GÜBRE SANAYİİ ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU

Transkript

1 SEKİZİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI DPT: 2514 ÖİK: 531 GÜBRE SANAYİİ ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU ANKARA 2000

2 Ö N S Ö Z Devlet Planlama Teşkilatı nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında 540 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname, İktisadi ve sosyal sektörlerde uzmanlık alanları ile ilgili konularda bilgi toplamak, araştırma yapmak, tedbirler geliştirmek ve önerilerde bulunmak amacıyla Devlet Planlama Teşkilatı na, Kalkınma Planı çalışmalarında yardımcı olmak, Plan hazırlıklarına daha geniş kesimlerin katkısını sağlamak ve ülkemizin bütün imkan ve kaynaklarını değerlendirmek üzere sürekli ve geçici Özel İhtisas Komisyonlarının kurulacağı hükmünü getirmektedir. Başbakanlığın 14 Ağustos 1999 tarih ve 1999/7 sayılı Genelgesi uyarınca kurulan Özel İhtisas Komisyonlarının hazırladığı raporlar, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı hazırlık çalışmalarına ışık tutacak ve toplumun çeşitli kesimlerinin görüşlerini Plan a yansıtacaktır. Özel İhtisas Komisyonları çalışmalarını, 1999/7 sayılı Başbakanlık Genelgesi, tarih ve 5/1722 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulmuş olan tüzük ve Müsteşarlığımızca belirlenen Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu genel çerçeveleri dikkate alınarak tamamlamışlardır. Başbakanlığın 14 Ağustos 1999 tarih ve 1999/7 sayılı Genelgesi uyarınca kurulan Özel İhtisas Komisyonlarının hazırladığı raporlar, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı hazırlık çalışmalarına ışık tutacak ve toplumun çeşitli kesimlerinin görüşlerini Plan a yansıtacaktır. Özel İhtisas Komisyonları çalışmalarını, 1999/7 sayılı Başbakanlık Genelgesi, tarih ve 5/1722 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulmuş olan tüzük ve Müsteşarlığımızca belirlenen Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu genel çerçeveleri dikkate alınarak tamamlamışlardır. 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı çalışmalarına toplumun tüm kesimlerinin katkısı, her sektörde toplam 98 Özel İhtisas Komisyonu kurularak sağlanmaya çalışılmıştır. Planların demokratik katılımcı niteliğini güçlendiren Özel İhtisas Komisyonları çalışmalarının dünya ile bütünleşen bir Türkiye hedefini gerçekleştireceğine olan inancımızla, konularında ülkemizin en yetişkin kişileri olan Komisyon Başkan ve Üyelerine, çalışmalara yaptıkları katkıları nedeniyle teşekkür eder, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nın ülkemize hayırlı olmasını dilerim.

3 İÇİNDEKİLER YÖNETİCİ ÖZETİ 1. GİRİŞ MEVCUT DURUM VE SORUNLAR Mevcut Durum.. Sektördeki Kuruluşlar Mevcut Kapasite ve Kullanımı.. Üretim... Dış Ticaret Durumu... Stok Durumu.. Tüketim. Pazarlama... Fiyatlar.. İstihdam.. Sektörün Rekabet Gücü. Diğer Sektörler ile İlişkiler ve Sorunlar Mevcut Durumun Değerlendirilmesi. Dünyadaki Durum ve AB, Diğer Önemli Ülkeler İtibariyle Mukayese Sektörün Sorunları. ULAŞILMAK İSTENEN AMAÇLAR... VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde ( ) Talep Projeksiyonu Üretim Projeksiyonu.. İthalat Projeksiyonu... Teknolojide Muhtemel Gelişmeler Rekabet Gücünde Gelişmeler. Çevreye Yönelik Politikalar.. Diğer Sektörler ile İlişkilerde Muhtemel Gelişmeler. Uzun Dönemde ( ) Talepte, Arzda, Dış Ticarette, Teknoloji ve Rekabet Gücünde Muhtemel Gelişmeler PLANLANAN YATIRIMLAR ÖNGÖRÜLEN AMAÇLARA ULAŞILABİLMESİ İÇİN YAPILMASI GEREKLİ YASAL VE KURUMSAL DÜZENLEMELER VE UYGULANACAK POLİTİKALAR 84 Kısa Dönemde Yapılması Gereken Yasal ve Kurumsal Düzenlemeler Orta Dönemde Yapılması Gereken Yasal ve Kurumsal Düzenlemeler Gerekli Düzenlemelerin ve Politikaların Uygulama Takvimi Öngörülen Düzenlemelerin, Yatırımların ve Uygulanacak 5.4. Politikaların Getirileri 85 EK KARŞI GÖRÜŞLER. 86 i

