ETİK İLKELER. Doç.Dr. Süleyman KALELİ Tıp Fakültesi Öğr.Üyesi

Transkript

1 ETİK İLKELER Doç.Dr. Süleyman KALELİ Tıp Fakültesi Öğr.Üyesi

2 Etik kutsaldır; çünkü aynı kıymette eşi yoktur ve başka hiçbir çeşit kıymetle ölçülemez. ATATÜRK 2

3 Etik ilkeler Özerklik, Yararlılık; Zarar Vermeme, Dürüstlük, Gizlilik, Adalet Sadakat. 3

4 DÜRÜSLÜK ve DOĞRULUK İLKESİ Bu iki ilke, hasta ve ailesine gerçeği söyleme, dürüst olma, yalan söylememe zorunluluğunu getirir. İnsanlar kendileri hakkındaki gerçeği öğrenmeye ve yalan söylenilmemesi hakkına sahiptir. Böylece sağlık personeli, hasta ve ailesi arasındaki ilişkilerin, dürüst, güvenilir bir ortamda kurulması sağlanır. 4

5 Dürüstlük ilkesi uygulamada doğruyu söylemekle ilişkilidir. Doğruluk, yaygın bir şekilde, evrensel bir erdem olarak kabul edilmektedir. Çoğumuza çocukken her zaman doğruları söylememiz gerektiği söylenmiştir. 5

6 Filozoflar, genel olarak, açıklığı ve dürüstlüğü savunmaktadır. Ebelik literatüründe filozofların görüşlerine sık sık yer verilir. Immanuel Kant ve John Stuart Mill gerçeğin söylenmesinde hemfikirdir. 6

7 Ebelik literatürü dürüstlüğü bir erdem olarak görüp teşvik etmekte ve doğruyu söylemenin de ebelerin önemli bir görevi olduğunu kabul etmektedir. Ancak sağlık bakım profesyonellerinin bakış açılarında bazı farklılıklar mevcuttur. Biyoetikçiler her durumda kesinlikle doğruların söylenmesi gerektiği konusunda hemfikir değildirler. 7

8 Sağlık personeli hastasının güvenini kazanmamışsa bakımdan beklenen başarı elde edilmemiş olur. Bu ilke ile bakım ve tedavi girişimlerinde hasta ve ailesini bilgilendirip izin alınarak çok önemli yasal ve ahlaki bir zorunluluk da yerine getirilmiş olur. 8

9 En basit anlamıyla, kamu görevlilerinin kamusal işleri yerine getirirken tarafsızlık, nesnellik ve dürüstlük ilkeleri çerçevesinde bulundukları makamı kişisel, özel, maddi veya partizan bir kazanç için kullanmaktan çekindikleri bir yönetim anlayışı nı ifade eder. Başka bir ifadeyle, etik ilke ve değerlere dayanan ve işleyişinde bu ilke ve değerlere işlerlik kazandıran yönetim biçim ve anlayışıdır. 9

10 Dürüstlük, doğruluğu içerir, ama ondan farklı bir kavramdır. Doğruluk gerçeği söylemek, yani sözlerimizi gerçeğe uydurmaktır. Dürüstlük ise,gerçeği sözlerimize uydurmak, yani sözümüze bağlı kalmak ve beklentileri gerçekleştirmektir. Dürüstlüğü kanıtlamanın en iyi yollarından biri, o sırada yanımızda olmayan kişilere sadakat göstermektir. 10

11 Ebelerin doğruyu söylemesinin gerekliliğini pek çok açıdan destekleyebiliriz. Doğruyu söylemek saygıya, açık iletişime, güvene ve sorumluluğun paylaşılmasına yol açar. Bu kavram, tüm profesyonel ebelik etik kodlarında desteklenmektedir 11

