KÜLTEPE TABLETLERİNİN ANADOLU TARİHİ VE KÜLTÜR TARİHİ BAKIMINDAN ÖNEMİ

Transkript

1 KÜLTEPE TABLETLERİNİN ANADOLU TARİHİ VE KÜLTÜR TARİHİ BAKIMINDAN ÖNEMİ Dr. Hüseyin SEVER Asurlular, Kuzey Mezopotamya'da Eski Asur Devletini kurdukları ilk gelişme çağlarında Asur pazarlarına Babil'den ve Mezopotamya dışından gelen mâmûl maddelerle kalay v.s. mübadele etmek üzere Orta Anadolu'da bir ticaret şebekesi kurmuşlardır. Asurca tabletlerin binlerce yıl sonra Anadolu'da ele geçmeye başlamasından sonra, bunlara Grek-Roma coğrafî taksimatında bu sâhaya verilen isme göre, "KAPADOKYA TABLETLERİ" ve bunların kime âit oldukları ve muhtevaları anlaşılmaya başladığından beri ticari teşkilâta da "ASUR TİCARET KOLONİLERİ" adı verilmiştir. Önce yerli halkın tarlalarında bulduğu ve gelen seyyahlarla 2500 kadarı kendi müzelerimize ve bilhassa dünya müzelerine intikal eden bu tabletler üzerinde British Museum, Luvr Müzesi, Amerikan Müze ve Üniversiteleri tarafından metin neşrine girişildiği gibi, başka ülkelerde de münferit ciltler veya makaleler neşredilmeye başlanmıştır. Böylece çivi yazısı sahasında 1910 yıllarından itibaren bir de "KAPADOKYA TABLETLERİ ARAŞTIRMA ALANI" açılmış oldu. Büyük kısmı Kayseri'nin 20 Km. kuzey-doğusundaki Kültepe -Karahöyük'te çıkan metinlerde kaydedilen eski KANİŞ'in, yâni Ticaret Kolonisinin orta Anadolu'daki merkezinin burası olduğu anlaşılmış, 1925'de Hitit Çivi yazısı mütehassısı Çek bilgini B. Hrozny Kültepe'de höyüğün eteğinde yapmış olduğu bir mevsimlik kazı sonunda 750 kadar yeni tablet bulmuştur. Bunlar üç cilt halinde Hrozny ve Matoue tarafından yakın tarihlerde neşredilmiştir. Amerikalılar adına von der Osten'in Alişar'da yaptığı kazılarda da 62 Kapadokya tableti bulunmuş, bunlar da GELB tarafından yayınlanmıştır. Daha sonra Boğazköy kazılarında sur dışında Almanlar tarafından da bir miktar Kapadokya tableti elde edilmiş, bunlar da H. OTTEN tarafından neşredilmiştir.

2 248 HÜSEYİN SEVER Nihayet 1948 yılında Prof. Dr. Tahsin ÖZGÜÇ başkanlığında ve Türk Tarih Kurumu'nun desteği ile Kültepe'de başlamış olan verimli kazılar sayesinde bugün Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesinde ve az miktarda da Kayseri Müzesinde olmak üzere in üzerinde çivi yazılı Asurca tablet ilim âlemine kazandırılmıştır. Şimdilik Kapodakya sahasına giren üç yerde, yâni Kültepe-Alişar ve Boğazköy'de yapılan sistemli kazılarla çok sayıda veya mahdut sayıda tablet bulunmuş, ayrıca Pınarbaşı'nda, Uzunyayla'da ve Çukurova'da da tesadüfi olarak halk tarafından birkaç tablet elde edilmiş olmalarına göre, Tuz Gölü çevresinden Urfa ve Diyarbakır'a; SİVAS çevresinden ÇUKUROVA'ya kadar yayılan geniş orta Anadolu sahasındaki tabletlerden edinilen bilgilerle ticaret merkezlerinden 11 kadarının büyük ticaret yerleri / KÂRUM'lar ve 10 kadarım da küçük ticaret merkezleri WABARTUM'lar oluşturmaktadır. Neşriyat Heyetinin 3 bin civarındaki tableti incelemeleri sayesinde bu ticaret merkezlerinin adedi bugün artık 50'yi aşmıştır. Bu yılki kazı sezonunda adı geçen bu ticaret merkezlerini araştırmak üzere tarafımızdan ekip oluşturulmuştur. İleriki yıllarda inşaallah daha güzel haberlerle huzurlarınıza çıkmayı ümidediyoruz. Şahsî mülkiyet esasının M.Ö. 2000'lerde Güney Mezopotamya'da olduğu üzere kuzeydeki Asur'da da hâkim görüş hâlini alması ve gelişme neticesi Asur devleti ve halkı sür'atle kalkınmış, Asur'daki bu refah yüzünden de dışarıya açılma ihtiyacı duyulmuş olup, alış-veriş şartları bakımından Anadolu müsait bir pazar sayılmıştır. Bunun neticesi olarak M.Ö. 1900'lerde yukarıda bahsettiğimiz sınırlar içerisinde Asur Ticaret Kolonisi kurulmuştur. Koloninin merkezi KÜLTEPE- KANİŞ olup, diğer KÂRUM ve WABARTUM daireleri KANİŞ'den talimat almışlardır. Büyük sermayedarlar Asur'da sermaye şirketleri kurmuşlar, Anadolu'ya da yayılarak, TAPPAU dedikleri ortaklar, ticarî ajanlar ve ŞAMALLU denilen yardımcılar da bu şirketler adına ve kendi hesaplarına ayna, tarak gibi süs eşyasına, zamanın modasına uygun çeşitli kumaşlara ve kalaya kadar Anadolu'da çok istenen maddeleri eşek kervanlar' ile, Dicle ve Fırat boylarından çıkıp çeşitli küçük -büyük ticaret merkezlerine uğrayıp, alış-veriş yaparak KANİŞ'e getirmişlerdir, Anadolu halkının istihsal ve imâl ettikleri kıymetli taşları, madenleri, özellikle de altın, gümüş ve bakırı Asur'a sevketmişlerdir. Yerli krallara bağlı şehirler tepeler üzerinde, kaleler içinde iskân edilirken, Asurlu kolonistler bu şehirlerin eteklerinde veya dışında, bir nevi serbest pazar yeri olarak kurulmuşlardır.

