CÂHİDÎ AHMED EFENDİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ (TASAVVUF TARİHİ) BİLİM DALI CÂHİDÎ AHMED EFENDİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI DOKTORA TEZİ HAMDİ KIZILER ANKARA 2004 I

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ (TASAVVUF TARİHİ) BİLİM DALI CÂHİDÎ AHMED EFENDİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI DOKTORA TEZİ HAMDİ KIZILER Tez Danışmanı Prof.Dr. ETHEM CEBECİOĞLU ANKARA 2004 II

3 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...VII KISALTMALAR...X GİRİŞ GENEL BAKIŞ I. KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ...1 A. Kendi Eserleri...1 B. Menâkıb, Tabakât ve Terâcim-i Ahvâl Kitapları...2 C. Döneminde ve Daha Sonra Yazılan Tarihler...4 D. Halvetiyye ve Câhidiyye İle İlgili Kaynaklar...5 E. Günümüzde Yapılan Çalışmalar...6 II. ANADOLU DA TASAVVUFÎ GENEL ZEMİN...7 III. CÂHİDÎ AHMED EFENDİ NİN DÖNEMİNE GENEL BAKIŞ...19 A. Siyasî Durum...19 B. Sosyal ve İktisadî Durum...23 C. İlmî ve Edebî Durum...27 D. Dinî ve Fikrî Durum...30 BİRİNCİ BÖLÜM CÂHİDÎ AHMED EFENDİ'NİN HAYATI I. CÂHİDÎ AHMED EFENDİ'NİN TASAVVUFA İNTİSABINA KADAR OLAN HAYATI...35 A. İsim ve Mahlası...35 B. Ailesi...40 C. Doğum Yeri...42 D. Doğum Tarihi...42 II. CÂHİDÎ AHMED EFENDİ'NİN TASAVVUFA İNTİSABI...44 III

4 A. Halvetiyye'nin Ahmediyye Şubesine İntisabı...44 B. Şeyhleri...46 C. Halîfeleri Şeyh Lütfullah Efendi Şeyh Muslihuddin Efendi Şeyh Ali Efendi D. Vefatı...62 E. Kabri...63 III. ESERLERİ...65 A. Mensur Eseri...66 B. Manzum Eseri...69 İKİNCİ BÖLÜM CÂHİDÎ AHMED EFENDİ'NİN TARÎKATI VE TASAVVUF TARİHİNDEKİ YERİ I. HALVETİYYE TARÎKATI...75 A. Halvet...75 B. Halvetiyye Tarîkatı Silsilesi...82 II. HALVETİYYE'NİN ALT KOLU OLARAK CÂHİDİYYE...87 A. Câhidiyye'nin Nispet Edildiği Kişi...87 B. Halvetiyye Şubeleri Arasında Câhidiyye'nin Yeri Halvetiyye Şubeleri...89 a) Rûşeniyye...89 b) Cemâliyye...90 c) Şemsiyye...90 d) Ahmediyye Câhidiyye nin Doğduğu Uşşâkiyye-Ahmediyye...93 C. Câhidiyye Tarîkatı Silsilesi...96 D. Halvetiyye ve Câhidiyye'de Zikir (ve Halvet) Usûlu...98 E. Câhidiyye Tekkeleri Çanakkale/Kilitbahir Tekkesi Bursa Tekkeleri a) Üçkozlar Tekkesi IV

5 b) Çarşamba Tekkesi c) Abdülmü'min Tekkesi d) Molla Arab Tekkesi F. Câhidiyye'nin Yayıldığı Yerler III. CÂHİDİYYE TARÎKATI POSTNİŞÎNLERİ Muhyiddin Bursevî Mustafa Efendi Ömer Efendi Ali Efendi Abdî Efendi Mehmed Gavsî Efendi Atâullah Efendi Mustafa Efendi Mehmed Efendi Kasım Efendi Raşid Efendi Abdülmü min Molla Efendi Abdurrahman Efendi İbrahim Efendi Sadreddin Efendi Mustafa Efendi Safiyüddin Efendi Şerefuddin Efendi Said Efendi Atâullah Efendi Refî Efendi Mehmed Tahir Efendi Edhem Efendi Ömer Efendi Ali Efendi Süleyman Sabri Efendi Said Efendi Abdurrahman Efendi V

6 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CÂHİDİ AHMED EFENDİ NİN TASAVVUF ANLAYIŞI I. VARLIKLA İLGİLİ PROBLEMLER A. Tevhid B. Vahdet-i Vücûd C. İnsan-ı Kâmil D. Allah-Kâinat-İnsan II. TAHALLUKLA İLGİLİ KAVRAMLAR A. AHLAKÎ VE PSİKOLOJİK KONULARLA İLGİLİ KAVRAMLAR Tevbe Muhâsebe İnâbe Tefekkür Tezkîr Şefkat Huşû Zühd Verâ Riâyet Teslîm Sabır Rızâ Şükür Hayâ Sıdk Îsar Ahlak Tevâzu Fütüvvet Zikir Fakr Ginâ VI

7 24. Murâkabe İhlâs İstikâmet Tevekkül Tefvîz Sabırlı Kalmak Mülâhaza Hayat B. SEYR Ü SÜLÛK İLE İLGİLİ KAVRAMLAR Firâr Riyâzet Semâ Rağbet Murâd İhsân Hürmet Himmet Gayret Vakt Gurbet Temekkün Tecrîd Tefrîd III. TAHAKKUKLA İLGİLİ KAVRAMLAR A. KALBÎ VE VİCDÂNÎ OLAN KAVRAMLAR Keder Havf Recâ Üns Muhabbet Şevk Hararet Vecd Dehşet Sa ak VII

8 11. Safâ Kabz Bast Sekr Sahv Fenâ Cem B. MA RİFET VE BİLGİ İLE İLGİLİ OLAN KAVRAMLAR Yakîn İlim Hikmet Basîret Sır Mükâşefe Müşâhede Ma rifet IV. MÜRŞİD MÜRİD A. Mürşid B. Mürid SONUÇ BİBLİYOGRAFYA EKLER VIII

9 ÖNSÖZ İnsanoğlu, var olduğu günden itibaren huzur ve mutluluğu, sahip olduğu maddî yönünün yanı sıra manevî yönünü de tatmin etmekte aramış ve bunun için çeşitli sebeplere sarılmıştır. Bu arayışların başında hiç şüphesiz dinler gelmektedirler. Tarihin şahitlik ettiği en son ve en mükemmel din İslam, bütün hak dinlerin içeriğini özet şeklinde kapsayarak, insanlığa aradığı saadeti yakalama fırsatı ve imkanını sunmuştur. İslam, temel doktrinlerini vahiy ile belirleyip sürecini tamamladıktan sonra, bilim ve kültür alanında bir çok gelişmelerle tedvîn edilen disiplinler halinde günümüze kadar bir değerler bütünü olarak gelmiştir. İslam ın değişik ve biraz da içsel ağırlıklı bir algılanış biçimlerinden olan ve İslam ın ilk yıllarında kısaca zühd anlayışı şeklinde ifade edilen tasavvuf, daha sonraki zamanlarda diğer temel İslamî ilimlerin gelişmelerine paralel olarak, ayrı bir ekol şeklinde, İslam kültürü içindeki yerini almıştır. Bilahare, kendisine has metot, yorum, dünya görüşü, ibadet ve inanç anlayışı ve hatta varlıkları kozmik planda algılayış biçimi ile kurumlaşma sürecinden geçerek tarihi gelişimini tamamlamıştır. Böylece tasavvuf, Kur an ve Sünnet e dayalı olarak doğan bir ilim dalı ve insanların rûhî yönünü tatmin eden bir düşünce ve hayat tarzı biçiminde kültür mirası içindeki temel değerlerden biri kabul edilmiştir. Milletlerin varlıklarını koruyabilmeleri ve tarih sahnesinde etkin kalabilmeleri, kültür mirasına sahip çıkıp, ilmî ve fikrî tenkit süzgecinden geçirerek, yeni nesillere doğru bir şekilde aktarmalarıyla mümkündür. Kültür mirasının en önemli unsurları ve ona yön verenler, düşünce, ahlak, güzel sanatlar ve sosyal alanda yetişen ve iz bırakan şahsiyetler olmuştur. Bu şahsiyetler, ait oldukları toplumları gerek yaşadıkları dönemde ve gerekse daha sonraki zamanlarda etkileyerek, gelişmelerinde katkıda bulunmuşlardır. İslam kültür zenginliklerinden olan ve bilginin yanı sıra ibadet ve amellerden zevk almayı hedefleyen tasavvufa bir çok insan yönelmiş ve bu alanda emsalsiz bilim ve gönül adamının yetişmesine vesile IX

