T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ARAŞTIRMA VE EĞİTİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARININ TURİSTİK ÜRÜN BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ARAŞTIRMA VE EĞİTİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARININ TURİSTİK ÜRÜN BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ UZMANLIK TEZİ Gülnur İZ YILMAZ MART ANKARA

2

3 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ARAŞTIRMA VE EĞİTİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARININ TURİSTİK ÜRÜN BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ UZMANLIK TEZİ Gülnur İZ YILMAZ Tez Danışmanı Kültür ve Turizm Uzmanı Nalân GÖMDENİZ MART ANKARA

4

5 KABUL VE ONAY Gülnur İZ YILMAZ tarafından hazırlanan GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARININ TURİSTİK ÜRÜN BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Nalân GÖMDENİZ (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

6 ÖNSÖZ El sanatları, toplumsal ve kültürel yaşam biçimlerinin, inanç sistemlerinin ve gereksinimlerin somut ifade biçimidir. Zaman içinde gelişerek çevre şartlarına uyum gösteren el sanatları, ortaya çıktığı toplumun duygularını, sanatsal beğenilerini ve kültürel özelliklerini yansıtır hale gelerek geleneksel olma niteliğini kazanmış, el sanatı üreticileri ustadan çırağa, babadan oğula bu geleneği aktarmıştır. Teknolojik gelişmeler, yabancılara ve yabancı mallara tanınan ayrıcalıklar, göçler, ihtiyaçların çeşitlenmesi, alışkanlıkların değişmesi, moda ve kullanılan hammaddelerin azalması ya da ortadan kalkması nedenleriyle bu el sanatlarının bir kısmı yok olmuş, bir kısmının da üretim biçimi ve işlevi değişmiştir. Geleneksel el sanatlarının; korunması, tanıtılması, gelecek kuşaklara aktarılması ve yaşamın içinde kendiliğinden devamının sağlanması için turistik ürün olarak değerlendirilmesi ve hem kavram, hem gelenek, hem de ürün olarak turizm pazarında değer bulması amacıyla konuyla ilgili yurt içindeki kurum ve kuruluşların yasa, yönerge ve yönetmelik çerçevesinde gerçekleştirdiği uygulamalar ile yurt dışındaki uygulamalar incelenmiş konuyla ilgili sorunlar saptanmış ve çözüm önerileri belirlenmiştir. Bu çalışmanın yapılmasında gösterdikleri kolaylıklardan dolayı Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürü Sayın Doç. Dr. Ayşenur İslam a, Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Başkanı Sayın Yener Altuntaş a, tez danışmanım Kültür ve Turizm Uzmanı Sayın Nalan Gömdeniz e; desteklerinden ve gösterdikleri sabırdan dolayı aileme, eşime, Fatma Çetin e, Berrak Dikmen e ve Hayrettin Un a ve konuyu seçmemdeki en önemli etken olan El Sanatları Şube Müdürü Sayın Mücella Kahveci ye içtenlikle teşekkür ediyorum. i

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i KISALTMALAR CETVELİ... iv TABLOLAR, ŞEKİLLER VE RESİMLER CETVELİ... v GİRİŞ KAVRAMSAL ÇERÇEVE Geleneksel El Sanatlarının Tanımı Tarihsel Süreç İçinde El Sanatlarının Oluşumu Geleneksel El Sanatlarının Kurumsal Yapısı Turistik Ürün Kavramı PROBLEM ARAŞTIRMANIN AMACI ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ SINIRLILIKLAR YÖNTEM İKİNCİ BÖLÜM EL SANATLARININ GELENEK BOYUTU Usta-Çırak İlişkisi ve Esnaf Örgütlenmesi (Ahi Teşkilatı) Boyutuyla Gelenek Motif, Renk ve Kompozisyon Uygulamalarında Gelenek GELENEKSEL EL SANATLARININ ÜRÜN BOYUTU Hammaddesi Toprak Olan El Sanatları Çinicilik ve Seramik Yapımı Çömlekçilik ve Testicilik Hammaddesi Maden Olan El Sanatları Bakırcılık Gümüşçülük Kuyumculuk Hammaddesi Cam Olan El Sanatları Boncukçuluk ii

8 Üfleme Cam Camaltı Resmi Hammaddesi Ahşap Olan El Sanatları Bastonculuk Boyama İşleri Çam Bardak Yapımcılığı Kaşıkçılık Müzik Aletleri Yapımcılığı Neccarlık (Oymacılık) Hammaddesi Taş Olan El Sanatları Lüle Taşı İşlemeciliği Oltu Taşı İşlemeciliği Taş Yontuculuğu Hammaddesi Deri Olan El Sanatları Çarıkçılık Yemenicilik Gölge Oyunu Karakter ve Göstermelik Yapımı Saraçlık Hammaddesi İplik (Tekstil) Olan El Sanatları Dokuma İşlemecilik Örgücülük Oyacılık Yazmacılık Yorgancılık Hammaddesi Hayvan ve Bitki Atıkları Olan El Sanatları Keçecilik Boynuz, Kemik, Sedef İşleri Sabunculuk Hasırcılık Süpürgecilik iii

9 2.3. GELENEKSEL EL SANATLARI ve TURİSTİK ÜRÜN İLİŞKİSİNİN ÜLKELER ÖLÇEĞİNDE İNCELEMESİ ÇİN HALK CUMHURİYETİ HİNDİSTAN MALEZYA GELENEKSEL EL SANATLARI FESTİVALLERİNİN ANALİZLERİ SONUÇ ve ÖNERİLER KISALTMALAR CETVELİ AB B BVB DÖSİMM HKBBM F KRAFTANGAN MD S T.C. : Avrupa Birliği : Ses Bandı : Belgesel Video Bandı : Döner Sermaye İşletmeleri Merkez Müdürlüğü : Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi : Fotoğraf : Malezya El Sanatlarını Geliştirme Birliği : Minidisk : Slayt : Türkiye Cumhuriyeti iv

10 VB YB : Ve bunun gibi : Yazılı Belge TABLOLAR, ŞEKİLLER VE RESİMLER CETVELİ Tablo 1 Geleneksel El Sanatları Konusunda Çalışmalar Yürüten Kurum ve Kuruluşlar Tablo 2 Hammadde ve Meslek Gruplarına Göre El Sanatları Tablo 3 Hammaddesi Toprak Olan El Sanatları Tablo 4 Hammaddesi Maden Olan El Sanatları Tablo 5 Hammaddesi Cam Olan El Sanatları Tablo 6 Hammaddesi Ahşap Olan El Sanatları Tablo 7 Hammaddesi Taş Olan El Sanatları Tablo 8 Hammaddesi Deri Olan El Sanatları Tablo 9 Hammaddesi İplik (Tekstil) Olan El Sanatları v

11 Tablo 10 Hammaddesi Hayvan ve Bitki Atıkları Olan El Sanatları Tablo 11 Altın Eller Geleneksel Türk El Sanatları Festivalleri Şekil 1 Festivallere Katılan Yabancı Turistlerin Dağılımı Şekil 2 Festivaller Süresince En Çok İlgi Gören Ürünler Şekil 3 Festivaller Süresince Hammaddelerine Göre En Çok İlgi Gören Ürünler Şekil 4 Festivaller Süresince Yurtdışından Alınan Sipariş Miktarları Resim 1 İstanbul, Sultan Ahmet Meydanı, Haziran Resim 2 İstanbul, Sultan Ahmet Meydanı, Haziran Resim 3 İzmir, Fuar Alanı, Eylül Resim 4 İzmir, Fuar Alanı, Eylül Resim 5 Antalya, Karaoğlan Parkı, Eylül Resim 6 İstanbul, Taksim Meydanı, Ağustos Resim 7 İstanbul, Taksim Meydanı, Ağustos Resim 8 İstanbul, Taksim Meydanı, Ağustos Resim 9 İstanbul, Taksim Meydanı, Ağustos Resim 10 İstanbul, Taksim Meydanı, Ağustos vi

