ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ TOROS DAĞ KÖYLERİNDE ORGANİK TARIM YOLUYLA ÜRETİCİ GELİRLERİNİ ARTTIRMA OLANAKLARI TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ADANA, 2006

2 ÖZ DOKTORA TEZİ TOROS DAĞ KÖYLERİNDE ORGANİK TARIM YOLUYLA ÜRETİCİ GELİRLERİNİ ARTTIRMA OLANAKLARI ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Onur ERKAN Yıl : 2006, Sayfa: 136 Jüri : Prof. Dr. Onur ERKAN Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Prof. Dr. Saadet BÜYÜKALACA Prof. Dr. Veyis TANSI Yrd. Doç. Dr. Enver ORHAN Bu çalışmanın amacı, Torosların dağlık kesiminde bulunan köylerde organik tarım üretimi yapan işletmelerle, geleneksel tarım üretimi yapan işletmelerin faaliyet sonuçlarının karşılaştırılması ve organik tarım yapılabilirliğinin ortaya konulmasıdır. Araştırma alanındaki işletmeler, organik üretim yapan işletmeler ve geleneksel üretim yapan işletmeler olarak iki gruba ayrılmış, gruplara anket uygulanarak veriler elde edilmiştir. İncelenen işletmelerde, ortalama işletme genişliği organik üretim yapan işletmelerde 25,7 dekar, geleneksel üretim yapan işletmelerde 25 dekar olarak bulunmuştur. OÜYTİ de organik üretime ayrılan ekim alanları, toplam ekim alanlarının ortalama olarak %6 sıdır. Organik üretim yapan tarım işletmeleri ile geleneksel üretim yapan tarım işletmelerinin brüt karları karşılaştırıldığında, OÜYTİ de ortalama brüt kar 76,4 YTL, GÜYTİ de ise 76,7 YTL olarak bulunmuştur. Organik tarım üretiminin ilk yılı olması, pazarlama sorunları ve ürünlerin düşük fiyatla satılması brüt karı düşüren faktörler olmuştur. Anahtar Kelimeler: Organik Tarım Ekonomisi, Dağ Köyleri, Kırsal Kalkınma. I

3 ABSTRACT Ph.D. THESIS POSSIBILITY OF ENHANCING FARMERS INCOME BY ORGANIC FARMING IN VILLAGES OF TAURUS MAUNTAIN AREA DEPARTMENT OF AGRICULTURAL ECONOMİCS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. Onur ERKAN Year : 2006, Pages: 136 Jury : Prof. Dr. Onur ERKAN Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Prof. Dr. Saadet BÜYÜKALACA Prof. Dr. Veyis TANSI Assist. Prof. Enver ORHAN The aim of this study is to investigate the facility of the organic farming and to compare the production results of organic and conventional agriculture farms in villages at Taurus mountain area. The farms are subdivided into two groups, such as organic agricultural farms and conventional agricultural farms and data has been collected through questionnaire application. The average farm size is 25,7 decars in the investigated organic agricultural farms and 25 decars in conventional agricultural farms. On organic farms, approximately 6% of the farm land have been used for organic production. When the gross profits of organic and conventionel farmers compared; the average gross profit is 76,4 YTL and 76,7 YTL respectively. Factors such as being the first year of organic farming, the marketing problems and the low selling prices of the products are the main reasons for the low level of gross profit in organic farms. Key Words: Economics of Organic Farming, Mountain Village, Rural Development. II

4 TEŞEKKÜR Çalışmanın planlaması ve sonuçlandırılmasında bilimsel bilgi ve deneyimlerinden yararlanma şansını veren Sayın Danışman Hocam Prof. Dr. Onur ERKAN a değerli katkı ve eleştirilerinden ötürü teşekkür ederim. Akademik çalışma sürecimde ve özellikle doktora tezimin yazım aşamasında benden desteğini esirgemeyen tüm aileme, eşim Ayhan a, oğlum Kerem Alp e ve kızım Gülce ye sevgi ve sabırları için çok teşekkür ederim. Ayrıca araştırmanın alan çalışmasında bizleri misafir eden ve anket sorularına yanıt vermekten kaçınmayan üreticilere ve burada ismini yazamadığım ancak bir şekilde bu tez çalışmasında emeği geçen herkese çok teşekkür ederim. III

5 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ...I ABSTRACT II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER...IV ÇİZELGELER DİZİNİ...VII ŞEKİLLER DİZİNİ.X KISALTMALAR XI 1. GİRİŞ Araştırmanın Önemi ve Amacı ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Türkiye de Yapılan Çalışmalar Diğer Ülkelerde Yapılan Çalışmalar MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem ARAŞTIRMA BULGULARI Dünya da Organik Tarımın Gelişimi Dünya da Organik Tarımın Üretim Yapısı Organik Ürünlerde Pazarlama Sistemi ve Fiyat Oluşumu Dünya da Organik Tarım Ürünleri Ticareti ve Üretici Ülkeler Hayvansal Ürünler Et, Süt Ürünleri ve Yumurta Bal Balık Bitkisel Ürünler Sebzeler Baklagiller Baharatlar ve Tıbbi Bitkiler Meyveler IV

6 Hububat Yağlı Tohumlar ve Meyveler Organik Tarımı Yönlendirme Politikaları ve Destekleme Uygulamaları Avrupa Birliği Ülkelerinde Organik Tarım Destekleri Dünya da Organik Tarıma Yönelik Yasal Düzenlemeler Avrupa Birliği nde Organik Tarım Üretimine Yönelik Yasal Düzenlemeler Organik Tarımda Potansiyel Oluşturan Hedef Pazarlar Amerika Birleşik Devletleri Kanada Almanya İngiltere Fransa Danimarka Japonya Güney Kore Cumhuriyeti Hong Kong Türkiye de Organik Tarımın Gelişimi Türkiye de Organik Tarımın Üretim Yapısı Türkiye nin Organik Tarımsal Üretiminde Kurumsal Yapı Türkiye nin Organik Tarım Ürünleri Dış Ticareti Türkiye de Organik Tarımda Yasal Düzenlemeler Organik Tarım Ürünlerinde Kontrol ve Sertifikasyon Araştırma Alanı İle İlgili Genel Bilgiler Bölgede Organik Tarım ve Uygulanabilirliği Genel Yapı Organik Tarım Açısından Bölgenin Değerlendirilmesi Araştırmada İncelenen İşletmelerin İşletme Genişliğine Göre Gruplandırılması İncelenen İşletmelerin Sosyo-Ekonomik Yapısı.75 V

7 Nüfus Durumu İşletme Yöneticilerinin Bazı Özellikleri İşletmelerde İşgücü Potansiyeli ve Kullanımı Arazi Mülkiyet Durumu ve Kullanılış Şekli Yıllık Faaliyet Sonuçları (OÜYTİ ve GÜYTİ) Gayrisafi Üretim Değeri Değişen Masraflar Sabit Masraflar Brüt Kar Üretim Masrafları Mutlak Kar ve Nisbi Kar OÜYTİ nde Organik Ürün Üretimi Hakkında Üretici Görüşleri (İşletme Genişlik Grupları İtibariyle) GÜYTİ nde Organik Ürün Üretimi Hakkında Üretici Görüşleri (İşletme Genişlik Grupları İtibariyle) SONUÇLAR VE ÖNERİLER 97 KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ..106 EK Ek VI

