BAHAR ÖZSU. D1ş Ticaret Araşt1rma Servisi. İstanbul, Ağustos

Transkript

1 BAHAR ÖZSU D1ş Ticaret Araşt1rma Servisi İstanbul, Ağustos 2001

2 KISALTMALAR AB Avrupa Birliği N Azot BDT Bağımsız Devletler Topluluğu NOX Azot Oksitler G. T.İ.P. Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu NPK Kompoze Gübre DPT Devlet Planlama Teşkilatı OGT Ortak Gümrük Tarifesi TSE Türk Standartlan Enstitüsü P205 Difosforpetaoksit TS Türk Standartlan PN Potasyum Nitrat TKB Tanm ve Köyişleri Bakanlığı PS Potasyum Sülfat STA Serbest Ticaret Anlaşması SA Sülfürik Asit KKO Kapasite Kullanım Oranı TSP Üçlü Süper Fosfat AN26 Kalsiyum Amonyum Nitrat K20 Dipotasyum Oksit AN33 Amonyum Nitrat MAP Mono Amonyum Fosfat AS Amonyum Sülfat MOP Potasyum Klorür BBM Bitki Besin Maddesi DAP Diamonyum Fosfat

3 İÇİNDEKİLER SAYFA NO ı. GUBRE SEKTORÜ ı ı. ı. Gübrenin Tanımı ı ı.2. Gübrenin Tarihçesi ı ı.3. Gübrenin Kimyasal Yapısı ve Çeşitleri ı ı.4. Organik (Ekolojik) Tanm ve Gübre 4 ı.4.ı. Organik (Ekolojik) Tanm Nedir? 4 ı.4.2. Organik Tanmın Dünya ve Türkiye'deki Gelişimi 4 ı.4.3. Organik Gübrenin işlenmesi, Taşınması ve Pazarlanması 6 ı.4.3.ı. işlenmesi 6 ı Taşınması 6 ı Pazarlanması 6 ı.4.4. Organik Bitkisel Üretimde Gübrenin Önemi 7 ı.5. Kimyevi Gübre 7 ı.5.ı. Tanımı 7 ı.5.2. Kimyevi Gübre Tedarik Kriterleri B ı.5.3. Kimyevi Gübre Denetimi B Kimyevi Gübre İle İlgli Bazı Yükümlülükler B ı.5.4.ı. Lisans B ı Tescil Kimyevi Gübre Desteklemesi 9 ı.5.5.ı. Kimyevi Gübre Desteklemesinden Yararlanabilen 9 Kişi ve Kuruluşlar ı Kimyevi Gübre Dağıtıcısı Olabilme Şartlan ı Kimyevi Gübre Bayileri ı ı ı. 6. Türkiye'deki Gübre Sektörü 12 ı. 7. Gübre Sektörünün Tanımı ve Sınıflandınlması ı3 2. SEKTÖRÜN DURUMU 16 2.ı. Mevcut Durum ı6 2.1.ı. Gübre Sektöründeki Kuruluşlar 16 2.ı.ı.ı. Ana Faaliyet Konusu Gübre Olan Üretici Kuruluşlar ı6 2.ı.ı.2. Yan Ürün Olarak Gübre veya Ham/Ara Madde ı6 Üreten Kuruluşlar 2.ı.ı.3. Hammadde Dağıtıcı Kuruluşlar 2.ı.ı.4. Gübre Dağıtıcı Pazarlayıcı Kuruluşlar Sektördeki Mevcut Kapasite ve Kullanımı ı9 2.ı.3. Üretim Yöntemi ve Teknoloji 22 2.ı.4. Üretim Miktan ve Değeri 29 2.ı.5. Maliyetler 39 2.ı.6. İstihdam Tüketim 40 2.ı.B. Pazarlama 4B ı o ı7 ı7

4 Pazarlama Sistemi 48 2.ı.B.2. Mevcut Pazarlama Sisteminde Karşılaşılan Sorunlar ı. 9 Fiyat Seviyesi Gübre Sektörünün Rekabet Gücü SO 2.2. Dış Ticaretin Durumu SO 2.2.ı. İthalat SO İhracat MEVCUT DURUMUN DEGERLENDİRİLMESİ ı. Gübre Sektörünün Dünyadaki Durumu Gübre Sektörünün Diğer Sektörlerle İlişkileri ve Sorunlan Girdi Sağlayan Sektörlerle İlişkiler ve Sorunlar Kullanıcı Tanm Sektörüyle İlişkiler ve Sorunlar GÜBRE SEKTÖRÜNÜN SORUNLARI VE 69 BAZI ÇÖZÜM ÖNERİLERi EKLER YARARLANILAN ADRESLER KAYNAKLAR

5 Tablo-1: Tablo-2: Tablo-3: Tablo-4: Tablo-S: Tablo-6: Tablo-7: Tablo-B: TABLO DİZİNİ Yaygın Olarak Kullanılan Gübreler ve BBM İçerikleri Gübreler ile Gübre Ham/Ara Maddeleri Gübre Üretici Kuruluşlar Yan Ürün Olarak Gübre Veya Ham/Ara Madde Üreten Kuruluşlar Gübre Üretici Kuruluşların Sermaye Yapısı ve Sektörel Dağılımı, 1999 Kurulu Ham/Ara Madde Kapasitesinin Gübre Üretici Kuruluşlara Dağılımı (199S-1999 Ortalaması) Kurulu Gübre Kapasitesinin Üretici Kuruluşlara Dağılımı (199S-1999 Ortalaması) Gübre Cinslerine Göre Kurulu Gübre Kapasitesinin Üretici Kuruluşlara Dağılımı (199S-1999) Sayfa No 14 ıs Tablo-9: Ham/Ara Madde Cinslerine Göre Kurulu Gübre 22 Kapasitesinin Üretici Kuruluşlara Dağılımı (199S-1999) Tablo-lO: Gübre Sanayiinde Kurulu Kapasiteler ve Kapasite Kullanım Oranları 23 Tablo-ll: Gübre Türlerine Göre Kapasiteler, Üretimler ve Kapasite Kullanım Oranları (1999/2000) Tablo-12: Gübrelerde Birim Üretim Girdilert ve Değeri, 1998 Tablo.13: Ham/Ara Maddelerde Birim Üretim Girdilert ve Değeri, 1998 Tablo-14: Gübre Üretim Miktarı ve Değişimi, Tablo-lS: Tablo-16: Tablo-17: Tablo-18: Tablo-19: Tablo-20: Tablo-21: Tablo-22: Tablo-23: Tablo-24 Tablo-2S: Tablo-26: Tablo-27 Cari Fiyatlarla (199S-1999) Ham/Ara Madde Üretim Miktarı ve Değişimi (199S-1999) Aylık Üretimler ve Kuruluşlara Göre Dağılımı Mart Ayı Üretimleri Ocak-Şubat-Mart Üretimlert-2000/ MartAyı Sonu KümülatifGübre Üretimleri Kümülatif Gübre Üretimleri Yılları Aylık Gübre Tüketimleri Kuruluşların Üretimde Payları (2000 Aralık Sonu) Gübre Sektörü İstihdam Durumu 199S-2000 Gübre Tüketimi 2001 Mart Ayı Gübre Tüketimleri 2001 Mart Ayı Sonu KümülatifGübre Tüketimleri Kümülatif Gübre Tüketimleri S

6 Tablo-28: Tablo-29: Tablo-30: Tablo-31: Tablo-32: Tablo-33: Tablo-34: Tablo-3S: Tablo-36: Tablo-37: Tablo-38: Tablo-39: Tablo-40: Tablo-41: Tablo-42: TABLO DİZİNİ Aylık Gübre Tüketimleri Ocak-Şubat Mart Dönemi Aylık Gübre Tüketimleri Kuruluşlann Satış Paylan Ülkeler İtibariyle Gübre ithalatı (ABD Dolan) Gübre ithalatı (ABD Dolan Gübre İthalat Miktarlan (199S-1999) Bazı Gübre Ham/Ara Maddelerinin İthalat Değerleri (199S-1999) Gübre Ham/Ara Maddesi İthalat Miktarlan (199S-1999) Mamul Gübre İthalatı(2000 Yılı Eylül Ayı Sonu İtibariyle) Gübre İhracatı (ABD Dolan) Gübre Hammaddeleri ve Aramaddeleri İhracatı (ABD Dolan) Gübre İhracat Miktarlan (199S-1999) Gübre Ham/Ara Maddesi İhracat Miktarlan (199S-1999) Kümülatif Mamul Gübre İhracatı (1999/2000 Eylül Ayı Sonu) Yedinci Plan Dönemi Hedefleri ve Gerçekleşme Oranlan Sayfa No 4S S2 S3 S4 ss ss S