12 vii

13 GİRİŞ Küreselleşme sürecinin getirdiği tek tipleşme ile birlikte, yerel kültürlere duyulan ilginin artması üzerine, kültürel değerlerin araştırılması, korunması ve dünyaya tanıtılması hızla önem kazanmış, tüm dünyada bu görevleri üstlenen kurum ve kuruluşların sayısı artmıştır. Turizmin ülke ekonomisine ve istihdama olan olumlu katkısı düşünüldüğünde, kültürümüzün en önemli yansıtıcılarından olan Geleneksel Türk El Sanatları nın turistik ürün boyutuyla turizm pazarında değer olarak var olması gereğinden yola çıkılarak araştırma yönlendirilmiştir. El sanatı ürünlerinin turistik ürün olarak kullanılması fikri, uzun yıllardır turizm alanında yaygın bir şekilde kabul görmüş ve yerleşmiş bir anlayış halini almıştır. Ancak konunun sadece el sanatı ürünüyle sınırlandırılması, turistik ürün olarak geleneksel el sanatlarından gerektiği ölçüde istifade edilememesi sonucuna yol açmaktadır. Bu araştırma; turistik ürün ve geleneksel el sanatlarının ilişkilendirilmesi; Geleneksel El Sanatı Festivallerinin değerlendirilmesi ve dünyada farklı ülkelerde konuya ilişkin düzenleme ve uygulamalar olmak üzere üç eksende gerçekleştirilmiştir. Turistik ürün ve geleneksel el sanatlarının ilişkilendirilmesi çerçevesinde; literatür taraması yapılmış; Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi nin yazılı, görsel ve sesli dokümanlarının incelenmesi ve değerlendirilmesi ile Geleneksel Türk El Sanatları nın hammadde, ürün, kullanılan teknikler ve kullanım alanlarına göre tasnifi gerçekleştirilmiştir. 1

14 Geleneksel Türk El Sanatları nın turistik ürün olarak değerlendirilmesi imkânlarının incelenmesi; bu çerçevede, turistik ürün ve geleneksel el sanatlarının ne şekilde ilişkilendirilmesi gerektiğinin ortaya konulması araştırmanın ana amacını oluşturmaktadır. Bu kapsamda; araştırmada, geleneksel el sanatları, yalnızca ürünleri açısından değil, aynı zamanda bu ürünlerin ortaya çıkarılma süreçleriyle, yani konusu; usta-çırak ilişkileri, ürünlerin imal edilme şekilleri vb. boyutlarıyla da bir bütün olarak ele alınmış; hem el sanatları ürünü nün, hem de el sanatları geleneği nin turistik ürün olarak nasıl kullanılabileceği sorularına yanıt aranmıştır. Bu çalışmada, turistik ürünün kapsamı daha geniş olarak ele alınmış ve bu çerçevede, sadece ürün değil aynı zamanda bu ürünün ortaya çıkış süreci de turistik ürün olarak pazarlanması gereken bir unsur telakki edilmiştir. El sanatlarının her iki boyutuyla turizm ürünü olarak değerlendirilmesi anlayışı, dünyada yeni yeni benimsenmeye başlayan bir anlayış olup, ülkemizde ise 2005 yılından itibaren T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı öncülüğünde gerçekleştirilen el sanatları festivalleri ile gündeme gelmiştir. Çalışma, bu festivallerden elde edilen bilgileri de değerlendirmek suretiyle, konuyla ilgili mevcut durumun ortaya konulması ve bu konuda yapılması gerekenlerin irdelenmesi amacıyla yola çıkmıştır. Geleneksel El Sanatı Festivalleri çerçevesinde; festivaller süresince konuyla ilgili sorunları ve beklentileri hakkında üreticilerle bire bir görüşmeler yapılmış; festivale katılan yerli ve yabancı turistlerin satın alma davranışları gözlemlenmiştir. Ayrıca, festival raporlarının değerlendirilmesine dayanarak, festivallere ilişkin istatistikî veriler oluşturulmuştur. Dünyada farklı ülkelerde konuya ilişkin düzenleme ve uygulamalar çerçevesinde; üç ülkenin (Çin Halk Cumhuriyeti, Hindistan ve Malezya) konuyla ilgili olarak internetten temin edilen yasa ve yönetmelikleri incelenmiş ve model 2

15 teşkil edebilecek uygulamalarının, ülkemiz el sanatları açısından uyarlanabilirliği değerlendirilmiştir. Geleneksel Türk El Sanatları nın turistik ürün olarak değerlendirilmesine yönelik olan bu çalışmanın sonuçlarının, ülkemizin bu alanda uygulaması gereken politikalara ışık tutacağı; gerek ülkemizin ve Türk Kültürü nün gerekse de Geleneksel Türk El Sanatları nın tanıtımına katkı sağlayabileceği ön görülmektedir. 3

16 BİRİNCİ BÖLÜM GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARININ TANIMI ve KURUMSAL YAPILANMASI 1.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE Bu bölümde geleneksel el sanatlarının tanımı, tarihsel süreç içerisindeki oluşum evreleri, Türkiye de geleneksel el sanatlarının kurumsal yapılanması ve turistik ürün kavramı ile ilgili bilgiler verilecektir Geleneksel El Sanatlarının Tanımı Her kültürün kendi var oluş sürecini farklı ifadelerle dile getirmesinden dolayı geleneksel el sanatları için, farklı coğrafyalarda, birbirinden çok farklı tanımlar ve sınıflandırmalar yapılmıştır. Oluşum süreci her kültürde birbirinden farklı gerçekleşmiş, bu süreç, sanata olan yaklaşımların da farklı şekillerde ortaya çıkmasına neden olmuştur. Hemen her kültürde el sanatları ile ilgili ortak kanı, bunların plastik sanat olmadığı ancak en az plastik sanatlar kadar değerli olduğu yönündedir. Plastik sanatlarda estetik kaygılar ile biricik (ünik) olma kaygısı ön plandadır ancak konu itibari ile geleneksel el sanatlarıyla plastik sanatların kültürel birikim, dini inanç,

17 toplumsal beklentiler, korkular, tabular gibi ortak değerlerden beslendiği görülmektedir. El sanatları; resim, heykel gibi plastik sanatların dışında tutulan, araç gereç ve teknik yönden genellikle geleneksel yolları tercih eden ve bir toplumun geleneksel kültürünü yansıtan ürünlerdir. Göz duyumu ile algılanan mekânda yer kaplayan bir kitlesi, hacmi olan, güzel sanatlar dışında kalan halk plastik sanatları ya bir ya da birden fazla kişinin hem yararlı hem güzel biçimler oluşturmak için teknik bilgi, el becerisiyle çeşitli araç, gereç kullanarak uyguladığı sanatlardır (Barışta, 2005: 14). Encyclopedia Britannica da el sanatları; el becerisi, elle yapılan becerili iş, genellikle elle uygulanan ev dekorasyonu ya da giyim donatımı ile ilişkili görsel sanatlar için seçilmiş bir tamlamadır. El sanatları; tüketim maddeleri, süs ve hediyelik eşya yapan, işçileri ailedeki fertlerle bazı durumlarda çok az sayıda çıraklar olan, makine ve sermayeden çok el emeğinin geçtiği ve sahibinin üretime doğrudan doğruya katıldığı sanat koludur (Çalış, 1969: 9). Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi nde el sanatları; resim, heykel, çizim, özgün baskı gibi güzel sanatlar ve mimarlık dışında kalan tüm sanat dalları ve sanatsal ürünler olarak tanımlanır ve hem tasarımın ön planda olduğu dekoratif sanatları hem de kullanım amaçlı el sanatlarını kapsar. Geçmişten günümüze gelen halk sanatları (el sanatları), toplum yapısının koşulları içinde oluşmuş, bölgesel özellikler taşıyan, etnografik değeri olan, çoğu kez sanatsal öğeler taşıyan işlev içeren, halk tarafından 5

