RİZE-AYDER YAYLASINDA TURİZM Tourism in R ize-a yder Yayla. Arş.Gör. MEHMET SOMUNCU*

Transkript

1 RİZE-AYDER YAYLASINDA TURİZM Tourism in R ize-a yder Yayla Arş.Gör. MEHMET SOMUNCU* ÖZ Türkiye turizmi son yıllarda önemli aşamalar kaydetmiştir. Buna bağlı olarak da turizm faaliyetleri tekdüzelikten kurtularak çeşitlenmeye başlamıştır. Çünkü ülke, bu çeşitliliği sağlayacak büyük tarihsel, doğal değerlere ve nitelikli insan gücüne sahiptir. Bu çeşitlilik içinde, yayla-köy turizm i, dağ turizmi de gelecek için umut vermektedir. Zaten sözkonusu alanda Türkiye geniş bir potansiyele sahiptir. Doğu Karadeniz Bölümü ndeki Rize-Ayder Yaylası da gelişmekte olan bir turizm merkezidir. Yaylada turizm amaçlı altyapı çalışmaları büyük bir hızla sürdürülmektedir. Ancak yöreye olan aşırı talep ve bu talebi karşılamak için yapılan çalışmalar da bazı olumsuzlukların ortaya çıkmasına neden olmuştur. ABSTRACT Tourism in Turkey has taken important steps in the recent years, so it has got rid of just being sun and beach tourism and began to be variable. This is due to the historical and natural values this country has and the qualifield human power. In this variety yayla-village tourism and mountain tourism gives much hope. Turkey has a big potential in this field. Rize-Ayder Yayla in the Eastern Black Sea Region is a developing tourism center. In the yayla tourism related infrastructure development is going on substantially. But enormous demand to the area and the response to this demand caused some problems to arise. GİRİŞ Türkiye eşsiz doğal güzellikleri ve bu topraklar üzerinde binlerce yıldan beri yaşamış çeşitli uygarlıkların bıraktığı kültürel değerlerle, büyük turizm potansiyeline sahip bir ülkedir. Gereği gibi değerlendirildiği takdirde, yurt ekonomisine büyük katkı sağlayacağı kuşkusuz olan bu potansiyel, ülkenin dört bir yanında bulunmaktadır. Ancak yurdum uzdaki turizm hareketlerine bakıldığında, bu aktivitenin Ege ve Akdeniz kıyılarında yoğunlaştığı görülmek * Ankara Üniversitesi, Dil Tarih-Coğrafya Fak. Coğrafya Bölüm ü, Ankara

2 164 MEHMET SOMUNCU tedir. Öyle ki, sözkonusu sektörde önemli aşamaların kaydedilmeye başlandığı son on yıl gözden geçirildiğinde, turizm yatırımlarının aynı alanlarda toplandığı görülür. Tarihsel ve doğal güzellikler bakımından bu denli zengin olan ülkemizde, turizm faaliyetleri yıllık değil mevsimliktir. Yaz mevsiminin dışında turizm aktivitesi hemen hemen durmaktadır. Özellikle II. Dünya Savaşı ndan sonra, Dünya ekonomisinin önemli gelişme gösteren sektörleri arasında yer alan turizm konusunda ileri düzeyde olan ülkeler, turizm mevsimini uzatmak ve bu etkinliği yılboyu sürdürm ek için çeşitliliği artırma yollarını bularak uygulamaya koymuşlardır. Türkiye de de son yıllarda bu yönde çabalar vardır. Deniz turizminin ya- nısıra, çok yaygın olmamakla birlikte, dağ turizmi, yayla-köy turizmi gibi alanlarda faaliyetler görülmektedir. Turizm Bakanlığı nın konu ile ilgili çalışmaları vardır. Sözkonusu çalışmaların bir sonucu olarak; Artvin/Rize-K açkar Dağı, Artvin-Kafkasör Yaylası, Rize-Anzer Yaylası, Bayburt-Kop Dağı, Gümüşhane- Zigana Dağı, Kars-Sarıkamış Süphan Dağı, Cıbıltepe, Balıklıdağ, Çamurlu- dağ, Ordu-Çambaşı Yaylası, Trabzon-M açka Şolma Yaylası ve Giresun Kümbet Yaylası yöreleri Bakanlar Kurulu nca Turizm M erkezi ilan edilm iştir1. Ayrıca Kayseri-Erciyes Dağı nın doğu bölüm ü de daha önce Bakanlar Kurulu nca turizm merkezi ilan edilmiştir. Bunlar ülke turizm inin geleceği açısından olumlu çabalardır (Bakırcı 1990). Geleneksel yaylaya çıkma hareketi, kimi yörelerde yerini turizm e bırakmıştır ya da bırakma yolundadır. Rize-Ayder Yaylası da bu konudaki önemli yerlerden biridir. Ayder Yaylası, Doğu Karadeniz Bölüm ü nde, Rize-Çamlıhemşin ilçesi sınırları içindedir ve ilçe merkezine 18 km, kıyıdaki ana karayoluna 40 km uzaklıktadır m yükseklikteki yayla, Doğu Karadeniz Dağları nın bir bölümünü oluşturan Kaçkar D ağları nın kuzey yamaçlarında yer alır (Şekil: 1). DOĞAL ÇEVRE Ö ZELLİKLERİ Karadeniz kıyısına paralel olarak uzanan Doğu Karadeniz Dağları, je o lo jik ve jeom orfolojik yönden iç kısımlarla Karadeniz Bölgesi ni ayıran bir dağ kuşağıdır. Batıda Giresun Dağları ile başlayan bu dağ sistemi, doğuya doğru Kaçkar, Güngörmez, Gül ve Karçal Dağı adı altında devam etmektedir. Orta bölümünde granitlerin yerleştiği dağ sisteminin kuzey ve güneyinde Mesozoik volkano-sedim anter form asyonlar yer almaktadır (Atalay ve diğ., 1985). 1 Konuya ilişkin Bakanlar Kurulu Kararı 20 Mayıs 1991 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