4 TABLO No ADI TABLOLAR SAYFA No 1 Yaygın olarak kullanılan gübreler ve BBM içerikleri 1 2 Gübreler ile gübre hammadde ve ara maddeleri GTİP numaraları 2 3 Gübre üretici kuruluşlar 3 4 Yan ürün olarak gübre veya hammadde/ara madde üreten kuruluşlar 3 5 Gübre üretici kuruluşların sermaye yapısı ve sektörel dağılımı (1999) 5 6 Kurulu hammadde/ara madde kapasitesinin üretici kuruluşlara dağılımı ( ) Kurulu gübre kapasitelerinin üretici kuruluşlara dağılımı ( ) Gübre cinslerine göre kurulu kapasite ve KKO ( ) Ham/ara madde cinslerine göre kurulu kapasite ve KKO ( ) Gübrelerde birim üretim girdileri ve değeri (1998) Ham/ara maddelerde birim üretim girdileri ve değeri (1998) Gübreler ve ham/ara maddelerle ilgili Türk Standartları Gübre üretim miktarı ve değişimi ( ) Gübre üretim değeri ve değişimi (Cari fiyatlarla, ) Gübre üretim değeri ve değişimi (1998 sabit fiyatlarıyla, Kuruluşların gübre üretim payları ( ) Ham/ara madde üretim miktarı ve değişimi ( ) Kuruluşların ham/ara madde üretim payları ( ) Değişik ülkelerde doğal gaz fiyatları Gübre ve ham/ara madde üretim maliyetleri (1998) Gübre ithalat miktarları ( ) Gübre ithalat değeri (Cari cif fiyatlarla, ) Gübre ithalat değeri (1998 sabit fiyatlarıyla) Ülkelere göre gübre ithalat miktarları ( ) Ülkelere göre ithalat değeri (Cari cif fiyatlarla, ) Ham/ara madde ithalat miktarları ( ) Ham/ara madde ithalat değeri (Cari cif fiyatlarla, ) Ham/ara madde ithalat değeri (1998 sabit fiyatlarıyla, ) Ülkelere göre ham/ara madde ithalat miktarı ( ) Ülkelere göre ham/ara madde ithalat değeri (Cari cif fiyatlarla) Gübre ihracat miktarları ( ) Gübre ihracat değeri (Cari fob fiyatlarla, ) Gübre ihracat değeri (1998 sabit fiyatlarıyla) Ülkelere göre gübre ihracat miktarı ( ) Ülkelere göre gübre ihracat değeri (Cari cif fiyatlarla, ) Ham/ara madde ihracat miktarları ( ) Ham/ara madde ihracat değeri (Cari fob fiyatlarla, ) Ham/ara madde ihracat değeri (1998 sabit fiyatlarıyla) Yılbaşı itibariyle gübre stokları ( ) ii