18 üretilen ve kullanılan, dolayısıyla alınıp satılan, üretimi bugün gelir için desteklenen kültürel kimlik taşıyan ürünlerdir. (Omur, 1997: 471). Encyclopedia of World Art ta ise el sanatları, bir işçinin elleriyle ya da araç gereç kullanarak işlem süresince kontrolü elinde bulundurduğu işleri tanımlayan bir terim olarak geçmektedir. El Sanatları-küçük sanatlar (craftsman) bir ustanın başlı başına kendi sorumluluğu altında, ister evinde ya da atölyesinde ister seyyar bir şekilde ya yalnız ya da ailesi ile olan ya da olmayan kalfa ve çıraklarla birlikte herhangi bir sanatı piyasa için el emeği deneyim ve beceri kullanarak yapması ya da sorumluluğu altında yaptırmasıdır (Barışta, 2005: 15). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi ile El Sanatları Şubesi kayıtlarına göre el sanatı tanımı ise şöyledir: Bir veya birden fazla sanatkârın bilgi ve becerisine dayanan, çevre şartlarına göre değişim gösteren, güzelin yanı sıra yararlıyı sunan, insan yaşamını kolaylaştıran, ihtiyaçlarını karşılayan, evde veya atölyede, ya bütün gün ya boş zamanlarda ya da belli dönemlerde üretilen geleneksel, bölgesel, fonksiyonel, estetik, artistik, sanatsal, dekoratif, dini, sosyal açıdan sembolik karakter taşıyan, el, el aleti veya mekanik araçların yardımıyla yapılan ürünlerdir. El sanatı ürünleri, zamanla bu alanda araştırma yapanlarca üretim yapısına, üretim yeri ve amacına bakarak köy el sanatları, küçük el sanatları gibi adlandırmalarla sınıflandırılmaya çalışılmıştır. Giderek tanımlamalardaki öz değişmiş, toplumun gelişimine göre adlandırılmalara çarşı sanatları, küçük sanatlar, halk sanatları, geleneksel Türk el sanatları gibi yenileri eklenmiştir (Öztürk, 1998: 6). 6

19 T. C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan, Küçük Sanayi ve El Sanatları isimli araştırmada el sanatları; el sanatları, köy sanatları, ev sanatları ve küçük sanatlar olarak sınıflandırılmıştır Tarihsel Süreç İçinde El Sanatlarının Oluşumu El sanatları toplumsal ve kültürel yaşam biçimlerinin, inanç sistemlerinin ve gereksinimlerin somut ifade biçimidir. Zaman içinde gelişerek çevre şartlarına uyum gösteren el sanatları, ortaya çıktığı toplumun duygularını, sanatsal beğenilerini ve kültürel özelliklerini yansıtır hale gelerek geleneksel niteliğini kazanmıştır (2007, Türkiye deki geleneksel Türk el sanatlarını tarihsel süreç içinde inceleyebilmek için, günümüz Türkiye sinin kapsadığı coğrafi alana ve Türklerin tarihine bakmak gerekmektedir. Anadolu topraklarında birçok uygarlık kurulmuş ve bu uygarlıkların kültür varlıklarının birbiriyle etkileşim halinde günümüze kadar gelebilmiş olması nedeniyle, Anadolu da var olan el sanatlarının köklerinin çok eskilere dayandığı söylenebilmektedir. Anadolu Türk el sanatları Büyük Selçuklular ve onlara etki eden Hun, Göktürk, Uygur, Gazne, Karahanlı gibi Türk devletlerinin sanatlarından kaynaklanmış; Hitit, Frig, Yunan, Roma, Bizans sanatları gibi Anadolu uygarlıklarından beslenmiştir (Barışta, 1998: 1). 7

20 Tarih öncesi çağlardan beri ihtiyaçları karşılamak için yaşam koşullarına bağlı olarak üretilen el sanatları, zaman içerisinde insanların geçim kaynağı haline gelmiş ve böylece ekonomik bir işlev de kazanmıştır. XII. yüzyılda Anadolu da gelişen, sanat, ticaret ve ekonomi alanlarında faaliyet gösteren ve çeşitli meslek dalları mensuplarını bir araya getiren, destekleyen, dini ve iktisadi bir kurum haline gelen Ahilik Teşkilatı, XV. ve XVI. yüzyıllardan sonra dini ve siyasi yönleri zayıflayarak ekonomik ve sosyal yönü ağır basan Lonca Teşkilatı na dönüşmüştür. Bu teşkilatın el sanatlarının gelişimine olan katkıları, XVII. yüzyılda Osmanlı sarayının merkezi otoritesinin zayıflaması ve Batı sanayisinin gelişmesi sonucunda azalmıştır (Şahin, 1997: 395). Osmanlı İmparatorluğu döneminde Lonca Teşkilatı nın yanında saraya bağlı sanatçılardan oluşan Ehl-i Hiref Teşkilatı bulunmaktaydı ve en önemli elemanları nakkaşlar, kuyumcular, kâtipler, ciltçiler, çiniciler, kumaş dokuyucuları, her türlü maden işi yapan kazancılar, ahşap işleri ile uğraşan kündekarlar, altın iplikle işleme yapanlar, şehir mimarları, benna, neccar ve taşçılardı. Bu ustalar daha çok teknik yönü ağır basan işler yaptıklarından kendilerine "ehli hiref" denirdi, (ehil: becerikli mahir, üstat; hiref: sanatlar, meslekler). Günümüze ulaşan belgelerden Edirne Sarayı'nda benzer bir örgütün bulunduğu, XVI. yüzyılda bunların İstanbul'da 45 bölük biçiminde örgütlendiği, üç ayda bir maaş aldıkları, kendilerine iş verildiğinde ayrıca ücret ödendiği; ulufelerinin Topkapı Sarayı ikinci avlusunda bulunan Divanhane binasında dağıtıldığı anlaşılmaktadır (Mülayim, 1994: ). Osmanlı toplumunda evde aile bütçesine katkıda bulunan, kişiye meslek kazandıran el sanatları yaygın bir biçimde uygulanıyordu. Bu alanda evlerde amatörce yapılan uygulamalar, kuşaktan kuşağa geçen bilgilerle gerçekleştiriliyordu. Örneğin, işleme dalında eğitim etkinliklerinin boyutları evden eve giderek bildiği iğneleri öğreten aşina kadınlar aracılığıyla gerçekleşiyordu (Eşberk, 1939: 70). 8