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 1.1. Dünyada Organik Üretimi Yapılan Başlıca Ürünler... 6 Çizelge 4.1. Dünya da Ülkelere Göre Organik Tarım Ekim Alanları ve Toplam Tarımsal Alan İçindeki Payı..22 Çizelge 4.2. Dünya da Yılları Organik Gıda Ürünleri Satışları...23 Çizelge 4.3. Tarımsal Çevre Programı Çerçevesinde Hektar Başına Devlet Destekleri Çizelge 4.4. Belçika da Hektar Başına Organik Tarıma Destekler 34 Çizelge 4.5. Tüketici Tercihleri..39 Çizelge 4.6. Yıllar İtibariyle ABD de Organik Gıda Satışları ve Toplam Gıda Satışı İçindeki Payı 40 Çizelge 4.7. Güney Kore Organik Tarım Üretimi..48 Çizelge 4.8. Türkiye de Bazı Organik Tarım Ürünlerinin Üretim Miktarları 50 Çizelge 4.9. Türkiye de Yıllar İtibariyle Organik Ürün Üretimi 52 Çizelge 4.10.Türkiye nin 2004 Yılı Organik Ürün Üretiminin İllere Göre Dağılımı.55 Çizelge Türkiye nin Organik Hayvansal Üretimi..57 Çizelge Türkiye nin Önemli Organik Ürünlerinin Yıllar İtibariyle İhracatı...60 Çizelge Türkiye nin 2004 Yılı Organik Ürün İthalatı...62 Çizelge OÜYTİ nin İşletme Genişlik Gruplarına ve Ekim Alanlarına Göre Dağılımı.73 Çizelge OÜYTİ nde Organik Ürünler Ekim Alanları ve Üretim Miktarları.73 Çizelge GÜYTİ nin İşletme Genişlik Gruplarına ve Ekim Alanlarına Göre Dağılımı.74 Çizelge OÜYTİ Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı.75 Çizelge GÜYTİ Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı.76 Çizelge OÜYTİ nde İşletme Yöneticisinin Özellikleri 76 Çizelge OÜYTİ nde İşletmecinin Eğitim Özellikleri (%)...77 Çizelge GÜYTİ nde İşletme Yöneticisinin Özellikleri.77 Çizelge GÜYTİ nde İşletmecinin Eğitim Özellikleri (%).78 VII

9 Çizelge OÜYTİ Yıllık İşgücü Potansiyeli ve Kullanımı (EİG).78 Çizelge GÜYTİ Yıllık İşgücü Potansiyeli ve Kullanımı (EİG).79 Çizelge İncelenen İşletmelerde Arazi Genişliği ve Parsel Sayısı (OÜYTİ)..79 Çizelge İncelenen İşletmelerde Arazi Genişliği ve Parsel Sayısı (GÜYTİ)..80 Çizelge İşletme Genişlik Grupları İtibariyle OÜYTİ de Gayrisafi Üretim Değeri.81 Çizelge İşletme Genişlik Grupları İtibariyle GÜYTİ de Gayrisafi Üretim Değeri 81 Çizelge OÜYTİ de İşletme Gruplarına ve Dekara Göre Değişen Masraflar Çizelge GÜYTİ de İşletme Gruplarına ve Dekara Göre Değişen Masraflar Çizelge İşletme Genişlik Gruplarına Göre Sabit Masraf Unsurları (OÜYTİ)...84 Çizelge İşletme Genişlik Gruplarına Göre Sabit Masraf Unsurları (GÜYTİ)...84 Çizelge OÜYTİ de İşletme Genişlik Gruplarına Göre Brüt Kâr...85 Çizelge GÜYTİ de İşletme Genişlik Gruplarına Göre Brüt Kâr...86 Çizelge OÜYTİ de İşletme Genişlik Gruplarına Göre Üretim Masrafları 86 Çizelge GÜYTİ de İşletme Genişlik Gruplarına Göre Üretim Masrafları 87 Çizelge OÜYTİ de İşletme Genişlik Gruplarına Göre Mutlak ve Nisbi Karlar87 Çizelge GÜYTİ de İşletme Genişlik Gruplarına Göre Mutlak ve Nisbi Karlar88 Çizelge Üreticilerin Organik Üretimle İlgili Bilgi Kaynakları..89 Çizelge Organik Tarım Üreticileriyle İlgili Bazı Bilgiler..90 Çizelge Üreticilerin Organik Tarım Yapma ve Devam Etme Nedenleri...91 Çizelge Organik Tarım Üretiminde Karşılaşılan Sorunlar 91 Çizelge Organik Tarım Üretiminde Verim ve İşgücü Kullanımı..92 Çizelge OÜYTİ de Üretici Bakışı İle Organik Üretimin Sağladığı Avantajlar.93 Çizelge OÜYTİ de Üretici Bakışı İle Organik Üretimin Sağladığı Dezavantajlar..93 Çizelge Üreticilerin Organik Tarım Üretimini Diğer Üreticilere Önerme Eğilimleri 94 Çizelge Organik Tarım Üretiminin Artması ve Yaygınlaşmasına Yönelik Üretici Önerileri..94 VIII

10 Çizelge GÜYTİ de Organik Tarımla İlgili Eğilimler 95 Çizelge Üreticilerin Organik Tarım Yapmak İsteme Nedenleri 96 Çizelge Üreticilerin Organik Tarım Yapmama Nedenleri.97 IX

11 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1. Dünyada Organik Tarım Ekim Alanları...7 Şekil 4.1. Dünya Organik Tarım Ekim Alanlarının Kıtalara Göre Dağılımı Şekil 4.2. Dünya Organik Tarım İşletme Sayılarının Kıtalara Göre Dağılımı..20 Şekil 4.3. Türkiye nin 2004 Yılı Organik Tarım Ürünleri Üretimi...52 Şekil 4.4. Türkiye nin Organik Tarım Üretimi...53 Şekil 4.5. Türkiye nin Organik Tarım Ürünleri İhracatı.61 X

12 KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri DPT : Devlet Planlama Teşkilatı ETO : Ekolojik Tarım Organizasyonu Derneği FAO : Birleşmiş Milletler Tarım Gıda Örgütü GSÜD : Gayrisafi Üretim Değeri GÜYTİ : Geleneksel Üretim Yapan Tarım İşletmeleri IFOAM : Uluslar arası Tarım Hareketleri Federasyonu IUCN : Uluslar arası Doğa Koruma Birliği İGEME : İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi İTB : İzmir Ticaret Borsası OÜYTİ : Organik Üretim Yapan Tarım İşletmeleri SEKBİR : Türkiye Süt, Et, Gıda Sanayicileri ve Üreticileri Birliği SOEL : Ekoloji ve Tarım Kurumu TKB : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu WTO : Dünya Ticaret Örgütü XI

13 1. GİRİŞ 1. GİRİŞ 1.1. Araştırmanın Önemi ve Amacı Tarım, insanların yerleşik yaşama geçmesinden sonra beslenme ihtiyacını karşılamaya yönelik olarak gerçekleştirilmesi ile insanoğlu için vazgeçilmez bir öneme sahip olmuştur. İlk oluşan kolonilerde yaşayan insanlar temel olarak gıda gereksinimlerini karşılamak amacıyla tarımsal faaliyetlerde bulunmuşlardır. İnsanlık tarihindeki değişim ve gelişimlere paralel olarak diğer tüm alanlarda olduğu gibi tarım alanında da sürekli bir devinim gerçekleşmiştir. Tarımın insan hayatındaki önemini artıran, değişimini, gelişimini zorunlu kılan en önemli sebeplerden biri dünya nüfusundaki hızlı artış olmuştur. Özellikle II. Dünya savaşından sonra görülen hızlı nüfus artışıyla beraber ortaya çıkan açlık sorunu üretim artışını sağlama yönünde tarımda hızlı bir değişime neden olmuştur. Dünyada ekilebilir tarım alanlarının son sınırına yaklaşılmış olması birim alandan sağlanan ürünün artırılması arayışlarını gündeme getirmiştir. Bunun sonucunda başta Batı Avrupa ülkeleri olmak üzere birçok ülkede üretim artışını sağlamanın yolları araştırılmaya başlanmıştır. Tarımsal üretimde verim artışını sağlamak için teknolojiden yararlanılarak sentetik yollarla yapılan girdilerin kullanımı ilk sonuçlarını 1960 lı yıllarda vermiştir. Bu yenilik yeşil devrim olarak adlandırılmıştır (Şahinöz, 1989). O yıllarda Amerika Birleşik Devletleri tarafından üretilen hibrit tohum, kimyasal gübre ve zararlılarla mücadelede kullanılan sentetik ilaçlar beklenen sonuçları vermiştir. Özellikle buğday ve çeltikte önemli oranda verim artışı dolayısıyla üretim artışı sağlanmıştır. Tarımda uygulanmaya başlanan bu yeni teknoloji hızla yayılarak dünyanın diğer ülkelerinde de kullanılmaya başlanmıştır. Böylece birim alandan en yüksek ürün alınmasını amaçlayan tarımsal faaliyetler yaygınlaşmıştır. Bu süreçle başlayan ve günümüze kadar gelen faaliyetler konvansiyonel, entansif veya modern tarım olarak adlandırılmıştır. 1