7 1. GÜBRE SEKTÖRÜ VE KAPSAMI 1.1. Gübrenin Tanım Gübre, bitkilerin büyümesine yardımcı olan ve verimliliklerini artıran kimyasal elementleri içeren doğal ya da yapay maddelerdir. Gübreler, toprağın doğal verimini artırır ya da bir önceki ürünün yetişmesi sırasında bazı kimyasal elementler bakımından yoksullaşan toprağı besler. Öte yandan, toprağın verimi her şeyden önce kimyasal yapısına bağlıdır ve kimyasal yapı da her toprak türü için değişmektedir. Gübrelerin işlevi ise~ bitkilerin yararlanabileceği maddeleri çoğaltmak, bitkilerin gelişmesi için gerekli olan fakat sularla akıp giden mineral kaybını karşılamak veya toprakta bulunmayan besleyici maddeleri karşılamaktır Gübrenin Tarihçesi Tarımın ilk ortaya çıktığı dönemlerden başlayarak, hayvan dışkılarından ve çürümüş bitki artıklarından gübre olarak yararlanılmıştır. Toprağın ve bitkilerin kimyasal yapısının bijinınediği dönemlerde bile öğütülmüş kemik, odun külü, kurutulmuş kan, güherçile, guano ve balık gibi maddelerin toprağın verimini artırdığı ve ürünleri güçlendirdiği saptanmıştır. Romalıların nöbetieşe ekim yaptıkları, asitli toprakları kireçledikleri, hayvan dışkısı serptikleri ve havanın azotunu bağlayıp kullanılabilir nitratlara dönüştüren baklagil bitkileri yetiştirdikleri ve böylece toprağın verimliliğini arttırdıkları da bilinmektedir yılında İngiliz bilim adamı John Woodward sudaki tortul miktarı arttıkça bitkilerin büyümesinin de hızlandığını bulmuş, 1750'li yıllarda kimyacılar bitkilerin beslenmesini bilimsel olarak incelemeye başlamış, 1870 yılında Alman kimyacı Justos von Liebig güçlü bir asitle işlenen kemiklerdeki besleyicilerin bitkilerin büyümesinde daha etkili olduğunu kanıtlamış, 1880'li yılların sonlarından itibaren de gübrelerdeki temel elementler, en uygun gübreleme zamanı, hızı ve yöntemi ile gübre formülleri üzerindeki araştırmalar hız kazanmaya başlamıştır Gübrenin Kimyasal Yapısı ve Çeşitleri Bitkilerin beslenmesi için gerekli olan en önemli temel elementler azot, fo4<h ve potmyum'dur. Kimyevi gübrelerin bileşiminde bu elementlerden biri yada daha fazlası mutlaka bulunur. Kimyevi gübre, bileşiminde bir veya birden fazla bitki besin maddesi ihtiva eden ve kimyasal yöntemlerle üretilmiş; granüle, pril, pelet, kristal, toz, çözelti veya süspansiyon halde bulunan, doğrudan doğruya sulandırılarak veya çözülerek toprağa veya püskörtmek suretiyle yaprağa yada toprak üstü aksamlara uygulanan kimyasal maddedir. 1

8 Bitkilerin beslenmesinde ikincil önemi olan elementler kiikiirt, magnezyum ve kalsiyum'dur. Özel gübrelerin bileşimine ise az miktarlarda silisyum, demir, klor ve eser miktarda da bor, bakır, manganez, molibden, çinko katılmaktadır. Çok eski zamanlardan beri kullanılan mxanik gübreler, herşeyden önce azot sağlar. Çabucak özümlenemeyen bir özelliğe sahip olan organik gübrelerin yarar sağlayabilmesi için tamamen çürümesi ve kimyasal elementlerine ayrılarak maden haline geçmesi gerekmektedir. Başlıca organik gübreler arasında; çiftlik gübresi, insan gübresi, toz gübre, guane, süprüntü ve çöpler, kurumuş et ve kan, kavmimuş boynuz deri, kıl, yün, deniz yosunları, fabrika artıkları, çürük meyveler, meyve ve sebze pasaları yer almaktadır. Yeşil gübreler; baklagillerden yem bitkilerinin (yonca, tirtil, burçak, evliyaotu, vb.) tam olgunlaştığı sırada biçilmeyerek nadas yoluyla toprağa gömülmesi suretiyle elde edilir. Bu bitkiler, toprağın verimsizliğine karşı organik gübre olarak kullanılır.kireç, alçı gibi bazı madensel maddeler toprağa verimlilik sağlamakta ve aynı zamanda gübre yerini tutmaktadır. (I) Azotlu Gübreler ~ Organik azotlu gübreler ~ Amonyaklı azotlu gübreler ~ Nitr ik azotlu gübreler ~ Amonyaklı-nitrattı azotlu gübreler (2) Fo.~f'atlı Gübreler ~ Trikalsiyum fosfatlı gübreler ~ Bikalsiyum fosfath gübı eler ~ Monokalsiyum fosfatlı 2übreler (3) Potaslı Gübreler ~ Ham tuzlar ~ İştenmiş tuzlar loağ1m gübresi, insan chşklfan, toz gübre, guano. kan, boynuz, deri ve yün art1klarz, siipriintiiler, kiispeler, yeşil giibreler, komposto (hayvan sid(fti) ve çifilik gübresi. Amonyum s ii (fat Kalsiyum siyanamif O re Kriidamonyak s(){(vum nitraf Kalsiyum Amonyum nitrat Tabii fosfatlar veya mineral fosfatlar, Hayvansal fosfatlar, Kemik tozları ve külleri Bazi-:fö.~fatlar. bikalsiyumfrj.i:fatlar Yum.fô4atlar Çökelti fösfatlar Bazik süperj(j.\fatlar ÇUi süperfö.~fatlar Si lvinit Potmyum klorür Pota.1yum sü(fat Pota.\)11W1nifraf Pofa.IJillm karbonat 2

9 Çoğunlukla yapay amonyaktan elde edilen azotlu gübreler, gaz ya da sulu çözeltiler halinde püskürtülür ya da amonyum sülfat, amonyum nitrat ve amonyum fosfat gibi tuzlara dönüştürülerek kullanılır. Diğer taraftan, otlu gübre yapımında mezbaha atıkları, işlenmiş çöp, kanalizasyon atıkları, hayvan dışkısı ve pamuk tohumu küspesi de yaygın olarak kullanılan malzemelerdir. Fosforlu gübreler, fosfat kayası ve kemikten elde edilen kalsiyum fosfattan hazırlanır. Çözünürlüğü daha çok olan süperfo.~fctt ve Mple süperfo4at (TSP) ise kalsiyum fosfatın önce sülfürik asit, ardından da fosforik asitle tepkimeye sokulması yoluyla üretilir. Potasyumlu gübrelerden potayum klorür ve potas çökellerinden de potasyum sülfat elde edilir. Üre, monoamonyum fosfat, amonyum sülfat, kalsit, kaolen, potasyum klorür gibi maddelerin çeşitli oranlarda karıştırılması ile hazırlanan azotfo.~for pola.\yum gübresi (NPK) ile monoamonyum fosfat (MAP) ve diamonyum fosfat (DAP) gübreleri ise birden çok temel besleyici element içeren kompoze gübrelerdir. + Basit Gübre: İçinde bir tek faydalı madde bulunan suni gübredir. + Bileşik (iübre: İçinde birkaç tane faydalı madde bulunan suni gübredir. Bileşik gübreler; ya basit gübrelerin birbirine karıştırılması gelen kararlı maddelerin kimyasal tepkimeleriyle elde edilir. ya da iki elementten meydana Curuflarda, prifosforik asitten türeyen ve içinde bol kireç bulunan bir fosfat çeşidi daha vardır, buna tetrakalsiyumfo.~fat da denir. Suni gübrelerde, bunların yanı sıra, bitkiler için çok faydalı olan az miktarda yabancı maddeler de bulunur. Toprakta besin maddelerinden birinin bulunmaması, ne kadar çok olursa olsun diğer besin maddelerinin de etkisini azaltmakta ya da ortadan kaldırmaktadır. Diğer bir deyişle, topraktan alınacak verim, ekili bitkilerin ihtiyacına göre toprakta en az bulunan besin maddesinin miktarına bağlı olmaktadır. Bir çiftçinin en yüksek verimi elde etmesi için toprağa vermesi gereken gübrenin türünü ve miktarını belirleyen en güvenilir araç ise, kendi tarım tecrübesini de kapsayan etkili bir toprak analizidir. Çok eski çağlardan beri kullanılmakta olan çiftlik gübresi, çoğunlukla hayvan dışkısı içeren ahır süprüntüsünden oluşan, kimi zaman kuru ot ve samanla karışık halde bulunan doğal organik maddelerdir. Açıkta bekletildiğinde besleyici özelliği büyük oranlarda kaybolacağından yığın haline getirilir ve üzeri örtülerek saklanır. Modern çiftliklerde, çiftlik gübresi çoğunlukla traktörlerle çekilen iki tekerlekli dağıtıcılarla toprağa atılır. Dağıtıcının hareketiyle birlikte gübre deponun dibindeki zincirli bir taşıyıcı ile arkaya sıyrılır, bir çift dövücüyle parçalandıktan sonra dönen sarmal kanatlada toprağa serpilir. Susuz amonyak ise basınç altında sıvılaştırılarak tankiara 3