21 Osmanlı toprakları dışında aşina kadın görevini yapan "bulyalar" vardı yüzyıllar arasında Batılılarca da Türk işlemeci ustalarına önem verildiği bilinmektedir. Kaynaklar, "bulya" olarak isimlendirilen işlemecilerin şatodan şatoya gidip işleme yaptıklarından ve Macar asillerinin eşlerine usta işlemeci "bulyaları" armağan ettiklerinden söz etmektedir (Barışta, 1995: 19). Osmanlı İmparatorluğu döneminde el sanatı örnekleri Asya, Avrupa ve Afrika kıtaları üzerindeki geniş topraklara ulaşmıştır. XV. yüzyılda dönem ustaları, el sanatı alanında yeni arayışlara girmişler, bir yandan da özgün biçimler sunmaya çalışmışlardır. Batı sanatının da etkisiyle, çeşitli araç gereçler ve teknikler kullanılmaya başlanmış ve el sanatları el işinden endüstriyel sanata doğru bir gelişim göstermiştir. XVIII. yüzyılda İmparatorluğun yaptığı sanayileşme girişimleri geleneksel üretim kesimini etkilemiştir. III. Selim döneminde yeni dokuma endüstrisi geliştirilmeye çalışılmış, ancak bu tepkilere yol açmıştır. Aynı dönemde sanayi devrimi, halı dokumacılığında boya endüstrisini geliştirmiş, binlerce yeni ve ucuz renkler üretilmiştir. Buna bağlı olarak doğal olmayan boyaların verdiği ucuz renk zenginliği, yeni motifler ve desenler geleneksel halı dokumacılığının kimliğini olumsuz etkilemiştir. İznik ve Kütahya daki çini ve seramik fırınlarında çalışan ustalar, Avrupa daki sanayi devriminin porselen fabrikaları karşısında ayakta kalmaya çalışmışlar ve bu dönemde III. Selim cam ve porselen sanayisini kurmak zorunda kalmıştır (Küçükerman, 1998: 176, 181). III. Ahmet döneminde maden sanayisinde yeni teknikler kullanılmaya ve demir ucuzlamaya başlamıştır. Maden oyma ve dökme sanatıyla ilgili olan sanatçılar bu teknolojiden yararlanmışlar ve Darphane kadrosu içinde yer almışlardır (Küçükerman, 1998: 177). 9

22 Yerel düzeyden ulusala, ulusal düzeyden uluslararası alana taşınan el sanatları, farklı beğeniler doğrultusunda değişmeye başlamış, çağdaş yaşama biçimi, teknolojinin gelişmesi, hızlı iletişim araçları, geleneksel el sanatlarının yerel niteliklerinin kaybolmasına neden olmuş, yeni makineler, el sanatı dallarının bir grubunda gerilemeye yol açmış ve XX. yüzyılda insan gücü yerine elektrikle hız kazanan seri üretimin ön plana çıktığı endüstriyel sanatlara doğru ilerleme gerçekleşmiştir (Örnek, 1977: 18). Osmanlı topraklarında düzen içinde süregelen el sanatları üretimi, bu dönemde değişen yaşam koşullarına bağlı olarak olumsuz etkilenerek değişmek zorunda kalmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında, ülke ekonomisinin büyük bir bölümünün tarım ve hayvancılığa dayandığı, ticaretin büyük çoğunluğunun ise yabancıların elinde olduğu ve bu dönemde günlük ihtiyaçların çoğunun el emeğine dayalı olarak üretildiği bilinmektedir. Zamanla, yeni araçların kullanımı ile yine büyük ölçüde insan gücünün etkili olduğu, atölye bazında üretimler de başlamıştır. Toplumsal alandaki gelişmeye bağlı olarak, teknolojinin de gelişmesiyle birlikte, kırsal alandaki nüfusun kent nüfusuna oranı düştükçe el sanatları üretimi ve üretim biçimleri değişime uğramış, atölyelerin yerini fabrikalar almıştır. Buna bağlı olarak el emeği üretimini niteleyen terimler değişmeye başlamış, 1930 lu yıllarda kullanılan köylü el sanatları, köy ailesinin el işçiliği, ev sanayi gibi terimler yerini 1940 lı yıllarda el sanatları, çarşı sanatları, 1960 lı yıllarda da küçük sanayi ürünleri gibi terimlere bırakmıştır. Yine bu yıllarda küçük sanayi, turistik eşya, hediyelik eşya, turistik el sanatları gibi kavramlar konuşulmaya başlanmıştır (Öztürk, 1998: 9). 10

23 Geleneksel El Sanatlarının Kurumsal Yapısı XIX. yüzyılda el sanatları eğitiminin kurumsallaştığı gözlenmektedir yılında Mithat Paşa'nın Rusçuk'ta öksüz ve bakıma muhtaç kız çocukları için kurduğu Kız Sanayi Mektebi, 1878 yılında Üsküdar'da, 1879 yılında Aksaray da kurulan Kız Sanat Okulları (Barışta, 1999: 111), 1884 yılında Mithat Paşa nın İstanbul'da kurduğu Sanayi-i Nefise Mektebi Âlisi bu konuda önemli örneklerdir. XX. yüzyılda ev, çarşı, askeri birlik, okul, ıslahhane, tekke vb. merkezlerde el sanatları eğitimi sürdürülmüştür. Mekteb-i Talibat adlı kız okulu, Tamithane-i Hümayun ya da Erkek Sanat Okulları bu dönemin el sanatı eğitimi veren kurumlarıdır (Uğurlu, 2005: 12). Geleneksel el sanatları eğitimi XX. yüzyılın ilk çeyreğinden sonra akademik boyuta taşınmış, 1914 yılında Medresetu l-hattatîn açılmıştır. Hat, tezhip, halı desenleri, minyatür, cilt, lake sanatları öğretilmeye başlanmış ve 1936 yılında bu okul, Güzel Sanatlar Akademisi bünyesine alınmıştır (Uğurlu, 1997: 291) yılında Sanayi-i Nefise Mektebi nde Seramik ve İç Mimarlık bölümleri açılmıştır. El sanatlarının araştırılması ve korunmasına yönelik olarak, 1930 lu yıllarda da Ankara da Etnografya Müzesi, 1932 de Halkevleri ve 1966 yılında Milli Folklor Enstitüsü kurulmuştur lı ve 1970 li yıllarda geleneksel Türk el sanatları konusuna olan ilgi artmış, 1980 li yıllarda da üniversitelerde Geleneksel Türk El Sanatları bölümü kurulmuştur (Öztürk, 1998: 24). Kız Teknik Yüksek Öğretmen Okulu, 1982 yılında Meslekî Eğitim Fakültesine dönüşmüş; devam eden yıllarda, çeşitli üniversitelerin bünyesindeki Meslekî Eğitim (Gazi Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi) ve Meslekî Yaygın Eğitim Fakültelerinin el 11

24 sanatları ve öğretmenlik programlarından konuyla ilgili lisans düzeyinde öğrenciler mezun edilmiştir. Gazi Üniversitesi ile Selçuk Üniversitesinin Sosyal Bilimler Enstitülerinde el sanatları alanlarında sanatta yeterlik ve yüksek lisans düzeyinde programlar açılmış ve bu yolla konuyla ilgili akademisyenlerin yetiştirilmesine olanak sağlanmıştır. Mimar Sinan, Marmara, Gazi, Selçuk vb. üniversitelerde 2809 Sayılı Yasanın Geçici 10. Maddesi uyarınca, el sanatlarının bazı alanlarında öğretim elemanları yardımcı doçent, doçent ve profesörlüğe yükseltilmiştir. Gazi Üniversitesi Yaygın Eğitim Fakültesinde ders yılında, Geleneksel Türk El Sanatları Programı açılmış; ancak 2004 yılında Meslekî Eğitim Fakültesinin isteği doğrultusunda Senato kararı ve Yükseköğretim Kurulu onayıyla kapatılmıştır. Bununla birlikte Milli Eğitim Bakanlığı Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü Halk Eğitim Merkezleri ni açmış ve bu merkezlerde el sanatı eğitimi verilmiştir. Yurt genelinde el sanatları ile ilgili çalışmalar yapan çok çeşitli kurum ve kuruluş bulunmaktadır. Kamu ve özel sektöre bağlı olarak faaliyetler gerçekleştiren bu kurum ve kuruluşlar ile sivil toplum örgütleri konuya, çok farklı açılardan yaklaşmaktadır yılı itibarı ile söz konusu kurum ve kuruluşlar ile bunlara bağlı birimler Tablo 1 de gösterilmektedir. 12

