Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER (Uluslararası Sempozyum)

Transkript

1 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER (Uluslararası Sempozyum) ﺓ ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻤﺪﺍرﺱ ﺍﻟ ﺪﻳﻨﻴﺔ ﺓ ﻗﻠﻴﺪ ﻱ ﺍﻟﺖ ﺍإﻟﺴﺎﻟﻤﻲ ﺍﻟﻤﺆﺗﻤﺮ ﺍﻟﺪوﻟﻲ ﻟﻠﻌﻠﻮﻡ ﺓ ﺍﻟﻤﻌﺎﺻﺮﺓ ﺍﺕ ﺍﻟ ﺪﻳﻨ ﻲ وﺍﻟﻜﻠ ﻲ Islamic Sciences at the Crossroad of Madrasah and Theology (International Symposium) 29 Haziran - 1 Temmuz June 1 July Cilt Editör Yrd. Doç. Dr. İsmail NARİN Bingöl Üniversitesi Yayınları 2013

2 Bingöl Ulemasından Yusuf Rıza Efendi ve Türbesi Nebi BUTASIM 1 Özet Anadolu coğrafyasının her yerinde olduğu gibi Bingöl ilinde de birçok ulema yaşamış ve vefatlarına müteakip kabirleri üzerinde türbeler yapılmıştır. İslam âlimleri bulundukları yerlerde insanlara yönelik irşat ve eğitim faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Bingöl ilinde bulunan önemli şahsiyetlerden biri de Yûsuf Rıza Efendi dir. Yusuf Rıza Efendi Bingöl İli Kığı İlçesi, Zermek (Yeldeğirmeni) köyünde yaşamış ve burada vefat etmiştir. Kabri üzerine bugün Bingöl ve çevresinde en dikkat çeken türbelerden biri inşa edilmiştir. Bu çalışmada Yûsuf Rıza Efendi nin sergüzeşt-i hayatı ve türbesinin önemi üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: Bingöl, Türbe, Kiğı, Ulema, Yusuf Rıza Efendi. Giriş Yusuf Rıza Efendi, türbesi üzerinde bulunan kitabeye göre, 1817 tarihinde Bingöl ün Kiğı ilçesi Zermek (Yeldeğirmeni) Köyü nde dünyaya gelmiştir. İslami ilimlerde eğitim almak için Erzurum da klasik medreselerde eğitim almıştır. Zahiri ilimlerde belli bir konuma gelen Yûsuf Rıza Efendi bugün bilinen en meşhur eseri olan ve iman ile ibadet konularının yer aldığı İmâdiye l-islâm adlı eserin yanında birçok el yazması eser ortaya koymuştur. Bahse konu İmâdiye l-islâm adlı eserin orijinali günümüze değin muhafaza edilmiştir. Yûsuf Rıza Efendi zahiri ilimlerin yanı sıra tasavvufi yönünü geliştirmek için zamanında tasavvuf âlimlerinin çok yoğun olduğu bir yer olan Harput a gitmiştir. Burada halk tarafından çok sevildiği için Yûsuf Harpûtî Hazretleri namıyla meşhur olmuştur. Harput a tasavvuf ve dini ilimler yönünden ileri bir seviyeye gelen Yûsuf 1 Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi / BİNGÖL [butasimnebi@gmail.com].

3 298 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Rıza Efendi hocaları tarafından köyüne irşat ve ilim faaliyetlerini sürdürmesi için gönderilmiştir. Yaşadığı tarih itibariyle Kiğı ve çevresinde belirli bir Ermeni nüfusu bulunmaktaydı. Şeyh Yûsuf Efendi burada çok yoğun irşat faaliyetlerinde bulunmuş ve birçok insanın Müslüman olmasına vesile olmuştur. Yûsuf Efendi bunun yanı sıra hatırı sayılır derecede talebe yetiştirmiştir. Yûsuf Harpûtî Hazretleri nin, Şeyh Hacı Muhammed Efendi, Necib Efendi, Hacı Hâfız Ziya Bey, Mustafa Efendi adında dört oğlu vardı. Bunlardan ikisi halk tarafından çok sevilir ve ayrı bir konuma konulurdu. Birincisi Şeyh Hacı Muhammed Efendi dir. Bu zat âlim, fazilet sâhibi bir kimseydi. Babasından ilim öğrenir ve babası gibi Nakşibendiyye yoluna intisâb etmiştir. Babasından icazet alarak Erzurum'a giden ve orada birçok talebe yetiştiren bu zatın kabri bugün Kiğı merkezde bulunan Balaban Bey Camii nin son cemaat yerindedir. Yûsuf Harpûtî Hazretleri nin ikinci oğlu Necib Efendi nin Erzurum'da han ve hamamlarının olduğu bunun yanında Zermek ve civar köylerde çok arazisi bulunduğu bilinmektedir. Yolculuğa çıkacağı zaman atının heybesini altınla dolduran Necib Ağa, bu zenginlik ve ihtişamın dünyada kalacağını, fani ve yok olacağını düşünerek garip, yetim ve fakirlere çok ihsanlarda bulunurdu. Çok cömert ve misafirperver olan Necip Ağa nın konağına her gün onlarca misafir uğrardı. Yusuf Harpûtî Hazretleri ne ait olduğu bilinen bir şiir: Düşmüşem bir nâr-ı aşka, tâ kıyâmet yanarım, Şem-i pervâneye karşı ağlayûben dönerim İçmişem aşkın şarâbın, nûş edûben kanarım Bülbülem güldür murâdım intizârım yâ Resûl! Bülbül güle ben Allah a âşık oldum yanarım. Türbe üzerindeki tarihe göre hicrî 1319 tarihinde 83 yaşında vefat eden Yusuf Efendi nin kabri üzerine 1908 tarihinde bir türbe yaptırılmıştır. Türbe üzerinde talik hat ile aşağıda bulunan kitabe yer almaktadır: Çün irci î nidâsın gûş etti sem -i rûhi Gitmedi makam-ı karîbe eş-şeyh Rızâ Efendi Râh-ı rızâ-yı hakdır bir salikâne Talim ederdi el-hak.nakşibend