10 olmuştur. Yüzyıllardan beri var olan bu olgu, bu gün de geniş kitleleri etkileyerek devam etmektedir. Tasavvuftan etkilenerek ilgi duyan ve zamanla kendini yetiştirerek bu alanda ekol olan şahsiyetlerden biri de, üzerinde çalışma yaptığımız Câhidî Ahmed Efendi dir. Tasavvuf tarihi açısından, monografilerin önemli bir katkı sağlayacağı düşüncesinden hareketle, böyle bir çalışmanın yararlı olacağı kanaati uyanmıştır. Câhidî Ahmed Efendi, XVII. yüzyılda yaşamış, o dönemde kullandığı sade dil ve tasavvufî umdeler yönünden Yunus Emre takipçisi kabul edilmiş şair, mütefekkir ve mutasavvıftır. Câhidî nin Divân ın birden çok nüshasının olmasından yola çıkarak, döneminde ve sonrasında etkileyici bir şahsiyet olduğu anlaşılmaktadır. Tasavvufî silsile olarak Halvetiyye Tarîkat na mensub olan müellifimiz, zamanla kendisine nisbetle Câhidiyye Tarîkatı nın kurulmasına vesile olmuştur. Câhidiyye Tarîkatı, doğduğu XVII. yüzyıldan XX. yüzyılın başında tekke ve zâviyelerin kapanmasına kadar çeşitli yerlerde mensub bulmuş ve varlığını sürdürebilmiştir. Bu çalışmamız, bir giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında; Câhidî Ahmed Efendi nin yaşadığı dönem genel olarak tanıtılmış, siyasal, sosyal, ekonomik, ilmî, edebî, dinî ve fikrî durumlar hakkında genel bir değerlendirme yapılmıştır. Ayrıca, gerek tezimizde kullandığımız ve özellikle Câhidî ile ilgili eserler tanıtılarak değerlendirilmiştir. Birinci bölümde; Câhidî Ahmed Efendi nin hayatı, kişiliği, şeyhleri, halîfeleri eserleri ele alınmıştır. Câhidî nin hayatını üç kısma ayırarak; birinci kısımda tasavvuf öncesi hayatı, soyu, ailesi, doğum tarihi gibi konular üzerinde durulmuştur. İkinci kısımda; tasavvufa intısabı, şeyhleri, halîfeleri, vefatı ve kabri gibi konular incelenmiştir. Üçüncü kısımda ise; eserleri incelenmiş, mensur ve manzum olanlar nüshalarıyla beraber tanıtılmıştır. İkinci bölümde; Câhidî Ahmed Efendi nin tarîkatı ve tasavvuf tarihindeki yeri tesbit edilerek, Câhidiyye Tarîkatı nın tanıtımı yapılmıştır. Bu bölümü de üç kısma ayırarak; birinci kısımda; Câhidiyye nin doğduğu ana tarîkat olan Halvetiyye Tarîkatı kısa olarak tanıtılmıştır. İkinci kısımda; Câhidiyye Tarîkatı detaylı bir şekilde ele alınmış, Halvetiyye şubeleri arasındaki yeri tespit edilerek Câhidiyye nin silsilesi incelenmiştir. Ayrıca, Câhidiyye tekkeleri ile yayıldığı yerler de üzerinde de durulmuştur. Üçüncü X

11 kısımda; Câhidiyye Tarîkatı na postnişînlik yapan kişiler kısaca tanıtılmıştır. Üçüncü bölümde ise; Câhidî Ahmed Efendi nin tasavvufî görüşleri ele alınmış, tasavvuf felsefesinin çeşitli konuları üzerinde durularak gerekli değerlendirmeler yapılmıştır. Bu bölüm de kendi arasında dört kısma ayrılmış; birinci kısımda, varlıkla ilgili problemler üzerinde durulmuştur. Burada; tevhid, vahdet-i vücûd, insan-ı kâmil ve Allah-kâinat-insan ilişkisi gibi konulara değinilmiştir. İkinci kısımda; tasavvufun tahalluk ve tahakkuk alanları ile ilgili olarak Câhidî nin ele aldığı kavramlar hakkındaki görüşleri ele alınmış, bu kavramlardan ahlakî ve psikolojik, seyr ü sülûk, kalbî ve vicdanî olanlar ile ma rifet ve bilgiyle ilgili olanlar tasavvuf felsefesine göre değerlendirilmiştir. Üçüncü kısımda ise; Câhidî nin mürşid ve mürid hakkındaki görüşleri üzerinde durulmuş, her ikisinde bulunması gerekli şartlar ele alınmıştır. Araştırmamızın sonuç kısmında; Câhidî Ahmed Efendi nin hayatı, kişiliği, eserleri, tarîkatı, tekkeleri ve tasavvuf felsefesi hakkında genel bir değerlendirme yapılmıştır. Bu çalışmamızın başından itibaren yakın ilgisini, isabetli yol göstericiliğini gördüğüm ve değerli fikirleriyle yön veren, maddî ve manevî yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen değerli hocam Prof.Dr. Ethem Cebecioğlu na en içten şükranlarımı arz ederim. Ayrıca; zaman zaman kendilerine müracaat ettiğim ve fikirlerinden yararlandığım değerli hocalarım Prof.Dr. Mehmet Akkuş, Prof.Dr. Ahmet Nedim Serinsu ve Doç.Dr. Mustafa Aşkar a da teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Gayret bizden, yardım ve başarı Allah tandır. Hamdi KIZILER Ankara 2004 XI

12 KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser. a.g.m. : Adı geçen makale. a.mlf. : Aynı müellif. AÜ : Ankara Üniversitesi. AÜİF : Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi. AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. AÜİİF : Atatürk Üniversitesi İslamî ilimler Fakültesi. AÜSBE : Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. b. : İbn. BEEK : Bursa eski Eserler Kütüphanesi. Bkz. : Bakınız. Bl. : Bölüm. c. : Cilt. çev. : Çeviren. DBİA : Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Der. : Derleyen. DEÜİFD : Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi. DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı. EI : The Encyclopedia of İslam. H. : Hicrî. Haz. : Hazırlayan. Hz. : Hazreti. İA : İslam Ansiklopedisi. İA : İstanbul Ansiklopedisi. İED : İslamî Edebiyat Dergisi. İEF : İstanbul edebiyat Fakültesi. İLAM : İlmî Araştırmalar Merkezi. İS : İlim ve Sanat Dergisi. İSAM : İslam Araştırmaları Merkezi. İÜEFD : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. XII

13 krş. : Karşılaştırınız. Ktp. : Kütüphane. M. : Miladî. mad. : Maddesi MEB : Milli Eğitim Bakanlığı. MÜİFD : Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. MÜSBE : Marmara Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü. neşr. : Neşreden. nr. : Numara. OA : Osmanlı Ansiklopedisi. OM : Osmanlı Müellifleri. OTDTS : Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. ö. : Ölüm tarihi. s. : Sayfa. sad. : Sadeleştiren. ss. : Sayfalar. SÜİFD : Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. sy. : Sayı. şrh. : Şer eden. Tah. : Tahkik eden. TDEA : Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. terc. : Tercüme eden. trs. : Tarihsiz. TTK : Türk Tarih Kurumu. TY : Türkçe Yazmalar. UÜİFD : Uludağ Üniversitesi ilâhiyat Fakültesi Dergisi. vb. : Ve benzeri. vd. : Ve devamı. vr. : Varak. Vs. : Ve saire. yay. : Yayınlayan. yrs. : Baskı yeri yok. XIII

14 GİRİŞ I. KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ Câhidî Ahmed Efendi nin hayatı ve tasavvufî görüşleri ile ilgili olan bu çalışmamızı ortaya koymadan önce, araştırmamızda istifade ettiğimiz kaynakların bir değerlendirmesini yapmakta fayda mülahaza ediyoruz. XVII. yüzyılda yaşamış olan Câhidî nin hayatı ve tasavvuf anlayışını ihtiva eden bilgileri derlemeye çalışırken, mevsûk rivayetlere ulaşma açısından, her şeyden önce müellifin kendi eserlerine, daha sonra hayatını ele alan menâkıbnâmeler, tabakât ve terâcim-i ahvâl kitapları ile kendi talebeleri ve aynı dönemde yaşamış diğer mutasavvıfların eserlerine ve o dönemi ele alan tarihî çalışmalara müracaat edilmiştir. A. Kendi Eserleri Şahıslar hakkında yapılan araştırmalarda, birinci dereceden en önemli kaynak, hiç şüphesiz kendi eserleri ve beyânlarıdır. Ancak, müellifimiz Câhidî Ahmed Efendi nin tespit edebildiğimiz mevcut eserlerinde, tasavvufî görüşlerinin dışında, kendi hayatı ile ilgili verilen bilgiler, maalesef yeterli değildir. Zira Câhidî nin eserlerinde kendi şahsı hakkında verilen sınırlı bilgiler, şahsı ve hayatını anlatma gayesiyle değil, başka sebeplerle zikredilmiş hususlardır. Câhidî Ahmed Efendi nin tasavvufî görüşleri hakkındaki en önemli kaynak, müellifin Kitabu n-nasîha veya Nasîhatnâme adını verdiği eseridir. 1 Bu nüshalar arasında, öncelikle intinsah tarihi Câhidî nin vefat tarihine yakın ve müstensihi belli olan nüshayı esas aldık. Ayrıca, farklı nüshalar arasında karşılaştırmalar da yaptık. 1 Câhidî Ahmed Efendi, Kitabu n-nasîha (Nasihatnâme), Süleymaniye Ktp., Uşşâkî Tekkesi Bl., no: 119, 292, 294, 334, ve 458; İbrahim Efendi Bl., no: 350; Yazma bağışlar Bl. no:

15 Câhidî Ahmed Efendi nin tasavvufî düşüncelerini yansıtan diğer bir eseri Divan ıdır. 2 Divanında, şeyhi Ömer Karîbî ve onun şeyhi Memicân ın şiirleri de mevcuttur. 3 B. Menâkıb, Tabakât ve Terâcim-i Ahvâl Kitapları Menâkıb kitapları, gerek mutasavvıfların hayatı ve görüşlerini vermeleri ve gerekse tasavvuf tarihi açısından oldukça önemli kaynaklardır. Menâkıbnâmeler, esas itibariyle tasavvuf tarihinde sûfîlerin izhar ettikleri kerâmetleri, çoğu kere olağanüstü ve mânevî olayları inandırıcı bir şekilde anlatan 4 eserler olmakla beraber, bu tür eserlerde ele aldıkları sûfînin hayatı ile ilgili bilgiyi bulmak da mümkün olmaktadır. 5 Tasavvufî şahsiyetlerin bir çoğu hakkında, kendilerinden sonra hayatını ve kerâmetlerini anlatan müstakil menâkıb kitapları yazılmış olduğu halde, Câhidî Ahmed Efendi gibi tasavvufî ve ictimaî bakımdan mühim olan bir şahsiyet hakkında, maalesef böyle müstakil bir eser vücûda getirilmemiştir. Câhidî adına talihsizlik olarak değerlendireceğimiz bu durum, sadece kulaktan kulağa şifahen halk arasında yayılarak gelmiş ve ancak XX. yüzyılda şifahî bilgi olarak kayıtlara geçmiştir. 6 2 Câhidî Ahmed Efendi, Divan, Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Bl., no: 796; Uşşâkî Tekkesi Bl., no: Câhidî Ahmed Efendi, Divan, Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Bl., no: 796. Bu nüshada 1b 53b varakları arasındaki şiirler Câhidî nin şeyhi Ömer Karîbî el- Gelibolî ile onun şeyhi Memicân a ait, 53b 140a varakları arasındaki şiirler ise Câhidî ye aittir. 4 Aşkar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatürü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, s Aşkar, Niyazî-i Mısrî, Niyazî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998, s.7. Ayrıca evliyâ menâkıbnâmelerinin tarih açısından önemi için bkz. Köprülü, Fuad, Anadolu Selçuklularının Yerli Kaynakları, Belleten, c. VII (1943), ss ; Köprülü, Orhan, Tarihi Kaynak Olarak XIV. ve XV. Asırlardaki Bazı Türk Menâkıbnâmeleri, İstanbul 1953, İÜEF Tarih Semineri Kütüphânesi, no: 512 (Yayınlanmamış doktora tezi). 6 Ramazan Eren, Ahmet Câhidî Efendi adlı kitabının Araştırma Hakkında bölümünde Avcı IV. Mehmed Menkıbesi ile Denizden Yürüyerek 2

16 Tabakât ve terâcim-i ahvâl kitaplarına gelince: Osmanlı dönemiyle ilgili ve Câhidî den önceki Halvetî meşâyihi için yararlanılacak en güvenilir kaynaklar arasında Taşköprüzâde nin eş-şakâiku n-nu mâniyye fî Ulemâi d- Devleti l-osmâniyye si 7 vardır. Çalışmalarımız sırasında Arapça aslıyla beraber, Mecdî Efendi tarafından hazırlanan Terceme-i Şakâyık-ı Nu mâniye 8 den ve yine Şakâyık ın başka bir zeyli olan Mehmed Şeyhî Efendi nin Vakâyiü l-fudalâ sından 9 da yararlandık. Eserine aldığı mutasavvıfların isim ve künyelerinin sıhhatli bir şekilde tespit edilmesi açısından önemli bir kaynak olan 10 Müstakimzâde Çanakkale ye Geçişi Hadisesi ni, halk arasında konuşulan menkıbeler olduğunu, bunları şifahî rivâyet olarak kitabına aldığını belirttikten sonra, Denizden yürüyerek Çanakkale ye Geçişi Hadisesi için; emekli Albay Muzaffer Sağesen in o dönem Kilitbahir in meşhur alimlerinden sayılan Şeyh Haydar Efendi ile İdris Hoca dan dinlediğini nakletmektedir. Bkz. Ramazan Eren, Çanakkale ve Kilitü l-bahir Köyümüzün Sultanı Ahmet Câhidî Efendi, Nesil Yayınları, İstanbul 1984, s.5; ayrıca bkz. Altuner, Nuran, Câhidî Ahmed Efendi, Tasavvuf (İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi), yıl:2, sy.:6, Ankara 2001, ss Taşköprüzâde, Ahmed İsamüddin, eş-şakâiku n-nu mâniyye fî Ulemâi d- Devleti l-osmâniyye, Dersaadet, İstanbul tarihsiz. Bu eserin ilmî bir tahlili için bkz. Ahmed Suphi Fırat, Şekâyık-ı Nu mâniyye nin Türk İlim Tarihindeki Yeri, Türk Tarihinde ve Kültüründe Kastamonu (Tebliğler içinde), Ayyıldız Matbaası, Ankara 1989, ss ; ayrıca bkz. Aşkar, Niyazî-i Mısrî, s Mecdî Mehmed Efendi, Hadâiku ş-şakâik (Taşköprüzâde, Şakâyık-ı Nu mâniye Tercümesi), haz.: Abdülkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul Mecdî Mehmed Efendi, Terceme-i Şakâyık-ı Nu mâniye, Matbaa-i Amire, İstanbul Mehmed Şeyhî Efendi, Vekâyiu l-fudalâ, (Şakâik Zeyli), nşr: Abdülkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul Ayrıca bkz. Ali Uğur, Mehmed Şeyhî Efendi nin Vakâyiu l-fudala sına Göre XVII. Yüzyıl Osmanlı Uleması, Erzurum Aşkar, Niyazî-i Mısrî, s.11. 3

17 Süleyman Saadeddin nin Mecelletü n-nisâb fi n-niseb ve l-künâ ve l-elkâb 11 adlı eserinden de faydalandık. Yine Müellifimiz Câhidî Ahmed Efendi hakkında bilgi veren ilk ve en önemli kaynakların başında Hüseyin Ayvansarâyî nin telif ettiği Tercemetü l-meşâyih adlı eseri gelmektedir. 12 Son dönem Osmanlı müelliflerinden Hüseyin Vassâf (ö.1929) in hazırladığı, iki bin civarında mutasavvıfa yer veren ansiklopedik eser olan Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr fî Şerh-i Esmâr-ı Esrâr 13 ile Bursalı Mehmed Tahir (ö.1925) in hazırladığı Osmanlı Müellifleri 14 adlı eserlerden de yararlandık. C. Döneminde ve Daha Sonra Yazılan Tarihler Câhidî Ahmed Efendi XVII. asırda yaşadığı için, doğal olarak hayatı ile ilgili kaynakların çoğu o dönemi anlatan tarihî kaynaklar oluşturmaktadır. Bu dönem için faydalandığımız önemli kaynaklardan 11 Müstakimzâde Süleyman Saadeddin Efendi, Mecelletü n-nisâb fi n-niseb ve l- Künâ ve l-elkâb, Süleymaniye, Ktp., Halet Efendi Bl., no: 628. Mezkur eserin, Kültür Bakanlığı tarafından tıbkıbasımı yapılmıştır. (Ankara 2000). 12 Hüseyin Ayvansarayî, Tercemetü l-meşâyih, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi Bl., no: Mezkur eserin Süleymaniye Kütüphânesi nde bulunan nüshanın ismi Tercemetü l-meşâyih (bkz. Hüseyin Ayvansarayî, Tercemetü l- Meşâyih, Süleymaniye Kyp., Esad Efendi Bl., no: 1375), İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi nde bulunan nüshanın ismi ise Vefayât-ı Hadikatü l-cevâmi (bkz. Hüseyin Ayvansarayî, Vefayât-ı Hadikatü l-cevâmi, İstanbul Üniversitesi Ktp., TY. 2464) olarak kayıtlıdır. 13 Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâyı Ebrâr fî Şerh-i Esmâr-ı Esrâr, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar Bl., no: Tasavvuf tarihi açısından son derece önem arzeden bu eserin ilk üç cildi Mehmet Akkuş ve Ali Yılmaz tarafından günümüz Türkçesine kazandırılmıştır. Bkz. Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, haz.: Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, Sehâ Neşriyât, c.i İstanbul 1991, c.ii İstanbul Ayrıca eserin bir değerlendirmesi için bkz. Mehmet Akkuş, Yayınlanmamış Bir Sûfîler Ansiklopedisi; Sefîne-i Evliyâ, İlim ve Sanat, sy.:ii, Ankara 1985, ss Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Matbaa-i Amire, İstanbul Mezkur eserin tıbkıbasımı Bizim Büro tarafından yapılmıştır. Bkz. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Matbaa-i Amire, İstanbul 1333, Tıbkıbasım, Bizim Büro, Ankara