10 doldurulur ve püskürtüldüğünde nitrojenli gaz halinde toprağa serpilir. Katı gübreler, traktör gibi çekicilerin arkasına yerleştirilen silolara doldurulur ve buradan merdane, karıştırıcı ya da sonsuz zincir gibi düzenekierin üzerine boşaltılarak toprağa yayılır Organik (Ekolojik) Tarım ve Gübre Organik (Ekolojik) Tarım Nedir? Ekolojik Tarım; üretirnde kimyasal girdi kullanmadan, üretirnden tüketime kadar her aşaması kontrollü ve sertifıkalı tarımsal üretim biçimidir. Ekolojik tarımın amacı; toprak ve su kaynakları ile havayı kirletmeden,çevre, bitki, hayvan ve insan sağlığını korurnaktır. Ekolojik tarımın geçmişi 20.yüzyıla dayanmaktadır. Organik tarımın temel özelliği; ekolojik dengenin korunarak bitkisel ve hayvansal üretirnin birlikte ve aile işletmeciliği şeklinde yapılması ve bunun sonucunda da tarımda kendi kendine yeterliliğin sağlanması hedefine ulaşılması olmaktadır Organik Tarımın Dünya ve Türkiye'deki Gelişimi 1. ve 2. Dünya savaşları sırasında popüler olan ekolojik tarım ı 950 yılından sonra önemini yitirmiş, sağlanan ekonomik katkılar ve aşırı desteklerneler sonucu tarım sektöründe makineleşme, kimyasal ilaç ve gübreler ile kimyasal katkı maddeleri kullanılmaya başlanılrnıştır. 1960'lı yılların sonlarında kurulan Avrupa Topluluğu'nun uybıulamaya başladığı tarımsal destekleme politikaları ve 1970 yılında da pestisitlerin ve kirnyevi gübrenin keşfı bu gelişmeye katkıda bulunmuştur. Diğer taraftan, "Yeşil Devrim" olarak adlandırılan bu tarımsal üretim artışının dünyadaki açlık sorununa bir çözüm getirmediğini, aksine doğal dengeyi ve insan sağlığını süratle bozduğunu gören kişi ve grupların başlattığı araştırmalar sonucunda bilim çevreleri ve sivil toplum örgütlerinin baskısıyla ı 979 yılından itibaren bazı pestisitlerin kullanımı A.B.D.'den başlayarak tüm dünyada yasaklanrnıştır. Bunu takip eden dönemde ekolojik tarım tekrar gündeme gelmiş ve 1980 yılından sonra da ticari bir boyut kazanmaya başlamıştır. Ekolojik ürünlerin ticari bir boyut kazanması kontrol ve sert~fıkasyona ilişkin yasal düzenlemeleri beraberinde getirmiştir. Avrupa Topluluğu içinde ekolojik tarım faaliyetlerini düzenleyen 2092/91 sayılı yönetmelik 24 Haziran 1991 tarihinde yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Ülkemizde ekolojik tarım faaliyetleri 1986 yılında Avrupa'daki gelişmelerden farklı şekilde, İthalatçı fırmaların istekleri doğrultusunda, ihracata yönelik olarak başlamıştır. Önceleri İthalatçı ülkelerin bu konudaki mevzuatına uygun olarak yapılan üretim ve ihracata, 199ı yılından sonra Avrupa Topluluğu'nun yukarıda adı geçen Yönetmeliği doğrultusunda devam edilmiştir. Daha sonraları ise; Avrupa Topluluğu'na 4

11 ekolojik ürün ihraç edecek ülkelerin uymak zorunda olduğu hususlar ayrıntıları ile belirtilmiş ve ülkelerin kendi mevzuatlarını uygulamaya koymalan ve bumevzuatında dahil olduğu çeşitli teknik ve idari konulan içeren bir dosya ile Avrupa Topluluğuna başvurmaları zorunluluğu getirilmiştir. Avrupa Topluluğu'ndaki bu gelişmelere uyum sağlamak üzere Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı ile çeşitli kurum ve kuruluşların işbirliği ile hazırlanan "Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Ekolojik Metotlarla Üretilmesine İlişkin Yönetmelik" uygulamaya konulmuştur. Yönetmelik; alternatif bir üretim sistemi olan organik (ekolojik) tarımın gerçekleştirilmesini sağlamak amacı ile çıkarılmış olup Türkiye'de ekolojik tarım yapan üreticilerin ürünlerinin ekolojik olarak değerlendirilebilmesi için gereklidir. ister ihracat için olsun isterse yurt içi tüketim amacıyla üretilen ürünler bu yönetmelikte belirtilen kurallar doğrultusunda ekolojik olarak değerlendirilirler. Organik tarım ürünlerinin Avrupa'ya ihraç edilmesi sebebiyle Avrupa Birliği Ekolojik Tarım Yönetmeliği ile uyum sağlaması gerekmektedir. Bu uyurnun sağlanması amacıyla T.C.Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı'nın Ekolojik Tarım Komitesi ve Ulusal Yönlendirme Komitesinde üye olan resmi ve özel kuruluşlar ile birlikte yürüttüğü çalışmalar devam etmektedir. Uygulamada rastlanılan aksaklıklan gidermek amacıyla uygulamaya yönelik birtakım değişiklikler yapılmış ve bunun yanısıra ekolojik tarım faaliyetleri sırasında yapılacak kusur ve hatalara karşı uygulanacak yaptırımlar da getirilmiştir. Yürütme ve İzleme Organ/an: Ulusal Yönlendirme Komitesi; Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu (APK) Başkanının başkanlığında; Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Çevre Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, İhracatı Geliştirme Etüt Merkezi (İGEME), İhracatçı Birlikleri, Ziraat Odaları Birliği ve Ekolojik Tarım Organizasyonu Derneği Temsilcilerinden oluşmaktadır. Komite ekolojik tarımın geliştirilmesi ve uygulanması ile ilgili stratejileri belirlemek üzere yılda en az bir kere toplanır ve alınan kararları tavsiye niteliğinde olmak üzere Organik (Ekolojik) Tarım Komitesi'ne iletir. Organik (Ekolojik) Tarım Komitesi; Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı APK Kurulu Planlama ve Projeler Dairesi Başkanının başkanlığında, Tarımsal Üretimi Destekleme Genel Müdürlüğü'nden iki, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü'nden iki, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü'nden bir, Teşkilatianma ve Destekleme Genel Müdürlüğü'nden bir Dış ilişkiler ve Avrupa Topluluğu Koordinasyon Daire Başkanlığı'ndan iki konu uzmanı temsilciden oluşmaktadır. Bu komite ülkedeki ekolojik tarım faaliyetlerinin takip ve 5