4 Nebi BUTASIM 299 Zâhirde ilm ve fetvâ bâtında nûr u takvâ Eylerdi nâsı ihyâ enfâs-ı nash dinde Yüzlerce tâlibânı ahz-ı ulûm ederdi Bir pîr-i kâmil idi nâdir idi menendi Bir çok eser bıraktı öldüğü memleketde Tâ haşre dek emsali olmaktır sözmendi Tarîh-i rihletin yaz Sa dî tevessul edip Yâd eyle Fatiha yla ol zât-ı serbülendi Bin üç yüz on dokuzda seksen üç idi sîni Rihlet edince eş-şeyh Yusuf Rızâ Efendi Kitabe üzerindeki bilgilerden anlaşılacağı gibi Yûsuf Rıza Efendi vefat ettiğinde yaşı 83 idi. Bu durumda Yûsuf Rıza Efendi nin vefatı h. 1319, m yılına tekabül etmektedir. Türbe Yusuf Efendi nin oğulları tarafından, köylülerin belirttiğine göre, Ermeni bir mimara yaptırılmıştır. Türbe yedigen planlı bir yapıya sahiptir. Düzgün kesme taştan inşa edilmiş olan türbenin her cephesinde dıştan düz lentolu dikdörtgen formlu birer adet pencere yer almaktadır. Yapının kripta bölümü bulunmamaktadır. Beden duvarları yüksek tutulmuş ve üst örtüye geçiş kalın silmeler ile sağlanmıştır. Yapı inşa tekniği ve kullanılan malzeme açısından Anadolu Selçuklu Türbelerinden Sitte Melik Türbesi, Mazgirt Elti Hatun Türbesi, Seyitgazi Kümbet Köyü Anonim kümbet gibi türbelerine benzemektedir. 2 Türbenin beden duvarlarının üst örtüye geçiş bölümünde hareketlendirmeler mevcuttur. Türbenin üst örtüsü prizmatik külahtır. Bu tür prizmatik külah örtü şekli Anadolu Selçuklu Yapılarında yoğun olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin Konya Kalender Baba Türbesi, Ilgın Şeyh Bedrettin Türbesi, Amasya Burmalı Minare Camii Türbesi 3 ve Van Hüsrev Paşa Türbesi üst örtülerinde bu uygulamayı görebilmekteyiz. Türbenin giriş kısmı düz lentolu basit bir kapıdan müteşekkildir. Bu kapı üzerinde bir pencere açıklığı yer almaktadır. Dikdörtgen kapı açıklı ve bu açılığın her kenarında bulunan dendanlı süsleme unsurları bir Selçuklu eseri olan Develi Dev 2 Hakkı Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara 1996, s. 11, 39, Önkal, a.g.e., s ,