14 1. GİRİŞ Ancak üretim artışını sağlayan bu gelişmeler modern tarım toplumunun genel refahını tehdit eden birçok problemi de beraberinde getirmiştir. Tarımsal üretim faaliyetindeki kimyasal girdilerin bilinçsiz kullanımı sonucunda toprak yapısında ve yeraltı sularında, bitki ve hayvan sağlığında birtakım olumsuzluklar kendini göstermeye başlamıştır. Aynı zamanda kimyasal gübre, ilaçlar ve hormonlar insan sağlığını doğrudan etkileyerek zarar vermiş ve çevre kirliliğine neden olmuştur. Dünyamız son zamanlarda artarak devam eden canlıların yaşamını tehlikeye sokan çevre-hava kirliliği, doğal kaynakların bozulması-tükenmesi ve daha başka çok çeşitli tehditlerle karşı karşıya kalmaktadır. Bütün bu olumsuzluklar özellikle tarım alanlarında daha fazla önem kazanmaktadır. Dünya nüfusundaki artış ve bu nüfusun beslenme ihtiyacı göz önüne alındığında, tarımsal üretimin önemi çok açık görülmektedir. Ancak burada daha da önemli olan doğaya ve çevreye en az zarar verecek hatta onu koruyacak bir üretim modelinin oluşturulmasıdır. Bu özellikleri nedeniyle organik tarım tüm dünyada kabul gören bir tarımsal üretim modeli olarak kabul görmektedir. Dünya üzerinde kimyasal girdi kullanımından kaynaklanan olumsuzluklar ilk olarak yoğun teknolojiden daha fazla faydalanan gelişmiş ülkelerde görülmeye başlanmıştır. Bu nedenle kimyasal girdiler kullanılarak yapılan tarım üretimine alternatif arayışlar da ilk kez bu ülkelerde yüzyılımızın başlarında ortaya çıkmıştır. Bu konuda ilk çalışma İngiltere de 1910 lu yıllarda ekolojik tarım görüşünün oluşturulmasıdır. Bunu Albert Howard ın Tarımsal Vasiyetnamesi nin 1940 yılında yayınlanması takip etmiştir. Diğer Avrupa ülkelerinde ise alternatif tarım arayışının öncüleri arasındaki Dr. Rudolf Steiner 1924 yılında Biyodinamik (Biyolojik- Dinamik) Tarım Yöntemini geliştirmiştir. Bir diğer alternatif arayışı 1930 lu yıllarda İsviçre de Müeller ve Rusch, ekolojik tarımın ilkelerinin bir bölümünü oluşturan Kapalı Sistem Tarım (en az dış girdi gereksinimi olan tarım şekli) dır (Aksoy ve Altındişli, 1998). 2

15 1. GİRİŞ 1970 li yıllara kadar, konvansiyonel tarımın olumsuz etkileri artarak gözlendikçe farklı ülkelerde tüketici ve üreticiler bir araya gelerek küçük organizasyonlar kurmuş ve ekolojik tarım çalışmalarına başlamışlardır. Birbirlerinden kopuk olarak devam eden ekolojik tarım çalışmaları 1972 yılında IFOAM ın (International Federation of Organic Agriculture Movement) kurulması ile farklı bir boyut kazanarak bir çatı altında toplanması sağlanmıştır. Beş kurucu organizasyon tarafından oluşturulan ve merkezi Almanya da olan Uluslararası Organik Tarım Hareketleri Federasyonu (IFOAM) ayrıca ekolojik tarım hareketinin gelişimini sağlıklı bir şekilde yönlendirmeyi, gerekli standart ve yönetmelikleri hazırlamayı, tüm gelişmeleri üyelerine ve çiftçilere aktarmayı amaçlamaktadır. Ekolojik tarımda Temel İlkeler olarak geliştirilen kurallar 1998 yılında IFOAM Temel Standartları olarak genel kurul tarafından kabul edilerek yürürlüğe girmiştir. Avrupa Birliği 1991 yılında 2092/91 sayılı yönetmeliği çıkararak ekolojik tarımı desteklemiştir. Ayrıca Birleşmiş Milletler Tarım-Gıda Örgütü (FAO) uyguladığı politikalarda sürdürebilirlik ve gıda güvenliği kavramlarını ön plana çıkararak ekolojik tarımı desteklerken Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) gibi uluslararası kuruluşlarla da aynı şekilde ekolojik üretimi alternatif bir üretim şekli olarak önermektedir. Dünyada giderek artan bir kabul gören ekolojik tarımın öncülüğünü artan çevre sorunlarına duyarlı ve tarımdaki üretim tekniklerini ve kullanılan girdileri sorgulayan bazı Avrupalı üreticiler yapmıştır. İlk dönemlerde üretilen ürünler büyük oranda çiftliklerde veya yakın çevresindeki yöresel pazarlarda satışa sunulmuştur. Daha sonraki yıllarda olay ticari boyut kazanmış ve 1980 li yıllardan sonra tüm dünyada gündeme gelmiştir. 3

16 1. GİRİŞ Günümüzde artık alternatif olarak uygulama alanı bulan ekolojik (organik, biyolojik) tarım en geniş haliyle şu şekilde tanımlanabilir. Ekolojik sistemde hatalı uygulamalar sonucu kaybolan doğal dengeyi yeniden kurmaya yönelik insana ve çevreye dost üretim sistemlerini içermekte olup, sentetik kimyasal ilaçlar ve gübrelerin yasaklanması yanında, organik veya yeşil gübreleme, münavebe, toprağın muhafazası, bitkinin direncini artırma, parazit ve predatörlerden yararlanmayı tavsiye eden bütün bu olanakların kapalı bir sistemde oluşturulmasını talep eden, üretimde miktar artışını değil doğal ürün kalitesinin yükselmesini amaçlayan bir üretim şeklidir (Aksoy, 1999). Bitkisel ve hayvansal üretim yöntemleri farklılık göstermekle birlikte ortak ilkeler şu şekilde sıralanabilir (İlter ve Altındişli, 1996): 1. Tarımsal üretimde, üretim ile ilişkili tüm faktörler ve olaylar bir bütün halinde dikkate alınmalı ve ekolojik üretim yapan işletmenin kendi kendine yeterli olması sağlanmalıdır. Tarımsal üretimle beraber ortaya çıkan ve yakın çevreden temin edilen tüm hammaddelerin ve diğer işletme girdilerinin çevreyi tehdit edici etkileri azaltılmalı veya bunlardan tamamen kaçınmaya çalışılmalıdır. 2. Toprağın iyileştirilmesi, içindeki organizmaların korunması ve beslenmesi sağlanmalı, toprak sömürülmemeli ve mümkün olduğunca verimliliği doğal yollarla arttırılmalıdır. Bunu sağlamak için münavebe ve organik gübreleme yapılmalı ayrıca uygun toprak işleme yöntemleri kullanılmalıdır. 3. Bitkilerin hastalıklar ve zararlılara karşı direnci bazı ek desteklerle arttırılmalıdır. Bitki tür ve çeşitleri ile hayvanların seçiminde, üretim yapılacak yerin ekolojik koşulları ve bu koşullarda hastalıklara en az seviyede yakalanma olasılıkları dikkate alınmalıdır. Sağlıklı, dayanıklı tohum, fide ve hayvan kullanılmalıdır. 4