12 kontrolünden sorumludur. Bu nedenle kontrol kuruluşlarına çalışma izni verir, çalışmalarını denetler ve Yönetmelik'te yer alan yaptırımları uygular. Yaptığı çalışmalarda Ulusal Yönlendirme Komitesinin tavsiyelerini dikkate alır. Kontrol/ Sert~fika Kuruluşları; Organik ürünün, üretimden son tüketiciye ulaşıncaya kadar olan tüm aşamaların, Yönetmelikte belirtilen kriteriere uygunluğunu kontrol eden/ sertifikalandıran, Organik Tarım Komitesi tarafından yetki verilmiş yerli veya yabancı, özel veya resmi kuruluşlardır. TARIM VE KÖY İSLERİ BAKANLHJI TARAFINDAN YETKİLENDİRİLEN ORGANİK TARIM KONTROL VE SERTİFİKASYONKURULU5LARI lnac IMO ECOCERT -SARL ETKO izeytin Alanı! 240.Sokak No: 19/ Sokak No:3/3 160 Sokak No:7 14l.Sokak No:3 Urla-i!Bornova-İZMİR!Bornova-İZMİR Bornova-İZMİR ~ZMiR i Tel: Tel: Tel: Tel: Ol i Waks: Waks: Faks: ~~~~-~9.?..~_?_::?.~~_}-~?.?. j SKALL ibcs BIOAGRICOOP Girne Bulvan No:28i 1464 Sokak No:57/4 161 Sokak No:22/1 0.1 Karşıyaka-İZMİR ~ Alsancak-İZMİR Bornova-İZMİR Tel: i Tel: Tel: Faks: ~-~.~-~~g_~~-~~!_?_?.?._? ~_?. j ~-~~~-~9.?.}~::~~~---~-?...?.L Organik Gübrenin İşlenmesİ, Taşınması ve Pazarlanması işlenmesi Organik metotlarla üretim yapmak isteyen herhangi bir üretici ya üretimi kendiliğinden yaparak ürününü kendi imkanlarıyla pazarlar ya da herhangi bir kuruluş ile sözleşmeli olarak yapar. Ancak iki halde de üretimin bu yönetmeliğe göre gerçekleştiritmiş olması gerekir. Organik ürünün işlenmesi esnasında, yalnızca belirli katkı maddeleri kullanılabilmektedir. Söz konusu katkı maddeleri Ek-I' de belirtilmektedir Taşınması Organik ürünün taşınması sırasında yurtiçi dolaşım sertifikası alınır. Sertifikada; üreticinin, işleyicinin, ambalajlayıcının, tüm diğer aracıların ve KontroliSertifika Kuruluşunun açık kimliği ve adresi, ürün logosu ve tüm gerekli kaşeler bulunmalıdır. ithaliihraç edilmek üzere taşman organik iirün için ise, aynca İthalat/ihracat sert!fikast düzenlenir Pazarlanması Organik metotlar ile üretilen bitkisel, hayvansal ve su ürünlerinin, orman ve doğal alanlardan toplanan ürünler ve organik girdilerin pazarlanması sırasında, organik ürün 6

13 pazarlama esaslarına uyulur. Organik gübreler için de bu esaslar geçerli olmaktadır. Yurtiçi dolaşım ve ihracat sertifıkaları alınır. Organik ürünlerin pazadanınasma ilişkin kriterler Ek-2' de ayrıntılı olarak yer almaktadır Organik Bitkisel Üretimde Gübrenin Önemi Organik bitkisel üretim yapılacak toprağın mutlaka her ekim ve dikimden önce toprak analizi yapılmalı, biyolojik yapısı korunmalı, biyolojik yapısı bozulmuşsa iyileştirici gerekli tedbirler alınmalıdır. Bu nedenle aşağtdaki hususlar dikkate almmalıdır; ~Tek yıllık bitkilerde çok yıllık rotasyon programları uygulanmalı ve rotasyanda yeşil gübrelere, derin köklü bitkilere ve çapa bitkilerine yer verilmelidir. ~Toprağın biyolojik yapısındaki mevcut organik madde korunmaya çalışı lmalıdır. ~Toprağın biyolojik yapısı bozulmuş sa, saf veya karışı m halindeki iyileştirici organik gübre verilmelidir. ~Organik gübre; hayvancılığın organik metotlarla yapıldığı işletmelerden gelen büyük ve küçük baş hayvan gübreleri (yeterli hayvan gübresi bulunamaması durumunda organik metotlarla hayvancılık yapmayan işletmelerden ancak sentetik katkı maddesi içermeyen hayvan gübreleri getirilebilir. Ancak oran % 25 i geçemez), ilgili Yönetmelikle izin verilen torf ve benzeri maddelerden üretilen gübreler ve yeşil gübrel er dir. ~Yeşil gübrelerde Yönetmeliğe uygun mikroorganizma veya bitkisel kökenli maddeler kullanmalıdır. ~Organik gübrenin de yetersiz kaldığı durumlarda; ilgili Yönetmelik ile kullanımına izin verilen toprak iyileştiridier ve mineral gübreler Kontrol/ Sertifıka Kuruluşunun onayı ile doğal formunda kullanılmalıdır. ~ Organik gübre üretimi, ithalat/ ihracatı, organik gübre yönetmeliğinin ilgili hükümleri çerçevesinde, bir Kontrol/ Sertifıka Kuruluşunun denetiminde yapılır. Organik gübre üretimi ve ticareti Organik Tarını Komitesi izni ile yapılır Kimyevi Gübre Tanımı Daha önce de belirtildiği üzere, kimyasal gübre; bileşiminde bir veya birden fazla bitki besin maddesi ihtiva eden ve kimyasal yöntemlerle üretilmiş; granüle, pril, pelet, kristal, toz, çözelti veya süspansiyon halde bulunan, doğrudan doğruya sulandırılarak veya çözülerek toprağa veya püskürtrnek suretiyle yaprağa yada toprak üstü aksarniara uygulanan kimyasal maddedir. 7

14 Kimyevi Gübre Tedarik Kriterleri Kimyevi gübrelerin tedariki ve dağıtımıyla ilgili düzenlemeler, Hazine Müsteşarlığı ve T.C. Ziraat Bankası Genel Müdürlüğü'nün görüşü alınarak Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı tarafından belirlenir. Kimyevi gübrelerin ithali ve ihracı ile yurt içi alımı, satımı ve fıyatları serbesttir. Yurt içinde pazarianan her türlü kimyevi gübrenin, Türk standartlarına uyf,ıunluğunun piyasa denetimi, standardı olmayan kimyevi gübrelerin normları ve destekleme kapsamına alınacak olan kimyevi gübrelerin çeşitlerinin belirlenmesi Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı tarafından yapılır Kimyevi Gübre Denetimi Daha Önce de belirtildiği üzere, kimyevi gübre üreticilerinin, ithalatçılarının ve tüketicilerinin kimyevi gübrelere ilişkin standartıara uyma zorunluluğu bulunmaktadır. Gübrelerdeki kimyasal özelliklere tanınan toleranslar Ek-3'te bulunmaktadır. Tarımsal üretimde kullanılmak için üretilen, ithal edilen ve satılan kimyevi gübrelerin denetimi ile denetimine ilişkin işlemler; kimyevi gübrelerin üretimi, ithali, alımı ve satımıyla uğraşan gerçek ve tüzel kişileri kapsamaktadır. Kimyevi gübre denetimleri, kimyevi gübrelerin özelliklerinin ve işaretlernelerinin kontrolü için yapılır ve kimyevi gübrelerin; a)özelliklerinin kontrolü için numunelerinin alınması, b )İşaretlemelerinin kontrolü için ambalaj numunelerinin alınması,c)numunelerin muayene ve deneylerinin yapılması,d)muayene ve deney sonuçlarının rapor edilmesi hususlarını kapsar. Denetimler, Bakanlık adına il müdürlüklerince yapılmaktadır. Kimyevi Gübre Denetçi Yetki Belgesi örneği Ek-4'tedir Kimyevi Gübre İle İlgili Bazı Yükümlülükler Lisans Kimyevi gübre imalatı, ithalatı ve toptan dağıtımını yapacak firmalar; faaliyet konularına göre, Ek-5'te yer alan "Kimyevi Gübre Lisans Müracaat Formu"nu doldurup Bakanlığa vermek ve Ek-6' daki "Kimyevi Gübre Lisansı"nı almakla yükümlüdürler. Gübre üreten, ithal eden ve toptan dağıtmum yapan firmalar kimyevi gübre lisanslarının asıllarını, perakende sat1ş yapan firmalar ise bu belgelerin fotokopilerini muhafaza etmek ve istenildiğinde ibraz etmekle yükümlüdürler. 8