25 Tablo 1 Geleneksel El Sanatları Konusunda Çalışmalar Yürüten Kurum ve Kuruluşlar Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Başkanlığı El Sanatları Şube Müdürlüğü Yaygın Eğitim Dairesi Başkanlığı Yaygın Kültür ve Turizm Eğitimi Şube Müdürlüğü KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Döner Sermaye İşletmeleri Merkez Müdürlüğü (DÖSİMM) Geleneksel El Sanatları ve Mağazalar İşletme Müdürlüğü Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Etnografya Müzeleri Tanıtma Genel Müdürlüğü Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı Turistik Ürün Geliştirme Şube Müdürlüğü TARIM VE KÖY İŞLERİ BAKANLIĞI Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü Eğitim ve El Sanatları Dairesi Başkanlığı El Sanatları Şube Müdürlüğü Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI Erkek Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI ADALET BAKANLIĞI Küçük Sanatlar ve Sanayi Bölgeleri ve Siteleri Genel Müdürlüğü Sümer Halıcılık ve El Sanatları Sanayi ve Ticaret Genel Müdürlüğü İş Yurtları Daire Başkanlığı ÜNİVERSİTELER Geleneksel el sanatları ile ilgili eğitimler Türkiye'deki üniversitelerin, Güzel Sanatlar Fakülteleri'ne, Teknik Eğitim Fakülteleri'ne, Eğitim Fakülteleri'ne ve Meslek Yüksek Okulları'na bağlı olarak ön lisans, lisans, yüksek lisans ve doktora derecelerinde gerçekleştirilmekte ayrıca araştırma merkezleri ile enstitülerde de çalışmalar yürütülmektedir. 13

26 Bu kurum ve kuruluşların yanı sıra, İçişleri Bakanlığı (Valilikler ve kaymakamlıklar bünyesinde Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları), yerel yönetimler, özel kurslar ve uygulama merkezleri (Çini ve Seramik Kursları, Ahşap Kursları, Dikiş Nakış Kursları) konuyla ilgili çalışmalar yapmaktadırlar Turistik Ürün Kavramı Turizm ifadesi literatüre, XIX. yüzyılda İngilizlerin kıta Avrupa sına yaptığı yolculukların tanımlanmasıyla girmiştir. Turizm kavramının kökenini, Latincede kelime anlamıyla dönme hareketini ifade eden tornus sözcüğü oluşturmaktadır (Akoğlu, 1971: 11). İngilizcedeki touring deyimi ile tour deyimleri de bu sözcükten türemiştir. Tour dairesel bir hareketi, bazı şehir ve ülkelerin ziyaretini, iş ve eğlence amacıyla yapılan yer değiştirme hareketini ifade etmektedir. Kısaca tour, hareket edilen yere dönmek şartıyla yapılan kısa veya uzun süreli seyahatleri ifade etmektedir. Milattan önce yılları arasında Mısır da insanlar, yollar yapıp gezmeyi kolaylaştırmışlar, konaklama yerleri inşa etmişler, festivaller ve spor karşılaşmaları düzenleyerek kitle hareketleri oluşturmuşlardır. Cetvel bu devirde bulunmuş ve grafitiler, yani yol işaretleri yine bu devirde kullanılmıştır. Bunlar turizm faaliyetlerini giderek kolaylaştırmıştır. Milattan önce yılları arasında, Yunan medeniyetinin çok geniş bir alana yayılması ve denizciliğe önem vermesi sonucu, deniz aşırı yerlere kolayca ulaşmaları, turizm hareketini artırmıştır. Eski Yunan da düzenlenen Olimpiyat Oyunları sayesinde daha büyük kitleler seyahat etmiştir (Toskay, 1978: 69). İş, din, spor ve eğlence amaçlı dolaşımlar artmıştır. Yunan İmparatorluğunda bulunan her şehirde, bu dolaşıma cevap verebilecek konaklama ve eğlence merkezleri 14

27 kurulmuştur. Bu şehirlerde ziyaretçileri karşılayacak, onlara yardımcı olacak, bugünkü manasıyla tur rehberi olan, proxenos denilen kişiler bulunmaktadır (2008, Milattan önce yılları arasında, Roma İmparatorluğu döneminde çok geniş bir kesim olan orta sınıf, gladyatör dövüşlerini, spor aktivitelerini, festivalleri, sanat eserlerini ve sanatsal faaliyetleri izlemek için turizm aktivitelerinde bulunmuşlardır. Mezopotamya da asiller yazları sıcaktan uzaklaşmak için daha serin yerlere seyahat etmişlerdir. Başlangıçta deniz yolculuklarında hava koşulları ve korsanlardan, kara yolculuklarında ise hırsızlar ve vahşi hayvanlardan dolayı turistik seyahatlerin tehlikeli olması ve sadece gündüzleri yolculuk yapılabilmesine rağmen Roma İmparatorluğunun güvenliği ve ulaşımı sağlamasıyla zevk için seyahat mümkün hale gelmiştir. Orta Çağda etkin olan Roma Katolik kilisesi, insanların, dünyevi eğlencelerden uzak durup zamanını çalışmak ve ibadetle geçirmesi gerektiğini savunmuştur. Bu dönemde eğlence ve konaklama yerleri kapatılmış, insanlar sadece dini sebeplerden dolayı ve Haçlı Seferleri için dolaşmışlardır. Dini amaçlı ziyaretler, özellikle Kudüs, Mekke, Medine gibi kutsal yerlere yapılmıştır. Bu güzergâhlar arasına kurulan hanlar, birbirlerinden bir günlük yürüyüş mesafesi uzaklıklarda kurulmuş; geceleri insanların, ulaşımda kullanılan hayvan ve malzemenin tüm gereksinim ve bakımını karşılayacak şekilde tasarlanmışlardır te Marco Polo nun Venedik ten Çin e kadar uzanan gezisini son derece kapsamlı olarak anlattığı kitabının yayınlanması okuyucularında bilinmeyen bölgeler için merak uyandırmıştır (Akoğlu, 1971: 24). Bu kitap sonucu XIII. yüzyılda Avrupa dan Asya ya yapılan ticari seyahatler başlamıştır. 15

28 Avrupa da bu gelişmeler yaşanırken Anadolu da XI. ve XIII. yüzyıllar arasında Selçuklu hâkimiyeti döneminde yolcuların konaklaması, ihtiyaçlarının giderilmesi ve güvenliklerinin sağlanması amacıyla kervansaraylar ve hanlar yapılmıştır (Kozak, Nazmi ve diğ., 2001: 31). İpek Yolu ve Baharat Yolu nun Anadolu dan geçmesi ticari seyahatlere de olanak sağlamıştır. XIX. yüzyılın başlarında buharlı makinenin kullanılması ve seri üretime geçilmesiyle endüstri devrimi gerçekleşmiş, bu dönemde Avrupa da birçok otel açılmıştır de Rheinland tarafından bir seyahat rehberi yayınlanmıştır (Özgüç, 1998: ). Demiryolu ulaşımının Avrupa da hızlı gelişimi de seyahat sayısında artışa yol açmıştır. Dünyadaki ilk paket tur, 5 Temmuz 1841 de, İngiliz Thomas Cook tarafından gerçekleştirilmiştir (Akoğlu, 1971: 27). Turizmin gelişiminde bir başlangıcı gerçekleştiren Thomas Cook, ilk tur operatörlüğünü de başlatmıştır. İlk seyahat acentesi de 1845 te yine Thomas Cook tarafından kurulmuştur. Birinci Dünya Savaşı ndan hemen önce çalışanların, ücretli tatil haklarının kabul edilmesiyle kitlesel turizm hareketleri başlamıştır ancak bu faaliyetler, savaş sırasında sekteye uğramıştır. Modern anlamda turizm ise II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkmıştır. Teknolojinin gelişmesi, ulaşım olanaklarının artması ve toplumsal alandaki gelişmeler, insanların seyahat imkânlarını kolaylaştırmıştır. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi nin yayımlanması ve seyahat özgürlüğü, mülkiyet hakkı gibi kişisel hak ve özgürlüklerin çeşitli toplumlarda kabul edilmesi turizm faaliyetlerine hız kazandırmıştır. Hava ulaşımındaki gelişmeler çok uzak yerlere hızla varılmasına olanak sağlamış; savaş sonrasında yeniden kurulan kentlerde oteller, sergi ve festival alanları, spor tesisleri gibi yerler inşa edilmiştir. 16