5 TABLOLAR (Devam) ADI TABLO No 40 Gübre tüketimleri ( ) Değişik ülkelerde birim alana gübre tüketimi ve buğday verimi (1995) Kuruluşların pazar payları ( ) Ortalama gübre perakende satış fiyatları (Devlet desteklemesi hariç KDV dahil) Ortalama gübre ithalat fiyatları ( ) Gübre sektörü istihdam durumu ( ) Yedinci Plan dönemi hedefleri ve gerçekleşme oranları dönemi girdi destekleme ödemeleri BBM talebi ( ) Bölgelere göre gübre tüketim talebi ( ) Bitki cinslerine göre gübre talebi ( ) Gübre talebinin bitki cinslerine yüzde dağılımı ( ) Yurt içi talebin gübre cinslerine dağılımı ( ) Yurt içi gübre talebinin 1998 sabit fiyatlarıyla değeri ( ) Gübre ihracat projeksiyonu ( ) Gübre ihracatının 1998 sabit fiyatlarıyla değeri ( ) Gübre cinslerine göre toplam talep projeksiyonu ( ) Gübre üretim projeksiyonu ( ) Gübre üretiminin 1998 sabit fiyatlarıyla değeri ( ) Gübre ithalat projeksiyonu ( ) Gübre ithalatının 1998 sabit fiyatlarıyla değeri ( ) Ham/ara madde ithalat projeksiyonu ( ) Ham/ara madde ithalatının 1998 sabit fiyatlarıyla değeri ( ).. 79 SAYFA No ŞEKİL No ADI ŞEKİLLER SAYFA No 1 Uluslararası azotlu gübre fiyatları (Fob Karadeniz $/Ton) ( ) 58 2 Dünya azotlu gübre üretim ve tüketimi (1997/98) 59 3 Dünya fosfat üretim ve tüketimi (1998/97) 59 4 Dünya potasyum üretim ve tüketimi (1997/98) 60 ISBN X (basılı nüsha) Bu Çalışma Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayın ve referans olarak kullanılabilir. Bu e-kitap, adresindedir. Bu yayın 1250 adet basılmıştır. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyası üretilmiştir. iii

6 KISALTMALAR AB Avrupa Birliği K 2 O Dipotasyum oksit AN26 Kalsiyum amonyum nitrat MAP Mono amonyum fosfat AN33 Amonyum nitrat MMBtu Milyon İngiliz ısı birimi AS Amonyum sülfat MOP Potasyum klorür BBM Bitki besin maddesi N Azot BDT Bağımsız Devletler Topluluğu NO X Azot oksitler DAP Diamonyum fosfat NPK Kompoze gübre DİE Devlet İstatistik Enstitüsü OGT Ortak Gümrük Tarifesi DTÖ Dünya Ticaret Örgütü P 2 O 5 Difosforpentaoksit EEC Avrupa Ekonomik Topluluğu PN Potasyum nitrat FAO Gıda ve Tarım Organizasyonu PS Potasyum sülfat GTİP Gümrük Tarife İstatistik SA Sülfürik asit Pozisyonu IFA Uluslararası Gübre Birliği STA Serbest Ticaret Anlaşması IFDC Uluslararası Gübre Geliştirme TKB Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Merkezi ISO Uluslararası Standartlar TKK Tarım Kredi Kooperatifleri Organizasyonu İMKB İstanbul Menkul Kıymetler TS Türk Standartları Borsası KİT Kamu iktisadi teşebbüsleri TSE Türk Standartları Enstitüsü KKO Kapasite kullanım oranı TSP Üçlü süper fosfat KKTC Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti TZDK Türkiye Zirai Donatım Kurumu KN Kalsiyum nitrat TZOB Türkiye Ziraat Odaları Birliği iv