3 RİZE-AYDER YAYLASINDA TURİZM 165 Yörede kıyıdan itibaren güneye doğru topografya birden dikleşir. Ayder Yaylası nm da üzerinde bulunduğu Doğu Karadeniz Dağları üzerindeki yüksek tepeler 3000 metrenin üzerindedir (Kaçkar Dağı 3932 m, Güngörmez Dağı 3523 m., Marsis Tepesi 3334 m, Güldağı Boğa Tepesi 3131 m, Karçal Dağı 3415 m). Birkaç kilom etrelik yatay mesafe dahilinde dağ aniden yükselmektedir. Öyle ki, Karadeniz kıyısına kuş uçuşu 50 km kadar güneyde bulunan Kaçkar Tepesi neredeyse 4000 metreye erişmektedir. Kuzey Anadolu orojenik kuşağının kuzey kanadının etek/yamaç kısımlarını teşkil eden saha, K aradeniz e dökülen akarsularla parçalanmış durum dadır. Bu yörede akarsuların aşındırma faaliyetlerini kontrol eden Karadeniz in seviyesinde özellikle Kuaterner de meydana gelen değişmeler ve dağın epiro- jenik hareketlerle yükselmesi, akarsu aşındırmasının seyri ve şiddetini etkilemiştir. Özellikle, yüksek bir silsilenin varlığı ve bu silsilenin yükselmeye uğraması, akarsu aşındırmasının devamlı canlı kalmasına ve akarsularla sahanın derin olarak parçalanmasına neden olmuştur. Nitekim akarsular geçtikleri sahaları m arasında yarmışlardır. Bunun yanında dağın kuzeye, Karadeniz e doğru genel eğimi ise % 8 - % 20 arasında değişmektedir. Akarsuların açmış olduğu vadi yamaçlarının eğimi de % 35 e kadar ulaşmaktadır (Atalay ve diğ., 1985). Bu özellikler dikkate alındığında, yöre topoğrafik yönden hem eğimli, hem de akarsularla çokça parçalanmış durumdadır ve kısa mesafeler dahilinde eğim yönü sık sık değişmektedir. Daha yükseklere çıkıldığında, 2000 metrelerden itibaren buzul şekilleri ile karşılaşılır. Pleistosen in son buzul dönem inde A nadolu da yüksek dağlarda gelişmiş olan buzullar Doğu Karadeniz D ağları nda da etkili olmuş ve topografyada derin izler bırakmıştır. Bu dağlık alanda sirklerin, buzul vadilerinin, moren depolarının ve diğer buzul şekillerinin çok güzel örnekleri görülür. Bunun yanında, Kaçkar doruğunun kuzey yamacında ve güneyindeki başka bir tepenin kuzeyinde halen varlıklarını sürdüren güncel buzullar yeralmaktadır (Erinç 1971, Somuncu 1986, 1988, Tandoğan 1971, 1988). Doğu Karadeniz Bölüm ü nün kıyı kesimi, kuzey bölgelerim iz içinde iklimin en ılıman ve yağışın en fazla düştüğü alana tekabül etmektedir. Yörede lokal iklim koşullarının meydana gelmesinde dağların uzanışı, bakı, yükseklik durumu önemli rol oynamaktadır. Karadeniz kıyısına paralel olarak uzanan doğu Karadeniz Dağları, kuzeydeki nemli hava kütlesinin iç kısımlara ilerlemesini, güneydeki hava kütlesinin de Karadeniz sahiline sokulmasını engellemektedir. Bu yüzden sözkonusu dağ sırasının güneyinde kalan alanlar kontinental, kuzeyinde kalan alanlar ise yarı kontinental ve yarı okyanusal koşullar arzetmektedir.

