıa R, Monje F. Is micro-computed tomography reliable to determine the microstructure of the maxillary alveolar bone? Clin Oral Implants Res 2013;24(7): Müller R, Van Campenhout H, Van Damme B, Van Der Perre G, Dequeker J, Hildebrand T, et al. Morphometric analysis of human bone biopsies: a quantitative structural comparison of histological sections and micro-computed tomography. Bone 1998;23(1): Park YS, Yi KY, Lee IS, Jung YC. Correlation between microtomography and histomorphometry for assessment of implant osseointegration. Clin Oral Implants Res 2005;016(2): Schicho K, Kastner J, Klingesberger R, Seemann R, Enislidis G, Undt G, et al. Surface area analysis of dental implants using microcomputed tomography. Clin Oral Implants Res 2007;18(4): Yoo JH, Choi BH, Li J, Kim HS, Ko CY, Xuan F, et al. Influence of premature exposure of implants on early crestal bone loss: an experimental study in dogs. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2008;105(6): Freilich M, Shafer D, Wei M, Kompalli R, Adams D, Kuhn L. Implant system for guiding a new layer of bone. Computed microtomography and histo-morphometric analysis in the rabbit mandible. Clin Oral Implants Res 2009;20(2): van Oossterwyck H, Duyck J, Vander Sloten J, van der Perre G, Jansen J, Wevers M, et al. Use of microfocus computerized tomography as a new technique for characterizing bone tissue around oral implants. J Oral Implantol 2000;26(1): Sennerby L, Wennerberg A, Pasop F. A new microtomographic technique for non-invasive evaluation of the bone structure around implants. Clin Oral Implants Res 2001;12(1): Butz F, Ogawa T, Chang TL, Nishimura I. Three- dimensional bone-implant integration profiling using micro-computed tomography. Int J Oral Maxillofac Implants 2006;21(5): Morinaga K, Kido H, Sato A, Watazu A, Matsuura M. Chronological changes in the ultrastructure of titanium-bone interfaces: analysis by light microscopy, transmission electron microscopy, and micro-computed tomography. Clin Implant Dent Relat Res 2008;11(1): Mulder L, Koolstra JH, de Jonge HW, van Eijden TM. Architecture and mineralization of developing cortical and trabecular bone of the mandible. Anat Embryol 2006;211(1): Mulder L, Koolstra JH, Weijs WA, van Eijden TM. Architecture and mineralization of developing trabecular bone in the pig mandibular condyle. Anat Rec A Discov Mol Cell Evol Biol 2005;285(1): Olejniczak AJ, Grine FE. High-resolution measurement of Neandertal tooth enamel thickness by micro-focal computed tomography. S Afr J Sci 2005;101(5/6): Olejniczak AJ, Grine FE. Assessment of the accuracy of dental enamel thickness measurements using microfocal X-ray computed tomography. Anat Rec A Discov Mol Cell Evol Biol 2006;288(3): Smith TM, Harvati K, Olejniczak AJ, Reid DJ, Hublin JJ, Panagopoulou E. Brief communication: dental development and enamel thickness in the Lakonis Neanderthal molar. Am J Phys Anthropol 2009;138(1): Kim I, Paik KS, Lee SP. Quantitative evaluation of the accuracy of micro-computed tomography in tooth measurement. Clin Anat 2007;20(1): Gantt DG, Kappleman J, Ketcham RA, Alder ME, Deahl TH. Three dimensional reconstruction of enamel thickness and volume in humans and hominoids. Eur J Oral Sci 2006;114 Suppl 1:360-4; discussion 375-6, Davis GR, Fearne JM, Sabel N, Noren JG. Microscopic study of dental hard tissues in primary teeth with Dentinogenesis Imperfecta Type II: Correlation of 3D imaging using X-ray microtomography and polarising microscopy. Archives of Oral Biology 2015;60(7): Cartmell S, Huynh K, Lin A, Nagaraja S, Guldberg R. Quantitative microcomputed tomography analysis of mineralization within three-dimensional scaffolds in vitro. J Biomed Mater Res A 2004;69(1): Hollister SJ, Lin CY, Saito E, Lin CY, Schek RD, Taboas JM, et al. Engineering craniofacial scaffolds. Orthod Craniofac Res 2005;8(3): Dursun E, Dursun CK, Eratalay K, Orhan K, Celik HH, Tözüm TF. Do porous titanium granule grafts affect bone microarchitecture at augmented maxillary sinus sites? a pilot split-mouth human study. Implant Dent 2015;24(4): Pelekanos S, Koumanou M, Koutayas SO, Zinelis S, Eliades G. Micro-CT evaluation of the marginal fit of different In-Ceram alumina copings. Eur J Esthet Dent 2009;4(3): Borba M, Cesar PF, Griggs JA, Della Bona A. Adaptation of all-ceramic fixed partial dentures. Dent Mater 2011;27(11): Seo D, Yi Y, Roh B. The effect of preparation designs on the marginal and internal gaps in Cerec3 partial ceramic crowns. J Dent 2009;37(5): Malkoc MA, Sevim M, Tatar I, Celik HH. Micro- CT Detection and characterization of porosity in luting cements. J Prosthodont Jan 5. [Epub ahead of print]. 87. Carrera CA, Lan C, Escobar-Sanabria D, Li Y, Rudney J, Aparicio C, et al. The use of micro- CT with image segmentation toquantify leakage in dental restorations. Dental Materials 2015;31(4):

8 88. Ende AV, de Casteele EV, Depypere M, De Munck J, Li X, Maes F, et al. 3D volumetric displacement and strain analysis of composite polymerization. Dental Materials 2015;31(4): Mackerle J. Finite element modelling and simulations in dentistry: a bibliography Comput Methods Biomech Biomed Engin 2004;7(5): Van Staden RC, Guan H, Loo YC. Application of the finite element method in dental implant research. Comput Methods Biomech Biomed Engin 2006;9(4): Öztürk F, Ersöz M, Öztürk SA, Hatunoğlu E, Malkoç S. Micro-CT evaluation of microleakage under orthodontic ceramic brackets bonded with different bonding techniques and adhesives. European Journal of Orthodontics, First published online: 8 April 2015; Kamburoğlu K, Kurt H, Kolsuz E, Öztaş B, Tatar I, Çelik HH. Occlusal caries depth measurements obtained by five different imaging modalities. J Digit Imaging 2011;24(5): Memis Ozgul B, Orhan K, Tulga Oz F. Microcomputed tomographic analysis of progression of artificial enamel lesions in primary and permanent teeth after resin infiltration. J Oral Sci 2015;57(3):