3 KÜLTEPE TABLETLERİNİN ÖNEMİ 249 Asurlular'ın Anadolu'ya satış için getirdikleri mallarını yerli beylerin saraylarında, belli vergi ve menfaatlar karşılığında depoladıkları ve muhafaza altına aldıkları, ilk alım hakkına da böylece sarayın sahip olduğu görülmektedir. Fiat dalgalanmalarına rastlandığı, Asurlular'ın Anadolu'da çözülemeyen hukukî meselelerinin merkez ASUR'a havale edildiği ve orada karara bağlandığı meselesini de yeni belgelerden öğreniyoruz. Anadolu'da mahallî idarelerde bir değişiklik olduğu zaman yerli beyler veya beyçeler, Asurlu tüccarların ticari faaliyetlerini garanti altına almak için "YEMİN" etmekteydiler. Kârum'da bulunan özel bir mahalde de (HAMRUM), Asurlu tüccarlar Anadolu hudutları dahilinde kaçakçılık yapmayacaklarına dâir "YEMİN" ediyorlardı. Ticarî anlaşmaya göre her iki taraf karşılıklı olarak aşağıdaki maddeleri garanti ediyorlardı: A. Anadolu Bey ve Beyçeleri: 1- Kârum ve wabartum'larda korunma hakları saklı kalmak şartı ile oturma hakkı. 2- Yerli bey ve beyçe'nin hudutları dahilinde tüccarlara seyahat güvenliği, hırsızlık ve yol kesmelere karşı teminat. 3- Asur imparatorluğunun siyâsî ve hukukî kararlarını kolonislerin uygulayabilmeleri için sınırları aşan nüfuz hakkı. B. Asurlu Tüccarlar: 1- Getirilen malları herkesten önce ilk seçme ve ilk satın alma hakkı. Aynı zamanda saray bu malları % 10 ucuza alma hakkına da sahip bulunuyordu Kervanlara konan vergileri ödemek. Umumiyetle en çok ödedikleri vergi "NİSHATUM" = (bir nevi gümrük vergisi) adı verilen vergi olup, bu vergi kumaşlardan % 5, kalaydan da % 3 ve her yük için de 2 mina 2 idi. Asur tapmaklarının mallarından ise vergi alınmıyordu. 3- Demir ve diğer madenler ve bilhassa kıymetli madenlerden dâimi pay hakkı ödemek zorundaydılar. 1 J.-Lewy, On Some Institutions of the Old Assyrian Empire (HUCA, 27, s mina yaklaşık olarak 480 gr civarında bir ağırlık ölçüsü birimidir.

4 250 HÜSEYİN SEVER Asurlu tüccarların mallarını altın veya gümüşe çevirerek Asur'a aktardıkları, satılan malın veya verilen borcun taksitlere bağlandığı da görülmektedir. Asurlular'ın aynı zamanda Anadolu'da ziraatle de uğraştıkları metinlerimizde belirtilmektedir. Ayrıca yeni metinlerle yeni birtakım yerleşim merkezleri, Kârum ve Wabartum adını verdikleri ticaret merkezlerinin yanında, şahıs ve meslek adları, yeni teknik terimler tesbit edilmekte ve malzeme gittikçe zenginleşmektedir. Bütün bu hususlar, işlediğimiz tabletlerin Anadolu'muzun ilk tarihi çağının aydınlatılması bakımından ehemmiyetini bir kat daha artırmaktadır. Anadolu'nun Puruşhattum, Hahhum ve Kuşşara gibi büyük şehirlerinde ruba'um rabi'um denilen "BÜYÜK MAHALLİ KRAL" vardı, diğer şehirlerdeki krallar (ruba'um) yer yer bunlara bağlı bulunuyordu. Fakat normal olarak şehir ve yakın çevresini idare eden müstail krallar da vardı. Kültepe metinlerinde müstakilen hüküm süren kadın beyler, yâni rubaturo'lardan da bahsedilmektedir. Asurlular'ın yerli halk üzerinde siyasî bir nüfuzları yoktu. Bunun aksine onlar geçtikleri yerlerde yerli krallara sığınıyorlar, mallarının emniyeti hususunda yardım görüyorlardı. Krallıklar ve şehirler aralarında, halkın işlerini sistemli ve kontrollü yürütmek üzere bir nevi lonca teşkilâtı da kurmuşlardır. Asur kralları, Anadolu ile olan ticari ilişkilerinde bilhassa "kral" unvanı yerine "WAKLUM" = Lonca başkanı, unvanını kullanıyordu: rabi nageri rabi naggâri rabi nappâhi rabi re'im rabi mahirim rabi alahhinim aşkapum aşlakum rabi alpatim rabi serim : dellallar başı : marangozlar başı : demirciler başı : çobanlar başı : pazar ağası : değirmenciler başı : derici : çamaşırcı : sığır sürüleri başı : kırlar âmiri Ayrıca yeni incelediğimiz metinlerde de bazı yeni meslek isimleri tesbit etmiş bulunuyoruz

5 KÜLTEPE TABLETLERİNİN ÖNEMİ 251 rabi kalbatim : köpekler âmiri rabi daiialim : istihbarat şefi Her türlü sosyal ve ticâri faaliyetlerin hüküm sürdüğü bir bölgede istihbarat ve bilgi alma çalışmalarını yürüten bir sınıfın da mevcudiyeti kaçınılmazdır. Diğer bir meslek adı da "sikkatum"dur: Sâhamız ilim adamlarınca bu mesleğin, "mâden ticaretinin gözetiminden sorumlu bir memur veya yüksek seviyede bir memur, yahut da ordu kumandanı olabileceği iddialarına karşılık, biz yeni bir başka Kültepe tabletindeki kayıtlara dayanarak şu kanaate varıyoruz: Kt.ş / i-3, 19-20; de u i-qâ-ti Pî-it-ha-na ru-ba-im A-ni-ta GAL si-ki-ti" şeklinde bir ibâre bulunmaktadır. Bu tür "iqati" formlarında Anitta dâima: "rabi similtim" olarak geçmekte iken, yukarıdaki metnimizde ise, "rabi sikkitim" olarak görmekteyiz. Buradan şu sonuca varıyoruz: Yerli idârede (yâni Anadolu'da) kral olacak veliaht ilk önce rabi \ sikkitim', lik görevinde bulunmakta, daha sonra terfi ederek rabi simmiltim'lik görevine getirilmektedir. Veliahtlar krallığa bu şekilde hazırlanmaktadırlar. Bu durum Orta-Çağın lonca sisteminin bir başlangıcı olarak kabul edilebilir. Bu sistem daha sonraki devirlerde Hititlerde, Anadolu Selçuklarında ve Osmanlı imparatorluğu zamanında daha da gelişmiş olarak son zamanlara kadar devam etmiştir. Kırşehir Ahi Evran şenliklerinde adı geçen bu meslek teşkilâtları terbiye ve geleneği hâlâ yaşatılmağa çalışılmaktadır. Yerli halkın altın, gümüş, bakır istihsal etmekle, çeşitli yerli kumaşlar îmal etmekle beraber ticari hayatta aktif rol aldıkları da görülmekte, esas itibariyle saraylar ve memurlar dışında, halkın basit zirâat hayatı yaşadığı da anlaşılmaktadır. Yerli halk da kendi aralarında bazan Asurca ile mektuplaşmakta, birbirlerinden, daha çok ev, arsa, koyun, hububat, bal, yağ v.s. alış-verişi yapmaktadırlar. Asurlu ve yerlilerin ayrı takvimleri, ve ayrı mühletleri olduğu gibi ayrı ağırlık ölçüleri de bulunduğu anlaşılmaktadır, (ina aban mâtim şaqalu" = memleketin taşı ile tartmak) sözü bunun açık delilidir. Yerli Anadolu halkının hukuk anlayışına da temas edecek olursak; Onlar da küçük şehir krallarının yanında müstakil şehir kraliçelerinin