4 166 MEHM ETSOM UNCU Yıllık ortalama sıcaklık kıyı şeridinde C arasında seyretmektedir (Rize 13.9 C, Pazar 14 C). Kıyıdan itibaren 1000 metreye dek olan kesimin ortalama yıllık sıcaklığı 8-10 C arasındadır. Yıllık ortalama sıcaklığın 6-8 C olduğu alanlar m. arasıdır. 6 C den daha düşük yerleri dar bir şerit halinde Doğu Karadeniz Dağları oluşturmaktadır. Yörede yıllık ortalama yağış miktarı, kıyı kesimi ile yüksek kesimler arasında farklılıklar gösterir. Genel olarak sahilden iç kısımlara ve yükseklere doğru gidildikçe yıllık ortalama yağış miktarı azalmaktadır. Kıyı kesiminde, yıllık yağış, Rize de 2350 mm, Pazar da ise 1991 mm dir. Yaz devresinde yüksek basınç şartları arzeden Karadeniz den, alçak basınç merkezi olan Anadolu ve Basra K örfezi ne doğru genel bir hava akımı mevcuttur. Doğu Karadeniz de nemle yüklü hava kütlesi Kaçkar Dağları na çarparak yükselmekte ve sıcaklığın düşmesi ile de 1000 m etreden sonra görülen sisler oluşmaktadır (Atalay ve diğ. 1985). Doğu Karadeniz Bölüm ü nde iklim özellikleri ve jeom orfolojik faktörlerle vejetasyon formasyonları arasında büyük bir uyum vardır. Yörede 1000 metreye kadar yayvan yapraklı, m arasında yayvan ve iğne yapraklı karışık orm an, m arasında ladin ormanları yer almaktadır. Kıyıdan itibaren 1000 m ye kadar olan ve m arasında ladinlerle karışım yapan belli başlı orman ağaçları, Fagus orientalis (kayın), Alnus barbata, Alnus glutinusa (kızılağaç), Carpinus betulus (gürgen), Tilia rubra (ıhlamur), Ulmus globra, Ulmus montana (Karaağaç), Castanea sativa (Anadolu kestanesi), Quercus dschorochensis (Çoruh meşesi), Acer trauvetteri, Acer cap- padocicum, Acer platanoides, Acer campestre (akçaağaçlar) dır. Yörede ladin sahilinden itibaren görünmeye başlar, ancak 1000 metreden sonra yapraklılarla karışık haldedir metreden sonra ise genellikle saf orm anları meydana getirir. Yaklaşık 2000 metreye kadar devam eden bu katın üstünde ise A lpin çayırlar yer alır (Atalay ve diğ. 1985). AYDER DE YAYLACILIK Ayder Yaylası Çamlıhemşin ilçesine bağlı 4 köyün ortak yaylasıdır. Bu köyler; Güroluk, Kaplıca, Aşağı Şimşirli ve Yukarı Şimşirli dir (Şekil: 1). Ayrıca zamanla buradan toprak satın alarak ev yapmış ve mülk edinmiş olan başka köylerden insanlar da vardır. Bunlar da Aşağı Vice, Yukarı Yice, Sırt ve Mikron (Kavak) yerleşm elerinden kimselerdir. Yaylada yerleşme birim leri Kavron Deresi vadisinin kuzey yamacı boyunca ormandan açma küçük bir düzlükte yer almaktadır. Bu açık alan çok geniş olmadığı ve belirli yerler yerleşmeye uygun durum arzettiği için evler yayla

5 RİZE-AYDER YAYLASINDA TURİZM 167 nın iki başında toplanmıştır. Buralar doğudaki yüksekçe yerde bulunan Yukarı Am barlık Mevkii, buraya göre daha alçakta ve batıda bulunan Aşağı Am barlık M evkii dir. Evler bu iki yerde kümelenmiş durumdadır. Sözkonusu yerler arasındaki konuma sahip olan Orta Am barlık M evkii nin büyük bölümü boştur. Burası çığa açık bir alan olduğu için halk ev yapmaktan kaçınmıştır. Bu alanda yayladaki hayvanlara yem olarak verilmek üzere çayır yetişmektedir. Yaylanın kuzeyinden gelen Kavron Deresi'ne dökülen akarsu Aşağı Am barlık la Orta Ambarlık Mevkii nin doğal sınırıdır. Orta Ambarlık la Yukarı A m barlık M evkii nin sınırı ise yapay bir sınırdır (Şekil: 2). Güroluk ve Yukarı Şimşirli köylerinin evleri Aşağı Am barlık ta, Kaplıca ve Aşağı Şimşirlik köylerinin evleri ise Yukarı A m barlık ta yer almaktadır. Geleneksel yayla evleri tek katlı ve iki katlıdır. Tek katlı olanlar ahşaptandır. İki katlı olanların ise alt katı taştan, ikinci katı ahşaptandır. Yörede temel granit olduğu ve ve kolay temin edildiği için bu evlerin taş kısmında granit kullanılmaktadır. Evler beşik çatı tipine sahip olup üstü saçla örtülmüştür. Ancak yayladaki bu durum, ulaşımın kolay hale gelmesinden sonra değişmiştir. Briket, tuğla gibi yapı m alzemeleri ahşaba nazaran daha ucuz ve dayanıklı olması nedeniyle tercih edilmiştir. Bu da yayladaki evlerin güzelliğinin ve hom ojenliğinin bozulmasına neden olmuştur. Turizm olgusunun da bu bozulmada payı büyüktür. Yaylaya Nisan ortalarında çıkılmakta, Ekim sonunda ise köye dönülm ektedir. Ancak bu zaman aralığında yaylaya çıkanların tamamı Ayder de kalmamaktadır. Çünkü köylerden Ayder Yaylasına çıkanlar, burada kısa bir süre kaldıktan sonra daha yüksekteki yaylalara hayvanlarıyla birlikte gitmektedirler. Ayder; Kavron, Ceymakcur ve Palakçur Yaylaları na çıkışta bir basamak gibidir. Bu özelliğinden dolayı Ayder aslında coğrafi olarak bir yayla değil mez- raadır (Tandoğan 1970, 1979, 1988). Ancak pratikte burası yayla olarak adlandırılmaktadır. Yayladaki nüfus hakkında birşey söylemek yanıltıcı olur kanısındayız. Çünkü Ayder, geleneksel yayla işlevinin yamsıra turizm fonksiyonuna da sahip bir yerdir ve nüfus çok değişkendir. Bunun yanında güvenilir bir istatistik de bu lunmamaktadır. Yaylanın yerli nüfusunda bile yıldan yıla değişkenlik olm aktadır. Çünkü geleneksel yayla yaşamı önemini giderek yitirmektedir (Grötzbach 1984). Mayıs sonu ve Haziran başlarında daha yukarıdaki yaylalara gidenlerin kim ileri Ayder deki evlerini kapatırlarken, kim ileri de kapatmayıp buradaki evde aileden bir ya da birkaç kişi kalmaktadır. Bunun nedeni; Yaylanın özelliğinden ileri gelmektedir. Öncelikle Ayder den daha aşağıda bulunan yerleşme yerlerinden buraya dek ulaşım kolaydır. Böylece yayla ile sürekli yerleşmeler