15 Tescil Kimyevi gübre imalatı ve ithalatını yapacak firmalar; üreterek veya ithal ederek satışa sunacakları her bir gübre cinsi için ayrı ayrı olmak üzere 30 gün içinde Ek-S'te yer alan "Kimyevi Gübre Tescil Müracaat Formu"nu doldurup Genel Müdürlüğe müracaat ederek Ek-6'da yer alan "Kimyevi Gübre Tescil Belgesi"ni almakla ve aldıkları bu belgelerin fotokopilerini ürünlerini perakende ve/veya toptan satışını yapan firmalara göndermekle yükümlüdürler. Süresinde müracaatta bulunan firmalar; "Kimyevi Gübre Tescil Belgesi" ellerine ulaşıncaya kadar ürünlerini belgesiz satabilirler. Ancak, istenildiğinde kimyevi gübre tescil müracaat formunun fotokopisini ibraz etmek zorundadırlar. Kimyevi gübre tescil belgeleri ve fotokopilerini fırmalar istenildiğinde göstermek üzere muhafaza ederler. Bunların yanı sıra, bir diğer husus ise; TS 836 Amonyum nitrat standardında Tip IV olarak belirtilen kimyevi gübreyi imal eden, ithal eden, dağıtan, taşıyan ve taşıtan, depolayan, toptan ve perakende satışı ile uğraşan firmalar; standardına ilave olarak Bakaniıkça belirlenecek kurallara uymakla yükümlüdürler Kimyevi Gübre Desteklemesi Kimyevi Gübre Desteklemesinden Yararlanabilen Kişi ve Kuruluşlar Kimyevi gübre desteklemelerinden bitkisel üretim yapan; çiftçiler, kamu kuruluşları ve özel kuruluşlar yararlanırlar. Ayrıca kesme çiçek ve topraksız bitkisel üretim ile bitkisel ürünlerin üretimi için ihtiyaç duyulan tohum, fide, fidan ve bunlar gibi girdilerin üretiminde kullanılan gübreler destekleme ödemesine tabidir. Destekleme ödemesi aşağıda belirtilen kişi ve kuruluşlara yapılmaktadır: (a) Kimyevi gübreler; Türkiye'de gübre üreten fabrikalar ile bunların pazarlama şirketleri, Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri, Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri, S.S. Pancar Ekicileri İstİhsal Kooperatifleri, Çay Üreticilerince kurulan Tarımsal Kalkınma Kooperatİf ve Birlikleri ve bunların alt birimleri ve görev verilmesi halinde Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. tarafından dağıtılır. (b) Bu kuruluşlara ilave olarak, Ticaret Odalarına kayıtlı gerçek ve tüzel kişi ve kuruluşlar da Tarım ve Köy İşleri Bakanlığına yazılı olarak müracaat ederek kimyevi gübre dağıtıcılığı talep edebilirler. Uygun görüleniere Bakaniıkça dağıtıcılık izni verilir. 9

16 Çiftçilik Belgesi ve Gübre İhtiyaç Belge... i Kimyevi gübre destekleme ödemelerinden yararlanmak isteyen kişi ve kuruluşlar; ('tftçilik Belgesi ve Gübre İhtiyaç Belgesi edinmek zorundadırlar. Çiftçilik Belgesi; Gübre İhtiyaç Belgesi' nin düzenlenmesi için gerekli belgeler arasında yer almaktadır. Gübre İhtiyaç Belgesi, çiftçinin tarımsal faaliyette bulunduğu Tarım ve Köy İşleri Bakanlığını ya da TİLÇEM (Tarım ve Köy İşleri Bakanlığını İlçe Müdürlüğü} tarafından düzenlenmektedir. Çiftçi, Gübre İhtiyaç Belgesini ibraz etmeden gübre alamaz. Gübre İhtiyaç Belgesinde belirtilen miktann dışında satılan gübrelere, destekleme ödemesi yapılmaz. Gübre İhtiyaç Belgesinde belirtilen toplam gübre miktarı bir defada veya dönemler halinde alınabilir Kimyevi Gübre Dağıtıcısı Olabilme Şartları Desteklemeye esas gübre tedarik ederek dağıtımını yapmak isteyen kişi ve kuruluşlar, merkezlerinin bulunduğu Tarım İl Müdürlüklerinden "Kimyevi Gübre Dağıtıcılık İzin Belgesi" almak zorundadırlar. Dağıtıcı Olabilme Şartları: a) Herhangi bir ticari faaliyetinden dolayı adli ve idari birimlerce, suçu tespit olunan kişi ve kuruluşlar dağıtıcı olamazlar. b) Adli ve İdari birimlerce yapılan soruşturma sonucunda suçu tespit edilip kapatılan dağıtıcı kuruluşun sahibi, ortakları, yöneticileri, sorumlu düzeyde görev yapaniarına her ne suretle olursa olsun dağıtıcılık izni verilmez. c) Dağıtıcı kuruluşların herhangi bir sebeple şirket merkezini değiştirmesi, bağlı olduğu vergi dairesi ve ticaret odası kaydının değişmesi, ortak değiştirmesi nedeniyle Kararname, Genelge, Tebliğ ve Talimatlarda belirtilen iş ve işlemlerin eksikliğinden ya da getirilecek yeni hükümlere uymamasından dolayı veya kendi isteği ile faaliyetine son vererek dağıtıcılık izni iptal edilenlerden, Genelgede belirtilen şartları yerine getirenlere yeniden dağıtıcılık izni verilebilir. d) Dağıtıcı kuruluş olabilme şartları ile ilgili esaslar Bakaniıkça belirlenir. Dağıtıcı kuruluşlar belirlenen bu esaslara Bakaniıkça verilecek sürede uymakla yükümlüdürler. Bu yükümlülüğünü yerine getirmeyen dağıtıcı kuruluşların izinleri iptal edilir. Uyum sağlandığı takdirde yeniden dağıtıcılık izni verilebilir. e) Dağıtıcı kuruluşlar hem dağıtıcı hem de bayi olamazlar. Bu statülerden birini seçmek için kişi ve kuruluşlar ilgili TİM veya MERTİM'e (Üretici ve Dağıtıcı Kuruluşun merkezinin bulunduğu Bakanlık İl Müdürlüğü} başvurarak Genelgenin yürürlüğe girmesinden itibaren iki ay içerisinde yeni duruma uyum sağlamakla yükümlüdürler. Uyum 10