17 1. GİRİŞ 4. Ekolojik tarımda, bu önlemler yanında, erken uyarı sistemlerinin kullanılması ve faydalı canlıların teşvik edilmesi bitki koruma işlevinin önemli bir parçasıdır. Bu konuda zararlılarla mücadelede biyoteknik yöntemler (örneğin feromon tuzaklarının kullanıldığı kitlesel tuzaklama ya da çiftleşmeyi engelleme teknikleri, kısır böcek salım tekniği vb.), biyolojik mücadele (örneğin Bacillus thuringiensis preparatları, faydalı akar veya böcek salımı vb.) ve kültürel önlemler (örneğin yabancı otların toprak işlemeyle veya yakarak yok edilmesi, bitki içinde havalanmayı sağlayacak şekilde budama yapılması vb.) uygulanabilir. Eğer sorun, ürünü tehdit edici boyutlara ulaşırsa o zaman bitkisel veya mineral kökenli özel maddeler ve preparatlar kullanılabilir. 5. Toprak strüktürünü iyileştirici ve humus miktarını arttırıcı önlemlerle beraber toprağı koruyucu, enerji tasarrufu sağlayan, minimum toprak işleme prensibiyle toprak işleme yöntemleri uygulanmalıdır. Üründe kalitede verim kadar önemsenmelidir. 6. Enerji kullanımında tasarruf edilmeli ve güneş enerjisi ve rüzgar enerjisi gibi doğal enerji kaynakları olabildiğince tercih edilmelidir. İşletmelerde sınırlı bir dönem yerine uzun süreli faydalı üretim (sürdürülebilirlik) esas alınmalıdır. Organik tarımın ilkelerini genel olarak üç başlık altında özetlersek; Doğa ile Uyumlu Üretim Kapalı Sistem (Kendine Yeterli Tarım) Ekim Nöbeti 5

18 1. GİRİŞ Dünyada yaygın olarak üretimi yapılan organik ürünler dört grupta toplanmaktadır. Bunlar Bitkisel Ürünler, İşlenmiş Ürünler, Hayvansal Ürünler ve İçeceklerdir (Çizelge 1.1). Çizelge 1.1. Dünyada Organik Üretimi Yapılan Başlıca Ürünler Yaş Meyve ve Sebzeler BİTKİSEL ÜRÜNLER İŞLENMİŞ ÜRÜNLER HAYVANSAL ÜRÜNLER İÇECEKLER Kuru ve Sert Kabuklu Meyveler Bakliyat Baharatlar Tıbbi ve Itri Bitkiler Dondurulmuş Gıdalar Çorbalar Şeker ve Şekerli Ürünler Un ve Unlu Mamuller Bebek Gıdaları Diyet Ürünleri Gıda Katkı Maddeleri Soslar Su Ürünleri Yağlar Et Ürünleri Bal Peynir Kaynak: İzmir Ticaret Borsası Yayınları, Bira, Şarap, Meyve Suları Kahve, Çay Diğer Alkollü ve Alkolsüz İçecekler 6

19 1. GİRİŞ Son yıllarda daha hızlı bir artış eğilimi gösteren organik tarım, dünyadaki ülkelerin hemen hepsinde yapılmaktadır. Ayrıca yapıldığı alanlar ve üretici sayısı sürekli olarak artış göstermektedir. Organik tarım, dünya da yaklaşık 100 ülkede yapılmakta ve organik olarak tarımsal üretim yapılan alan miktarı giderek artmaktadır. Ayrıca istatistiksel olarak veri elde edilemeyen bazı ülkelerde de organik tarım yapıldığı sanılmaktadır yılının Şubat ayında SOEL (Stiftung Oekologie and Landbau) tarafından yapılan çalışmaya göre, dünya da 24 milyon hektarlık alan organik olarak işlenmektedir. Buna ek olarak, çeşitli sertifikasyon kurumlarına göre doğal yollarla organik ürün yetişen alanların en az 10,7 milyon hektar olduğu bildirilmektedir. Şekil 1.1 de dünyanın organik tarım ekim alanları önemli payı olan ülkeler itibariyle verilmektedir. Bu alanın en büyük kısmı, yaklaşık 10 milyon hektar alanı Avustralya da bulunmaktadır. Avustralya yı yaklaşık 3 milyon hektarlık alanla Arjantin ve 1,2 milyon hektarlık alanla İtalya izlemektedir (Willer ve Yussefi, 2004). Diğerleri 41% Avustralya 41% İtalya 5% Arjantin 13% Avustralya Arjantin İtalya Diğerleri Şekil 1.1. Dünyada Organik Tarım Ekim Alanları (Willer ve Yussefi,2004) 7

20 1. GİRİŞ Ancak organik olarak işlenen arazi oranı olarak en fazla alana sahip olan Avrupa dır. Avrupa daki organik arazilerin yarısından azı işlenebilir topraklar olarak kullanılmaktadır. Buna karşın Avustralya ve Arjantin de organik arazilerin çoğunluğu otlak şeklindedir. Bu ülkelerde iklim oldukça kurudur ve hayvancılık için geniş alanlar mevcuttur. Bu nedenle bu ülkelerde hayvancılık çok yaygındır. Dünyanın sertifikalı en geniş tarım işletmesi (994 bin hektar) Avustralya da bulunmaktadır (FAO, 2002). Türkiye'de ekolojik tarım, ilk olarak yıllarında Avrupa daki gelişmelerden farklı olarak ithalatçı firmaların Türkiye nin geleneksel tarım ürünlerinin ekolojik olarak üretilmelerini talep etmeleri doğrultusunda ihracata yönelik olarak başlamıştır. Başlangıçta sözleşmeli yetiştiricilik şeklinde Ege Bölgesi nde yoğunlaşan üretim daha sonra ülke genelinde yaygınlık kazanmıştır. İlk yıllarda oldukça küçük alanlarda ve az sayıda işletmede organik tarımsal üretim gerçekleştirilirken, 2004 yılı verilerine göre üretici sayısı e ve üretim alanı hektara ulaşmıştır. Aynı yıl üretilen toplam organik üretim miktarı ton olarak gerçekleşmiştir (TKB, 2006). Ülkemiz organik ürünler üretiminde oldukça geniş bir ürün yelpazesine sahiptir. Üretimi yapılan organik ürün sayısı giderek artış göstermektedir. Halen yaklaşık olarak 100 çeşit ürünün organik üretimi ve yaklaşık 50 ürünün işlenmiş halde üretimi yapılmaktadır. Ülkemizde üretilen ekolojik ürünlerin büyük bir kısmı kuru ve kurutulmuş ürünlerden oluşmaktadır. Son yıllarda yaş meyve ve sebze üretiminde gelişme olduğu görülmektedir. Organik tarım ürünlerimizin içinde tıbbi bitkiler ve hayvansal ürün olarak organik bal üretimi önemli bir yer tutmaktadır. Ayrıca gıda ürünleri dışında organik üretimimiz pamuk ve tekstil ürünlerinden oluşmaktadır (Altındişli, 2004). Ülkemizde organik ürünlerin yurtiçi pazara sunumu 1997 yılından bu yana devam etmektedir. Yurtiçi pazarı oldukça yeni ve talep henüz çok az miktardadır. Tüketici bilinç düzeyinin yetersiz oluşu ile ürünlerin fiyat ve gelire duyarlı olması bunun en önemli gerekçesidir. Sertifikalı ürünlerin süpermarketlerde satışı çoğunlukla İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük şehirlerde yoğunlaşmaktadır. 8