6 252 HÜSEYİN SEVER de bulunuşu gibi, yerlilerin birbirleriyle evlenme ve boşanmalarında erkek ve kadının aynı baklara, aynı cezalara tâbi tutulduklarına, şimdiye kadar bu konuda ele geçmiş olan 20 kadar metinde şahit olunmaktadır. - Bunun dışında esâsında Sâmi satın alma evlenmesi (Kauf Ehe) ve Kocası ölen gelinin ev içindeki başka bir erkekle evlendirilmesi (Levirat) sistemine bağlı olan Asurlular'a da "Eğer bir Asurlu yerli bir kadınla" evli ise, ikinci bir kadınla Anadolu'nun hudutları dahilinde evlenemeyeceği" şartı getirilmekte, Asur'da ise qadiştum denilen hafif meşrep bir kadınla, herhalde muvakkat olarak evlenebilecekleri kaydedilmektedir. Yani Kadın-Erkek eşitliği Anadolu'da daha o çağlarda belirgin bir durumdadır. Asurlu tüccarlara âit vesikalarla, Anadolu'nun yazılı devreye girmesi neticesinde, devrin siyâsî tarihi hakkında yeni birtakım bilgiler edinmeye başlandığı bilinmektedir. Ticaretle uğraşan Asurlu tüccarlar, düzenledikleri vesikalarda kendilerini ilgilendirmeyen Anadolu'nun siyasi tarihi ve sosyo ekonomik konularına pek temas etmemişler ve yazılı belgelerde de bunlardan hiç bahsetmemişlerdir. Koloni Çağı Anadolu'sunun durumunu bize en açık olarak I. tabakaya tarihlenen ve KANİŞ KRALI WARŞAMA ile MAMA KRALI ANUM-HİRBİ arasında geçmekte olan mektuplaşma açıklamaktadır. 3 Sâdece bu vesika bile Anadolu'daki yerli krallar arasında anlaşmalar ve çekişmelerin mevcudiyeti hakkında bize fikir vermektedir. Asurlu tüccarların yerli halktan bir kimseyi köle olarak satın almaları yasaktı. Ancak, geçici olarak uygulanmakta olan ve borca karşı 3 K. Balkan, Mektup, s. 6 v.d: (Et. g/t-35 numaralı metnin tercümesi: (1-4) Mama (rubâ'um) kralı Anum-hirbi şöyle söyler: Kaniş kralı (rubâ'um) Warşama'ya de ki: sen bana mektup gönderdin ve (bu mektibunda) dedin ki: 5) kölem Taişamalı'yı 6) ben teskin edeceğim. Fakat sen 7) kölen Sibuhalı'yı 8) teskin ediyor musun? 10) Mademki 9) Taişamalı senin köpeğindir, 10) ne için başka kırallarla (şarru) 11) münakaşa ediyor? 13) Benim köpeğim Sibuhalı 14) diğer krallarla (sarru) 15) münakaşa ediyor mu? Taişamalı bir kral (rubâ'u) 16) bizim aramızda üçüncü bir kral (rubâ'u) 17-18) olmalı mı? Düşmanım beni yener yenmez (= öldürür öldürmez, yendiği zaman) 19) Taişamalı 20) memleketime hücum edip 21) oniki şehrimi tahrip etti. 22) (Bu şehirlerin) sığırlarını ve koyunlarını 23) alıp götürdü. O şöyle dedi: kral (rubâ'um),ölmüştür'. Bu sebepten (benim kuş) avcı(sı)nm tuzağını kaldırdım. 28) o, 25) memleketimi 26) koruyacak ve 27) bana 26) kalb verecek(= beni cesaretlendirecek) 25) yerde 27) memleketimi 28) yalnız yakmakla kalmadı, fakat dumanı da pis kokuttu (= melketimi yakıp yıktı). Baban 30) İnar, Harsamna şehrini 31) dokuz yıl boyunca muhasara ettiği 29) zaman 31) benim halkım (= benim memleketim) 32) senin memleketine alın 33) edip, tek bir sığır veya tek bir koyun 34) öldürdü mü? -vs...

7 KÜLTEPE TABLETLERİNİN ÖNEMİ 253 hizmet tarzındaki kölelik vardı. Buna delil olarak aşağıda sadece transkripsiyon ve tercümesini vereceğimiz AKT I, 33 4 metnimizi örnek gösterebiliriz: Ay. X + 5. um-ma Istar-pi-lâ-ah İR sa A-mur-Istar-ma KI E-na-A-sur DUMU Puzur-Istar 2/3 ma-na KU.BABBAR [s]a Zu-za-a a-na [i] g-ri-a al-qî [a]-na a-wa-tim [a]-ni-a-tim Ay. K. x kâ-ru-um [X - X - X - X - X] (x x + 2): Amur-Iştar'ın kölesi İştar-pilah şöyle söyler: (x x + 4): Puzur-Iştar'ın oğlu Ennam-Aşşur ile birlikte (x + 5 x + 7): Zuza'nın 2/3 mina gümüşünü ücretim olarak (ücretim olmak üzere) aldım. (x x + 10): Bu beyanlar üzerine (x - x - x - x - x) kârum'u (hükmünü verdi). Önyüzü tamamen kırık olan bu tabletin, sağlam kalmış olan arka yüzündeki anlamına göre bir mahkeme zaptı olduğu anlaşılmaktadır. Burada köle olarak zikredilen İştar pilah, kendi ücreti olan 2/3 mina gümüşü, Puzur-İştar'ın oğlu Ennam-Aşşur ile birlikte, Zuzâ adlı şahıstan bizzat kendisinin aldığını zikretmektedir.. Yeni yer adlarının yanısıra Asur Ticaret Kolonileri Çağı'nın siyâsî yapısının açıklanması ve Anadolu'nun o zamanki tarihî-coğrafyası bakımından Kt. a/k numaralı metnimizi buraya örnek olarak almayı uygun bulmaktayız. 5 Bu metnimizi gözden geçirecek olursak, bunun mektup üslûbunda kaleme alınmış olduğunu, yerli beyler veya beyliklerle ilgili dikkate değer bilgileri ihtiva eden enteresan bir vesika olduğu görülür. Metnimizin baş kısmında: İli idi adındaki şahsın muhatabı olan Usur-sa-Aşşur adlı kişiye; kendisine havale edilen iş için saraya çıkıp 4 AKT = Ankara Kültepe Tabletleri I, Türk Tarih Kurumu yayınları-ankara. 5 Bkz. AKT I, s. 99 v.d.