18 bazılarını şöyle sıralayabiliriz: Mustafa Naimâ nın kısa adıyla Naimâ Tarihi şeklinde meşhur olan 15 Ravzatü l-hüseyin fî hülâsât ahbâri l-hafîkayn ı, Mehmed Râşid in Tarih-i Râşid i 16, Defterdâr Sarı Mehmed Paşa nın Zübde-i Vekâiyât ı 17, Silahdâr Fındıklılı Mehmed Ağa nın Silahdâr Tarihi 18, Solakzâde Mehmed Hemdemî Çelebî nin Solakzâde Tarihi 19, Peçevî İbrahim Efendi nin Peçevî Tarihi 20, Mehmed Murad ın Tarih-i Ebu l-fâruk 21 gibi. D. Halvetiyye ve Câhidiyye ile İlgili Kaynaklar Osmanlı döneminde yapılmış monografi çalışmalarının önemlilerinden biri de, Hulvîzâde Mahmud Celaleddin (ö.1064/1654) in hazırladığı Lemazât-ı Hulviyye ez-lemeât-ı Ulviyye 22 adlı eseridir. Yine, tasavvuf ve tarîkatlar hakkında en geniş ve kıymetli bilgileri ihtiva eden, âdeta tarîkatlar ansiklopedisi niteliğinde olan Harîrîzâde Mehmed 15 Mustafa Naimâ Efendi, Ravzatü l-hüseyin fî Hülâsât Ahbâri l-hafîkayn, Matbaa-i Amire, İstanbul Mehmed Râşid, Tarih-i Râşid, Matbaa-i Amire, İstanbul Defterdâr Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekâiyat, haz: Abdülkadir Özcan, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul Silahdâr Fındıklılı Mehmed Ağa, Silahdâr Tarihi, Devlet Matbaası, İstanbul Solakzâde Mehmed Hemdemî Çelebi, Solakzâde Tarihi, haz.: Vahid Çabuk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989; a.mlf. Solakzâde Tarihi, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul Peçevî İbrahim Efendi, Peçevî Tarihî, haz: Bekir Sıtkı Baykal, Ankara Mehmed Murad, Târih-i Ebu l-fâruk, Matbaa-i Amidî, İstanbul Hulvîzâde Mahmud Cemaleddin, Lemazât-ı Hulviyye ez-lemeât-ı Ulviyye, Millet Kütüphânesi, Ali Emiri Şer iyye Bölümü, no: Bu eser, Mehmed Serhan Tayşi tarafından sadeleştirilerek günümüz Türkçesine kazandırılmıştır. Bkz. Mahmud Cemaleddin el-hulvî, Lemazât-ı Hulviyye ez- Lemeât-ı Ulviyye, haz.: Mehmet Serhan Tayşi, MÜİF Vakfı Yayınları, İstanbul Mezkur kitabın ismi, muhtemelen tashih hatasından kaynaklanarak, Lemazât-ı Hulviyye ez-lemezât-ı Ulviyye şeklinde yazılmıştır. 5

19 Kemaleddin Efendi (ö.1299/1882) tarafından kaleme alınan Tibyânu Vesâili l-hakâik fî Beyâni Selâsili t-tarâik 23 adlı eserden de istifade ettik. Osmanlının son dönemlerinde yazılan ve Melâmiyye, Kâdiriyye ve Halvetiyye tarîkatlarının şube ve silsilelerini ele alan geniş çalışmalardan biri de Sadık Vicdânî (ö.1939) nin hazırlamış olduğu Tomâr-ı Turûk-ı Aliyyeden Halvetiyye 24 adlı eseridir. Sadık Vicdânî nin bu kıymetli çalışması, halen Halvetîlik hakkında yazılmış en özet ve en sistematik eser olma özelliğine sahiptir. 25 Halvetîlik hakkında günümüzde yapılan çalışmalardan Rahmi Serin in İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler 26 adlı eserini de, yararlandığımız kaynaklar arasında zikredebiliriz. E. Günümüzde Yapılan Çalışmalar Günümüzde Câhidî Ahmed Efendi ile ilgili ciddi bir çalışma yapılmamıştır. Yapılan çalışmaların neredeyse hepsi, birkaç sayfalık broşür, tebliğ veya kısa ansiklopedik maddelerden oluşmaktadır. Bunlardan en erken yazılmış olanı, Ramazan Eren in hazırlamış olduğu, Çanakkale ve Kilitü l-bahir Köyümüzün Sultanı Ahmet Câhidî Efendi adındaki 23 Harîrîzâde Mehmed Kemaleddin Efendi, Tibyânu Vesâili l-hakâik fî Beyâni Selâsili t-tarâik, Süleymaniye Ktp., İbrahim Efendi Bl., no: Bu değerli eser üzerinde, Yakup Çiçek tarafından doktora çalışması yapılmıştır. Bkz. Yakup Çiçek, Harirîzâde Mehmed Kemaleddin Hayatı, Eserleri ve Tibyânu Vesâili l-hakâik fî Beyâni Selâsili t-tarâik-muhtevası, Kaynakları, yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul Sadık Vicdânî, Tomâr-ı Turûk-ı Aliyyeden Halvetiyye, Evkâf-ı İlmiyye Matbaası, İstanbul Bu eser İrfan Gündüz tarafından günümüz Türkçesine kazandırılarak yayınlanmıştır. Bkz. Sadık Vicdânî, Tarîkatler ve Silsileleri (Tomâr-ı Turûk-ı Aliyye: Melâmiyye, Kâdiriyye, Halvetiyye, Sûfî ve Tasavvuf), haz.: İrfan Gündüz, Enderun Kitabevi, İstanbul Aşkar, Niyazî-i Mısrî, s Rahmi Serin, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, Petek Yayınları, İstanbul

20 kitapçıktır. 27 Mezkur kitapçıkta, Câhidî Ahmed Efendi hakkında verilen bilgiler, akademik seviyeden uzak sadece birkaç sayfadan ibarettir. II. ANADOLU DA TASAVVUFÎ GENEL ZEMİN Türkler, İslâm dini ile tanıştıkları sırada Mâverâünnehir ve Horasan dolaylarında bulunuyorlardı. İslâm ı sûfîler vasıtasıyla tanıyan müslüman Türkler, onların telkin ettikleri tebliğ ve cihad anlayışıyla, batıya doğru akınlar yaparak, Anadolu 28 topraklarına kadar ulaşmayı amaçlamışlardı. Böylece daha önceleri zaman zaman bağımsız Türkmen gruplarının başlattığı ve sonraları Tuğrul Bey (ö.m.1063) ve Alparslan (ö.m.1072) ın komutasında birbiri ardınca sürdürülen akınlar, 1071 de Malazgirt zaferiyle neticelenerek, bir uçtan öbür uca Anadolu nun fethi hareketi başlamıştır. 29 Anadolu ya göçlerin yoğun bir şekilde yaşandığı bu safhada, Selçuklu sultanlarının mutasavvıflara karşı gösterdikleri hoşgörü neticesinde bir çok şeyh ve derviş de göç etmiş ve böylece Anadolu da tasavvufî düşünce ve faaliyetlerin temelleri atılmıştır Ramazan Eren, Çanakkale ve Kilitü l-bahir Köyümüzün Sultanı Ahmet Câhidî Efendi, Nesil, İstanbul Anadolu deyince, coğrafik bir tabir olarak, bugünkü Türkiye nin Asya kıtası üzerinde bulunan toprakları anlaşılmaktadır. Burası Marmara Denizi, Karadeniz, Ege Denizi ve Akdeniz ile kuşatılmıştır. Doğuda geniş, dağlık ve yüksek bir kütle ile Asya kıtasına bağlıdır. Bkz. Tuncel, Metin, Anadolu, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.iii, ss Akkuş, Mehmet, Tasavvufun Anadolu ya Girişi ve İslamlaşmada Rolü, Tanımı, Kaynakları ve Tesirleriyle Tasavvuf, haz.: Coşkun Yılmaz, Seha Neşriyat, İstanbul 1991, ss ; Ocak, Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı, Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu da İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, Dergah Yayınları, İstanbul 2000, s Ocak, Babaîler İsyanı, ss Türklerin Anadolu ya göçleri için bkz. Ahmed Refik, Büyük Tarih-i Umumî, İstanbul 1328, c.vi, ss.308 vd.; Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri -Boy Teşkilâtı- Destanları, Ana Yayınları, İstanbul 1980, ss ; a.mlf., Anadolu ya Yalnız Göçebe Türkler mi 7