12 Bu ilke tıbbi etiğin çeşitli uygulama alanlarında farklı biçimlerde görülmekle birlikte her birinde merkezi bir yerde bulunmaktadır. Ebe - hasta ilişkisi bağlamında hiç bir etik ilkenin ebeye hastasını aldatma hakkını vermediği açıktır. Ebe hem hastasıyla olan sözleşmesinde (aktinde), hem de uygulayacağı tanıda ve tedavide hastasını aldatmamalıdır. 12

13 Çünkü her türlü ahlakın temeli toplumsal sözleşmedir ve herkes ona uymak zorundadır. Ancak bir hastalığın kötü gidişi (vahim prognoz) hastaya "bir idam hükmü gibi" açıklanamaz. 13

14 Batı kültürlerinde bunu hastadan gizlemek ebeye sorumluluk getirirken, bizim yasal düzenlemelerimiz bu durumun hastaya sadece hissettirilmesini, ama yakınlarına açıkça söylenmesini gerektirmektedir. 14

15 Filozof Martin Buberin, fikirlerinin genel olarak değerlendirilmesi sonucunda insanlar arasında engeller olmadığında gerçek iletişimin ortaya çıkabileceği görüşüne varılır. Yalan söylemek ya da aldatmak insanlar arasında engel oluşturur ve sadece anlamlı iletişimi değil aynı zamanda ilişkilerin kurulmasını da engeller. 15

16 İletişimin ebe-hasta ilişkisinin temel taşı olduğu düşünüldüğünde, ebelerin hastalarla etkin iletişime girebilmek için dürüst davranmaları gerektiği yönünde bir görüş belirtilebilir. 16

17 Dürüstlük ilkesinin ihlali saygının eksik olduğunu gösterir. Yalan söylemek ya da bilgi vermekten kaçınmak ebenin ve sürece dahil olan diğer kişilerin görevlerinin hasta üzerinde ya da en azından hastanın özerkliği üzerinde bir önem taşıdığını gösterir. 17

18 Jameton, başka insanları kontrol etme adına bilgiyi manipüle etmenin insanları kontrol etmek için zor kullanmak gibi olduğunu söylemektedir. Aslında bu durum bireylerin verilecek kararlara eşit bir şekilde katılmasına engel olur. Hastanın yararı için kullanıldığında parentalizm; hastanın aleyhinde kullanıldığında ise sahtekarlık halini alır. 18

19 Jameton, ayrıca, başkalarını aldatmanın gereksiz bir sorumluluk kabulüne neden olabileceğini belirtir. Talihsiz durumlar ortaya çıktığında, aldatmadan sorumlu olan kişinin ortaya çıkan sonuçların sorumluluğunu üstlenmesi beklenecektir. Diğer yandan, doğrunun baştan söylendiği durumlarda olumsuz şeyler gerçekleştiğinde sorumluluk o anki şartlara bağlanabilecektir. 19

20 Doğruyu söylemek güven oluşturur. Hastaların ebelere ve diğer sağlık çalışanlarına güvenmeye devam etmeleri noktasında doğruyu söylemenin elzem olduğu ileri sürülebilir. İlişkiye duyulan bu güven sayesinde hastalar özerkliklerinden bir süreliğine de olsa vazgeçebilir ve sağlık bakım ihtiyaçlarının karşılanması için yardım arayabilir. Bu güven olmazsa, hasta-ebe ilişkisi ciddi şekilde zarar görür. 20

21 Dürüstlük, Amerikan Hastaneler Birliği (AHA) tarafından Hasta Hakları Bildirgesinde (1973; 1992'de düzeltilmiştir) istenilen bir durum olarak tanımlanmıştır. Bu belgeye göre, hastaların teşhis, tedavi ve hastalığın prognozu ile ilgili konularda kendilerinin anlayabileceği bir dilde tam ve güncel bilgileri elde etme hakkı bulunmaktadır. 21

22 Her ne kadar bu durum doktorların bilgi verme sorumluluğu ile ilişkili olsa da, ebeler için de bazı sonuçları vardır. Hastaların savunucusu olarak ebeler. hasta haklarının gözetilmesinin sağlanmasından sorumludur. 22