8 254 HÜSEYİN SEVER

9 KÜLTEPE TABLETLERİNİN ÖNEMİ 255 haber ulaştırdığı ve hangi ülkenin kralı olduğu bildirilmeyen kişinin verdiği sözü, çok dikkat edilmesi gereken hususlar dahilindeki duruma bağlı olarak tutacağını bildirmektedir: Kt. a / k 'in Tercümesi: Öy. (1 + 4): Ili-idi Usur-şa-Aşşur'a şöyle söyler: "Bana verdiğin malûmata göre saraya çıktım ve senin haberlerini ilettim (bildiridim)" (5-6) ruba'um (kral) da şöyle söyledi: "Ona dikkat ettiğin nısbette sözümü tutacağım". (7-8) ruba'um (kral) şunu da söylüyor: "Altına ve Şuluat'ın bana gönderdiği habere gelince: (9-.10) Wahşuşana'ya yazacağım ye BİRTUM'u gönderteceğim. (11 12) Sen gerçekten Wahşuşana'ya ayağını basmamalıdın! (12-17) Puruşhattum, Uşunala ve Wahşuşana ruba'umlarına (krallarına) rabi sikkitim yemin edeceğine göre buraya gelmesin! (17-20) Burada Şarla memleketinde Şabu'alılar bize yolu kapadılar ve bizi tefkif ettiler. (21-22) İyi cins bir KUTANUM kumaşı, tarafımdan kaydedildiler! (22-25) Tüccarlar evini (ticaret odasını) haberdar ettik, fakat bize getirdikleri eşyaları alıkoydular ve bizi serbest bıraktılar. (26-29) ruba'um (kral) şunu da söylüyor: "Yazacağım, Şuluat ve Abı-ilı sizin kıymetli "AŞİUM" taşınızı iâde edecekler, ben ise onları altına doyuracağım (onlara altını ben ödeyeceğim).(30) Usur-sa-Aşşur hiçbir şey vermeyecek, (31) ruba'um (kral) (bu arada) iyi haber de verdi. (32) O şöyle diyor: "Huzursuz olmasın! (33-35) Onlar yolu onun için serbest bırakıncaya kadar burada Amur -gati-iştar olmayacak. Ona yazacağız ve (36-39) memnun olmazsa (33-35) Onlar yolu onun için serbest bırakıncaya kadar burada Amur -qati-iştar olmayacak. Ona yazacağız ve (36-39) memnun olmazsa hemen gelecek. Senin haberine göre (gerekeni) yapacağım. (39-41) Senin bana bahsettiğin değirmen taşları (için) ruba'um (kral) şöyle söylüyor: "Niçin onları buraya göndermediler?".

10 256 HÜSEYİN SEVER

11 TÜRKİYE'DE 1900 YILINDAN SONRA MEYDANA GELMİŞ OLAN VE DAHA FAZLA ŞİDDETİNDEKİ DEPREMLER* Arş. Gör. Necla SIRAKAYA Konuya öncelikle depremler hakkında genel bilgiler vererek başlamak yerinde olacaktır. Yerkabuğu içindeki bir kaynaktan ani olarak çıkan titreşimlerin dalgalar halinde yayılarak geçtikleri ortamı ve yeryüzeyini sarsma olayına "deprem" denir. Büyük patlamalar, ulaşım araçları, kasırgalar, kıyıya çarpan dalgalar titreşim oluştururlarsa da asıl deprem, kaynağı yeraltında olan doğal bir olaydır ve dünyanın oluşumundan beri, büyük fay sistemlerinin var olduğu diri kuşaklar üzerinde ardışıklı olarak meydana gelmiş, bunların sonucunda milyonlarca insanın ve insan eserlerinin yok olmasına neden olmuştur. Dünyanın oluşumundan beri meydana gelen depremlerden çok şiddetli olanları yerşekli bakımından önemli değişiklikler meydana getirmişlerdir. Örneğin, 1899 yılında meydana gelen depremde Alaska' nın güney kıyısındaki "Yakutat Koyu'nun" bazı kısımları 15 metre kadar yükselmiş, bazı kısımları alçalmıştır Kalifornia depremi esnasında "San Andreas Fayı" adı verilen bir kırık hattını izleyen 400 km.'lik bir mesafe boyunca yer yer 6 km.'yi bulan bir dekroşman meydana gelmiştir. Depremlere ait ilk kayıtlar, M.Ö yılına kadar uzanır. İlk olarak Aristo deprem konusuyla bilimsel düzeyde uğraşarak sınıflandırma yapmıştır. M.S. 132 yılında Çin'de deprem hareketini gösteren ilk araç yapılmıştır yılında Von Hoff, tüm dünyayı kapsamına alan bir deprem katalogu yayımlamıştır. İrlandalı mühendis Robert Mallet, depremle ilgili ilk arazi çalışmasını yapmış ve bölgenin hasara ilişkin haritasını, hazırlamıştır. Daha sonraları deprem tehlikesiyle karşı karşıya bulunan ülkeler, konuyla ilgili çalışmalar yapmak, aletsel gelişmeleri tamamlamak üzere araştırma enstitüleri kurmuşlardır. Böylece X. yüzyılın ikinci yarısından sonra, depremler, bugünküne yakın bir bilimsel anlayışla incelenmeye başlanmıştır. *1990 yılına kadar olan depremler ele alınmıştır.