29 1960 lı ve 1970 li yıllarda uluslararası turizmde yaşanan gelişmeler, turist sayılarındaki ve turizm gelirlerindeki yüksek artış, birçok ülkeyi turizme yöneltmiştir (Yarcan, 1998: 3). Turizmin ve turistik ürünün çeşitlendirilmesi ile sürdürülebilir turizm kavramları üzerinde durulmuş; ulaştırma, konaklama ve yeme-içme tesislerinin yanı sıra müze, sergi, festival alanları ve kültür merkezleri kurulmuştur. Turizmin çeşitlendirilmesiyle beraber turistik ürünün de çeşitlendiği görülmüştür. Turistik ürün, bir turistin seyahatinin başlangıcından bitimine kadar geçen zaman dönemi içerisinde gereksinimlerini karşılamak amacıyla elde ettiği ve turizm arzını oluşturan unsurlar tarafından servisi yapılan nesnel ve öznel değerlerin bütünü şeklinde tanımlanabilir (Kozak, Nazmi ve diğ., 2001: 46). Turistik ürün için yapılan diğer bir tanım ise şöyledir: Pazara sunulduğunda gereksinimleri karşılayarak tüketicide tatmin duygusu yaratan, kullanılabilen, tüketilen mal ve hizmetler bütünü, turistik ürün olarak kabul edilmektedir. Turizmde ürün iki şekilde ortaya çıkmaktadır: Ülke veya yörenin sahip olduğu tüm doğal, tarihi ve turistik kaynaklardan oluşan turistik ürün (Ören Yerleri, Müzeler, Festival Alanları ) Tüketicilerin tatil yapmalarına olanak sağlayan hizmetlerden oluşan turistik ürün (Ulaşım, Konaklama ve Yeme-İçme Hizmetleri ) Turistik ürün çekicilik, ulaşılabilirlik ve turizm işletmeleri gibi birçok bileşenden oluşmaktadır (Yarcan, 1998: 5). Buna göre çekicilik, turistik destinasyonlar ile bunlara ait her türlü doğal, kültürel, tarihi yeraltı ve yer üstü değerleri; ulaşılabilirlik çekiciliği olan turistik merkezlerin pazardaki hedef kitleye yakınlığı ve onlara düşük maliyetle ulaşılabilme olanağı; turizm işletmeleri ise 17

30 ulaştırma, konaklama, yiyecek-içecek, seyahat, rekreasyon, hediyelik eşya ve diğer yan hizmetler olarak tanımlanabilir (Kozak, Nazmi ve diğ., 2001: 46-47). Fiziksel donanım, konukseverlik, tüketicinin üretimin parçası olması ise turistik ürünün bileşenleri için kabul edilen bir diğer yaklaşımdır (Yarcan, 1998: 5). Buna göre fiziksel donanım her türlü alt-üst yapı olanakları ile doğal ve kültürel değerleri; konukseverlik turistin eğlenmesi ve psikolojik olarak rahatlamasını sağlayacak farklı seçeneklerin sunulmasını; tüketicinin üretimin parçası olması ise üretimin tüketicinin de katılımıyla ürüne dönüşmesini ifade etmektedir. Turistlerin satın alma davranışları, demografik özellikleri, eğitimleri ve ekonomik düzeyleri ile yakından ilişkilidir. Turistlerin satın alma davranışlarına yönelik yapılan bir araştırmada, dört çeşit turist tipi grup belirlenmiş ve belirlenen farklı alışveriş davranışları bu farklı turist gruplarıyla ilişkilendirilmiştir (Littrell ve diğ., 1994: 4 5): Aktif turistler, destinasyonun kültürüyle ve özellikle bölgenin sanatsal yapıtlarıyla ilgilenirler. Yörenin tarihi ve doğal güzellikleriyle ilgilenen turistler, hem yöresel hediyelikler hem de doğayla ve tarihle ilgili yayınlar satın alırlar. Yörenin gece hayatı ve eğlence kültürüyle ilgilenen turistler, aldıkları hediyelik eşyaları, ülkelerine döndüklerinde o bölgeyi ziyaret ettiklerinin bir göstergesi olarak sergilerler. Açık hava faaliyetlerine katılmaktan hoşlanan turistler ise bu aktivitede satılan ürünlerle ilgilenirler. 18

31 Dünyada deniz, güneş, kum turizminin ulaştığı doygunluk seviyesinden sonra, farklı turizm türlerinin geliştirilmeye başlamasının, turistik ürün olarak kabul edilen mal ve hizmetler bütününün çeşitliliğini arttırdığı bilinmektedir. Kültür Turizmi, Sağlık Turizmi, Kongre Turizmi, Golf Turizmi, Ekoturizm gibi kavramlarla çeşitlilik kazanan turizm faaliyetleri, amaçlarına uygun ürünlerle desteklenmişlerdir. İtalya da üretilen Murano camları, Çek Cumhuriyeti nde üretilen ahşap oyuncaklar, Çin Halk Cumhuriyeti nde üretilen kâğıt ve ipek yelpazeler, geleneksel el sanatlarının turistik ürün olarak değerlendirilmesinin ülkenin tanıtımında nasıl bir işleve sahip olduğunu göstermektedir. Geleneksel Türk El Sanatlarının turistik ürün olarak değerlendirilmesi ülkemizde de; döviz girdisi, yöresel kalkınma, kadınların doğrudan ülke ve aile ekonomisine katılımları, Türkiye nin tanıtımı, kültürel değerlerin korunması ve çevre duyarlılığı gibi konularda olumlu yönde önemli gelişmelerin gerçekleşmesini sağlayacaktır PROBLEM Küreselleşme sürecinin getirdiği tek tipleşme ile birlikte yerel kültürlere duyulan ilginin artması üzerine, kültürel değerlerin araştırılması, korunması ve dünyaya tanıtılması hızla önem kazanmış, tüm dünyada bu görevleri üstlenen kurum ve kuruluşların sayısı artmıştır. Turizmin ülke ekonomisine ve istihdama olan olumlu katkısı düşünüldüğünde, kültürümüzün en önemli yansıtıcılarından olan Geleneksel Türk El Sanatları nın turistik ürün boyutuyla turizm pazarında değer olarak nasıl var olması gerektiği, araştırmanın problemini oluşturmaktadır. 19

32 1.3. ARAŞTIRMANIN AMACI Araştırmanın amacı, Geleneksel Türk El Sanatları nın turistik ürün olarak değerlendirilmesi imkânlarının incelenmesi; bu çerçevede, turistik ürün ve geleneksel el sanatlarının ne şekilde ilişkilendirilmesi gerektiğinin ortaya konulmasıdır. Bu kapsamda; araştırmada, geleneksel el sanatları, yalnızca ürünleri açısından değil, aynı zamanda bu ürünlerin ortaya çıkarılma süreçleriyle, yani konunun ustaçırak ilişkileri, ürünlerin imal edilme şekilleri vb. boyutlarıyla da bir bütün olarak ele alınmış; hem el sanatları ürünü nün, hem de el sanatları geleneği nin turistik ürün olarak nasıl kullanılabileceği sorusuna yanıt aranmıştır ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ El sanatı ürünlerinin turistik ürün olarak kullanılması fikri, uzun yıllardır turizm alanında yaygın bir şekilde kabul görmüş ve yerleşmiş bir anlayış halini almıştır. Ancak konunun sadece el sanatı ürünüyle sınırlandırılması, turistik ürün olarak geleneksel el sanatlarından gerektiği ölçüde istifade edilememesi sonucuna yol açmaktadır. Bu noktadan hareketle, bu çalışmada, turistik ürünün kapsamı daha geniş olarak ele alınmış ve bu çerçevede, sadece ürün değil aynı zamanda bu ürünün ortaya çıkış süreci de turistik ürün olarak pazarlanması gereken bir unsur telakki edilmiştir. El sanatlarının her iki boyutuyla turizm ürünü olarak değerlendirilmesi anlayışı, dünyada yeni yeni benimsenmeye başlayan bir anlayış olup, ülkemizde ise 2005 yılından itibaren T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı öncülüğünde gerçekleştirilen el sanatları festivalleri ile gündeme gelmiştir. Çalışma, bu festivallerden elde edilen 20