23 Diğer ilkelerde olduğu gibi, dürüstlük ilkesinde de ebelik literatürü ile tıbbi literatür arasında oldukça büyük bir farklılık vardır. Sağlık hizmetlerinin neredeyse tamamının disiplinlerarası bir çaba olduğu ve hastalara bilgi vermenin hem ebeleri hem de doktorları ilgilendirdiği düşünüldüğünde tıbbi bakış açısını anlamamızda yarar vardır. 23

24 Doktorlar, çoğu zaman, hastaların kötü haberler duymak istemediği ve doğru bilgilerin onlara zarar verme ihtimalinin bulunduğu şeklinde bir görüşe sahiptir. Bazı doktorlar iyilik yapma adına hastalara bilgi vermeksizin ya da doğrudan yalan söyleyerek hareket eder. Lipkin, doktorların bazen hastaları aldatmasının ya da onlardan bilgi saklamasının gerektiğini ileri sürer. 24

25 MOLA 25

26 Lipkin'in görüşüne göre hastalar vücutlarının işleyişi konusunda tıbbi bilgileri yorumlamalarına yetecek bilgiye sahip değildir ve bazen hastalıkları hakkında doğruları bilmek istemezler. Joseph Ellin, tıp mesleğinin doğruyu söylemeye ilişkin olarak gündeme getirdiği ve dikkate alınması gereken bazı noktalardan bahseder. 26

27 Hastaların zarar göreceği durumlarda, özellikle de umut ve pozitif bakış açısının iyileşme ve hayatta kalmada önemli olabildiği durumlarda; mutlak bir dürüstlük ilkesi uygulamanın yararlı görünmediğini dile getirir. Görüşlerini şu şekilde belirtmiştir; "Kesin olmamakla birlikte, dürüstlüğe büyük bir öncelik verilmesi ve bu ilkenin yalnızca en ağır vakalarda göz ardı edilmesi ile bu ikilemin ortadan kaldırılacağı beklenebilir. 27

28 Ellin, yalan söylemek ile aldatmak arasında bir ayrıma gider: yalan söylemek kasıtlı olarak yanlış şeylerin söylenmesidir, diğer yandan aldatmak, çoğu zaman, bilgi vermemek yoluyla gerçekleştirilir. Elin, hastalara yalan söylemekten kaçınmanın mutlak bir görev olduğunu; ancak aldatmamaya yönelik böyle bir yükümlülüğün bulunmadığını ileri sürer. 28

29 Örnek olarak plasebo ilaç verilmesini ya da kötü giden bir hastalıkla ilgili bilgilerin saklanmasını verir. Şu durumu ele alalım: Dört çocuk annesi bir kadın, iki çocuğunun ölümü ile sonuçlanan bir otomobil kazası sonrası acil birime getirilir. Hastanın çok ciddi bir durumda olduğu düşünüldüğünde, Ellin' e göre, hastaya çocuklarının öldüğünü söylemekten kaçınmak uygun olacaktır. Ancak çocukların durumunu kendisi sorarsa doğru söylenmelidir. 29

30 KENDİNİZE SORUN Gerçek Bazen Zarar Verici midir? Gereksiz bir acıyı engellemek adına hastaları aldatmanın kabul edilebilir bir durum olduğunu düşünüyor musunuz? Bir hasta olsanız ve sağlık bakım ekibi ve ailenizin sizi aldatmaya yönelik komplo kursaörneğin hastasınız ve hastalığınızın prognozu hiç de iyi değil- neler hissederdiniz? 30

31 Buk isimli araştırmacı; yarar sağlama adına hastalarını aldatan doktorların uygulamalarını inceler. Hastalara yalan söylemenin tarihsel olarak hoş görülebilir bir eylem şeklinde algılandığını ifade eder. Bazıları; siyasetçiler, avukatlar ve diğer meslek grupları için kabul edilemez olan gerçeği manipüle etme hakkına doktorların, yalnızca doktorların sahip olması gerektiğini savunurlar. 31