7 GÜBRE SANAYİİ ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU ÜYELERİ BAŞKAN FEVZİ G. GÖNEN GÜBRE ÜRETİCİLERİ DERNEĞİ KOORDİNATÖR GÜLFEM DEMİR DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI RAPORTÖR YASEMİN ERCAN GÜBRE ÜRETİCİLERİ DERNEĞİ 1. ÜRETİM, DIŞ TİCARET, TEDARİK VE PAZARLAMA ÇALIŞMA GRUBU BAŞKAN ALİ KESGİN TOROS GÜBRE VE KİMYA ENDÜSTRİSİ A.Ş. RAPORTÖR ALİ KESGİN TOROS GÜBRE VE KİMYA ENDÜSTRİSİ A.Ş. ÜYELER ADI SOYADI ERDİN GÜLER M.EMİN UYDAN TUNCAY ÇELEBİSOY MEHMET DEMİRCİ BÜLENT TAŞKÖPRÜ FEYZULLAH ACAR TİJEN ERCEİŞ YAŞAR AKDENİZ ORHAN YOLCU MUSA ÇÖKELEKOĞLU SİBEL SEMİZER Y.ZİYA AKGÖK A.HAYATİ ÖNCÜER TEMSİL ETTİĞİ KURULUŞ BANDIRMA GÜBRE FABRİKALARI A.Ş. BANDIRMA GÜBRE FABRİKALARI A.Ş. EGE GÜBRE SANAYİİ A.Ş. EGE GÜBRE SANAYİİ A.Ş. EGE GÜBRE SANAYİİ A.Ş. GÜBRE FABRİKALARI T.A.Ş. GÜBRE FABRİKALARI T.A.Ş. İSTANBUL GÜBRE SANAYİİ A.Ş. İSTANBUL GÜBRE SANAYİİ A.Ş TÜRKİYE GÜBRE SANAYİİ A.Ş. DEVLET İSTATİSTİK ENSTİTÜSÜ KARADENİZ BAKIR İŞLETMELERİ ETİ HOLDİNG A.Ş. 2. TALEP PROJEKSİYONU VE YATIRIMLAR ÇALIŞMA GRUBU BAŞKAN Dr.FİKRET EYÜBOĞLU TOPRAK VE GÜBRE ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ RAPORTÖR ALİ KESGİN TOROS GÜBRE VE KİMYA ENDÜSTRİSİ A.Ş. ÜYELER ADI SOYADI Dr.İ.HAKKI GÜÇDEMİR ERDOĞAN IŞIK ERDİN GÜLER M.EMİN UYDAN BÜLENT TAŞKÖPRÜ FEYZULLAH ACAR YAŞAR AKDENİZ ORHAN YOLCU MUSA ÇÖKELEKOĞLU TEMSİL ETTİĞİ KURULUŞ TOPRAK VE GÜBRE ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ TOPRAK VE GÜBRE ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ BANDIRMA GÜBRE FABRİKALARI A.Ş. BANDIRMA GÜBRE FABRİKALARI A.Ş. EGE GÜBRE SANAYİİ A.Ş. GÜBRE FABRİKALARI T.A.Ş. İSTANBUL GÜBRE SANAYİİ A.Ş. İSTANBUL GÜBRE SANAYİİ A.Ş. TÜRKİYE GÜBRE SANAYİİ A.Ş. v

8 3. VII. BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI DÖNEMİNİ DEĞERLENDİRME ÇALIŞMA GRUBU BAŞKAN ALAEDDİN ARAS T.M.M.O.B. KİMYA MÜHENDİSLERİ ODASI RAPORTÖR BİRGÜL DUMAN ELEKTRİK İŞLERİ ETÜD İDARESİ ÜYELER ADI SOYADI ALİ KESGİN YUSUF ÇAKIR TEMSİL ETTİĞİ KURULUŞ TOROS GÜBRE VE KİMYA END.A.Ş. TÜRKİYE GÜBRE SANAYİİ A.Ş. 4. ORTA VE UZUN VADEHEDEF VE POLİTİKALARI ÇALIŞMA GRUBU BAŞKAN ALİ KESGİN TOROS GÜBRE VE KİMYA ENDÜSTRİSİ A.Ş. RAPORTÖR ALİ KESGİN TOROS GÜBRE VE KİMYA ENDÜSTRİSİ A.Ş. ÜYELER ADI SOYADI DR. FİKRET EYÜBOĞLU DR. İ.HAKKI GÜÇDEMİR TUNCAY ÇELEBİSOY MEHMET DEMİRCİ BÜLENT TAŞKÖPRÜ Prof.Dr.ŞAHİN GÜLABOĞLU TEMSİL ETTİĞİ KURULUŞ TOPRAK VE GÜBRE ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ TOPRAK VE GÜBRE ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ EGE GÜBRE SANAYİİ A.Ş. EGE GÜBRE SANAYİİ A.Ş. EGE GÜBRE SANAYİİ A.Ş. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ vi