21 1. GİRİŞ Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü nün 2001 yılının Haziran ayında Ankara kent merkezinde yapmış olduğu Türkiye de Organik Ürün Talep Araştırması anketine göre ankete katılanların %33,4 ünün organik ürünün ne olduğunu bildiğini, eğitim seviyesinin artışına paralel olarak bu oranın arttığını gelir düzeylerinin farklılığına göre değişmekle beraber yaklaşık %30 unun tükettiği ürünlerin organik olmasını talep ettiklerini göstermiştir. Üretimi yapılan organik ürünler çoğunlukla ihraç edildiğinden, organik ürün üretim miktarı ve çeşitliliği yurt dışından gelen talepler doğrultusunda şekillenmektedir. Organik ürün ihracatının özelliğinden dolayı, üretim organizasyon kuruluşları tarafından sözleşmeli olarak çiftçilere yaptırılmaktadır. Sözleşmeli üretim üreticilere fiyat ve satış garantisi sağlamaktadır. Yapılan sözleşme,üretim ile ilgili koşulları, fiyat, varsa prim miktarını açıklayarak, mahkemeye başvurma hakkı saklı olmak koşuluyla tarafları, kanuni güvence altına almaktadır. Organik tarımsal üretim sisteminin özelliği gereği, bu üretim yönteminde geleneksel tarıma oranla arazi ve sermaye daha verimli olarak değerlendirilebilmektedir. Aynı zamanda emek yoğun üretim sonucu daha fazla işgücü kullanımına neden olmaktadır. Ayrıca kimyasal girdi kullanımı olmadığından küçük aile işletmeleri için önemli bir alternatif üretim ve gelir kaynağı olma özelliklerini taşımaktadır. Bu bağlamda ülkemizde gelir dağılımındaki dengesizliklerin kırsal alanlarda yaşayan ve tarımdan başka hiçbir ekonomik faaliyette bulunma şansı olmayan insanları daha fazla etkilediği gerçeği de göz önüne alındığında; özellikle dağ ve orman köylerinde yaşayan insanların daha iyi yaşam koşullarına kavuşturulmasına yönelik çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Organik tarım üretiminin, bu bölgelerde yaşayan insanlar için alternatif bir üretim sistemi olarak gelirlerini artırıcı ve bölgesel özelliklere uygun bir üretim modeli oluşturabileceği öngörülmüştür. 9

22 1. GİRİŞ Torosların dağ köylerinde yaklaşık 2 milyon insan yaşamaktadır. Bölgede yaşayanların geçim kaynakları tamamen ya da ağırlıklı olarak tarımsal faaliyetlerdir. Buna karşılık araziler küçük (ortalama 40 dekar) ve parçalı, genellikle meyilli ve taşlı yapıdadır. Yetiştirilen ürünler buğday ve arpa olup, buğday daha çok öztüketime yönelik, arpa ise hayvancılık faaliyetlerini sürdürmek amaçlı üretilmektedir. Hayvansal üretimde sığır, keçi ve koyun yetiştiriciliği yaygındır (Erkan ve Ark.,1993). Bölgede yoğun tarımsal üretim yapılmadığından, kimyasal ilaç ve gübre kullanımının oldukça düşük düzeyde olduğu, hatta bazı tarım alanlarının uzun yıllardır hiç işlenmediği gözlenmektedir. Bölge bu özellikleri ile organik tarım için uygun koşullara sahiptir. Bu özellikleri dikkate alınarak yörede 2002 tarihinde Toros Dağ Köyleri Tarım İşletmelerinde Ekolojik Tarım ve Kuzu Göbeği Mantarı Yetiştirme Olanakları konulu DPT tarafından desteklenen bir proje başlatılmıştır. Projenin temel amaçlarından biri bölgede organik sebzeciliği geliştirmektir. Proje kapsamında bu araştırmanın amaçları; * Dünyada ve Türkiye de organik tarımın genel durumunu ortaya koymak, * Toros dağ köylerinde yaşayan dar gelirli çiftçilerin organik tarım uygulamaları ile gelirlerini arttırma olanaklarını araştırmak, * Bölgede organik tarımın geliştirilmesi için gereksinme duyulan önlemler ve politikaları belirlemektir. 10

23 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Dünyada ve Türkiye de organik tarım ile ilgili araştırmalar incelenmiş ve araştırma ile bağlantılı olan çalışmalar iki ayrı başlık altında özet olarak sunulmuştur Türkiye de Yapılan Çalışmalar Ülkemizde organik tarımın henüz yeni uygulanan bir üretim modeli olması, bu konuda yapılan çalışmaların da yetersiz olması sonucunu getirmiştir. Özellikle organik tarımın ekonomik analizine yönelik çalışmalar daha çok yeni ve çok az sayıdadır. Doğal olarak başlangıçta yapılan çalışmalar yetiştiricilik konusunda yoğunlaşmıştır. Araştırma konusu ile ilişkili yapılmış bazı çalışmalar aşağıda özetlenmiştir: Erkan ve Ark. (1993) Toros Dağ Köylerindeki Küçük Ölçekli Tarım İşletmelerinin Üretim Sistemlerinin Analizi başlıklı çalışmalarında Toros Dağ Köylerindeki küçük tarım işletmelerinin sahip oldukları kaynaklarla gelirlerini artırabilme olanaklarını ortaya koymayı amaçlamışlardır. Bu işletmelerin ortalama tarımsal gelirlerinin Türkiye nin diğer yörelerinden düşük olduğunu, üretim kaynaklarını daha etkin kullanmak ve yeni üretim tekniklerini uygulamak suretiyle gelirlerinin artırılabileceğini ortaya koymuşlardır. Akgüngör (1996) Türkiye de Ekolojik Tarımda Yapı, Maliyetler, Pazarlama: Ekolojik Olarak Üretilen Çekirdeksiz Kuru Üzüm Örneği başlıklı çalışmasında, Türkiye de ekolojik tarımın genel durumunu ve ekolojik olarak üretilen çekirdeksiz kuru üzüm piyasasını incelemiştir.ayrıca ekolojik olarak üretilen çekirdeksiz kuru üzüm ile geleneksel olarak üretilen çekirdeksiz kuru üzüm maliyetlerini karşılaştırmıştır. Çekirdeksiz kuru üzüm üretiminde ekolojik üretim tekniğinin uygulanmasının üretici karını ve üreticinin refah düzeyini olumlu yönde etkileyeceği sonucuna varmıştır. 11

24 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Olhan (1996) Organik Tarım ve Türkiye deki Uygulamaları başlıklı çalışmasında organik tarımın ilkelerini ve Türkiye deki organik tarım uygulamalarının genel durumunu incelenmiştir. Tüketicinin ve üreticinin bilinçlenmesi, tarım politikası çerçevesinde desteklenmeleri ile organik tarımın gelişiminin hızlanacağını belirtmiştir. Akgüngör (1998) yaptığı Ekolojik Tarım ve Ekonomik Analizi adlı çalışmasında ekolojik tarımın üretici, tüketici ve ülke ekonomisi açısından ekonomik değerlendirilmesi konusundaki yaklaşımları tartışmıştır. Sonuçta bu konuda daha fazla araştırma yapılmasının ekolojik tarımın ülkemizdeki geleceği açısından önemli olduğunu belirtmiştir. Akbay ve Usal (2000) Ekolojik Tarımda Çiftçi Gelirleri isimli çalışmalarında, geleneksel tarımda kullanılan kimyasal girdi fiyatlarının yüksekliğinin ürün maliyetini arttırıcı bir unsur olduğunu, ekolojik tarımın net getirisinin geleneksel tarıma göre daha yüksek olduğunu belirtmişlerdir. Bunun yanı sıra geleneksel tarımda aşırı gübre, pestisit ve hormon kullanılmasının çevre ve sağlık üzerindeki olumsuz etkileri de göz önüne alındığında ekolojik tarımın toplumsal faydası artı bir kazanç olarak elde edilecektir yargısına varmışlardır. Demirci ve Ark. (2002) Türkiye de Ekolojik Tarım Ürünleri Üretiminin Ekonomik Yönü ve Geleceği: Ön Araştırma Sonuçlarının Tartışılması başlıklı çalışmada, Ekolojik ve geleneksel tarımda ürün verimleri arasında çok önemli farklılık olmamasına karşın, ekolojik tarımda dekara düşen net karın geleneksel üretimden daha yüksek olduğu sonucuna varmışlardır. Ayrıca ekolojik ve geleneksel tarımda girdi kullanım düzeylerinde önemli farklılıklar olduğunu tespit etmişlerdir. Sonuçta genel olarak ekolojik tarımın üretici refahına olumlu katkı yaptığını vurgulamaktadırlar. Sayın (2002) tarafından yapılan Dünya, AB ve Türkiye de Organik Tarıma Yönelik Gelişmeler ve İzlenen Politikalar isimli çalışmada, Türkiye nin kuru meyveler ağırlı organik ürünler ihracatını daha geniş bir ürün yelpazesi için planlaması gerekliliğini vurgulamaktadır. Bu süreç içerisinde hedef pazarlardaki ve rakip ülkelerdeki gelişimin yönünü izlemenin ülkemiz ihracatına olumlu etkileri olacağını önermektedir. 12