12 258 NECLA SIRAKAYA Depremlerin oluş nedenlerine dair geçmişten günümüze kadar pek çok fikir ileri sürülmüştür. Bu olay önceleri birtakım hurafelerle açıklanmaya çalışılmıştır. Örneğin, ülkemizde, dünyanın bir öküzün boynuzları üzerinde durduğu ve öküzün başını sallaması ile depremlerin oluştuğuna, çok sayıda depremin olduğu Japonya'da ise, dünya kurulurken toprağın içinde kalan bir balığın dışarı çıkmak için yaptığı çırpınışların depremleri oluşturduğuna inanılmıştır. Bugün insanların çevrelerini daha iyi tanıyıp ölçmeleri, onların depremlerin oluşu üstüne bilimsel birtakım açıklamalar yapmalarına imkân vermiştir. Bugün depremlerin nasıl ve neden olduğunu açıklayan ve pekçok bilim adamı tarafından kabul edilen teoriye göre depremler, tamamen üzerinde yaşadığımız dünyanın iç yapısının bir sonucu olarak oluşmaktadır. Taşkürenin altında "Astenosfer" denilen yumuşak üst Manto bulunmaktadır. Burada oluşan kuvvetler, özellikle,konveksiyon akımları nedeniyle, taşkabuk parçalanmakta, birçok levhaya bölünmektedir. Konveksiyon akımlarının yükseldiği yerlerde levhalar birbirlerinden uzaklaşmakta ve buradan çıkan malzeme okyanus ortası sırtlarını oluşturmaktadır. Levhaların birbirine sürtündükleri, birbirlerini sıkıştırdıkları, birbirlerinin üstüne çıktıkları ya da altına girdikleri levhaların sınırları, dünyada depremlerin oldukları yerler olarak karşımıza çıkmaktadır. Dünyada meydana gelen depremlerin hemen büyük çoğunluğu bu levhaların birbirlerini zorladıkları levha sınırlarında, dar kuşaklar üzerinde oluşmaktadır. Levhaların hareketi sonucu oluşan depremler, Tektonik Depremlerdir. Bu depremler çoğunlukla levhaların sınırında oluşurlar. Yeryüzünde oluşan depremlerin % 90'ı bu gruba girer. Türkiye'de görülen depremlerin de büyük çoğunluğu tektonik depremlerdir. Bu depremler' gerek şiddet, gerekse etki alanı bakımından en önemli ve en tahripkâr depremlerdir. İkinci tip depremler, Volkanik Depremlerdir. Bunlar volkanların püskürmesi sonucu oluşurlar. Yerin derinliklerinde ergimiş maddenin, yeryüzüne çıkışı sırasındaki fiziksel ve kimyasal olaylar sonucunda oluşan gazların yapmış oldukları patlamalarla bu tür depremlerin meydana geldiği bilinmektedir. Bunlar yereldirler ve önemli zararlara neden olmazlar. Türkiye'de aktif volkan olmadığı için bu tip depremler olmamaktadır. Bir başka tip de Çökme Depremleridir. Bunlar yeraltındaki boşlukların (mağara), kömür ocaklarında galerilerin, tuz ve jipsli arazi-

13 TÜRKİYE'DE 1900 YILINDAN SONRA MEYDANA GELEN DEPREMLER 259 lerde erime sonucu olan boşlukların tavan blokunun çökmesi ile oluşurlar. Bunlar da yereldirler, fazla zarara yol açmazlar. Odağı deniz dibinde olan derin deniz depremlerinden sonra, denizlerde kıyılara kadar ulaşan ve bazen kıyılarda büyük hasarlara neden olan dalgalar oluşur ki bunlara "Tsunami" denir. Deniz depremlerinin çok görüldüğü Japonya'da Tsunami'den 1896 yılında kişi ölmüştür. Herhangi bir derinlikteki depremin, yeryüzünde hissedildiği bir noktadaki etkisinin ölçüsü, o depremin şiddeti olarak tanımlanabilir. Bunun için "Deprem Şiddet Cetvelleri" hazırlanmıştır. Bugün kullanılan başlıca şiddet cetvelleri, değiştirilmiş "Mercalli Cetveli (MM) ve "Medvedev-Sponheur-Karnik (MSK) Şiddet Cetvelidir. Her iki cetvel de XII şiddet derecesini kapsamaktadır. Bir de Prof. Richter tarafından geliştirilmiş "Richter Ölçeği" vardır. Burada, sismograf kaydı üzerinde olan ibrenin sarsıntıdan kaydettiği en büyük sapma miktarından gidilerek depremin magnitüdü hesaplanır. Magnitüd, depremin enerjisi hakkında fikir verir, ancak depremin hasar yapma ve hissedilme derecesi hakkında fazla bir fikir vermez. Magnitüdü aynı olan iki depremden sığ olanı daha çok hasar yaparken, derin olanının yapacağı hasar daha az olacağından arada bir fark olacaktır. Depremin şiddeti bir ölçüde süresine de bağlıdır. Depremler (Yıkıcı olanları) genellikle saniyeden başlayarak 1-2 dakikaya kadar uzayabilir. Bir bölgede hasar yapmayan ancak insanlar tarafından hissedilen ve hergün çok sayıda olmak üzere birkaç ay kadar devam eden depremlere "Deprem. Fırtınaları" denir. Yurdumuzda 1965'te Salihli civarında, 1974 yılında Çanakkale-Ezine civarında ve 1975 yılında Kars-Selim civarında deprem fırtınaları olmuştur. Türkiye Alp Deprem Kuşağı denilen bölgede yer aldığı için, belki de dünyada en çok sayıda depreme maruz kalan birkaç ülkeden birisidir. Türkiye'nin Genel Tektonik Durumu ve Deprem Bölgeleri Arasındaki ilişkiler Türkiye, Akdeniz deprem kuşağı üzerinde, çok yeri henüz yerleşmemiş Alpin kıvrımlar kuşağındadır 1. Yeryüzünde sürekli ve yıkıcı depremlerin olduğu kuşağa girmektedir. Bu depremler esas itibarıyla Anadolu'nun altındaki mağmanın aktif olduğunu ve mağmada biriken 1 R. İzbırak 1983, Türkiye Jeomorfolojisi Fasikül I sa: 32 Ankara.