6 168 MEHMET SOMUNCU arasında birçok yönden rahatlıkla ilişki sağlanmaktadır. Köylerde çay tarımı yapılmaktadır. Gerek hasat zamanlarında, gerekse çayla ilgili diğer işlerin yapılabilmesi için zaman zaman köye inilmesi gerekmektedir. Bu gidiş gelişler için ulaşım kolaylığı ve yakınlık nedeniyle Ayder daha avantajlı bir duruma sahiptir. B ir diğer konu; Önceden de belirtildiği gibi Ayder, turizm fonksiyonuna sahip bir yerdir. Ayder de evi olanların büyük bölüm ü de çeşitli şekillerde turizmin içinde yer almaktadırlar. Yayla evlerinin bir kısmı ev-pansiyon biçim inde bir işleve sahiptir. Yani yaylaya gelen yerli halk hem kendi evlerinde yaylacılık faaliyetlerini sürdürürlerken hem de evlerinin bir bölümünü turistlere kiralamaktadırlar. Bütün bu saydığımız özelliklerden dolayı Ayder in önemi daha da belirginleşmekte ve aynı zamanda aşağıdaki yerleşmelerle daha yukarıdaki yaylalar arasında bir basamak görevi gördüğü açıkça ortaya çıkmaktadır (Tandoğan 1970, 1979, 1988). Ağustos sonu ve Eylül başlarında yukarıdaki yaylalardan tekrar Ayder e inilmektedir. Buraya gelindiğinde bir sonraki yılın bahar mevsimi için hayvanlara ot biçilip depo edilmektedir. Çünkü baharda Ayder e çıkıldığında çevrede hayvanların yiyebileceği çayır vs. henüz yeterince boylanmamıştır. Yayladaki son işler de bitirildikten sonra, Ekim sonunda köye dönülmektedir (Tandoğan 1970, 1979). Kışın turizm amacıyla da olsa yaylada kimse kalmamaktadır. Yayladaki hayvanların % 90 nını büyükbaş hayvanlar oluşturmaktadır. Bunlar için çoban tutulmamakta, bu işi çocuklar ve yaşlılar yapmaktadırlar. Hayvanlardan elde edilen süt, yoğurt, peynir, yağ gibi ürünler daha çok herkesin kendi ihtiyacı içindir. Ayder yaylasında arıcılık da yapılmaktadır. Arıcılığın m odern yönetmelerle yapılmasının yanısıra, kara kovan olarak adlandırılan eski tip kovanlarla da yapılmaktadır. Geniş ağaç gövdelerinin içi oyularak elde edilen kovanlar yüksek ağaçların tepesine yerleştirilmektedir. Bunun nedeni; özellikle ayıların kovanlara zarar vermesini önlemektir. AYDER YAYLASINDA TU RİZM İN GELİŞİMİ 1955 yılma kadar aşağıdaki köylerden Ayder Yaylası na dek yol yoktu. Bu yıldan itibaren yaylaya kadar yol açılmış ve böylece gerek aşağıdaki köylerle, gerekse kıyıdaki ana karayolu ile Ayder in bağlantısı sağlanmıştır (Şekil: 1). Buna rağmen yayla henüz turizm fonksiyonuna sahip değildi. Ayder de turizm aktivitesinin başlaması 1960 yılından itibaren olmuştur. Çünkü yayla içerisinden doğal yolla çıkan sıcak sudan kaplıca tedavisinde yararlanmak üzere iki kaplıca binası inşa edilmiştir. Bu binaların yapılmasıyla birlikte yöre dışından insanların buraya geldikleri görülür. Bu da Ayder de ilk düzenli tu