21 Anadolu ya gelen ve tarih içinde tarîkatlarını yaymaya çalışan dervişler arasında; Muhyiddin İbnü l-arabî (ö. 638/1241) ve talebesi Sadreddin-i Konevî (ö. 673/1274), Müeyyedüddin-i Cendî (ö. 691/1292), Saî düddin Ferganî (ö. 699/1300), Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (ö. 672/1273), Seyyid Burhâneddîn Muhakkik-i Tirmizî (ö. 639/1241), Fahreddîn-i Irâkî (ö. 688/1289), Evhadüddin-i Kirmanî (ö. 634/1237), Şeyh Necmeddin Dâye (ö. 654/1256), Hacı Bektâş-ı Velî (ö. 669/1271), Yunus Emre (ö. 638/ /1320) ve Ahî Evran (ö. 661/1262) gibi önemli şahsiyetler sayılabilir. 31 Anadolu da tasavvufî düşüncenin sistemleşip tarîkatlaşmaya başlaması, o dönemde olmuştur ki bu keyfiyet, tasavvuf tarihi açısından önemli bir gelişme olarak kabul edilmektedir. 32 Zira, Anadolu nun bugün sahip olduğu dinî çehrenin temeli miladî XIII. yüzyılda teşekkül etmeye başlamış, zamanla giderek inkişâf etmiştir. Nitekim Türk tarihindeki en belli başlı tasavvufî akımlar, bu asırda varlığını hissettirir olmuşlardır. Hiç şüphesiz bunda, Selçuklu sultanlarının mutasavvıflara gösterdikleri hüsn-i kabulün etkisi de kayda değer bir gerçektir. Nihayet bu hoşgörü sayesinde bir çok şeyh ve derviş Anadolu ya yerleşmeyi tercih ederek, tasavvuf kültürünü burada canlı tutmayı başarmış ve bu düşüncenin hızla yayılmasına ve tekkelerin artmasına katkıda bulunmuşlardır. 33 Geldi, Belleten, c.xxiv, Ankara 1960, ss ; Yinanç, M. Halil, Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri: Anadolu nun Fethi, İstanbul 1944, ss Köprülü, Mehmed Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1984, ss ; Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988, c.i, ss.24-26; Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Tarîkatlar, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1994, s.300. Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Çetin, Osman, Anadolu da İslâmiyetin Yayılışı, Marifet Yayınları, İstanbul 1990; Şeker, Mehmet, Fetihlerle Anadolu nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara Kara, Mustafa, Bursa da Tarîkatlar ve Tekkeler, Bursa 1990, c.i, s Yılmaz, Hasan Kamil, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1980, s.14; Gündoğdu, Cengiz, Bir Türk Mutasavvıfı Abdülmecîd Sivasî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000, s.2. 8

22 Anadolu ya çeşitli kültürel farklılık arzeden bölgelerden gelen ve Osmanlı Devleti nin kuruluş aşamasında, toplum hayatının hem kurucusu hem de koruyucu gücü olan tasavvuf 34 erbâbı içinde, Yeseviyye Tarîkatı na mensup sûfîlerle beraber, 35 çoğunluğu, vahdet-i vücûd anlayışını benimseyenler ile Sühreverdiyye ve Kübreviyye Tarîkatı nın sûfîleri oluşturmaktaydı. 36 Ancak, Osmanlı Devleti nin kuruluşu sırasında Anadolu şehirlerinde en etkili tarîkatlar Mevleviyye, Rifâiyye ve Halvetiyye idi. 37 Mevleviyye, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî (ö. 672/1273) ye nisbet edilen bir tarîkattır. Mevlânâ, babası Bahâeddîn Veled (ö. 628/1231) ve Burhaneddîn Muhakkik-i Tirmizî (ö. 639/1241) vasıtasıyla aldığı Kübrevîlik, 38 Şems-i Tebrizî den aldığı Kalenderîlik 39 ile aşk ve coşkuyu, İbn 34 Gündüz, İrfan, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, İstanbul 1983, ss Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s Ocak, Babaîler İsyanı, s.62. Sühreverdî ve Kübrevîler ilk dönemlerde, henüz tarîkatlarını Anadolu da müesseseleştirip yaygın bir mekteb haline getirememişlerdi. Bkz. Kara, Bursa da Tarîkatlar ve Tekkeler, c.i, s.16. Sühreverdiyye, ancak XV. yüzyılın ilk yarısında Sühreverdiyye nin bir kolu olarak kurulan Zeyniyye tarîkatı (bkz. Abdurrahmân Câmî, Nefehâtü l-üns min Hadarâti l-kuds, tercüme ve şerh: Lâmiî Çelebî, Marifet Yayınları, İstanbul 1980, s.560; Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü l-fuâd fî l-mebdei ve l-meâd, Matbaa-i Amire, İstanbul 1288, s.140; İnançer, Ömer Tuğrul - Tanman, M.Baha, Zeynîlik, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c.vii, ss ) vasıtasıyla, Kübreviyye de Yıldırım Bâyezid in damadı Buharalı Emir Sultan (ö.833/1429) ve halifeleri yoluyla Anadolu da XVI. yüzyıla kadar yaşayabilmişlerdir. Bkz. Öngören, Reşat, Osmanlılar da Tasavvuf, (Anadolu da Sûfîler, Devlet ve Ulema, XVI. Yüzyıl), İz Yayıncılık, İstanbul 2000, ss Köprülü, Osmanlı Devleti nin Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1999, s.95; Trimingham, J. Spencer, The Sûfî Orders in Islam, Oxford 1971, ss.40, Yılmaz, Hasan Kamil, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul 1994, s Cebecioğlu, Ethem, Hacı Bayram Veli ve Tasavvuf Anlayışı, Muradiye Kültür Vakfı Yayınları, Ankara 1994, s.73. 9

23 Arabî tesiriyle aldığı vahdet-i vücûd 40 anlayışıyla yoğurmuş, yepyeni bir mektep oluşturmuştur. 41 Rifâiyye Tarîkatı da Anadolu da önemli etkisi bulunan ve Ahmed er- Rifâî (ö. 578/1182) ye nisbet edilen tarîkatlardandır. 42 XIV. asırda İzmir, Bergama, Amasya dolaylarında ve diğer bölgelerde yayılan Rifâiyye Tarîkatı, 43 Mevlevîlik gibi günümüze kadar gelebilen tarîkatlardan biridir. 44 XIII. yüzyıl Anadolu sunda Kalenderîlik 45 içinde teşekküle başlayıp, Hacı Bektâş-ı Velî (ö. 669/1271) tarafından kurulan tarîkatlardan biri de, Bektâşîlik tir. 46 Ancak disiplin olarak Bektâşîlik, Hacı Bektâş ın ölümünden çok sonra gelişme göstermiştir. 47 Yeniçeri Ocağı nın kuruluşundaki rolü dolayısıyla, Osmanlı Devleti tarihi boyunca nüfuzunu koruyan Bektâşîlik, 48 zamanla Bâtıniyye, Hurûfiyye, Aleviyye gibi ekollerin karışımı bir mistik cereyan haline gelmiştir. Tarîkatın merkezi, Hacıbektaş taki tekkedir. Tüm 40 Keklik, Nihat, Sadreddîn Konevînin Felsefesinde Allah, Kâinât ve İnsan, İstanbul 1967, ss.43-52; Bayraktar, Mehmet, İslâm Felsefesine Giriş, AÜİF Yayınları, Ankara 1988, s Yılmaz, Tasavvuf ve Tarîkatlar, s Tahralı, Mustafa, Ahmed er-rifâî, DİA, c.ii, ss Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s.204; a.mlf. Osmanlı Devleti nin Kuruluşu, s Öngören, Reşat, Osmanlılar da Tasavvuf, (Anadolu da Sûfîler, Devlet ve Ulema, XVI. Yüzyıl), İz Yayıncılık, İstanbul 2000, s Kalenderiyye, Cemâleddîn Savî (ö.630/1232) tarafından kurulmuş bir tasavvuf okuludur. Sonradan bazı sapmalar gösteren bu tarîkat, aşırı derecede ehl-i beyt sevgisine dayanmaktaydı. Def, kudüm ve alemleriyle gruplar halinde gezerlerdi. Saç, sakal, bıyık ve kaşlarını keserek, dilencilikle iştigal etmişler ve bekar bir hayat tarzı ile tembellik yolunu seçmişlerdi. Kalb safasına önem verdikleri kadar, namaz, ibadet ve zühde ehemmiyet vermezlerdi. Bkz. Azamat, Nihat, Kalenderiyye, DİA, c.xxiv, ss ; Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Rehber Yayıncılık, Ankara Ocak, Ahmet Yaşar, Bektâşî Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1983, s.2; a.mlf., Bektâşîlik, DİA, c.v, ss Çubukçu, İbrahim Agah, Mezhepler, Ahlak ve İslâm ile İlgili Makaleler, AÜİF Yayınları, Ankara 1984, s Ocak, Bektâşîlik, ss