14 260 NECLA SIRAKAYA enerjinin fay hatları boyunca yüzeye çıkması ile oluştuğunu göstermek-. tedir 2. Türkiye'de meydana gelen tüm depremle rtektonik kökenlidir. Bilindiği gibi Türkiye'nin tektonik yapısında aktif fayların önemi büyüktür. Bu faylar, en son jeolojik çağlar, Pliosen ve Kuaterner esnasında teşekkül etmişler, o zamandan beri canlılıklarını devam ettirmişlerdir. Türkiye'de aktif fayların en tipik örneği Kuzey Anadolu Fay'ıdır. Yaklaşık 1300 km. uzunluğundaki bu fay, doğrultu atımlı ve sağ yönlü olup, tek bir kayma düzlemi olmayıp, çok sayıda parçalardan oluşmuş, m. genişlikte bir fay zonudur. K.A.F.Z. Biga yarımadasında, Yenice-Gönen'den başlayarak Abant-Bolu-Gerede-Ilgaz Tosya - Ladik - Erbaa - Kelkit Vadisi - Erzincan Ovası-Elmalı Deresi -Varto'dan Van Gölü kuzey kenarından geçerek İran sınırına ulaşır. Bu fay sistemi tam anlamıyla aktif olup, zaman zaman şiddetli ve yıkıcı depremlere sebep olan yatay kayma hareketlerine sahne olmaktadır. Bu fay sistemi, Antakya-Maraş-Pazarcık-Gölbaşı-Hazar Gölü-Bingöl üzerinden devam eden Doğu Anadolu Fay Kuşağı ile birleşmektedir. Ayrıca Ege Bölgesinde doğu-batı yönünde uzanan Gediz, Büyük ve Küçük Menderes Havzaları dahilinde, Burdur, Acıgöl, Sultan Dağları' nın kuzey eteklerinde uzanan faylar boyunca ve Doğu Anadolu'da; güneyde Van Gölü çevresinde, kuzeye doğru Malazgirt ve Tutak ile Erzurum-Pasinler-Horasan Havzaları dahilinde uzanan fay hatları boyunca da zaman zaman yıkıcı depremler olmaktadır. Türkiye'deki grabenlerin de büyük bir kısmı aktif durumdadır. Bunların dipleri yavaş yavaş çökmekte, kenarları ise izafî olarak yükselmektedir. Eğim atımlı faylardan ve grabenlerden aktif olanlar; Batı Anadolu'da, Ege kıyılarında, Marmara Denizi içinde, Saros, Edremit, İzmir körfezlerinde, Gediz, B. ve K. Menderes vadileri kenarlarında, Amik ovası grabeninde ve bu grabenin kuzeydoğu istikametindeki uzantısında yeralmıştır. Kuzey Anadolu'da İznik-Bandırma hattı, Adapazarı-Düzce-Hendek grabenleri de bu gruba girer. Dip kısımları hızla çöken havzaların başında Ergene Havzası, Adana-Ceyhan depresyonu-bafra ve Çarşamba deltaları gelmektedir. Daha az hareketli olanları ise Manyas gölü, Tuz gölü, Van depresyonları ile Taşova-Erbaa ve Erzurum-Pasinler havzalarıdır. Bahsedilen aktif fay zonları ile mobil depresyon sahaları, esas itibarıyla şiddetli ve sık sık depremlerin olduğu yerlerdir. (Harita 2). 2 İ. Atalay 1989, Türkiye Coğrafyası I. Baskı sa: Ankara.

15 TÜRKİYE'DE 1900 YILINDAN SONRA MEYDANA GELEN DEPREMLER 261 Yurdumuzdaki deprem bölgelerine gelince; I. derecede deprem bölgesini Kuzey ve Doğu Anadolu fay kuşağı boyunca uzanan sahalar ile Batı Anadolu'da grabenlerin uzandığı alanlar, II. derecede deprem bölgesini I. derecedeki deprem bölgesinin çevresi, III. derecede deprem alanlarını ülkemizin hemen her tarafı, IV. derecede deprem alanlarını ise İç Anadolu'nun güneyi ile Akdeniz arasında olan sahalar oluşturmaktadır. En yıkıcı depremler ise yeraltı suyu bakımından zengin olan dolgu veya alüvyal alanlarda meydana gelmektedir. Türkiye'nin yaklaşık % 22'si I. derece deprem kuşağında, % 30'u II. derece deprem kuşağında, % 45 kadarı ise III. ve IV. derecede deprem kuşağında yer almaktadır. 3 3 R. İzbırak 1983, Türkiye Jeomorfolojisi, Fasikül: I sa: 32 Ankara.

16 262 NECLA SIRAKAYA TÜRKİYE'DE 1900 YILINDAN SONRA MEYDANA GELEN ŞİD DETİ VE DAHA FAZLA OLAN DEPREMLER Tarih Yer Şiddet Mağnitüd Malazgirt (Muş) Malazgirt Mürefte (Tekirdağ) Burdur Erzurum Dinar (Afyon) Kars Torbalı (İzmir) Suşehri (Sivas) Hakkari Hududu Çivril (Denizli) Erdek (Balıkesir) Kırşehir Dikili (İzmir) Erzincan Yozgat Muğla Erçiş (Van) Erzincan Bigadiç (Balıkesir) İskilip (Çorum) Erbaa (Tokat) Hendek (Adapazarı) Ladik (Samsun) Gerede (Bolu) Uşak Ayvalık (Balıkesir) Ceyhan (Adana) Ilgın (Konya) Varto (Muş) Karaburun (İzmir) Karlıova (Bingöl) İskenderun (Antakya)) Kurşunlu (Çankırı) Hasankale (Erzurum) X X X-XI -X -X

17 TÜRKİYE'DE 1900 YILINDAN SONRA MEYDANA GELEN DEPREMLER Ceyhan (Adana) Yenice (Çanakkale) Kurşunlu (Çankırı) Söke (Aydın) Eskişehir Fethiye (Muğla) Abant (Bolu) Köyceğiz (Muğla) Fethiye (Muğla) Çınarcık (İstanbul) Tefenni (Burdur) Malatya Manyas (Balıkesir) Denizli Varto (Muş) Varto (Muş) Mudurnu (Adapazarı) Pülümür (Tunceli) Bartın (Zonguldak) Demirci (Manisa) Alaşehir (Manisa) Karaburun (İzmir) Gediz (Kütahya) Gediz (Kütahya) Demirci (Manisa) Burdur Bingöl Lice (Diyarbakır) Muradiye (Van) Biga (Çanakkale) Erzurum-Kars Balkaya (Erzurum) Doğanşehir (Malatya) Doğanşehir (Malatya)