17 sağlamayanların faaliyetlerine son verilir. Yeni müracaat halinde ilgiliye yeniden sadece bayilik veya dağıtıcılık izni verilebilir Kimyevi Gübre Bayileri Bayiler, kimyevi gübre üretici ve dağıtıcı kuruluşlarının alt birimlerini ifade etmektedir. Üretici ve dağıtıcı kuruluşlar desteklemeye esas gübre satmak amacıyla Bayilik oluşturabilirler. Dağıtıcı kuruluşlar desteklemeye esas gübrelerini bayileri; üretici kuruluşlar ise, merkezlerinden veya bayileri; kooperatifler ise birim ve bölge birlikleri gibi alt birimleri vasıtasıyla çiftçiye intikal ettirirler. Bayilik açılması ile ilgili usul ve esaslar şunlardır: ı. Üretici ve dağıtıcı kuruluşlar, herhangi bir il ya da ilçede bayilik açmak için TİM' e müracaat eder. Müracaat sırasında istenen belgeler şunlardır: a) Başvuru dilekçesi, b) Bayinin, fatura imzalamaya yetkili kıldığı kişilerin imza sirkül eri, c) Bayinin veya varsa ortakları ile birlikte nüfus ve aile nüfus kayıtları, d) Üretici veya dağıtıcı kuruluşa verilen Teminat belgesinin bir örneği, e) Dağıtıcı ve üretici kuruluşlar bayilik vermek için almış oldukları belgelerin onaylı birer örneği, f) Gübre depolanan yerin teknik özellikleri. ii. Üretici ve dağıtıcı kuruluşlar TİM (Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı İlçe Müdürlüğü)'in bilgisi dışında bayilik açamazlar ve kapatamazlar. m. Bir bayi en fazla dört kuruluşun bayiliğini yapabilir. ıv. Bayiter başka isim ve unvanla da olsa alt birim ve şube açamazlar. v. Bayi açmak isteyen dağıtıcı veya üretici kuruluşlar belgelerini hazırlayarak TİM'e başvurur. TİM bayinin depolanan yerin teknik özelliklerini inceler. Ayrıca ilgili kuruluşun bayilik açma ile ilgili bilgi ve belgelerinin tam ve noksansız olduğunu tespit ederek ilgili kuruluşa bildirir. Bayilik açmak isteyen ilgili kuruluş oluşturmak istediği bayinin verdiği belgelerin doğruluğunu ve yeterliliğini taahhüt eder. vi. Bayinin bir yıllık destektemeli gübre satışı 2000 tonu aştığı takdirde bir Ziraat Mühendisi istihdam etmek zorundadır. Bayinin (aaliyet alanları aşağıda belirtilmiştir: ı. Bayiler bağlı bulunduğu ilçe sınırları içerisinde çiftçilere, TİM veya TİLÇEM'in bilgisi dahilinde olmak üzere il sınırları içerisindeki il veya ilçe merkezindeki çiftçilere, gerekli hallerde komşu ilin sınır ilçesindeki çiftçilere, merkezinden gübre satışı yapabilirler. ii. Çiftçinin tarımsal faaliyette bulunduğu il veya ilçede; gübre bayisi yok ise, İhtiyaç Belgesi' nde yazılan gübre yok ı se, yeterli gübre bulunmuyor ise, çiftçinin talebi 11

18 halinde; çiftçiler, TİM veya TİLÇEM'in bilgisi dahilinde olmak üzere, tarımsal faaliyette bulunduğu ilin sınırları ilçesinde bulunan bayilerden de gübre alabilirler. içerisinde bulunan bayilerden ya da komşu ilin sınır iii. Bayiler, herhangi bir şekilde kendi tasarrufları dışında, bayiliğini yaptığı üretici veya dağıtıcı kuruluşun herhangi birinin faaliyeti durdurulduğunda, bayisi olduğu diğer kuruluşla ilgili faaliyetine devam eder. iv. Bayiler bağlı bulunduğu İl Müdürlüğünden izin almak kaydıyla adresini değiştirebilir Türkiye'deki Gübre Sektörü Türkiye, iklim koşulları ve toprağın yapısı bakımından diğer ülkelere göre farklılıklar göstermektedir. Türkiye'deki toprağın yapısına genel olarak bakıldığında, azot ve fosfor gibi bitki besleyicileri bakımından yoksul ve potasyum, kalsiyum ve magnezyum bakımından zengin olduğu besleyicileri azot vefo.~fordur. görülmektedir. Bu nedenle, gübrelemede en çok gereksinim duyulan bitki Potasyumlu gübrelere duyulan gereksinim ise öbürlerine göre daha az bir orandadır. Bunun yanı sıra, Türkiye topraklarının genellikle kireçli olması ve bu tür topraklara atılan gübrenin içerdiği.fo.~fbr toprak tarafından tutulup bitkilerce alınamaması dolayısıyla, fosforlu gübrelerde çözünürlük özelliği önem kazanmakta ve suda çözünen fosfor miktarı yüksek olan gübreler yeğlenmektedir. + Türkive'de/ii Gübre Tüketimi: Türkiye'de gübre kullanımı planlı dönemin başında çok düşük düzeylerde iken, hükümetlerin izledikleri tarım politikaları sonucunda büyük artışlar göstermiştir. Gübre tüketimi 1960'lı yıllarda 300 bin ton iken, 1975'te tona, 1980'de tona, 1985'te tona, 1987'de ise tona yükselmiştir yılı itibariyle ise ton düzeyinde gübre tüketimi yapı!mıştır. Gübre cinsleri itibariyle gübre tüketim miktarlarına daha sonraki bölümlerde değinilmektedir. + Türkive'deki Gübre Sanaviinin Gelişim Süreci: Türkiye'deki ilk gübre sanayii kamu sektörü öncülüğünde kurulmuştur. İlk kimyasal gübre olan amonyum sü(fat, 1939 yılında Türkiye Demir Çelik İşletmeleri'nin Karabük'te kurulu I.Kok Fabrikası'nın yan ürünü olarak üretilmeye başlanmıştır. duymaya başlamış 1970'lerden sonra özel sektörde gübre sektörüne ilgi ve bunun sonucunda 1967'de 350 bin ton olan gübre üretim kapasitesi 1972'de 3 milyon tona, 1986'da 5.5 milyon tona çıkarılmıştır. ithalat yoluyla sağlanan fosfat kayası ile fosforik asit gibi hammaddelerin, yedek parçaların ve işletme malzemelerinin bulunmasında çekilen zorluklar nedeniyle kapasite kullanım oranı 1978'de %36.5, 1980'de %59.7, 1985'te %75.3, 1987'de ise %66.7 düzeylerinde kalmıştır. 12

19 Kamu sektörüne ait olan Türkiye Gübre Sanayii A.Ş.'nin (TÜGSAŞ) Kütahya fabrikalannda amonyum sülfat, amonyum nitrat; Gemlik fabrikalarında DAP ve TSP; Elazığ İşletmeleri Müessesesi'nde normal süper fosfat; Gübre Fabrikaları T.A.Ş. 'nin Yanınca fabrikalarında TSP, MAP ve NPK gübreleri; İskenderun fabrikalarında TSP; Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri'nin Karabük fabrikalarında amonyum sülfat ve normal süper fosfat; Ereğli ve İskenderun' da kurulu fabrikalarında amonyum sülfat; İstanbul Gübre Sanayii A.Ş.'nin (İGSAŞ) Tütünçiftlik fabrikalarında üre; Petrokimya A.Ş. 'nin (AKGÜBRE) Mersin'deki fabrikasında amonyum nitrat, DAP üretilmektedir. Özel sektöre ait olan Bandırma Gübre Fabrikaları A.Ş.'nin (BAGFAŞ) Bandırma'daki fabrikalarında normal süper fosfat, TSP, amonyum sülfat ve DAP; Ege Gübre Sanayii A.Ş.'nin Aliağa'daki fabrikasında NPK gübresi; Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi A.Ş.'nin Ceyhan'daki fabrikasında DAP ve NPK gübreleri üretilmektedir. Türk Arap Gübre A.Ş. 'nin (TAGAŞ) Mersin'deki fabrikasında ise amonyum nitrat, DAP ve NPK gübreleri üretilmektedir Gübre Sektörünün Tanımı ve Sınıflandırılması "Gübre Sanayii", Birleşmiş Milletler tarafından kabul edilen "Bütün Ekonomik Faaliyetlerin Uluslararası Standart Sanayii Tasnifi ve Endekslenmesi"nde (ISIC) imalat Sektörü içerisinde ve lll/d Kimya Sanayii Grubu'nda yer almaktadır. Gübre Sektörüne giren mallar iki grup altında toplanmaktadır: 1. Gübreler ll. Gübre Hammadde ve Ara Maddeleri Yaygın olarak kullanılan gübrelerin isimleri ve Bitki Besin Maddesi (BBM) içerikleri Tablo-I' de verilmektedir. Bitki Be,-.in Maddesi; bitkilerin beslenmesi için gerekli olan azot, fosfor, potasyum gibi birinci!, kalsiyum, magnezyum, kükürt gibi ikincil, demir, çinko, bakır, mangan, bor, molibden ve kobalt gibi iz elementleridir. Gübre Sektörünün faaliyetleri; gübre ve ara maddeleri üretimi ile gübre, hammadde ve ara maddeleri ithalatı ve ihracatı, gübre pazarlaması ile eğitim, idari ve teknik hizmetleri kapsamaktadır. Gübre sektöründe yer alan gübreler ile gübre hammadde ve ara maddelerinin 3502 sayılı Kanun'da Arınonize Sistem Nomanklatürü esas alınarak belirlenen Gümrük Tarife İstatistik Pozisyon (GTİP) numaraları Tablo-2'de gösterilmektedir. 13