33 bilgileri de değerlendirmek suretiyle, konuyla ilgili mevcut durumun ortaya konulması ve bu konuda yapılması gerekenlerin irdelenmesi amacıyla yola çıkmıştır. Bu doğrultuda, çalışma sonuçlarının, ülkemizin bu alanda uygulaması gereken politikalara ışık tutacağı; gerek ülkemizin ve Türk Kültürü nün gerekse de Geleneksel Türk El Sanatları nın tanıtımına katkı sağlayabileceği ön görülmektedir SINIRLILIKLAR Araştırmanın başlıca sınırlılığı, üzerinde çalışılan konunun görece yeni bir alan olması, bu nedenle de konuya ilişkin gerek dokümanların gerekse de uygulamaların kısıtlı olmasıyla ilişkilidir. Konuya ilişkin bilgi ve belgelerin, farklı araştırmacılar tarafından farklı açılarıyla derlenerek ele alınması ve bu dokümanların çok farklı kurum ve kuruluşların arşivleri ile kütüphanelerinde bulunması, bu materyallerin ortak bir çerçevede birleştirilerek yorumlanmasını güçleştirmiştir. Uygulama açısından durum değerlendirildiğinde, ülkemizde el sanatlarının hem ürün, hem de gelenek boyutlarıyla turizm ürünü olarak değerlendirildiği başlıca örnek, 2005 yılında başlayan ve 2007 yılında beşincisi yapılan Geleneksel El Sanatları Festivalleri olup bu nedenle de araştırma bu festivallerden elde edilen bilgilerle sınırlandırılmıştır. Konunun görece yeni niteliği, dünyada konuya ilişkin ülke uygulamalarının araştırılması aşamasında da zorluklara yol açmış; konunun bu boyutu, el sanatlarına ilişkin önemli yasal düzenlemeleri ve üreticilerin eğitilmesi hususundaki uygulanabilir çalışmaları nedeniyle, model olarak Çin Halk Cumhuriyeti, Hindistan 21

34 ve Malezya daki konuya ilişkin yasal uygulamalar ile eğitim faaliyetleriyle sınırlı kalmıştır YÖNTEM Bu araştırma; turistik ürün ve geleneksel el sanatlarının ilişkilendirilmesi; Geleneksel El Sanatı Festivallerinin değerlendirilmesi ve dünyada farklı ülkelerde konuya ilişkin düzenleme ve uygulamaların yansıtılması olmak üzere üç eksende gerçekleştirilmiştir. Turistik ürün ve geleneksel el sanatlarının ilişkilendirilmesi çerçevesinde; literatür taraması yapılmış; Halk Kültürü Bilgi ve Belge Merkezi nin yazılı, görsel ve sesli dokümanlarının incelenmesi ve değerlendirilmesi ile Geleneksel Türk El Sanatları nın hammadde, ürün, kullanılan teknikler ve kullanım alanlarına göre tasnifi gerçekleştirilmiştir. Geleneksel El Sanatı Festivalleri çerçevesinde; festivaller süresince konuyla ilgili sorunları ve beklentileri hakkında üreticilerle birebir görüşmeler yapılmış; festivale katılan yerli ve yabancı turistlerin satın alma davranışları gözlemlenmiştir. Ayrıca, festival raporlarının değerlendirilmesine dayanarak, festivallere ilişkin istatistiksel veriler oluşturulmuştur. Dünyada farklı ülkelerde konuya ilişkin düzenleme ve uygulamalar çerçevesinde; üç ülkenin (Çin Halk Cumhuriyeti, Hindistan ve Malezya) konuyla ilgili olarak internetten temin edilen yasa ve yönetmelikleri incelenmiş ve model teşkil edebilecek uygulamalarının, ülkemiz el sanatları açısından uyarlanabilirliği değerlendirilmiştir. 22

35 İKİNCİ BÖLÜM TURİSTİK ÜRÜN İLE GELENEKSEL EL SANATLARININ İLİŞKİLENDİRİLMESİ 2.1. EL SANATLARININ GELENEK BOYUTU Turistik ürün, mal ve hizmetler bütünü olarak kabul edilmektedir. Bu tanıma göre Geleneksel Türk El Sanatları; gelenek ve ortaya çıkan somut ürün olmak üzere iki ana başlık halinde turistik ürün olarak değerlendirilmelidir. Buradaki gelenek ifadesiyle el sanatlarındaki usta-çırak ilişkisi, dükkân açılmadan ya da işe başlamadan önce yapılan dualar, ustalar arasındaki dayanışma, meslekteki yükselme ve kalite kriterlerinin dayanağı, bazı meslek sırları, kuşaktan kuşağa aktarılan yapım teknikleri, motifler, renk ve kompozisyon algısı anlatılmak istenilmektedir Usta-Çırak İlişkisi ve Esnaf Örgütlenmesi (Ahi Teşkilatı) Boyutuyla Gelenek Geleneksel el sanatlarının temel yapı taşı usta-çırak ilişkisidir. İlköğretim çağı çocukları genellikle bir sanat sahibi olsun düşüncesinden yola çıkılarak aileleri tarafından bir el sanatı ustasının yanına çırak olarak verilmekte, çırak, atölyenin, temizlik işleri de dâhil olmak üzere, her tür işini görmekteydi. Ustanın kararıyla,

36 yeteri kadar yetiştiği düşünülen çırak, kalfalığa terfi ettirilmekte, bu çalışma sırasında kalfa ustasından yalnızca mesleği değil, bununla beraber meslek ahlakını, toplumsal ve dini kuralları da öğrenmekteydi. Kalfalıktan ustalığa geçiş zorlu bir aşama olup usta olmaya aday kalfalar, muhakkak ustalarından icazet almalıydı ve ahilerin önünde şet kuşatma töreniyle ustalığa geçiş yapmalıydı. Bu törende, kalfanın yaptığı bir ürün (kundura, çömlek vs.) ait olduğu esnaf teşkilatının en yaşlı ve en iyi ustalarına sunulmakta, kendi ustasının onayı ve diğer meslek erbabının beğenisi alınmışsa törenle beline o mesleği yapabileceğine dair bir önlük sarılmaktaydı. Burada yalnızca yaptığı ürün baz olarak alınmazdı. Kalfanın meslek ahlakı ve toplumsal kurallara riayeti de sorgulanmakta, eğer ustalığa geçmesi uygun görülmezse bir süre daha kalfalıkta kalması, daha çok ve ahlaklı çalışması tavsiye edilmekteydi (Çalışkan ve İkiz, 2001: 32). Selçuklu ve Osmanlı da benzer mesleklerle uğraşan esnafın toplandığı mekâna arasta denirdi. Arastalar, üstü açık çarşılar olup ortalarında dua kubbesi olarak bilinen birer kubbe bulunurdu. Her sabah burada toplanan esnaf piyasa ne durumda, ahi teşkilatında neler oluyor, alınan kararlar neler, yeni dükkân açmak isteyen bir esnafa el veriliyor mu gibi konular hakkında konuşurdu. Ustasından el alıp usta kuşağı takan kalfalar dua kubbesi altında tüm esnafa duyurulurdu. Kubbe altında namaz kılınıp satışın bereketli olması için dua edilirdi. Bazı bölgelerde yakın geçmişe kadar bu geleneğin sürdürüldüğü bilinmektedir (Barışta, 1995: 17). Anadolu da halen bu arastalara rastlamak mümkündür. Ünye deki Bakırcılar Arastası, İskilip teki Sepetçiler Arastası halen yaşayan örnekler olarak gösterilebilir. Geleneksel el sanatı ustalarının üretimlerinde belirli bir kalite standardının yakalanması, bunun devamın sağlanması ve kontrolünün yapılması konularında ahilik teşkilatının etkin bir rolü olmuştur. Ahilik teşkilatında tüketici haklarının korunması ve esnaf grubunun kendi içinde kontrolünün sağlanmasına yönelik köklü gelenekler mevcuttur. Ürünü hileli veya özürlü olan ya da aldığı siparişi zamanında teslim edemeyen ustanın ibret olsun ve herkes tarafından yaptığı bilinsin diye 24