5 300 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Ali Türbesi nde görülmektedir. Aynı süsleme ve inşa unsurları bu Türbede de görülebilmektedir. 4. Daha önce heyelan olması sebebiyle yapının giriş kısmı kısmi olarak toprakla dolmuş ve bu nedenle bu kısımdan bir merdiven yapılmıştır. Anadolu da nadir görülen yedigen plan tipi Bulgaristan da bir zamanlar Osmanlının bulunduğu yörelerde yoğun olarak görülmektedir. Bu yapılara örnek, yedigen planlı olan Akyazılı Tekkesi, Bulgaristan ın Varna şehrinden balçık kasabasına giderken Obroçiste Köyü nde bulunmaktadır. 5 Yine aynı bölgede bulunan Kıdemli Baba nın türbesi Sliven (İslimiye) ilinin Nova Zagora (Yeni Zağra) ilçesine bağlı Grafitovo köyündedir. Kıdemli Baba Türbesi gibi Otman Baba, Demir Baba 6 türbeleri de yedigen plana sahip bir yapıdadır. Türbelerin yedi köşeli olarak inşa edilmesini, türbede yatan erenin soyunun on iki imamdan yedinci imam olan İmam Musa Kayın a çıkmasına bağlayanlar bulunmaktadır. Türbenin yedi köşeli olması erenin on iki imam soyundan geldiğini ve Seyyid olduğunu göstermektedir. 7 Bu bilgiler ışığında Zermekli Yûsuf Rıza Efendi nin soyunun seyyid olduğunu iddia edenler bulunmaktadır. Yûsuf Rıza Efendi türbesinin yedigen planlı olmasının temel nedeninin bu olup olmadığı tartışma konusudur. Ancak yukarıda adı geçen Akyazılı, Demir Baba, Kıdemli Baba gibi türbe ve tekkelerin Alevi-Bektaşi geleneğine mensup erenlere ait olduğu göz önüne alınır ve Zermek köyü ve civarının yoğun alevi nüfusa sahip olduğu düşünülürse bu şematik planın irdelenmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır. Zermek köyünde senelerinde büyük bir heyelan olmuştur. On kişinin ölümüyle neticelenen heyelanda, köyde büyük hasar meydana gelmiştir. Dağdan gelen heyelan dalgası türbeden yukarıda bulunan bahçeleri, evleri, konakları ve camiyi yıktığı halde, Yûsuf Harpûtî Hazretleri nin türbesinde hasar olmadığı görülmüştür. Sonuç Anadolu ve Balkanların hemen her coğrafyasında İslam Uleması eğitim faaliyetlerinde bulunmuştur. Bu durum Anadolu nun küçük bir bölgesi olan Bingöl ili için de geçerlidir. Bingöl de Şeyh Yusuf Harputi Hazretlerinin ve diğer ulemanın 4 Önkal, a.g.e., s Aynur Koçak, Akyazılı Sultan ve Tekkesine Folklorik Bir Yaklaşım, Hacı Bektaş Veli Dergisi, Ankara 2003, s M. Zeki İbrahimgil, Bulgaristan daki Türk Eserlerinde Duvar Süslemeleri, HBV Dergisi, Ankara 2007, sayı 43, s Bedri Noyan, Demir Baba Vilâyetnamesi, İstanbul 1976, s. 12.

6 Nebi BUTASIM 301 türbelerinin bulunması bu bölgede de yoğun irşat ve eğitim faaliyetlerinin yapıldığını ispatlar niteliktedir. Ayrıca yapının Balkanlardaki Alevi-Bektaşi erenlerinin tekke ve türbeleriyle aynı şematik planda olması araştırılması gereken önemli noktalardan birini teşkil etmektedir. Zermek (Yeldeğirmeni ) köyü ve civarı Alevilerin yoğun olarak yaşadıkları yerlerden biridir. Ancak bölgede konuştuğumuz kişiler bu türbenin Ermeni bir mimara yaptırıldığını belirtmişlerdir. Mimar bu yapıyı yaparken gerçekten yedi sayısını alevi-bektaşi geleneğindeki sembolizmi dikkate almış mıdır? Bu soru irdelenmesi gereken önemli noktalardan biridir. Çünkü Yûsuf Harputû Hazretleri Harput ulemasından dersler alan ve bu bölgede, türbe kitabesinde de belirtildiği üzere, Nakşibendi tarikatı öğretileriyle hareket eden âlimlerimizdendir. Şunu göz önünde bulundurmamız gerekmektedir ki, yapının plan şemasının teşekkülü her ne sebeple olmuş olsa da, bugün itibariyle Sanat Tarihi açısından Anadolu da en nadir plan örneklerinden birine sahip bir türbe bulunmaktadır. Bu da bu yapının korunması ve bilim dünyasına tanıtılması açısından önem arz etmektedir. Kaynakça Arık, M. Oluş, Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri, Türk Tarih Basımevi, Ankara Aslanapa, Oktay, Ortaçağın En Eski Yatılı Bilim ve Kültür Müesseseleri, Türk Kültürü, Ankara , Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap Yay., İstanbul Barkan, Ömer Lütfi, Kolonizatör Türk Dervişleri, Vakıflar Dergisi, sy. II, Ankara Koçak, Aynur, Akyazılı Sultan ve Tekkesine Folklorik Bir Yaklaşım, HBV Dergisi, Ankara Konyalı, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul Kuban, Doğan, Anadolu-Türk Mimarisinin Kaynak Sorunları, İstanbul Noyan, Bedri, Demir Baba Vilâyetnamesi, İstanbul İbrahimgil, M. Zeki, Bulgaristan daki Türk Eserlerinde Duvar Süslemeleri, HBV Dergisi, sy. 43, Ankara 2007.

7 302 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Öngören, Reşat, Osmanlılarda Tasavvuf, Anadolu da Sufiler Devlet ve Ulema (XVI. Yüzyıl), İstanbul Önkal, Hakkı, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara , Anadolu Selçukluları Devri Veli Türbeleri Hakkında Bazı Mülahazalar, Türk Kültürü, sy. 289, Ankara Tuncer, Orhan Cezmi, Diyarbakır Sultan Sücaeddin Türbesi, Ön Asya Mecmuası, sy. 76, Ankara Resim1: Yel değirmeni Yûsuf Rızâ Efendi Türbesi

8 Nebi BUTASIM 303 Resim 2: Yeldeğirmeni Yûsuf Rızâ Efendi Türbesi Kitabesi