18 264 NECLA SIRAKAYA Yukarıda listesini verdiğimiz depremlerin bazılarının sonuçlarını inceleyecek olursak; 1903 Malazgirt depreminde, Malazgirt'te birkaç ev hariç bütün kasaba yıkılmış, 1700 kişi hayatını kaybetmiştir Mürefte depreminde, Mürefte ve Şarköy'de binaların % 80'i yıkılmış, vadilerde 0.30 m. ye 0.50 m. genişliğinde yarıklar açılmıştır Burdur depreminde ise Burdur ve Burdur ovasında, İsparta ve civarında, Dinar'da ağır hasarlar olmuştur. Burdur çukurluğunda göl kenarına paralel olarak GB-KD doğrultulu ve 40 km. uzunluğunda bir yarık açılmıştır Dinar depremi, Dinar'ın köylerinde tahribat yapmış, Sarayköy, Denizli ve Çivril'de çok şiddetli hissedilmiştir Torbalı depreminde, Torbalı Tepeköy civarı fazla hasar görmüş, 2000, 'ev yıkılmıştır. 1935'te Erdek'te meydana gelen deprem, Marmara adaları ve Erdek'te yıkıcı etkiler yapmıştır. Bu depremde 3 kişi ölmüş, 30 kişi yaralanmıştır Kırşehir depremi, Kırşehir ilinde 150 köyün hasar görmesine neden olmuş, 154 kişi ölmüş, 2157 ev tamamen yıkılmış, 1705 ev ağır hasara uğramış, 1110 ev tamamen harab olmuştur, Kırşehir' in kuzeybatısında km. uzunlukta bir fay açılmıştır. 1939'da Erzincan'da meydana gelmiş olan deprem, son 50 yılda dünyada meydana gelmiş 15 ağır depremden biridir. Depremin etkisi, Erzincan'dan batıda Kelkit vadisine kadar uzanmaktadır. Depremde Kelkit vadisini takip eden ve Erzincan'dan Niksar'a kadar uzanan 350 km. lik bir yarık sistemi oluşturmuştur. Bu depremde yaklaşık kişi ölmüştür Niksar ve Erbaa depreminin en şiddetli yıkıcı tesir sahası, Kelkit vadisinde Niksar yakınlarından başlayıp Erbaa'nın batısında Yeşilırmak'a kadar uzanır. Niksar ovasından başlayan ve batıda Kelkit ile Yeşilırmak'ın kavuştuğu yere kadar devam eden 35 km. uzunlukta bir fay teşekkül etmiştir. Bu depremde en fazla hasar Niksar'ın batısındaki Efkenit köyünde olmuştur Ladik depreminde yaklaşık km-.'lik bir bölge içinde bulunan kasaba ve köylerde evlerin % 75'i yıkılmıştır. Toplu olarak ev yıkılmış, 4000 kişi ölmüştür Gerede depreminde, Bolu ovasından Kurşunlu bölgesine kadar uzanan köyler ve kasabalarda fazla hasar olmuştur ev tamamen veya kısmen yıkılmış, 4000 kişi ölmüştür Karaburun depreminde, Karaburun yarımadasının doğu kısmında, Denizgiren civarında, Çeşme yarımadasındaki köylerde,

19 TÜRKİYE'DE 1900 YILINDAN SONRA MEYDANA GELEN DEPREMLER 265 Reisdere civarında ağır hasarlar olmuştur. İzmir'de bazı duvarlar çatlamış, Çeşme ılıcasının suları çoğalmış ve kaptaj havuzundaki sular sokağa akmıştır. 7 kişi ölmüş, 2200 ev yıkılmıştır Yenice depreminde,. Yenice-Gönen ve Çan'da km. uzunlukta bir fay teşekkül etmiştir. Depremde 265 kişi ölmüş, 5000'den fazla bina yıkılmıştır Fethiye ve 1957 Abant depremlerinde fazla can kaybı olmamasına rağmen hasar fazla olmuştur. Fethiye'de 3796 ev, 20 okul binası, 3 cami, 23 resmi bina ve 124 işyeri tamamen yıkılmıştır. Asfalt yollar yer yer yarılmıştır. Abant'ta da 5000 bina yıkılmış, 100 kişi yaralanmıştır Manyas depremi, Manyas, Karacabey ve M. Kemalpaşa'yı etkilemiş, depremde 19 kişi ölmüş, 4000 ev yıkılmıştır Varto depremlerinde Varto, Hınıs, Bingöl, Karlıova ve Çat ilçelerinde tahribat olmuştur. İlk depremde 30 kişi ölmüş, 4000 ev tamamen yıkılmış, ikinci depremde ise 2396 kişi ölmüş, 3000 e\ tamamen yıkılmıştır Gediz depreminde 1086 kişi ölmüş, 1264 kişi yaralanmış, ev yıkılmıştır. Depremde en fazla hasar gören yerler, Gediz ilçe merkezi ve civarındaki bucaklarla köylerdir Bingöl, depreminde 755 kişi ölmüş, 5323 ev yıkılmıştır. Deprem sırasında çatlaklar oluşmuş, buralardan kum ve çakıl fışkırmaları olmuştur Lice depreminde 2385 kişi ölmüş, 8149 konut yıkılmıştır. 1976'da Muradiye'de meydana gelen depremde, Muradiye, Erciş, Özalp ilçeleri ile Ağrı iline bağlı Diyadin ve Taşlıçay ilçeleri dolaylarında.hasar olmuş, depremde 3840 kişi ölmüş, 497 kişi yaralanmış, 9232 konut tamamen yıkılmıştır. 1983'te Erzurum-Kars civarında etkili olan depremde, Pasinler, Horasan ve Narman ilçe ve köyleri, ağır hasar görmüş deprem sonucu Horasan'ın 7, Narman ve Pasinler'in 1 köyü tamamen yıkılmış, 1330 kişi ölmüştür. Deprem bölgesindeki konutların % 90'dan fazlasını duvarları, çamurla tutturulmuş yarı yuvarlak, yarı köşeli cm. büyüklükteki volkanik taşlarla örülmüştür. Konutların üstü duvardan duvara uzatılan kalın ve ağır kalas ya da direkler üzerine yığılmış, ortalama cm. kalınlıkta toprak damarlarla örtülmüştür. Yapılar, bu özellikleriyle, I. derecede deprem bölgesinde bulunmalarına karşın, sarsıntıya en dayanıksız yapı gereci ve tekniği ile yapılmıştır. Bu yüzden depremin hasar etkisi, bu şiddetteki bir deprem için beklenenden çok daha fazla hasar yapmıştır Doğanşehir depremi, geniş bir alanda hissedilmiş, ancak hasar Malatya ilinin Doğanşehir ilçesinin batısına ve güneyine rastlayan böl-