25 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gültekin (2004) yaptığı Türkiye de Organik Kuru Kayısı Üretiminin Ekonomik Analizi başlıklı tez çalışmasında; Malatya ilinde organik kuru kayısı üreticileri ile geleneksel üretim yapan kuru kayısı üreticilerinin işletme faaliyet sonuçlarını karşılaştırmıştır. Çalışmasında, organik üretim yapan işletmelerde dekara brüt karın, geleneksel üretim yapan işletmelerden daha yüksek olduğunu ortaya koymuştur Diğer Ülkelerde Yapılan Çalışmalar Firth (2002) The Use of Gross and Net Margins in the Economic Analysis of Organic Farms konulu makalesinde, brüt ve net marj analizleri ile tam maliyet muhasebesi tekniklerinin, organik tarım işletmeciliği sistemlerindeki etkililiğini incelemiştir. Bu tekniklerin kendine özgü sınırlamaları bulunmasına rağmen, organik tarım işletmeciliği alanındaki münferit girişimlerin ekonomik etkinliklerinin değerlendirilmesinde faydalı olabileceklerini önermektedir. Organik sistemler genellikle tamamlayıcı nitelikte çok sayıda girişimin birbirine entegrasyonunu gerektirdiği için tam işletmecilik kapsamından çekilip alınmış özel girişimlerin brüt ve net marjları yanıltıcı olabilmektedir. Bu nedenle organik sistem üzerinde yürütülen her tür ekonomik etüdün tarım işletmesinin bir bütün olarak ekonomik analizini de içermesi önem taşımaktadır şeklinde bir sonuca ulaşmıştır. Lee ve Fowler (2002) A Critique of Methodologies for the Comparison of Organic and Convensiyonel Farming Systems başlıklı çalışmalarında geleneksel ve organik tarım işletmelerini karşılaştıran çalışmalarda kullanılan ekonomik kriterleri incelemişlerdir. Farklı kriterler kullanılarak yapılan karşılaştırmaları eleştirel bir şekilde gözden geçirmişlerdir. Klasik değerlendirmelerin değerli bir bölüm teşkil ettiği fakat daha nitel değerlendirmelerin de faydalı olabileceği ve teşvik edilmesi gerektiği sonucuna varmışlardır. Mali karlılıkların karşılaştırılmasında yönetsel farklılıkları dikkate almak gerektiğini vurgulamışlardır. Ayrıca organik sistemleri kendi başına izlemeye çalışan daha uzun vadeli vaka çalışmalarının da teşvik edilmesinin önemli olduğunu ifade etmişlerdir. 13

26 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Lampkin (2002) tarafından yapılan Development of Policies for Organic Agriculture başlıklı çalışmada, Avrupa da organik tarımla ilgili 1980 yılından itibaren oluşturulan politikalar incelenmiştir. Lampkin bu politikaların bazı ülkelerde ulusal ve bölgesel eylem planları şeklinde uygulandığını tespit etmiştir. Çalışmanın sonucunda, ülkelerde farklı şekillerde uygulanan politikaların, Avrupa genelinde tek tip olarak uygulanması gerektiğini belirtmiştir. Organik tarımın desteklenmesine ilişkin politikaların potansiyel öneminin gelecek yıllarda artacağı sonucuna varmıştır. Hattam (2002) Organic Agriculture and Sustainable Agriculture and Rural Development isimli çalışmasında; organik tarımın, çiftlik dışındaki girdilere bağımlılığı azaltarak daha dengeli gübre ve enerji kaynakları oluşturacağını, bunun da ekosistemi güçlendireceğini belirtmiştir. Yazar ayrıca organik tarımın, gıda güvenliği için de etkin bir metot olduğunu öne sürmüştür. Aynı çalışmada, organik tarımın kırsal gelişme için önemli bir araç olduğunu da savunmuştur. Organik tarım işgücü ihtiyacı yüksek (emek yoğun) olan bir üretim metodu olduğunu, bu nedenle, yapıldığı yörede istihdamı artıracağını ve kırsal bölgelerden büyük şehirlere göcü azaltacağını ifade etmektedir. Sottini ve Contini (2002) Possible Development of Organic Production in a Mountain Area of The Florence Province in Tuscany başlıklı çalışmalarında, İtalya nın dağlık bölgelerinde kırsal kalkınmaya yardımcı olmak amacıyla organik üretimden faydalanma olanağını araştırmışlardır. Bu çalışma özellikle temel faaliyetlerinin sığırcılık olduğu üreticilerin yaşadığı bir bölgede yapılmıştır. Geleneksel yöntemlerle hayvansal üretim yapılan işletmeler organik üretime dönüştürülmüştür. Çalışmanın sonucunda bölgede organik sığırcılık üretimine geçişin ekonomik uygunlukta olduğu saptanmıştır. Ayrıca bölgedeki gelişmelerin diğer aynı özellikteki yerler için örnek kabul edilebileceği vurgulanmıştır. 14

27 MATERYAL VE YÖNTEM 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1.Materyal Araştırmanın ana materyalini Toros dağ köylerinde araştırma kapsamında yer alan organik ve geleneksel tarım yöntemleri ile üretim yapan üreticilerden anket yoluyla elde edilen veriler oluşturmaktadır. Araştırma bölgesinde organik üretim sistemini uygulayan üreticilerin tamamına anket uygulanmıştır. Karşılaştırmaya olanak verecek sayıda diğer üreticilere de aynı anket uygulanmıştır. Organik üretim uygulamalarının ülkemiz boyutunda değerlendirilmesi aşamasında ise; Tarım ve Köyişleri Bakanlığı bünyesinde oluşturulan, Organik Tarım Komitesi, Organik Tarım Ulusal Yönlendirme Komitesi, Organik Tarım Ulusal Ticaret Komitesi, Organik Tarım Proje ve Araştırmaları Ulusal Komitesi verilerinden, Ekolojik Tarım Organizasyonu Derneği (ETO), Ege İhracatçı Birlikleri ve İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (İGEME) nin verilerinden yararlanılmıştır. Ülkemizde organik tarım üretimi, yeni bir üretim metodu olması nedeniyle gerek ekim alanı gerekse üretim miktarı olarak değerlendirildiğinde, tarımsal üretimimiz içinde küçük bir paya sahiptir. Bu nedenle, ülkemizdeki organik üretim ile ilgili özellikle istatistiki veriler sınırlıdır. Bu çalışmada, verilerin standart olmasını sağlamak amacıyla Türkiye ye ait rakamlar olabildiğince Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ndan alınmıştır. Bunlara ek olarak çalışma konusu ile ilgili yerli ve yabancı kaynaklardan elde edilen bilgi ve istatistiklerden yararlanarak daha geniş bir bakış açısı için altyapı oluşturulmasına çalışılmıştır. 15