9 YÖNETİCİ ÖZETİ Bitkilerin besin maddesi olarak toprakta 13 değişik elemente ihtiyaçları vardır. Gübreler, ekilen bitki cinsi için toprakta eksik olan bu elementleri tamamlayarak büyümeyi ve verimi artırırlar. Hızla çoğalan dünya nüfusu ve değişen beslenme alışkanlıklarının yaratacağı gıda ihtiyacını karşılamak için gübreler geçmişte olduğu gibi gelecekte de tarım sektörünün vazgeçilmez bir girdisi olamaya devam edecektir. Tarımsal ürün maliyetleri içinde yüzde paya sahip olan gübreler, ürün verimini tek başına yüzde 50 den fazla arttırdıklarından tarım sektörü, gıda maddeleri fiyatları ve ülke ekonomisi üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Bu nedenle ülkelerin çoğu uzun vadeli çıkarlarını dikkate alarak ihtiyaçları veya hammadde kaynakları durumuna göre değişen ölçeklerde ulusal gübre endüstrilerini kurmuşlardır. Türkiye gübre sektöründe beşi özel, ikisi kamu sektörüne ait olmak üzere yedi gübre üretici kuruluş faaliyet göstermekte, üç demir çelik kuruluşu yan ürün olarak az miktarda gübre ve üç diğer kuruluş yan ürün olarak gübre ham/ara maddesi üretmekte, bir kamu kuruluşu sektöre doğal gaz temin etmekte, kooperatifler ve tüzel kişilerden oluşan kuruluşlar gübre ithalatı ve dağıtımı faaliyetinde bulunmaktadır. Toplam gübre üretim kapasitesi (5,3 milyon ton) toplam gübre tüketimini karşılar görünmesine rağmen gübre cinslerine göre dağılım incelendiğinde TSP ve kompoze gübrelerde fazla kapasite, diğerlerinde ise yetersiz kapasite olduğu görülmektedir. Sektörün toplam kapasite kullanım oranı yüzde 66 mertebesinde, kapasitenin sektörel dağılımı yüzde 59 özel ve kalanı kamu şeklindedir. Kapasite kullanımı düşüklüğünün önemli sebepleri doğal gaz yetersizliği ve fiyatı, ithalatta haksız rekabet, TSP ve kompoze gübrelerdeki kapasite fazlalığıdır. Gübre sektörünün sermaye yoğun yapısı ve üretim proseslerinin değişmemesi nedenleriyle eskiyen tesislerin kapatılması en son çözüm olmakta, eskiyen ünitelerin gelişmişleri ile yenilenmesi, teknik darboğazların giderilmesi ve otomasyon gibi teknolojik gelişmelerle hammadde, enerji ve işgücü verimliliği artırılmaktadır. Ülkemizde kurulu tesislerin kompozeler hariç çoğunun bu tür rehabilitasyon yatırımlarına ihtiyacı olduğu halde, üretici ve dağıtıcı kuruluşları vasıtasıyla sektöre kamu müdahalesi yeterli sermaye oluşumunu önlediğinden gerekli yatırımlar yapılamamaktadır. 3,8 milyon ton seviyelerinde gerçekleşen gübre üretimi tüketimin yüzde 70 ini karşılamakta, 1998 sabit fiyatlarıyla değeri 150 trilyon TL sına tekabül etmektedir. Üretilen gübreler uluslararası standartları karşılayacak kalitededir. Maliyetlerin yarıdan fazlasını hammaddeler oluşturmaktadır. Gübre sektörü başlangıç hammaddelerinde (doğal gaz, fosfat kayası, potasyum tuzları ve kükürt) tamamen dışa bağımlıdır. Ara maddelerin (amonyak, sülfürik asit, fosforik asit, üre/amonyum sülfat) yarıdan fazlasını ithalat ile karşılamaktadır. Yaklaşık 2,7 milyon ton ham/ara madde ithalatının değeri 280 milyon USD civarındadır. Gübre ve ham/ara madde ithalatımız birlikte incelendiğinde 1998 itibariyle miktarı 4,5 milyon ton, değeri 500 milyon USD seviyelerindedir. İthalatın miktar bazında dağılımı BDT %47, Kuzey Afrika%22, Orta Doğu %12 ve AB %9 mertebelerindedir. vii