7 RİZE-AYDER YAYLASINDA TURİZM 169 rizm hareketinin başlangıcı olmuştur. Doğal olarak dışardan gelenlerin konaklama ihtiyacını karşılamak için pansiyon/otel gibi yerler yapılmaya başlanmış ve bunların sayısı giderek artış göstermiştir. Böylece Ayder, yayla işlevinin yamsıra turizm fonksiyonuna da sahip bir yer olma özelliği kazanmıştır. Buradaki kaplıcanın tanınmaya ve konaklama imkanlarının artış göstermeye başlamasıyla birlikte dışarıdan gelenlerin sayısında da her yıl artış olmuştur. Buna bağlı olarak otellerin sayısı ve yatak kapasitesi çoğalmış, fırın, bakkal, lokanta, kahvehane, PTT gibi hizmet birim leri açılmıştır. Ancak bugün bile otel ve lokantalar düşük kalitede olup turistik niteliğe sahip değillerdir. Günümüzde Ayder Yaylası nda 600 civarında yatak kapasitesi vardır. Bunun yanında inşası devam eden otaller bulunmaktadır. Yaylanın köylerle, Pazar ve Rize ile ulaşımını sağlayan otobüs şirketi mevcut olup yayla mevsiminin başlamasıyla birlikte günün belirli saatlerinde, düzenli aralıklarla kıyı ile Ayder arasında seferler yapmaktadır. Yaylada PTT dışında 1 fırın, 6 bakkal, 3 kahvehane ve 3 lokanta bulunmaktadır (Şekil: 2). Kıyıdan Ayder in bağlı olduğu köylere dek asfalt yol yapılmıştır. Yol yapım çalışmaları sürdürülmekte olup 1992 yılı sonuna kadar asfalt yolun yaylaya ulaşması beklenmektedir. Ayder de turizmin önem kazanmaya başlamasıyla birlikte elektrik ihtiyacını karşılamak amacıyla bir jenaratör getirilmiştir yılında ise elektrik ana şebekeye bağlanmıştır. Günümüzde Ayder Yaylası yalnızca termal turizm in yapıldığı b ir alan olmayıp aşağıda da açıklanacağı gibi turizm çeşitliliği olan bir yerdir. Son yıllarda Karadeniz Bölgesi nin Ege ve Akdeniz kıyılarına alternatif bir bölge olarak seçilmesi ve büyük kent insanlarındaki, tatilde kalabalık kıyı kesimlerine gitmek yerine, sakin ve bozulmamış doğal güzelliklere sahip yaylalara, dağlara gitme düşüncesi, özellikle Doğu Karadeniz Bölüm ü nü çekici hale getirmiştir. Yemyeşil, gür orm anları, coşkun akarsuları, çağlayanları, yaban hayatı ve mütevazi yayla yaşamı ile de Ayder Yaylası bu konuda yörede ön plana çıkan yerlerden biri durumuna gelmiştir. Ayder in en büyük avantajı; Turizme yeni değil, en az otuz yıl önce başlamış olmasıdır. Bu nedenle de yayla, yalnızca kendi içinde değil, çevresindeki dağlarda ve diğer yaylalardaki turizm hareketinin merkezi niteliğindedir. Çünkü turizmin temeli olan, ulaşım, konaklama gibi altyapı imkanlarıyla, gelenlere verilecek diğer hizmetler bu yayla kuşağında yalnızca Ayder Yaylası nda mevcuttur (Somuncu 1989). TU RİZM İN GÜNÜM ÜZDEKİ DURUMU Sağlık Turizmi Ayder Kaplıcası Doğu Karadeniz Bölüm ü nün tek kaplıca kaynağıdır (Ülker 1988). Yukarıda da belirtildiği gibi, yaylaya dek yolun ulaşmasından ve

8 170 MEHMET SOMUNCU 1960 yılında iki kaplıca binasının tamamlanmasından sonra buraya yoğun bir talep başlamıştır. Ancak önceleri kaplıca suyunun akım değerinin düşüklüğü ve mevcut iki kaplıca binasının küçük olması, bir süre sonra bu talebi karşılamaktan uzak kalmıştır. Önceleri iki kaplıca binasından birinde suyun sıcaklığı 47 C olup, akım değeri 0.5 lt/sn, diğerinde ise sıcaklık 33 C, akım değeri ise 2 lt/sn idi. Bütün bunlar gözönüne alınarak yöre halkı tarafından suyun akım değerinin artırılması amacıyla girişimlerde bulunulmuş ve bu girişimler sonucu MTA Genel M üdürlüğü nce sondaj çalışmaları başlatılmış ve çalışmalar 1986 yılında tamamlanmıştır. Yapılan sondajlarla temeldeki granitler içerisinde 211 metreye dek inilmiş ve gerek sıcaklık, gerekse akım değeri bakımından nitelikli su elde edilmiştir. Şu anda yayladaki kaplıcalar 3946 kişi/gün banyo kapasitesine ve 16.5 lt/sn akım değerinde suya sahiptir. Su sıcaklığı 55 C, ph 8, radyoaktivite 21.4 Eman/litredir. Su sodyumlu, sülfatlı ve radyoaktif bileşime sahiptir. Kaplıca suları romatizmal hastalıklara, kan dolaşımı v ek alp hastalıklarına, kadın hastalıklarına, sinir sistemi uyarılmasına olumlu etki yapmaktadır (Ülker 1988). Bunun yanında Rize II Özel idare M üdürlüğü nce Orta Ambarlık Mevkii nde modern bir kaplıca tesisi inşa edilmiş ve hizmete açılmak üzeredir. Ayder e kaplıca tedavisi için gelenler daha çok Doğu Karadeniz Bölümü - nde yaşayanlardır. Bunun yanısıra, daha önce yörede yaşamış, sonradan A n kara, İstanbul, İzm ir gibi büyük kentlere göç etmiş olanlar da kaplıca tedavisinden yararlanmak amacıyla yaz mevsiminde yaylaya gelmektedirler. Ayrıca kaplıcalardan tedavinin dışında, banyo amacıyla yaylaya gelen yerli halk ve diğer konuklar da yararlanmaktadırlar. Yaylaya çıkma hareketi ekonomik bir faaliyet gibi görünse de, bunda Anadolu insanının eskiden beri yaz mevsiminde serin ve temiz havası olan yüksek kesimlerde bulunma isteğinin de payı büyüktür. Yani geleneksel yaylaya çıkma faaliyeti bir ölçüde kalimatizm olarak adlandırılan dağ ikliminde ya da diğer bir deyimle sağlıklı iklimde bulunma isteğinden de kaynaklanmaktadır. Ayder Yaylası nda bu zaten yerli halkın yaşama biçimidir. Bunun dışında, önceden yörede yaşayıp daha sonra başka kentlere göç etmiş olanlar, yine bu amaçla yaz mevsiminde yaylaya gelmektedirler (Grötzbach 1984). Bu şekilde dışarıdan gelenlerin bazıları yaylada bulunan kendi evlerinde kalırlarken, kimileri yakınlarının yanında, böylesi bir olanağı bulunmayan ve çok az bir b ö lümü teşkil edenler ise otellerde kalmaktadırlar. Ayder Yaylası na bu amaçla gelenlerin vç yukarda sözü edilen grubun dışında kalanlar, yine başka kentlerde, özellikle de büyük kentlerde yaşayanlar ve yabancılardır. Bunlar da tavsiye üzerine ya da çeşitli yerlerden edindikleri bilgiler sonucu gelmektedirler. Bu grupta yer alanlar, sağlıklı iklimde bulun