20 TABL0-1: YAYGIN OLARAK KULLANILAN GÜBRELER VE BBM İÇERiKLERİ 'Yıı BBM İÇERİGİ GÜBRE CİNSİ KISA ADI 'YııAzot 0/ııFosfoı %ı Potasyum (N) (P205) (K20) Kalsiyum Amonyum AN26 26 Nitrat Amonyum Nitrat AN33 33 Amonyum Sülfat AS 21 Üre 46 Triple Süper Fosfat TSP Diamonyum Fosfat DAP Kompoze NPK Potasyum Sülfat PS 50 Potasyum Nitrat PN Kalsiyum Nitrat KN 15 Kaynak: DPT 14

21 T ABL0-2: GÜBRELER İLE GÜBRE HAMMADDE VE ARA MADDELERİ GTİPNO HAMMADDELER, ARA MADDELER VE GÜBRELER Bakırlı demir piritleri-kavrulmamış Kükürt Tabii kalsiyum fosfatlar Sülfürik asit Nitrik asit Ortofosforik asit Saf amonyak Potasyum nitrat Hayvansal veya bitkisel gübreler Azotlu mineral veya kimyasal gübreler Üre Amonyum sülfat 3 ı Amonyum sülfat ve amonyum nitratın çift tuzları ve karışımiarı Amonyum nitrat Amonyum nitratm diğer inorganik maddelerle karışımı Sodyum nitrat Kalsiyum nitrat ve amonyum nitratm çift tuzları ve karışımıarı Kalsiyum siyanamid Üre ve amonyum nitratm çift tuzları ve karışımiarı Diğer F osfatlı mineral veya kimyasal gübreler Süper fosfatlar Defasforasyon cürufı.ı Diğer Potaslı mineral veya kimyasal gübreler lo Kamalit, silvit ve diğer ham tabii potasyum tuzları Potasyum klorür Potasyum sülfat Diğer Azot fosfor ve potasyum gübre elementlerinden iki veya üçünü içeren mineral veya kimyasal gübreler; diğer gübreler: bu fasılda yer alan malların tablct veya benzer formda olanları veya brüt ağırlığı I O kg' ı geçmeyen ambalaj larda olanları Bu fasılda yer alan mallarm tablct veya benzer formda olanları veya brüt ağırlığı 1 O kg'ı geçmeyen ambalajlarda olanları Azot, fosfor ve potasyum gübre elementlerinin üçünü içeren mineral veya kimyasal gübreler Diamonyum hi d roj en ortafosfat Amonyum dihidrojenortofosfat ve amonyum dihidrojenortofosfat ilc diamonyum hidrojenortafosfat karışunları Azot ve fosfor gübre elementlerinin ikisini içeren diğer mineral veya kimyasal gübreler: nitrat ve fosfat içerenler Azot ve fosfor gübre elementlerinin ikisini içeren diğer mineral veya kimyasal gübreler: diğer Fosfor ve potasyum gübre elementlerinin ikisini içeren diğer mineral veya kimyasal gübreler Diğer Kaynak: DPT 15

22 2. SEKTÖRÜN DURUMU 2.1. Mevcut Durum Gübre Sektöründeki Kuruluşlar Türkiye Gübre sektöründe üretici olarak toplam yedi kuruluş olup, bunlardan beşi özel, ikisi ise kamu sektörüne aittir. Bunun dışında, miktarda gübre üreten üç demir çelik kuruluşu, faaliyet göstermekte yan ürün olarak az yan ürün olarak gübre ham/ara maddesi üreten üç kuruluş, gübre sektörüne doğal gaz temin eden bir kamu kuruluşu ve gübre ithalatı ve dağıtımı faaliyetinde bulunan kooperatifler ve tüzel kişilerden oluşan kuruluşlar bulunmaktadır. ayrılmaktadır: Gübre sektöründeki kuruluşlar faaliyet alanları itibariyle dört ana gruba 1. Ana faaliyet konusu gübre olan üretici kuruluşlar 2. Yan ürün olarak gübre veya hammadde/ara madde üreten kuruluşlar 3. Hammadde dağıtıcı kuruluşlar 4. Gübre dağıtıcı/pazarlayıcı kuruluşlar Ana Faaliyet Konusu Gübre Olan Üretici Kuruluşlar Gübre üreten kamu ve özel sektör kuruluşlarının isimleri, tesis yerleri ve sektörel dağılımları Tablo-3 'te, 1999 itibariyle sermaye yapısı ve sektörel dağılımı Tablo-S'te, kurulu kapasitelerinin arası dönemdeki dağılımı ise Tablo-6 ve Tablo-7' de gösteri I mektedir. TABL0-3: GÜBRE ÜRETİCİ KURULUŞLAR Kuruluş Adı Tesis Yeri Sektörel Dağılımı Akdeniz Gübre Sanavii A.Ş. (AKGÜBRE)* Mersin Özel Bandırma Gübre Fabrikaları A.Ş.(BAGF AŞ) Bandırma Özel Ege Gübre Sanayii A.Ş.(EGE) Aliağa Özel Gübre Fabrikaları T.A.Ş.(GÜBRETAŞ) Yanınca Özel İskendemn İstanbul Gübre Sanayi A.Ş.(İGSAŞ) Yanınca Kamu Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi A.Ş.(TOROS) Ceyhan Özel Türkiye Gübre Sanayii A.Ş.(TÜGSAŞ) Kütahya, Ge mlik, Kamu Samsun, Elazığ Kaynak: DPT (*): AKGÜBRE, TOROS hünyesindedir Yan Ürün Olarak Gübre veya Ham/Ara Madde Üreten Kuruluşlar Ülkemizde yan ürün olarak gübre veya gübre hammaddesi/ara maddesi üreten kuruluşların isimleri, tesislerin coğrafi dağılımları, üretim miktarları ve kurulu kapasiteleri Tablo-4'te verilmektedir. 16

23 TABL0-4: YAN ÜRÜN OLARAK GÜBRE VEYA HAM/ARA MADDE ÜRETEN KURULUŞLAR Kuruluş Adı Tesis Yeri Ürün Kapasite (Ton) Ereğli Demir Çelik İşletmeleri Ereğli AS Karabük Demir Çelik İşletmeleri Karabük AS Türkiye Demir Çelik İşletmeleri iskendenm AS Karadeniz Bakır İşletmeleri Samsun Sülfürik asit Murgul Pirit Et Bakır A.Ş. Küre Pirit Eti Bor A.Ş. Bandırma Sülfürik asit Kaynak: DPT Sektöı el Dai!;ıhmı Kamu Özel Kamu Kamu Kamu Kamu Hammadde Dağıtıcı Kuruluşlar Bu grupta sadece amonyak hammaddesi doğal gazın dağıtımından sorumlu olan kamu tekeli BOTAŞ (Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş.) yer almaktadır. BOTAŞ, Türkiye içinde ve dışında her türlü petrol ve doğal gaz boru hatlarını inşa etmek, inşa edilmiş boru hatlarının devralmak, satın almak veya kiralamak, boru hatları ile petrol ve doğal gaz nakliyatı yapmak ve bu boru hatlarında nakledilecek ham petrol ve doğalgazı satın almak ve satmak amacıyla kurulmuş bir kamu kuruluşudur Gübre Dağıtıcı/Pazarlayıcı Kuruluşlar: Aynı zamanda dağıtım yaban gübre üretici kuruluşların dışında kalan dağıtıcı kuruluşlar aşağıda gösterilmektedir: ~ Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği ~ Toros Gübre ve Zirai İlaç Pazarlama A.Ş. ~ Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. ~ Tariş Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği ~ Tariş Üzüm Tarım Satış Kooperatifleri Birliği ~ Tariş İncir Tarım Satış Kooperatifleri Birliği ~ Tariş Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği ~ Antalya Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği ~ Çukurova Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği ~ Trakya Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birliği ~ Karadeniz Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birliği ~ Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü 17

24 TABLO-S: GÜBRE ÜRETİCİ KURULUŞLARIN SERMAYE YAPISI VE SEKTÖREL 1999 Kaynak: Devlet Planlama Teşkilatı (DPI) (*): AK(iÜBRE... TORO.. \' hünyesindedir. TABL0-6: KURUL U HAMMADDE/ ARA MADDE KAPASİTESİNİN GÜBRE ÜRETİCİ KURUL DAGILIMI, Kütahya Gemlik Samsun Monoamonyum fosfat (MAP) Sülfiirik asit Fosforik asit * Nitrik asit Nitrik asit I Nitrik asit II Amonyak Nitrik asit Sülfurik asit Fosforik asit I * Fosforik asit II * Pirit Kaynak: Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (*): %100 P205 18