37 pabucunun dama atıldığı, kendini düzeltene kadar o pabucun yerinden kaldırılmadığı bilinmektedir. Bu gelenek, günümüzde yaşatılmasa da pabucu dama atılmak deyimi halen kullanılmaktadır. XVI. yüzyılda esnaf loncaları, At Meydanı merkez olmak üzere çeşitli yerlerde şenlikler ve geçit alayları düzenlemekteydi. Ustaların becerilerini sergilemek ve bu arada birbirleriyle yarışma halinde bulunmak gibi eski işlevinin de önemini koruduğu bu geçit alaylarında, esnaf sultana değerli armağanlar sunar, sultan da onlara armağanlar ve para vererek ödüllendirirdi. Yapılan şenliklerin gösterimlerinde kâhya, usta, kalfa ve çırakların bulunduğu; başlarında çoğu kez ser-kar, pir, ser-çeşme veya kolbaşı denilen oyuncuların olduğu; loncaların görenek, töre ve geleneklerine uyulduğu; özellikle çıraklıktan ustalığa doğru ilerlerken "şed bağlamak" veya "peştamal bağlamak" gibi törenlerin yapıldığı bilinmektedir (And, 1982: 227) Motif, Renk ve Kompozisyon Uygulamalarında Gelenek Geleneksel Türk El Sanatları nda kullanılan motifler, renkler ve kompozisyon şemaları hammadde ne olursa olsun genellikle benzerlik göstermektedir. Toplumdaki ortak yargılar, beklentiler, dini ve kültürel özellikler ortak simgeler meydana getirmektedir. Bu simgeler bir beklentiyi, korkuyu, sevinci, hüznü yansıtırken, aynı zamanda duayı, kötülükten korunmayı dile getiriyor, bireylerin ya da grupların mesajlarını içeriyor olabilir. Bu çerçevede, Türklerin Orta Asya dan getirdikleri hayat ağacı imgesi, şamanın yeryüzünden tanrıya ulaşmak için yaptığı yolculukta yönü ve rotası olarak kabul edilmektedir. İslamiyet in kabulüyle söz konusu imgenin içi boşaltılmış ancak motif olarak kullanılmasına devam edilmiştir. Geleneğin aktarımında zaman içinde anlamdan uzaklaşılmışsa da motifin kullanımına devam edilmiştir. Lale motifi ile 25

38 birlikte Kültür ve Turizm Bakanlığı nın amblemlerinden biri olan hayat ağacı, çini, dokuma, ahşap gibi farklı malzemelerde ve oyma, kazıma, boyama gibi farklı tekniklerde günümüzde de tercih edilen simgelerdendir. Rumi, palmet, hatayi, karanfil, lale, selvi gibi bitkisel motiflerle stilize edilmiş hayvan ve bitki tasvirleri ile geometrik desenler, kompozisyon içindeki konumlarına kadar nesilden nesle aktarılarak her türlü hammadde üzerinde geleneksel teknikler uygulanarak betimlenmiştir. Ortak ifadeler yalnızca motiflerde değil, kullanılan renklerde de kendini göstermektedir. Boya yapımında kullanılan kökler ile maden oksitlerin yapısı ve duygusal ifadeleri renkle yansıtma geleneğinden dolayı renk kullanımında da ortak bir tavır meydana getirmiştir. Örneğin halı dokuyan bir usta, kullanacağı kökleri uygun zamanlarda doğadan toplamakta ve her birine farklı işlemler uygulayarak istediği rengi ve tonu elde etmektedir. Bu tekniği, yine geleneğin aktarımı yoluyla öğrendiği bilinmektedir. Benzer uygulama çini, edirnekâri, baskı yazma gibi el sanatlarında da görülebilmektedir. Renklerin ve motiflerin yüzeyde yer kaplaması, yani kompozisyon düzenlemesinde de geleneksel yaklaşımlar görülmektedir. Türk sanatında, gerek mimari süslemede gerekse de el sanatlarında yüzey, boşluk bırakmaksızın bezenmektedir. Bordürlerle geçilen dış çerçeveyle kompozisyon sınırlandırılmakta ve bu çerçevenin içerisi bitkisel motifler, stilize edilmiş hayvan ve bitki tasvirleri ve geometrik desenlerle doldurulmaktadır. Kimi zaman da aynı desenin devam ettirilmesiyle sonsuzluğa uzanan bir kompozisyon şeması elde edilmektedir. Burada motif olduğu gibi alınabildiği gibi motiften bir ayrıntı ya da motifin enine, boyuna kesiti de kullanılabilmektedir. Genel anlamda el sanatlarında gelenek, salt teknik bilgi ve donanımı değil, bunlarla beraber üretildiği toplumun dini, coğrafi, ekonomik ve toplumsal kurallarını 26

39 da kapsamaktadır. İnanışları, korkuları, beklentileri yansıtabildiği gibi duygusal, ekonomik ya da politik göndermeler içerebilmektedir. Tüm bu sebeplerden dolayı el sanatlarında gelenek, turistik eşyadan ayrı ele alınarak turistik ürün olarak değerlendirilmelidir GELENEKSEL EL SANATLARININ ÜRÜN BOYUTU El sanatı ürünü geleneksel bilginin kullanılması ve hammaddenin çeşitli tekniklerle işlenmesiyle meydana gelmektedir. Bu çerçevede el sanatlarında ürün çeşitlerini hammaddelerine göre gruplandırmak mümkündür. Bu gruplar da kendi içlerinde teknikleri ve kullanım alanlarına göre alt gruplara ayrılmaktadır. Tanımlaması ve sınıflandırılması ülkeden ülkeye, kültürden kültüre değişen geleneksel el sanatlarının tasnifi Anadolu da hammaddelerine göre yapılmaktadır. Bu tasnif başka kültürlerde meslek gruplarına, el sanatlarının yapıldığı bölgelere, yapım sırasında kullanılan tekniklere göre de yapılabilmektedir. Geleneksel Türk El Sanatları gerek Anadolu da var olan kültürel çeşitlilik bakımından, gerekse de el sanatlarının çeşitliliği bakımından hammaddelerine göre sınıflandırılmaktadır. Yedi coğrafi bölgeye ayrılan Türkiye de bir el sanatı birden fazla bölgede görülebilmekte, bu yüzden bölgelere göre tasnif yapılması uygun görülmemektedir. Geleneksel Türk El Sanatları; toprak işleri, maden işleri, cam işleri, ahşap işleri, taş işleri, deri işleri, iplik/tekstil işleri (bitkisel lif) ve hayvan/bitki atıkları olarak hammaddelerine göre sekiz ana başlık altında toplanmaktadır ancak bazı el sanatları birden fazla hammaddenin bir arada kullanılması ile meydana gelmektedir. Bu çalışmada ana başlıklar göz önünde bulundurularak gruplar oluşturulmuş açıklama bölümlerinde ayrıntılar dile getirilmiştir. 27