28 MATERYAL VE YÖNTEM 3.2. Yöntem Araştırmanın hedef kitlesini Adana İli, Aladağ İlçesi köylerinde yaşayan ve organik tarım yöntemiyle üretim yapan çiftçilerle, aynı yörede organik tarım yapmayan çiftçiler oluşturmuştur. Araştırma kapsamında olan Aladağ İlçesine bağlı Kökez ve Kıcak köylerinde organik tarım üretimi yapan tüm tarım işletmelerine (15 işletme) 2004 yılının Eylül ayında anket uygulanmıştır. Aynı köylerde organik üretim yapmayan 44 tarım işletmesine de anket uygulaması yapılmıştır. Organik tarım ve geleneksel tarım yapan üreticilerle yapılan anket sonuçlarının ayrıntılı bir şekilde dökümleri ve analizleri yapılmıştır. Veriler bilgisayar ortamında SPSS istatistik programı kullanılarak değerlendirilmiştir. Organik tarımın ekonomik analizi amacıyla, her iki üretim modelinde fiziki girdi kullanım düzeyleri, ilaç ve gübre kullanımı ve bunların birim fiyatları ile ilgili veriler toplanmış ve gerekli hesaplamalar yapılarak analiz edilmiştir. Çalışmada incelenen işletmelerin, işletme faaliyet sonuçları başarısını ölçmek amacıyla birim alana brüt ve net karlar hesaplanmıştır. Organik ve geleneksel tarım üretiminde dekara brüt ve net karların hesaplanmasında; Brüt Kar = Gayrisafi Üretim Değeri Değişen Masraflar Net Kar = Gayrisafi Üretim Değeri Üretim Masrafları Formülleri kullanılmıştır (Açıl ve Demirci, 1984; İnan, 1998). İşletmelerin faaliyet sonuçlarının hesaplanmasında kullanılan oranlar; *Bina amortismanı %5, alet-makine amortismanı %7 oranında hesaplanmıştır. *Değişen masraflar hesaplanmasında, döner sermaye faiz oranı %20 olarak alınmıştır. *Yıllık işgücü potansiyeli günde 10 saat, yılda 300 gün çalışıldığı kabul edilerek hesaplanmıştır. 16

29 MATERYAL VE YÖNTEM Geleneksel ve organik üretim yapan üreticiler ile yapılan anketlerden elde edilen birincil veriler hesaplamanın temelini oluşturmuştur. Ancak organik üretim yapan üreticilerden alınan verilerin araştırmanın gerektirdiği yeterlilikte olmaması durumunda; araştırma bölgesinde organik sebze üretimi (domates, fasulye, brokoli ve aysberg) yapılmakta olan deneme parsellerinden alınan verilerle fiziki girdi kullanım düzeyleri ve verim düzeyleri saptanmıştır. 17

30 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Dünya da Organik Tarımın Gelişimi Dünyada organik ürünler üretimi 1930 lu yıllardan bu yana devam etmektedir. Organik üretimin başladığı yıllarda her ülke kendi ulusal sınırları içinde kabul gören kurallar çerçevesinde üretimi gerçekleştirmekteydi. Ancak organik tarımın uluslararası ticaret boyutunun gündeme gelmesi ve ortak bir kuruluş olan IFOAM ın çizdiği çerçevenin tüm ülkelerce kabul edilmesiyle, organik tarım üretimi uluslararası düzeyde kurumsallaşmıştır. IFOAM ın kuruluş tarihi olan 1972 yılından itibaren dünyadaki bütün organik tarım organizasyonları bu kuruluşa üye olmuştur. Bu kuruluşlar, organik tarımsal üretimin ortak prensipler doğrultusunda sürdürülmesini sağlamayı amaçlamaktadırlar. Organik tarım üretimi dünyada 31 milyon hektardan fazla alanda ve yaklaşık 623 bin işletmede gerçekleştirilmekte olup, ekim alanlarındaki payı büyümeye devam etmektedir. Son verilere göre dünyada en geniş organik ekim alanına sahip olan ülkeler Avustralya (12,1 milyon ha), Çin (3,5 milyon ha) ve Arjantin (2,8 milyon ha) olarak görülmektedir (SOEL, 2005) Dünya da Organik Tarımın Üretim Yapısı Organik tarım üretimi yapan ülkeler tüm dünyada genellikle üretime geçişte ülkelerinin geleneksel ürünlerinden başlamayı tercih etmişlerdir. Örneğin Hindistan da çay, Danimarka da süt ve ürünleri, Arjantin de et ve mamulleri, Orta Amerika ve Afrika ülkelerinde muz, Tunus ta hurma, zeytinyağı, Türkiye de kurutulmuş ve sert kabuklu meyveler, organik olarak üretilen ilk ürünlerdir. Dünyada yaklaşık 130 ülkede ticari boyutta sertifikalı organik ürün üretilmektedir. Afrika da 30 ülkede, Asya da 30 ülkede, Orta Amerika ve Karayipler de 20 ülkede, Güney Amerika da 10 ülkede, Avustralya ve Pasifik te 5 ülkede ve ayrıca Avrupa daki pek çok ülkede, ABD ile Kanada da organik tarımsal ürün üretimi yapılmaktadır. Dünyada organik ürün üretimi yapan ülkelerden 90 ı 18

31 gelişmekte olan ülkelerde olup, bunların da büyük çoğunluğu Asya ve Afrika da bulunmaktadır (Kortbech, 2000). Avustralya/Okyanusya, dünyadaki organik tarım alanlarının %41,8 ini içermektedir. Bu kıtaları %24,2 ile Latin Amerika ve %23,1 ile Avrupa izlemektedir. Organik olarak işlenen tarım alanları ve çiftliklerin kıtalara göre dağılımı Şekil 4.1 ve 4.2 de görülmektedir. Avustralya/Okyanusya kıtasında 10 milyon hektardan fazla tarım alanında ve 2000 çiftlikte organik ürün yetiştirilmektedir. Bu alanın tamamına yakını Avustralya dadır ve Okyanusya da çok az kısmı bulunmaktadır. Ülkedeki işletmelerin çoğu geniş alanlarda kurulu olan sığırcılık işletmeleridir. Bölgedeki organik tarımın artışı Avrupa, Asya (özellikle Japonya) ve Kuzey Amerika daki organik gıda ürünlerine olan talep artışından kaynaklanmaktadır (Willer ve Yussefi, 2004). 24,2% 41,8% 23,1% 1,3% 5,9% 3,7% Okyanusya Afrika Asya K.Amerika Avrupa L.Amerika Şekil 4.1. Dünya Organik Tarım Ekim Alanlarının Kıtalara Göre Dağılımı (Willer ve Yussefi, 2004). 19

32 %15,4 %30,9 37,6% 0,5% %2,3 13,3% Asya K.Amerika Okyanusya Avrupa Afrika L.Amerika Şekil 4.2. Dünya Organik Tarım İşletme Sayılarının Kıtalara Göre Dağılımı (Willer ve Yussefi, 2004). Günümüzde Latin Amerika ülkelerinin birçoğunda organik tarım alanları 100 bin hektardan fazladır. Önceleri küçük alanlarda başlayan organik tarım hızla büyüme göstermiştir. Latin Amerika da toplam organik tarım yapılan alan 5,8 milyon hektardan fazladır ve çiftlik sayısı yaklaşık 1500 kadardır (Sayın, 2002). Dünyada organik tarım açısından, Avrupa Birliği hem üretim hem de pazar payı ile ilk sırada yer almaktadır. Bu gelişmede etkili ana faktör 1992 deki Ortak Tarım Politikası çerçevesinde alınan çevre ve kaynak koruyucu tedbirler ve destek politikalarıdır. AB ülkelerinde ekolojik üretime geçiş sürecinde üreticiye birim alan başına belirli bir destek sağlanmasının en olumlu etkisi Avusturya da ortaya çıkmıştır yılına gelindiğinde Avusturya da bu uygulamanın da etkisiyle, ekili alanların % 20 sinde ekolojik sistemle üretim yapıldığı görülmüştür. Son verilere göre, Avrupa da organik tarım yapılan alan 5,5 milyon hektar civarındadır ve bu alan toplam tarım alanlarının yaklaşık %2 si kadardır. Bazı Avrupa ülkelerinde bu oran çok daha yüksek olduğu belirtilmektedir.avrupa daki toplam 170 bin organik üretim yapılan çiftlik bulunmaktadır. Organik tarımın Avrupa da hızla büyümesinin itici gücünü, pazarda oluşan talep artışı ve yapılan destekleme politikaları oluşturmaktadır (İGEME, 2005). 20