9 RİZE-AYDER YAYLASINDA TURİZM 171 manın dışında, yayla yaşamını görmek, o yaşantının içinde yer almak isteğinden dolayı Ayder e gelmektedirler. Dağ Turizmi Kaçkar Dağları yerli ve yabancı dağcıların ilgisini çeken önemli bir dağ sporları merkezidir. GB-KD yönünde uzanan bu silsile, Kaçkar Dağı (3932 m), Bulut Dağı (3562 m) ve Altıparmak Dağı (3492 m) olmak üzere üç bölüme ayrılır (Şekil: 3). Burada kaya tırmanıcılığı, kar ve buzul tırmanıcılığı gibi Alpinizm in bütün stillerini uygulamak mümkündür (Koksal 1988). Kaçkar, Bulut ve Altıparmak Dağları na tırmanışta Ayder Yaylası başlangıç yeri durumundadır. Yöreye gelen dağcılar önce Ayder de konaklayıp dinlendikten ve gerekli hazırlıkları tamamladıktan sonra buradan yürüyüşe geçerek daha yukarıdaki kamp alanlarına ulaşırlar (Şekil: 3). Trekking olarak adlandırılan dağ yürüyüşçülüğü, gelişmiş ülkelerde, genç, yaşlı, büyük kitlelerin ilgi duyduğu bir spordur. Ayder Yaylası, dağların belirli yüksekliklerine, çevredeki yaylalara, yollarla, patikalarla bağlanmıştır. Bu nedenle de dağ yürüyüşçülüğü yapmak isteyenler için bu çevre ideal parkurlara sahiptir (Kaçar 1983), (Şekil: 3). Fazla sisli ya da yağışlı olmayan bir havada sözkonusu yollarda ya da patikalarda yerli-yabancı birçok insanı sırt çantalarıyla daha yükseklere tırmanırken veya buralardan dönerken görmek mümkündür. Yürüyüşçüler bu etkinliklerini günübirlik, yani çevrede ilgi duydukları yerlere gidip tekrar yaylaya dönme şeklinde gerçekleştirdikleri gibi, birkaç gün daha yükseklerde gezinti yapıp tekrar Ayder e dönm ek şeklinde de yapmaktadırlar. Yaz mevsiminde yürüyüş biçim inde gerçekleştirilen bu faaliyet kış mevsiminde de yeni yeni kayaklı turlar şeklinde yapılmaktadır. Doğu Karadeniz Bölümü, gerek doğal yapısı, gerekse insan yaşamı bakımından bilim adamlarının da çok ilgi duyduğu bir yöredir. Kaçkar Dağları özellikle flora ve fauna konusunda çalışanların ilgisini çekmektedir (Somun- cu 1989). Bütün bunların yanında Ayder Yaylası hafta sonları, çevre il ve ilçelerden rekreasyon amacıyla gelenlerin akınına uğramaktadır. Gelenlerin çoğunluğu da günübirlikçilerdir. Çok az bir bölümü kalacak yer bulabildikleri takdirde hafta sonu tatillerini burada geçirmektedirler. Kimi zaman yayladaki araç sayısı ve trafik adeta kentleri andırmaktadır. Tüm bu özellikler gözönüne alındığında, Ayder gerçek anlamdaki yayla özelliğini büyük öçüde yitirmiş, önem li bir turizm merkezi özelliğini kazanmıştır denilebilir. Ancak yayladaki turizm gerek ulusal, gerekse uluslararası düzeydeki turizmle bütünleştirilememiştir (Grötzbach 1984). Bugünkü haliy