20 266 NECLA SIRAKAYA gede olmuştur. Sürgü barajının gövdesinde çatlaklar meydana gelmiştir. Depremde 7 kişi ölmüş, 24 kişi yaralanmıştır. Bu depremden 1 ay sonra meydana gelen diğer depremde de Sürgü kasabası hasar görmüştür. Sürgü barajının gövdesinde daha önceki depremle oluşan ve stabilize malzeme ile doldurulmuş çatlaklar yeniden açılmıştır yapı ağır hasar, 313 yapı orta hasar görmüştür. Deprem, bölgesinde yapı türlerinin, malzemelerin ve işçiliğin kötü olması hasarın umulanın üzerinde gerçekleşmesine neden olmuştur. Türkiye'de şiddetinden daha az şiddette olan pek çok deprem meydana gelmiştir. Bunların bazılarının yaptıkları hasarlar, şiddeti fazla olan depremlerden daha fazla olmuştur. Bu depremler meydana geldikleri yere, o yerdeki yapıların özelliğine göre farklı hasarlar vermişlerdir. Şiddeti 'in altında olup da yaptıkları zararlardan dolayı literatüre geçmiş pek çok deprem bulunmaktadır. Örneğin,1952 Erzurum depremi (I: VI), 1953 Karaburun depremi (I: VII), 1953 Edirne depremi (I: VI), 1959 Köyceğiz depremi (I:VI), 1961 Marmaris depremi (I: VII). Depremleri önlemenin çaresi yoktur ama zararlarının en aza indirilmesi mümkündür. Bunun için de öncelikle uygun yer seçimi ve depreme dayanıklı yapılar inşaa etmek gerekmektedir. Bu iki ilke gözönüne alınırsa en tehlikeli depremden görülecek zarar, en aza indirilebilecektir. Bu konuda dünyada depreme dayanıklı yapılarla ilgili ilk bilimsel bilgiler yaklaşık 65 yıl önce oluşmaya başlamıştır. Gerek ülkemizde, gerekse kalkınmakta olan diğer ülkelerde mevcut yapılar içinde kırsal konutların oranı yüksektir. Kırsal konutlar genellikle mühendislik hizmetlerinden yoksun, sahiplerince yöresel gelenek ve göreneklere göre, yöresel malzeme ve iş gücü ile inşa edilen yapılardır. Kırsal konutların depreme karşı en duyarlı yanlarımızdan birini oluşturuğu bir gerçektir. Depremle ilgili önlemlerin uygulanma düzeyi ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişmişlikleri oranında artmaktadır. Aynı büyüklükteki bir depremin, gelişmişlik düzeyleri farklı iki ülkenin, nüfus yoğunlukları eş olan iki yöresinde olduğunudüşünürsek, can kaybı, az gelişmiş ülkede daha fazla olacaktır. Nitekim İran'da yılında olan "Tabas Depremi"nde kişi ölmesine karşın, Japonya'da tarihli "Tokachi Oki Depremi"nde sadece 48 kişi ölmüştür. Her iki deprem de 7.8 magnitüdündedir. 30 Ekim 1983 Erzurum depreminde 1330 kişi ölmüştür. Depremin magnitüdü 6.8 dir. 12 Temmuz 1978 Japonya depreminin magnitüdü 7.4 olmasına karşın sadece 27 kişi ölmüştür.

21 TÜRKİYE'DE 1900 YILINDAN SONRA MEYDANA GELEN DEPREMLER 267 Sonuç olarak, ülkemizin önemli bir deprem bölgesi üzerinde oluşu ve konutlarımızın düşük niteliği, depreme karşı zayıf bir yönümüzü oluşturmaktadır. Neticede yüksek can ve mal kayıpları meydana gelmektedir. Bu durumun çözümü, ekonomik ve sosyal bakımdan kalkınmakla, halkın eğitim seviyesinin yükseltilmesiyle ve deprem konusuna gereken hassasiyetin gösterilmesiyle mümkün olacaktadır. Bibliyografya Camtez, N., Sanver, M.: "Türkiye ve Civarının 1965 Yılı Deprem Faaliyeti". M.D.M. (Maden Mecmuası-Zonguldak) 4,5: Lahn, E.: "Türkiye Deprem Haritası Hakkında Muhteva" M.T.A.D. 10.2: Ankara. Ergin, K., Güçlü, N., Uz, Z.: Türkiye ve Civarının Deprem Kataloğu (Milattan sonra 11 yılından 1964 sonuna kadar) İ.T.Ü.M.F. Arz Fiziği Enst. Yay. No: 24 İstanbul. Ergin, K., Güçlü, N., Altsoy, N.: Türkiye Dolaylarının Deprem Kataloğu " ". İ.T.Ü.M.F. Arz Fiziği Enst. Yay. No: 28 İst. Ketin, İ.: "Son On Yılda Türkiye'de Vukua Gelen Büyük Depremlerin Tektonik ve Mekanik Neticeleri Hakkında" T.J.K.B. 2.1: 1-13 Ankara. Ketin, İ.: "Türkiye'nin Genel Tektonik Durumu ile Başlıca Deprem Bölgeleri Arasındaki İlişkiler", M.T.A.D. 71: Ankara. Okamato, S., Tabban, A., Tonunuua, T.: Türkiye Deprem Şiddetleri Kataloğu, D.A.E.Y. 122 s, Ankara. Pınar, N.: Anadolu Zelzeleleri, Ankara. Salomon, C.: Türkiye'de Zelzelelere Müteallik Etüdler. M.T.A. Yay. B-5, 121 Ankara. Salomon, C: Türkiye ve Çevresindeki Ülkelerin Deprem Kataloğu MTAR 1276 Ankara. Sosyal, H.: Türkiye'nin Yerleşme Sorunu ve Depremler Hakkında TBTAK Bk. 3 MFFB 71 Ankara. Türel, Y.: "Deprem Afetine İlişkin Çalışmalar ve Uygulama Tekniği Yönünden Görüşler". TMH Bülteni : Ankara. Uzsoy,Ş.: Gediz Depremi. O.D.T.Ü. Müh. Fak. Yay. No: 43 Üstün, A.: "Bingöl Depremi", TMH Bülteni : Ankara. Weimatel, O.: Batı Anadolu Yer Sarsıntılarının Tarihi Devirlerdeki Durumları. MTAR 1595 Ankara.

22

23