33 Kuzey Amerika da organik tarım alanları, toplam tarım alanlarının yaklaşık %0,3 ünü oluşturmaktadır. Bu bölgede 1,5 milyon hektar alanda çiftlikte organik tarım yapılmaktadır (Sayın, 2002). Asya da toplam organik tarım alanı 880 bin hektar civarındadır, bu alan toplam tarımsal alanının %0,7 sidir. Organik çiftlik sayısı ise 61 binden fazladır. Bölgede organik tarıma olan ilgi tahmin edilenden daha fazla artmaya devam etmektedir. Asya ülkelerinde organik tarımın, daha yeni başladığı yerler ve çok gelişmiş pazarı olan Japonya gibi yerler olarak geniş bir sektörel gelişim söz konusudur. Yapılan istatistikler, Afrika da sertifikalı organik üretimin diğer düşük gelirli kıtalara kıyasla daha az gelişmiş olduğunu göstermektedir. Organik üretim Mısır ve Güney Afrika dışında, Afrika dışındaki pazarlara yönelik olarak yapılmaktadır. Bölgede 320 bin hektar alanda 71 bin çiftlik organik üretim yapmaktadır. Organik tarım alanları toplam tarım alanlarının %0,4 ü kadardır (İGEME, 2005). Dünya da organik ekim alanlarının ve işletme sayısının ülkelere göre dağılımı Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelgede, dünyanın en geniş ekim alanına sahip olan ilk on ülkenin verileri kullanılmıştır. Çizelgeden görüleceği gibi, dünyanın en geniş organik tarım üretim alanına sahip 10 ülkenin, ekim alanlarının toplamının dünya toplam ekim alanları içindeki payı % 78,54 tür. Buna karşın bu ülkelerdeki işletme sayısının toplamı dünya toplam işletme sayısı içindeki payı % 33,42 dir. Bunun nedeni, daha önce ayrıntılarla açıklanmıştır. Bu ülkeler geniş organik alanlarda hayvancılık yapan büyük işletmelere sahip olan ülkelerdir. Ancak organik tarımın tarımsal bitkisel üretimine ağırlık veren diğer ülkelerde daha küçük alanlarda ve çok sayıda çiftliklerde üretim yapılmaktadır. 21

34 Çizelge 4.1. Dünya da Ülkelere Göre Organik Tarım Ekim Alanları ve Toplam Tarımsal Alan İçindeki Payı Ülke Organik Alan Organik Alan (ha) (%) Avustralya ,5 Arjantin ,3 İtalya ,9 ABD ,9 Brezilya ,5 Uruguay ,2 İngiltere ,0 Almanya ,9 İspanya ,8 Fransa ,1 Kanada ,0 Bolivya ,5 Türkiye ,2 Diğerleri ,2 Toplam ,0 Kaynak: Willer ve Yussefi, Dünya da ve Avrupa da organik gıda ürünleri pazarı hızla büyümektedir. Organik gıda satışları yılları arasında Amerika Birleşik Devletleri nde %128.6 artarak 8 milyar dolara, Japonya da %150.0 artarak 2.5 milyar dolara, Kanada da %135.7 artarak 825 milyon dolara ve Avustralya da %200.0 artarak 150 milyon dolara yükselmiştir (Çizelge 4.2). Bununla birlikte tüm dünyada sağlık ve çevre konularda bilinçli tüketicilerin sayısı her geçen gün artmaktadır. Buna paralel olarak perakende satış yapan firmalar reklam ve pazarlama stratejilerini de geliştirmektedirler. Hükümetlerin destekleyici politikalarını artırmaları sonucunda organik gıdalara olan talebin artarak daha da büyüyeceği beklenmektedir (İGEME, 2003). 22

35 Çizelge 4.2. Dünya da Yılları Organik Gıda Ürünleri Satışları (Milyon Dolar) Büyüme Batı ,6 Avrupa ABD ,6 Japonya ,0 Kanada ,7 Avustralya ,0 Diğerleri ,0 Toplam 9.330, , , , ,00 121,5 Kaynak: İGEME, (%) Batı Avrupa ülkeleri 2000 yılında dünya organik gıda pazarları içinde en büyük pazar payına sahip olan ülkelerdir ve organik gıda ürünleri satışı 9.6 milyar dolardır. Bu ülkeler içinde büyüme hızı en büyük olan pazar ise İngiltere, Belçika ve Hollanda dır. İngiltere organik gıda pazarı 2000 yılında bir önceki yıla kıyasla % 55 büyüyerek perakende satışları 900 milyon dolara ulaşmıştır (İGEME, 2005). Son zamanlarda süt ürünleri, et ve et ürünleri, hazır yemekler dahil olmak üzere işlenmiş diğer gıdalar, bebek mamaları, çikolata gibi ürünler önem kazanmakla beraber Batı Avrupa pazarında organik yaş meyve-sebze sektörü hala büyük bir paya sahiptir. Dünya daki organik gıda pazarını incelediğimizde, 2002 yılında dünya toplam pazarının 23 milyar dolar olduğunu görmekteyiz. Organik ürünlerin üretimi tüm dünyada hızla artmasına karşın, tüketim çoğunlukla endüstrileşmiş toplumlarda yoğunlaşmaktadır. Organik ürünlerin tüketiminin büyük çoğunluğu Kuzey Amerika ve Batı Avrupa da gerçekleşmektedir. Ancak diğer bölgelerde son zamanlarda giderek artan bir oranda organik ürün tüketimine yönelmektedirler (Sahotal, 2004). 23

36 Organik ürün tüketiminin gelişmiş ülkelerdeki yoğunlaşmasının en büyük nedeni, ürünlerin fiyatlarının diğer ürünlere kıyasla daha yüksek olmasıdır. Gelişmekte olan ülkelerde yaşayan halkın önemli bir kısmının alım gücü düşüktür ve bu durum organik ürün pazarının gelişmesine engel oluşturmaktadır. Dünya organik ürün tüketicilerinin genel özellikleri incelendiğinde, tipik bir organik ürün tüketicisinin profili aşağıdaki özelliklere sahiptir (Sahotal, 2004). Yerleşim: Kentte, genellikle büyük şehirlerde yaşarlar. Alıcı olarak özellikler: Yiyecek ve içecek alırken kalite, üretim yöntemi ve gıda güvenliğine önem verirler. Demografik özellikleri: Tipik olarak iyi eğitimlidirler ve orta-üst sosyal sınıflardandırlar. Alım gücü: Orta ve yüksek gelir grubundandırlar. Gelişmiş ülkeler belirli büyüklüğe ulaşmış, iyi eğitimli bir orta sınıfa sahiptir. Bu tüketici kitlesinin yarattığı talep, organik gıda ürünleri pazarının büyük kısmının bu ülkelerde yoğunlaşmasına neden olmaktadır. Dünyadaki diğer ülkelerin gelişme düzeyleri arttıkça, toplumun gelir ve eğitim seviyesindeki yükselmeye paralel olarak organik ürünlerin talebinde artış olacağı sanılmaktadır. Bunun sonucunda organik ürünlerin tüketiminin sadece belirli bölgelerde yoğunlaşması azalacak ve daha yaygın hale gelecektir. Çin, Brezilya ve Güney Afrika gibi ülkelerde hızlı ekonomik büyüme, yüksek sosyal sınıfların genişlemesine ve organik ürünler için yeni bir pazar olanağı sağlayacaktır. Diğer bölgelerde ise organik üretim alanlarında, ihracattan kaynaklanan talep ve organik üretim yapan çiftçilerin gelir düzeyindeki yükselmenin etkilediği artışlar olacaktır. Asya ve Afrika ülkelerindeki organik üretimin çoğunluğu dış pazarlara yönelik olarak gelişmeye devam edecektir. Ancak gelecek yıllarda bu bölgelerde iç pazar talebinin oluşacağı sanılmaktadır. 24