10 172 MEHMET SOMUNCU le Ayder, çekicilikler ve sunduğu olanaklarıyla, yabancılara da hizmet vermektedir. Ancak ağırlıklı olarak iç turizm talebini karşılamaktadır. TURİZM İN YARATTIĞI ÇEVRE SORUNLARI Yurdumuzda yayla ve kaplıca turizminin en önemli merkezlerinden birisi olan Ayder de, turizmin başlamasından bu yana plansız, programsız bir gelişme olmuştur. Yaylada bu aktivitenin yarattığı en önemli sorun; çarpık yapılaşmadır. Daha önce de belirtildiği gibi, buraya yol ulaşana dek meskenler tümüyle ahşaptan ve yörenin karakteristiğine uygundu. Yolun yaylaya ulaşması sonucu, kaplıcaya gelenlerin konaklama talebini karşılamak amacıyla pansiyon ve oteller yapılmaya başlamıştır. Ancak bunlar yapılırken de geleneksel yapı şekli gözetilmeden, beton, çok katlı binalar yapılma yoluna gidilmiştir. Bugün özellikle Aşağı Ambarlık Mevkii, adeta büyük kentlerdeki gecekondu semtlerini andırmaktadır. Yaylada tek katlı şirin ahşap evlerin yanında 4-5 katlı beton bloklar yükselmektedir. Bütün bunlar aslında turizm adına yapılan yanlışlıkların ileride ne gibi sonuçlar getireceği bilinmediğinden ya da gö- zardı edildiğinden olmaktadır. Yeni yapılan kaplıca binası m odern anlamda ihtiyaca cevap vermek amacıyla düşünülmüş olsa da, mimari tarz bakımından yine yörenin karakterine aykırı bir görünüm arzetmektedir. Aynı zamanda bina için yer seçiminde de isabetli bir karar alınmadığı kanısındayız. Çünkü konum olarak bina yaylanın ortasına oturtulmuştur. Yörenin turizm potansiyeli gözönüne alınarak Ayder Yaylasının bir bölümü Bakanlar Kurulu nun 9 Nisan 1987 tarih ve 87/11608 sayılı kararı ile Kaplıca Turizm M erkezi ilan edilmiştir. Sözkonusu karar 9 Nisan 1987 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu karara ilişkin olarak turizm merkezi ilan edilen bölümün 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planı ile 1/1000 ölçekli Uygulama İmar Planları yapılmıştır. Ancak bazı aksaklıkların ortaya çıkması üzerine mevcut planlar üzerinde yeniden düzenlem eler yapılmıştır. Bütün bu olumlu çabaların yanında Ayder Yaylası nı gelecekte yine de bazı tehlikeler beklemektedir. Öncelikle, turizm merkezi kararında yaylanın tümü bu kapsama alınmamıştır. Aşağı Am barlık Mevkii tümüyle bu kapsam dışında bırakılmıştır. Yayladaki evlerin ve turistlere hizmet veren birim lerin büyük bölümü bu mevkiide bulunmaktadır. Aynı zamanda Yukarı Am barlık M evkii nin de bir bölüm ü yine bu kapsam dışında tutulmuştur. Turizm merkezi ilan edilen yer ise bu iki mevkii arasında kalan ve yaylanın en güzel manzarasına sahip olan Orta Am barlık Mevkii dir. Burası da birkaç ev ve Aşağı Am barlık a yakın olan kısımdaki oteller hariç tutulursa, el değmemiş boş bir alandır (Şekil: 2).

11 RİZE-AYDER YAYLASINDA TURİZM 173 Bakanlar Kurulu Kararı Kaplıca Turizm Merkezi esasına dayandığı için, kaplıcaya yakın olan ve yeni bir imar faaliyeti için uygun olan yaylanın boş kesimi bu kapsama alınmıştır. Ancak gelecekte Ayder Yaylası nın önemli bir turizm merkezi olması -ki bu mümkündür- düşünülürse, yaylanın tamamının turizm merkezi kapsamına alınmasının daha olumlu olacağı kanısındayız. Çünkü şu anda Aşağı ve Yukarı Am barlık Mevkiileri yayla görünümünden daha çok, kent manzarası göstermektedir. Bu nedenle yalnızca yaylanın orta bölümünün planlı bir yapılaşmayı öngörmesi sorunu çözmemektedir. Uzun vadeli ve geniş kapsamlı bir turizm planlaması düşünüldüğünde, bundan sonraki yapılaşmanın planlı bir biçim de olması, bunun yanında yine aynı çevçevede mevcut alanların da iyileştirilmesi gerekmektedir. Turizm merkezi için yapılan Nazım Plan ve imar Planı da kamuoyunda tartışmalara yol açmıştır. Bu tartışmaların kaynağı da yapılan planlamanın ve amaçlarının doğru kararları içerip içerm ediği konusudur. Turizmin yapılabilmesi için tesis gereklidir. Ancak yapılacak tesisler de uygun koşullarla, uygun olan yerlere yapılmalıdır. Çünkü bir yere gelen turist oradaki tesis için değil, öncelikle o yerin çeşitli güzelliklerine ya da çekiciliklerine gelmektedir. Bugün, turizm merkezi ilan edilen kesim, yaylada güzel manzarası ile bozulmadan kalmış tek alandır. Ayrıca Ayder i karakterize eden tek yer de burasıdır. Ayder Yaylası ile ilgili tanıtıcı yayınlara buranın fotoğrafları konmaktadır. Televizyon programlarında buraya ait görüntüler yer almaktadır. Mevcut planda ise burası için yoğun kullanım alanları ve yapılaşma öngörülmektedir. Böylece yapılması düşünülen şey; B irçok olumsuzluklar içeren eskinin tam ortasına bir yenisinin eklenmesinden başka bir şey olmayacaktır. SONUÇ Gerek konumu, gerekse çekicilikleri ile Ayder Yaylası gelecekte Türkiye nin önemli turizm m erkezlerinden birisi olmaya adaydır. Ancak mevcut olanakları en iyi biçim de değerlendirip doğayı bozmadan, kısa vadeli çıkarlar yerine uzun vadeli çıkarlar için yatırım yapılmalıdır. Bunun yanında Ayder'- in geleceği için alınması gerekli acil önlem ler şunlardır: Öncelikle yaylanın tamamı turizm merkezi kapsamına alınmalıdır. Bundan sonra yeni bir planlama yapılmalı ve bu planlamada Orta Am barlık Mevkii bugünkü şekliyle bırakılmalıdır. Yeni tesisler için ise Yukarı ve Aşağı Am- barlık M evkiilerinde yer belirlenmelidir. Yapılacak yeni bina ve tesisler ise kesinlikle yaylanın geleneksel mimari karakterine uygun olmalıdır. Ayrıca buralardaki yaylanın görüntüsünü bozan yapıların iyileştirilmesi mutlaka sağlanmalıdır. Böylece Ayder Yaylası daha güzel bir görünüme kavuşacak, gelecek turistlere daha iyi hizmet verilecek ve gerek yöre, gerekse ülke ekonomisine daha fazla katkı sağlanacaktır.