25 TABL0-7: KURULU GÜBRE KAPASİTESİNİN ÜRETİCİ KURULUŞLARA DAGILIMI ( Ortalaması) KURULUŞ SERMAYE GÜBRE KAPASiTE N (Milyar TL) CİNSİ (Ton/Vd) (Ton/Yıl) BAGFAŞ Bandırma AS TSP DAP/(NPK) ı 65000/(220000) (DAP)/NPK ( )/ Toplam EGE Aliağa (DAP)/NPK ( )/ GÜBRETAŞ Yanınca TSP NPK (DAP)/NPK ( )/ İskcndcnm TSP Toplam İGSAŞ Yanınca Üre NPK Toplam TOROS Ceyhan NPK (DAP)/NPK ( )/ Mersin AN DAP Toplam TÜGSAŞ Kütahya AN Granül Gemlik AN Saını;un AN NPK Elazığ DAP NPK Toplam FİZİKİ TOPLAM N P205 BBM TOPLAM Kaynak: Devlet Planlama Teşkılatı (DPJ) (*)Not~ Parantez içindeki değerler tesisin o ürünü de üretebildi.ftini gösterir. hesaplamalarda dikkate almmamzşt1r. P205 (Ton/Yıl) BBM Toplamı (Ton/Yıl) Pay (%ı) Mevcut Kapasite ve Kullamını Gübre üretici kuruluşların dönemindeki kapasite ve kapasite kullanım oranları Tablo-S'de gübre cinsleri ve Tablo-9'da ise ham/ara madde cinsleri itibariyle verilmektedir. Devlet Planlama Teşkilatı'nın Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı içerisinde yer alan Gübre Sanayii Özel ihtisas Komisyonu Raporu'ndan alınan ve Tablo-8 ve 9'da belirtilen verilere bakıldığında, döneminde gübre ve ham/ara madde üretim kapasitesinde önemli ölçüde bir değişiklik olmadığı görülmektedir. Aynı rapora göre, 1999 yılı kurulu gübre kapasitesinin BBM (Birleşik Besin Maddesi) bazında ve sermaye yapısına göre dağılımı şu şekildedir: Kamu Sektörü %41, Özel Sektör %59. 19

26 Tablo-8' de gösterilen verilere göre, ı yılları arasında %66-67 civarında seyreden toplam gübre kapasite kullanım oranı ı 999 yılında %9 oranında bir düşüş kaydederek %58 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu düşüşe yol açan temel faktörler şunlardır: üre'de Ağustos 1999'da meydana gelen depremin yol açtığı zarar, DAP (Diamonyum Fosfat) ve NPK (Kompoze Gübre) ithalatının artması ve TSP (Üçlü Süper Fosfat) tüketiminin azalması. Öte yandan, A.Ş.' nin (Amonyum Sülfat) kapasite kullanım oranında ise hammadde fiyatlarındaki düşme ve AS fiyatlarındaki yükselme nedeniyle bir artış görülmektedir. Gübre sektöründeki genel KKO düşüklüğü ise; Bagfaş TSP, Toros-Mersin DAP ve Tügsaş-Elazığ NPK tesislerinin maliyet ve pazar koşullarındaki olumsuzluklar dolayısıyla çalıştırılamaması ile NPK'da kapasite fazlalığı gibi nedenlerden kaynaklanmıştır. Diğer taraftan, ham/ara madde üretimindeki kapasite kullanım oranı arasındaki dönemde ortalama %60 seviyelerinde iken, ı 999 yılında %44' e gerilemiştir. Kapasite kullanım oranındaki bu önemli düşüşün nedenleri DPT'nin raporunda 1 şu şekilde belirtilmektedir: Amonyakta depremin yol açtığı hasar, doğal gaz sıkıntısı, TÜGSAŞ 'ın AN üretim maliyetlerini düşürmek amacıyla üretimi durdurarak ithalata yönelmesi, sülfürik ve fosforik asitte DAP ve NPK üretimindeki azalma, nitrik asitte AN26 üretimindeki azalma. DPT'nin yayınladığı aynı raporda, Gübre sektöründeki çoğu kuruluşun fosforik asit ve sülfürik asit tesislerinin ölçek ve teknoloji bakımından ekonomik bir üretim yapamamaları kapasite kullanımının genel sorunu olarak ifade edilmektedir. Türkiye gübre sanayii kurulu kapasite miktarları ve kapasite kullanım oranları Tablo- ı O' da kıyaslamalı olarak yer almaktadır. Tablo- ı 1 'de ise gübre türlerine göre 1999/2000 kapasite ve üretim miktarları ile kapasite kullanım oranları karşılaştırmalı verilmektedir. 20

27 TABLO-S: GÜBRE CiNSLERiNE GÖRE KURULU GÜBRE KAPASİTESİNİN ÜRETİCİ KURULUŞLARA DAGILIMI ( ) GÜBRE KURULUŞ TESİS YERİ KAPASiTE CİNSİ (TON/YIL) AN26 Toros Mersin 594, Tügsaş Kütahya I 40, Kütahya lı 338, Gemlik 594, Toplam L566, AS Bagfaş Bandırma 214, Ereğli D.Ç. Ereğli 2LOOO Karabük D.Ç. Karabük ı 1, Türkiye D.Ç. İskenderun 24, Toplam 270, ÜRE İgsaş Yarımca 56LOOO TSP Bagfaş Bandırma 160, Gübretaş Yanınca 185, İskendenm 185, Toplam 530,000 lo 24 DAP Toros Mersin 148,500 Tügsaş Samsun 227, Toplam 375, J Diğer Fiziki Gübre 2,530, KKO (%) Toplam Fiziki 5,833, Kt~vnak: Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) 21

28 TABL0-9: HAM/ARA MADDE CİNSLERİNE GÖRE KURULU GÜBRE KAPASİTESİNİN ÜRETİCİ KURULUŞLARA DAGILIMI ( ) HAM/ARA KURULUŞ TESİS KAPASiTE KKO (%) MADDE YERİ (Ton/Yıl) CİNSİ PİRİT ETiBAKlR Küre 460, K. BAKlR Murgul 169, o 46 TOPLAM 629, AMONYAK İGSAŞ Yarımca 379, TÜGSAŞ Gemlik 300, TOPLAM 679, SÜLFÜRiK BAGFAŞ Bandırma 500, ASİT ('%98) TOROS Mersin 214, TÜGSAŞ Samsun 214, K.BAKIR Sam s tın 282, ETiBOR Bandırma 120, TOPLAM 1,331, FOSFORİK BAGFAŞ Bandırma 150, ASİT GÜBRETAŞ Yarımca 75,000 o o o ('Ycı 1 OOP205) İskendcnın 75,000 o o o TOROS Mersin 71, TÜGSAŞ Samsun I 85,760 lo Samsım Il ı 08, , Nİ TR İK TOROS Mersin 363, ASİT ('YcılOO) TÜGSAŞ Gemlik 363, Kütahya I 26, Kütahya II 201, TOPLAM 954, MAP EGE Aliağa 128,000 o o o TOROS Ceyhan 161, TOPLAM 289, i! TOPLAM 4,449, Kaynak: Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) o o o o o o o Üretim Yöntemi ve Teknoloji Gübre sanayinin sermaye yoğun bir sektör olması nedeniyle uygulanan teknolojilerin ve üretim tesislerinin eskimesi ve karlılığını yitirmesi durumunda tesislerin kapatılması yerine, eskiyen tesis birimlerinin yenilenmesi ya da üretim hattında bulunan ve karlılığı olumsuz yönde etkileyen noktalardaki teknik darboğazların giderilmesi gibi çözümler tercih edilmektedir. Rasyonalizasyon ve enerji kazanımı projeleri ile tesislerin teknik darboğazları giderilmekte, eskiyen birimler yenilenmekte ve eklenen yeni tesis birimleri ile nominal kapasitelerinde üretim yapan ve daha karlı çalışan tesisler kazanılmış olunmaktadır. 22