24 Bektâşîler buraya bağlıdırlar. Balım Sultan (ö. 922/1516) tarîkatta pîr-i sânî (ikinci pîr) kabul edilmektedir. 49 Anadolu topraklarında en fazla yayılan tarîkatların başında şüphesiz Halvetiyye gelmektedir. Tarîkatın esas kurucusu İbrahim Zâhid-i Geylânî (ö. 705/1305) olmakla beraber, 50 tarîkatı bir disiplin haline getirip onu yaygınlaştıran Şeyh Ebû Abdullah Sirâcüddîn Ömer b. Ekmeleddîn Halvetî (ö. 800/1397) dir. 51 Osmanlı nın yükseliş devri padişahlarının yanlarında genellikle Halvetî şeyhleri veya Halvetîlik ten feyz almış tasavvuf büyükleri görülmektedir. 52 Çalışmamıza konu olan Câhidî Ahmed Efendi nin de mensub olduğu bu tarîkat hakkında, ileride daha fazla bilgiye yer verilecektir. Anadolu da, kurulduktan hemen sonra yayılan tarîkatlardan biri de Hacı Bayram Velî (ö. 833/1430) nin adına nisbet edilen ve ilk Türk tarîkatı 53 olan Bayramiyye dir. 54 Osmanlı topraklarına ilk defa XV. yüzyılda giren tarîkatlardan biri de Abdülkadir Geylânî (ö. 562/1166) tarafından kurulan Kâdiriyye dir. Anadolu ya (Bursa ya) Müzekki n-nüfûs un yazarı ve Hacı Bayram Velî nin halifesi, aynı zamanda damadı Eşrefoğlu Rûmî (ö. 874/1469) vasıtasıyla girmiştir. 55 Abdülkadir Geylânî nin ismine nisbeten Kâdiriyye ismini alan bu tasavvuf yolu, kurucusunun kendi zamanında bile, merkezinden binlerce kilometre uzak diyarlara ulaşabilmiş bir tarîkattır. Ayrıca günümüze kadar 49 Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarîkatlar Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul 1998, ss Mahmud Cemaleddin el-hulvî, Lemazât-ı Hulviyye, ss Sadık Vicdânî, Tomâr-ı Turûk-ı Aliyyeden Halvetiyye, s.19; Serin, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, ss Cebecioğlu, Hacı Bayram Velî, ss Bayramoğlu, Fuat Azamat, Nihat, Bayramiyye, DİA, c.v, ss Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.iii/i, s Hocazâde, Ahmed Hilmi, Hadîkatü l-evliyâ (Silsiletü l-meşâyühi l-kâdiriyye, İstanbul 1318, ss.32-35; Sadık Vicdânî, Tomar, s.27; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.iii/i, s.344, dipnot 3; Yılmaz, Tasavvuf ve Tarîkatlar, s

25 gelebilen en eski tarîkat olmasının yanında, hala en fazla müntesibe sahip ve en yaygın tarîkatlardan birisi olma özelliğine de sahiptir. 56 XVII. yüzyıldan önce Osmanlı toplumunda kendisine yer bulan tarîkatlardan biri de, hem Hz. Ebu Bekir e hem de Hz. Ali ye ulaşan silsilesi ile Nakşîlik tir. Tarîkat, Muhammed Bahâuddîn Nakşibend Buhârî (ö. 791/1389) tarafından kurulmuştur. 57 Nakşîlik, Anadolu ya ilk defa, Molla Câmî nin halifelerinden Molla İlâhî (ö. 896/1490) ile girmiş ve Simav da kurduğu bir tekke ile faaliyete başlamıştır 58. Daha sonra yerine halifesi Emir Ahmed Buhârî (ö. 922/1516) geçmiştir. 59 Böylelikle günümüze kadar yayılarak hayatiyetini devam ettirmiştir. 56 Gürer, Dilâver, Abdülkâdir Geylânî Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İnsan Yayınları, İstanbul 1999, s Câmî, Nefehâtü l-üns, ss.418 vd; Abdullah Efendi, Semerât, s.132; Ahmed Rıf at, Mir âtü l-makâsıd fî def i l-mefâsid, İstanbul 1293, s.40; Hanî, Abdülmecîd b. Muhammed, el-hadâiku l-verdiyye fî Hakâiki el-ecillâi n- Nakşîbendiyye, Kahire 1308, s.6; ayrıca bkz. Yılmaz, Tasavvuf ve Tarîkatlar, s.272; Kara, Tasavvuf ve Tarîkatlar, s.294; Gündüz, Osmanlılarda Devlet- Tekke Münasebetleri, s Algar, Hamid, The Nakshbandî Order: a Preliminary Survey of its History and Significance, Studia Islamica (IS), sy.: XLIV, Paris 1976, s.140; a.mlf., Nakshbandiyya, The Encyclopaedia of Islam (EI 2 ), c.vii, s.936; Kara,-Algar, Abdullah-ı İlâhî, DİA, c.i, ss ; Kara, Tasavvuf ve Tarîkatlar, s.295; Gündüz, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, s.48. Abdizâde Hüsâmeddin, Amasya da Nakşîler e ait Mahmud Çelebi Tekkesi nin, 807/ senesinde kurulduğunu ve ilk şeyhinin Hâce Rukneddin Mahmud Buhârî olduğunu kaydetmektedir. Bkz. Abdizâde, Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, İstanbul 1330, c.i, ss Krş için bkz. Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf (XVI. Yüzyıl), s.118. Ayrıca bazı araştırmacılar, Nakşibendiyye nin bu tarihten önce Anadolu ya, Timur un ordularıyla gelen derviş ve şeyhler vasıtasıyla girdiğini söylemektedir. Bkz. Usta, Niyazi, Menzil Nakşîliği (Sosyolojik Bir Araştırma), Töre Yayıncılık, Ankara 1997, s Kufralı, Kasım, Molla İlâhî ve Kendisinden Sonraki Nakşîbendiyye Muhîti, Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyâtı Dergisi, c.ii, sy.: 1-2, İstanbul 1948, s.135; Kara, Emir Buhârî, DİA, c.xi, s