12 YARA RLAN ILAN KAYNAKLAR: ATALAY, İ.-TETİK, M. YILMAZ, Ö. (1985): Kuzeydoğu Anadolu nun Ekosistemleri. Ormancılık Arş. Enst. Yay. Teknik Bülten Serisi No: 141. Ankara. BAKIRCI, M. (1990): Doğu Karadeniz'de Yayla Turizmi. Turizm Dünyası Derg. Yıl: 2. S. 15. s: ERİNÇ, S. (1971): Jeom orfoloji II. İst. Üniv. Yay. No: Coğ. Enst. Yay. No: 23. İstanbul. GRÖTZBACH, E. ( ): Spatial Structure and Development Prospect o f Tourism in the Black Sea Region of Turkey. Ege Coğrafya Derg. S: 2. s: KAÇAR, S. (1983): Doğu Karadeniz Dağlarında Yürüyüş Turları. Anadolu Dağcılar Birliği 83. ADB. Yay. s: Ankara. KÖKSAL, A. (1988): Karadeniz Bölgesinin Turizm Coğrafyası. Birinci Tarih B o yunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986). Samsun. SOMUNCU, M. (1986): Türkiye nin Yaşayan Buzulları. TÜBİTAK Bilim ve Teknik Derg. C : 19. S: 221. s: 1-3. SOMUNCU, M. (1988): Türkiye deki Güncel Buzulların Bazı Jeom orfolojik Özellikleri. ODTÜjSpor M üdürlüğü, Dağcılık ve Kış Sporları Kolu 25. Yıldönümü Dağcılık Sempozyumu Bildirileri (9-10 Nisan 1988). ODTÜ Sağlık, Kültür ve Spor Daire Bşk. Yay. Ankara. SOMUNCU, M. (1989): The Kaçkar Mountains o f the Eastern Black Sea C oast. Image. Published by TÜTAV. Issue 26: TANDOĞAN, A. (1970): Çayeli ve Pazar İlçelerinde Yerleşme-Mesken Tipleri ve Nüfus DTCF. Derg. C. X X V III. S: 3-4. s TANDOĞAN, A. (1971): Çayeli-Pazar Yöresinin Fiziki Coğrafyası. Ank. Üniv. DTCF. Coğ. Arş. Derg. S: 3-4. s: TANDOĞAN, A. (1979): Çayeli ve Pazar İlçelerinin Ekonomik Yapısı. Ank. Üniv. DTCF. Derg. C. X X IX. S: 1-4. s TANDOĞAN, A. (1988): İncesu Vadisinde (Çayeli) Coğrafya Gözlemleri. Ank. Üniv. DTCF. Coğ. Arş. Derg. S: 11 s: ÜLKER, i. (1988): Türkiye de Sağlık Turizmi ve Kaplıca Planlaması. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. No: Kültür Eserleri Dizisi No: 129. Ankara.

13 RİZE-AYDER YAYLASINDA TURİZM 175

14 176 MEHMET SOMUNCU

15 RİZE-AYDER YAYLASINDA TURİZM 177 AYDER ÇEVRESİNDE YAYLALAR, GEZİ YOLLARI VE KAMP ALANLARI ITo plu ca Y. Avuçur S u lta n Y. AYDER YAYLASI pala kç ur t [Ac vicak Y ^Tukane«ymakcur Y. Ovanot Y. Yukarıamlakit Y. Kör a hm «t \Mah. Ilg unlar M ak H a s ta f Y. 0«n iz 0/ EŞYUKSELTİ ESRİLERİ BA Ş LIC A AKARSULAR YOLLAR v «PATİKALAR KAMP YE R LE R İ KÖYLER 3932 YÜKSELTİ DEĞERLERİ MAHALLELER 1 i l * * Km- SEKİL - 3

16 Foto: 1 Ayder yaylasının genel görünüşü. Foto: 2 Orta Ambarlık Mevkiindeki tipik yayla meskenleri.

17 Foto: 3 Yaylada tek katlı ahşap evlerin yanında 4-5 katlı beton binalar yükselmektedir. Foto: 4 Ayder Yaylası yollar ve patikalarla çevredeki yaylalara bağlanmaktadır. Bu yollarda sık sık gezinti yapan gruplarla yaylacıları birarada görmek mümkündür.

18

19