32 Aslında, doğruyu söylemek tıp literatüründe hiçbir zaman önem verilen bir ilke olmamıştır. Dürüstlük, yapılan yeminlerin, koyulan kuralların, edilen duaların hemen hiçbirinde yer almaz. Hipokrat Yemini bile doğruluktan hiç bahsetmez. 32

33 Amerikan Tıp Birliği Etik Kodlarının 1847 versiyonu bile, ebenin/hekimin hastanın umudunu kırabilecek ve canını sıkacak her şeyden kaçınmaya yönelik kutsal bir görevi olduğunu ifade ederek bir dereceye kadar aldatmayı kabul etmektedir. 33

34 Ebelik ve tıp dürüstlüğe iki farklı pencereden bakmaktadır. Geleneksel olarak doktorların bilgi vermeyi ve vermemeyi, hastaların iyi hali açısından çeşitli sonuçları olan ve kendilerinin kontrol ettiği bir bakım özelliği olarak gördüğü bir gerçektir. 34

35 Bilgi vermenin hastaya zarar vereceğinin öngörüldüğü durumlarda, olumsuz haberleri saklamanın çoğu zaman faydalı bir eylem olduğu düşünülmektedir. Diğer yandan ebelik, dürüstlüğün bireysel hakları desteklediğini, kişilere ve özerklik ilkesine saygı gösterdiğini savunmaktadır. Ancak başarılı bir şekilde işbirliği yapabilmek için başkalarının görüşlerini tanımak gerekir. 35

36 GİZLİLİK Gizlilik ve mahremiyet kavramları birbiriyle ilişkilidir. Mahremiyet, bireyin kişisel bilgi ya da sırlarının başkalarına ifşa edilmesini kontrol etme hakkı olduğu anlamına gelir. Mahremiyet, temel bir bireysel haktır. Etik gizlilik ilkesi, başka kişiler hakkında özel ya da gizli bilgilerin ifşa edilmemesini gerektirir. 36

37 Yani gizlilik, kişinin başkalarının mahremiyetini gözetmesini gerektirir. Ebe hasta ile ilgili özel bir bilgi öğrendiğinde onu gizli tutmalı ve bu bilgiyi sadece hasta bakımında gerekli olması durumunda kullanmalıdır. 37

38 Ebelik Andı'nda söz edilen yasal ve etik ilkelere bağlılık ilkesi gizliliği de kapsamaktadır. Mezun Ebeler tarafından okunan bu yemin "Yaşamın temel değer olduğunun bilincinde insanlığın yararına her türlü girişimi destekleyeceğime; Bireye kendi sağlığı için öz-sorumluluk kazandıracağıma;.; Yaşamım boyunca kadın, aile ve diğer sağlık çalışanları için sağlığın geliştirilmesi konusunda etkili bir rol modeli olacağıma;.; Mesleki yasal ve etik ilkelere bağlı kalacağıma " şeklindedir. 38

39 Hekimler gizlilik sözü vermekten kaçınmazlar. Hipokrat Yemini bu konuda çok açıktır: "Mesleğimle ilgili olsun ya da olmasın, duyduğum ve gördüğüm ve başkalarına anlatılmaması gereken hiçbir şeyi ifşa etmeyeceğim ve gizli tutacağım". Gizliliğin sürdürülmesine yönelik bağlayıcı nedenler olsa da, gizliliğin her koşulda mutlak bir şekilde uygulanması gerektiği konusunda herkes hemfikir değildir. 39

40 Kişinin mahremiyetini sürdürebilme yeteneği özerkliğin bir ifadesidir; bu şekilde saygınlığımızı koruyabileceğimiz ve kendi yaşamımızı kontrol edebileceğimizden dolayı çok önemlidir. Saygınlığımızı koruyabilmemiz ve kendi yaşamımızı kontrol altında tutabilmemiz açısından başkalarının hakkımızdaki bilgileri, özellikle de kişisel detayları, bilip bilmemesini ya da ne kadar bileceğini seçebilmek çok önemlidir. 40