26 Yukarıda zikredilen tarîkatların yanı sıra Anadolu da, Muhyiddin İbn Arabî (ö. 638/1241) nin sistemleştirip geliştirdiği vahdet-i vücûd anlayışına dayalı olarak kurulan Ekberiyye Tarîkatı da, önemli şahsiyetler vasıtasıyla günümüze kadar ulaşmıştır. 60 Bu ekol, Fusûsu l-hikem şârihlerinden Dâvud-i Kayserî (ö. 751/1350) vasıtasıyla Osmanlı ülkesine girmiştir. 61 Yine Bâyezîd-i Bistâmî (ö.234/848[?]) ye nisbet edilen Bistâmiyye 62 Tarîkatı, Somuncu Baba nâmıyla meşhur olan Ebû Hamîdüddîn-i Aksarayî 63 (ö. 815/1412) tarafından Anadolu ya getirilmiştir. Zeyniyye Tarîkatı ise, Abdullatîf Makdisî (ö. 856/1452) vasıtasıyla Osmanlı topraklarına girmiştir. 64 Anadolu daki tasavvufî durumun özetlendiği bu bölümde, teşkilât olma özelliğine sahip bazı dinî-tasavvufî gruplara/cemaatlere de yer vermek uygun olacaktır. Tarihçi Âşıkpaşazâde nin dört ana grupta toplayarak kaydettiği bu cemaatleri; Ahîyân-ı Rûm, Gaziyân-ı Rûm, Bâcıyân-ı Rûm ve Abdalân-ı Rûm diye isimlendirmektedir. 65 Ahîyân-ı Rûm, meslek sahibi tasavvuf erbâbı esnaf zümresini ifade eden Anadolu Ahîleri 66 anlamına gelmektedir. XIII. asrın ortasından XIV. 60 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.i, s.533; Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf (XVI. Yüzyıl), s.21. Ayrıca bkz. Bayram, Mikâil, Selçuklular Zamanında Tokat Yöresinde İlmî ve Fikrî Faaliyetler Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, ss Bayraktar, Mehmet, Dâvud-i Kayserî, DİA, c.ix, ss Tarîkatın esas olarak Anadolu da yayılması, ilk Osmanlı şeyhulislâmı olarak bilinen Molla Fenârî (ö.834/1431) sayesinde olmuştur. Bkz. Aşkar, Mustafa, Molla Fenârî ve Vahdet-i Vücûd Anlayışı, Murâdiye Kültür Vakfı Yayınları, Ankara 1993, s Uludağ, Bâyezîd-i Bistâmî, DİA, c.v, ss Ebû Hamidüddin-i Aksarayî nin şu özelliğini de belirtmekte yarar vardır ki; Halvetiyye ve Ekberiyye yi de şahsında toplamış, üç tarîkattan icâzetli bir sûfîdir. Bkz. Cebecioğlu, Hacı Bayram Velî, s Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.i, s.533; Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyî, s Âşıkpaşazâde Derviş Ahmed, Tevârih-i Âl-i Osman, Matbaa-i Amire, İstanbul 1332, s Ahîlik, XIII. yüzyılda Anadolu da görülmeye başlayan ve bir süre sonra Osmanlı Devleti nin kurulmasında önemli rol oynayan dinî-ictimâî bir teşkilattır. Arapça kardeşim anlamındaki ahî kelimesinden gelen bu kavram, temelde 13

27 yüzyıla kadar, Anadolu da bir takım devlet adamlarının, kadıların, müderrislerin, tâcirlerin, tarîkat şeyhlerinin bir ahî kuruluşu olan Fütüvvet Teşkilâtı na 67 girdikleri görülmektedir. 68 Ahî Mahmud Evran (ö. 679/1280) tarafından kurulan 69 bu teşkilât, Fütüvvet teşkilâtının gelişmiş bir halidir. 70 Anadolu Gazileri demek olan Gaziyân-ı Rûm, bazı kaynaklarda Alpler veya Alperenler diye de zikredilmektedir. 71 Gaziyân-ı Rûm teşkilâtı, özellikle batı Anadolu da sınır koruyuculuğu yapma, fütûhata katılma gibi önemli askerî görevler yürütmenin 72 yanı sıra, orduların savaş Kur an ve Sünnet e dayalı prensiplere sahiptir. Bu teşkilâtın kurulmasında Fütüvvet teşkilâtının büyük tesiri olmuştur. Bkz. Kazıcı, Ziya, Ahîlik, DİA, c.i. ss Fütüvvet, Allah ın emirlerine uyma, güzel ibadet, her kötülüğü bırakma, zâhiren ve bâtınen, gizli ve açık ahlâkın en güzeline sarılmaktır. Bkz. Ebû Abdurrahmân es-sülemî, Kitâbu l-fütüvve, çevirisiyle birlikte neşr.: Süleyman Ateş, AÜİF Yayınları, Ankara 1977, s Köprülü, Osmanlı Devleti nin Kuruluşu, s Çağatay, Neşet, Fütüvvetçilikle Ahîliğin Ayrıntıları, Belleten, sy.:157 (Ankara 1976), c.xi, ss Çubukçu, Ahlâk Tarihinde Görüşler, AÜİF Yayınları, Ankara 1994, s.72. Fütüvvet kurallarının bir çoğu bakımıdan, Sühreverdî nin Avârifu l- Maârif indeki tasavvufî prensip ve kurallarla hemen hemen aynı olduğu görülen Ahîlik (bkz. Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahîlik, Ankara 1989, ss.22 vd.), usul, âdâb ve erkânlarında dış görünüş itibariyle Rifâîler den pek çok iktibasta bulunduğu gibi, muhtelif noktalardan Mevlevîlik, Bektâşîlik ve Halvetîlik gibi tarîkatlarla da ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Bkz. Köprülü, Anadolu da İslâmiyet, Dârulfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmûası, yıl:2, sy.:v, 1338/1922, s.387. Ahîlik ve Mevlevîlik ilişkisi için bkz. Halıcı, Feyzi, Ahîlik ve Mevlevîlik, Türk Kültürü ve Ahîlik: XXI. Ahîlik Bayramı Sempozyumu Tebliğleri (13-15 Eylül 1985 Kırşehir), İstanbul 1986, ss ; Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf (XVI. Yüzyıl), s Köprülü, Osmanlı Devleti nin Kuruluşu, s.84; Barkan, Ömer Lütfi, Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I : İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler, Vakıflar Dergisi, 1942, c.ii, s Hacı Bektâş-ı Velî, Makâlât, haz.: Esad Coşan, İstanbul 1986, s.xxix. 14

28 ruhunu hızlandırırken, manevî yönleri sayesinde ictimaî nizamı düzenlemeye çalışmıştır. 73 Anadolu Bacıları, Kadınlar Teşkilâtı veya Genç Kızlar Teşkilâtı 74 şeklinde anlaşılan Bâcıyân-ı Rûm, fütüvvet teşkilâtının kadınlar kolunu temsil etmektedir. Nitekim Anadolu Ahîliğinin kurucusu olarak belirtilen Ahî Evran nın zevcesi Fatma Bacı, 75 Bâcıyân-ı Rûm teşkilâtının lideri ve mürşidesi konumunda bulunuyordu. 76 Bu teşkilât, örgücülük, dokumacılık, askerî hizmetler, misafir ağırlama, dinî ve tasavvufî alanda faaliyetler yürütmekteydi. 77 Osmanlı Devleti nin kurulduğu ilk zamanlarda Yunus un gelin tanış olalım teklifinin ve sevelim-sevilelim parolasının, bu gazi devletinin temelindeki esas harç olduğunu belirtmek gerekir. 78 Osmanlı Devleti nin altı yüz seneden daha fazla yaşamasını, böylelikle tesir ve nüfûzunu devam ettirebilmiş olmasını, kuruluşundan itibaren devletin temellerinin sağlam esaslar üzerine atılmış olmalarında aramak gerektiği kanaatindeyiz. Nitekim hem Osmanlı sultanları ve hem de devlet adamlarının neredeyse tamamına yakını, tasavvuf ve tarîkat erbâbına ilgi duymuş, bir çoğu da mânen ilgi duyduğu bir şeyhe intisap etmişlerdir. 79 Örnek olarak, sadece devletin ilk kurucusu Osman Gazi nin Şeyh Edebali nin kızıyla 73 Ayverdi, Semiha, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, İstanbul 1977, c.i, s Köprülü, Osmanlı Devleti nin Kuruluşu, s.93; Bayram, Mikâil, Bâcıyân-ı Rûm (Anadolu Selçukluları zamanında Genç Kızlar Teşkilâtı), Konya 1987, s Bayram, a.g.e., s Bayram, aynı eser, ss.17, 38, Cebecioğlu, Hacı Bayram Veli, ss Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, Osmanlı Ansiklopedisi, Tarih/Medeniyet/Kültür, İz Yayıncılık, İstanbul 1996, c.i, s Şapolyo, Enver Behnan, Mezhepler ve Tarîkatlar Tarihi, Türkiye Yayınları, İstanbul 1964, s.448; Yılmaz, Osmanlı Sultanları ve Mutasavvıflar, Mavera, Aylık Edebiyat Dergisi, c.viii, sy.: , İstanbul 1984, ss ; Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, ss.14-39; Küçük, Hülya, Tasavvuf Tarihine Giriş, Esra Yayınları, İstanbul 1997, s

29 evlenmesini, 80 şeriatı temsilen Dursun Fakih ile manevî hayatı temsilen de Şeyh Edebali ye aynı hürmet ve bağlılığı göstermesini ve Şeyh Edebali nin elinden gaza kılıcı kuşanmasını 81 vermemiz, Osmanlı Devleti nin daha kuruluş aşamasında temellerinin maneviyat üzerine atılmış olduğunun ve devletin bekası için gösterilen titizliğin bir işaretidir. Yine, Orhan Gazi nin Geyikli Baba ile, bizzat ahî reisi olan I. Murad ın ahîlerle, Yıldırım Bâyezid in Emir Sultan ile, II. Murad ın Hacı Bayram Velî ile, Fatih Sultan Mehmed in Akşemseddin ile, II. Bayezid in Cemal Halife ile, Yavuz Sultan Selim in Sünbül Sinan ile ve Kanunî Sultan Süleyman ın Merkez Efendi ile olan yakınlıkları, aynı anlayışın asırlar boyu Osmanlı Devleti ndeki mevcudiyetinin bir göstergesidir. 82 Tarihî seyir içinde, Türklerin İslam ı kabul etmelerinde en önemli âmilin, Türk beldelerinde faaliyet göstererek, halkın ve idarecilerin teveccühünü kazanmış sûfî dervişler olduğu hususu bilinen bir gerçektir. Anadolu da, gerek daha önceden kalma Hıristiyan unsurların ve gerekse çeşitli göçlerle meydana gelen kitlelerin, İslam potasında yoğrularak, bunlar arasında İslam kardeşliğinin ve kültürünün geliştirilip, eğitim ve imar faaliyetlerinden de yararlanarak İslam ın müesseseleşip, kalıcı bir yapı haline gelmesinde; sosyal bünyenin kaynaştırılıp bir sevgi medeniyetinin tesisinde, gönüller sultanı mutasavvıfların rolü büyük olmuştur. 83 Kısaca diyebiliriz ki, Osmanlı Devleti nin kuruluş harcında sûfî dervişlerin ya da gönüller sultanı mutasavvıfların katkılarını inkar etmek, mümkün değildir. 80 Saadeddin Efendi, Tâcu t-tevârih, haz.: İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul 1974, c.i, s.30; Togan, Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970, s Gökbilgin, Tayyib, Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı, İstanbul 1977, s.72; İnalcık, Murad II, İA, c.viii; Yılmaz, Osmanlı Sultanları ve Mutasavvıflar, s.93; 82 Âşıkpaşazâde, Âşıkpaşazâde Tarihi, ss.46-47; Küçük, Hasan, Osmanlı Devletini Tarih Sahnesine Çıkaran Kuvvetlerden Biri Tarîkatlar, Türkiye Kalkınma ve Dayanışma Vakfı Yayınları, İstanbul 1976, ss.180 vd.; Cebecioğlu, Hacı Bayram Veli, ss.46-49; Şapolyo, Mezhepler ve Tarîkatlar Tarihi, s Akkuş, Tasavvufun Anadolu ya Girişi ve İslamlaşmada Rolü, ss

30 Osmanlı Devleti, bünyesinde farklı dinden ve ırktan çeşitli milletleri barındıran dünyanın en geniş coğrafyasına sahip bir ülkeydi. Kurulduğu günden beri genel olarak dinî, fikrî ve tasavvufî hareketlere karşı gayet müsamahakâr ve hoşgörülü davrandığı bilinmektedir. Osmanlı nın göstermiş olduğu bu hüsn-i kabul sayesinde din ve fikir hayatı, rahat bir ortam bulabilmiştir. Bu anlamda gerek ulemâ, gerek mutasavvıflar ve gerekse diğer farklı düşünce hareketleri, faaliyetlerini bu rahat ortamdan yararlanarak sürdürme imkanı bulmuşlardır. Devlet adamlarının takındığı bu tavır, tasavvuf ehline, ülkenin çeşitli bölgelerinde kendi tarîkatlarının hareket tarzlarını ve düşüncelerini yayma imkan ve fırsatı vermiştir. XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Bektâşiyye, Mevleviyye, Kâdiriyye, Halvetiyye, Bayrâmiyye, Rıfâiyye, Ekberiyye, Nakşîbendiyye ve başka tarîkatlar hızlı bir yayılma dönemine girmişlerdir. 84 Anadolu da yerleşen dervişler, kendileri için mekan olarak tekke ve zaviyeleri seçmişlerdir. Bu tekke ve zaviyelerin günlük bakım ve onarım masraflarını karşılamak üzere, Osmanlı padişahları tarafından yaptırılan vakıflar, sultanların meşayih hakkındaki düşüncelerini açıkça ortaya koymaktadır. 85 Orhan Gazi den başlayarak Kanunî Sultan Süleyman a kadar hemen her padişah, tekkeler için vakıflar kurmuşlardır. 86 Anadolu nun çeşitli yerlerinde kurulan zaviyeler ve bunların müessese olarak daha gelişmişleri olan tekkelerde, faaliyetler sadece dinî değil, hayatın farklı alanlarıyla ilgili her türlü hizmet için çok yönlü olarak yürütülmekteydi. Buralarda kalan dervişler; kitlelerin dinî, ahlakî, sosyal ve kültürel bütünlüklerini temin etmeye de gayret göstermişlerdir. Aynı zamanda, tarım ve imar alanında da faaliyet gösteren sosyal bir çekirdek topluluk halinde bulunan dervişler, devleti, İslam ın hizmetkârı ve hâmisi 84 Yurdaydın, Hüseyin Gazi, İslam Tarihi Dersleri, AÜİF Yayınları, Ankara 1982, ss ; a.mlf., Türkiye nin Dinî Tarihine Umumî Bir Bakış, AÜİFD, Ankara 1961, c.ix, ss ; Gündüz, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, s Aşkar, Niyazî-i Mısrî, s Uzunçarşılı, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi, Belleten, Ankara 1941, c.v, ss ; Erzi, Adnan, Bursa İshakî Dervişlerine Mahsus Zâviyenin Vakfiyesi, VD, Ankara 1942, sy.:ii, ss ; Kunter, H. Baki, Emir Sultan Vakıfları ve Fatih in Emir Sultan Vakfiyesi, VD, Ankara 1958, sy.:iv, ss

31 olarak görmüşler ve bu sebeple devlete daima destek vermişlerdir. Buna mukabil devlet de onlara hoşgörülü davranmıştır. Böylece, bu karşılıklı anlayış ve yardımlaşma neticesinde, dervişlerin üzerinde bulunduğu topraklar, kısa zaman zarfında İslâmlaşma sürecine girmiştir. 87 Osmanlılar döneminde tasavvuf ehlinin, genelde tasavvuf kültürüne, fikir ve düşünce yeniliği olarak katkısı inkar olunamaz. Bu dönemde, genellikle Selçuklular devrinde doğup gelişen tarîkatlar sonrası ıstılahlar ele alınmıştır. Bu terminoloji inşası, tasavvufun daha bağımsız bir bilim haline gelmesini sağlamıştır. Sosyal hayat yönünden durum daha da parlaktır. Osmanlılar, âdeta tasavvufu ferdî cihaddan çıkarıp, ictimaî cihad haline yükseltmişler ve topluma bu rengi vermenin gayreti içinde olmuşlardır. Ayrıca tekke düşüncesini sistemli şekilde müesseseleştirerek ve bu düşünceyi çeşitli yol ve teşkilatlarla topluma aktaran bir anlayış haline getirmişlerdir. 88 Osmanlı toplumu için tekkeler, hayatın çeşitli alanlarında önemli fonksiyonlar icra etmişlerdir. Bu bağlamda tekkeler, tarîkat merkezi, gönül terbiyesi mektebi, güzel sanatlar akademisi, bilgi ve iletişim merkezi, sosyal yardımlaşma kurumu, spor alanı, şifâhâne, siyasî, askerî, ictimaî ve iktisadî ahlakın, birlik ve beraberlik ruhunun ilmek ilmek işlendiği yuvalardır Sûfîler ve toplumsal fonksiyonları için bkz. Çetin, Osman, Anadolu da İslâmiyetin Yayılışı, Marifet Yayınları, İstanbul 1990; Şeker, Mehmet, Fetihlerle Anadolu nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara Kara, Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, Dergah Yayınları, İstanbul 1990, s Yılmaz, Necdet, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, (Sûfîler, Devlet ve Ulemâ), Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2001, s.25. Tekkelerin Osmanlı Devleti ndeki fonksiyonları için bkz. Kara, Tekkeler ve Zâviyeler, Dergah Yayınları, İstanbul 1990; Gündüz, Osmanlılarda Tekke-Medrese Münasebetleri, Seha Neşriyat, İstanbul 1983; Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul 1939, c.i, ss ; Bilge, Nalan, Spor Tekkeleri, X. Türk Kongresi Bildirileri, Ankara 1994, c.v, ss ; Kara, Osmanlılarda Tekke Siyaseti, Hareket, 9 (1974), Ocak-Şubat 1975, sy , ss.36-41; Kara, Medeniyet Tarihimizde Tekkeler ve 18