41 Markus ve Lockwood mahremiyetin önemini şu şekilde tartışır: Mahremiyet kişisel özerklik değeriyle ilgili ve belki de bu değer üzerine kurulu bir değerdir. Bu değeri ciddiye almak bazı alışılmış emirlere uymak demektir. 41

42 Başka insanları gözetleme konusunda isteksiz olmamız, kişisel gizliliklere saygı göstermemiz ve hassas ve samimi kişisel bilgileri öğrenmemize olanak tanıyacak ilişkilere girdiğimizde; bize ifşa etmememiz söylenmese bile bu bilgileri başkalarına ifşa etmemeye dikkat etmemiz gerektiği anlamına gelir. 42

43 Bu sebeple, hastaların gizliliğini korumak bireylere saygının bir ifadesidir ve çoğu açıdan da ebe-hasta ilişkisi açısından elzem niteliktedir. Aşağıdaki vaka sunumunu ele alalım. 43

44 VAKA SUNUMUNU En iyi Seçimi Yapma Lora, 17 yaşında bir ponpon kızdır. Bulunduğu bölgedeki aile planlama kliniğine gider ve doğum kontrol hapı ister. Lora çok çekici, zarif ve hoş bir hastadır. ilk fiziksel muayeneyi tamamlama sürecinde pratisyen ebe Lora'nın vücudunda yakın bir zamanda travmatize bir şekilde perfore olmuş kulak zarını da içeren fiziksel istismara yönelik kanıtlar bulur. 44

45 Lora tedirgin ve ağlamaklı bir şekilde, kliniğe gelmeden önce biyolojik babasının sol kulağına doğru tokat attığını itiraf eder. Hayatının büyük bir bölümünü annesi ve üvey babasıyla geçirdikten sonra yakın bir geçmişte babasının yanına taşındığını söyler. 45

46 Yine ağlamaklı bir şekilde üvey babasının onu cinsel açıdan istismar ettiğini ve biyolojik babasıyla kalmak istediğini söyler. Arada bir kendisine tokat atılmasına tolerans gösterebileceğini ve biyolojik babasının başını derde sokarak üvey babasının yanına dönmek zorunda kalmayı istemediğini söyler. 46

47 Devlet yasaları çocuk istismarına yönelik kuşku uyandıran herhangi bir durumla karşılaşıldığında ebelerin bunu rapor etmesini gerektirir. Hem etik kodlar hem de federal yasa ebenin gizlilik ilkesini sürdürmesini gerektirir. 47

48 DÜŞÜNÜN Söylemek mi Söylememek mi? Bu olayda hangi ilkeler geçerlidir? Ebenin çocuk istismarı olaylarını raporlama yükümlülüğü gizliliği muhafaza etme yükümlülüğüne karşı ağır basmakta mıdırözellikle de hastanın gizliliğinin korunmasını istediği göz önünde bulundurulduğunda? Lora 14 yaşında olsaydı ne olurdu? 48

49 Ebenin seçenekleri nelerdir? Farklı seçeneklerin olası sonuçlan nelerdir? Lore'nın özerkliği ebenin istismar olayım raporlama yükümlülüğüne karşı ağır basmakta mıdır? 49

50 KAYNAK 1. Uğur Ömürgönülşen. Etik Sorunların Ortaya Çıkma Sebepleri Üzerine Düşünceler 2. Millî Eğitim Bakanlığı. Sağlık Meslekleri Etiği 3. MEGEP (Meslekî Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) Tüm Alanlar, Meslek Etiği 4. İnayet Aydın Kamuda Etik 5. Berna Arda. Tıbbi Etik: Temel Kavramlar Ve Meslek Sorunlarımız 6. Şule Ecevit Alpar, Nefise Bahçecik,Ükke Karabacak (Çeviri Editörleri) Çagdaş Hemşirelikte Etik 7. Türk Ebeler Derneği web sayfası. NOT. Bilgiler eğitim amaçlı kullanılmıştır. 50