10 İç pazara yönelik faaliyet gösteren sektörün ihracatı ton ve 7-18 milyon USD seviyelerindedir yılında yürürlüğe giren Gümrük Birliği nin ve daha sonra imzalanan STA ların 1994 yılından itibaren bir istisna dışında OGT ye uyumlu çalışan sektör üzerinde etkisi olmamıştır. OGT dışında amonyak ve fosforik asit ithalatına sağlanan vergi muafiyetine devam edilmelidir. Gübre tüketimimiz 5-5,5 milyon ton seviyesinde sabitleşmiştir. Dünya ortalamasının da altında olan birim alanda gübre tüketimini ve dolayısıyla ürün verimini artırmak için tarımın yapısal sorunlarının çözülmesi gerekmektedir. Gübre tedarik ve pazarlamasında Temmuz 1986 dan bu yana serbestleşmeye geçilmiş olmasına rağmen, devletin üretici ve dağıtıcı kamu kuruluşları vasıtasıyla ve destekleme mevzuatı ile çeşitli şekillerde sektöre müdahalesi serbestleşmenin tam ve gerçek anlamda uygulanmasına imkan vermemektedir. Serbest pazara geçişi sağlamak için kamuya ait üretici kuruluşları işletme yeterliliği şartı aranarak özelleştirilmeli ve girdi desteklemesi kaldırılmalıdır. Sekizinci Plan döneminde gübre tüketiminin yılda ortalama yüzde 3 artması beklenmektedir. Sektörde yaşanan sorunlar nedeniyle yeni yatırım düşünülmediğinden ilave talep ithalat yoluyla karşılanacaktır. Sektörün çözüm bekleyen sorunları doğal gaz tedarik ve dağıtım tekelinin kaldırılması, kamuya ait gübre üretici kuruluşların özelleştirmesi, girdi desteklemesinin kaldırılması, ithalatta haksız rekabeti önleyen yasanın hızlı ve etkin olarak işletilmesi, EEC Gübre Direktiflerinin yürürlüğe konulması ve tarım sektörü yapısal reformlarının hayata geçirilmesidir. viii

11 1. GİRİŞ Sektörün Tanımı ve Sınırlanması "Gübre Sanayii" Birleşmiş Milletlerce kabul edilen "Bütün ekonomik Faaliyetlerin Uluslararası Standart Sanayii Tasnifi ve Endekslenmesi" (ISIC)nde İmalat Sektörü içerisinde ve III/d Kimya Sanayii Grubunda yer almaktadır. Gübre Sektörüne giren mallar, gübreler ve gübre hammadde ve ara maddeleri olmak üzere iki grupta toplanabilir. Gübreler aynı zamanda gübre ara maddesi olarak da kullanılmaktadır. Yaygın olarak kullanılan gübrelerin isimleri ve bitki besin maddesi (BBM) içerikleri Tablo1 de verilmiştir. Tablo 1. Yaygın Olarak Kullanılan Gübreler ve BBM İçerikleri GÜBRE CİNSİ KISA ADI % BBM İÇERİĞİ Kalsiyum amonyum nitrat AN26 26 Amonyum nitrat AN33 33 Amonyum sülfat AS 21 Üre 46 %Azot (N) %Fosfor (P 2 O 5 ) %Potasyum (K 2 O) Triple süper fosfat TSP Diamonyum fosfat DAP Kompoze NPK Potasyum sülfat PS 50 Potasyum nitrat PN Kalsiyum nitrat KN 15 Gübre Sektörünün faaliyetleri; gübre ve ara maddeleri üretimi ile gübre, hammadde ve ara maddeleri ithalatı ve ihracatı, gübre pazarlaması ile eğitim, idari ve teknik hizmetleri kapsamaktadır. Gübre Sektöründe yer alan gübreler ile gübre hammadde ve ara maddelerinin 3502 sayılı kanunda Armonize Sistem Nomanklatürü esas alınarak tespit edilen Gümrük Tarife İstatistik Pozisyon (GTİP) numaraları Tablo 2 de gösterilmiştir. 1

12 Tablo 2. Gübreler ile Gübre Hammadde ve Ara maddeleri GTİP Numaraları GTİP No HAMMADDELER, ARAMADDELER ve GÜBRELER Bakırlı demir piritleri-kavrulmamış Kükürt Tabii kalsiyum fosfatlar Sülfürik asit Nitrik asit Ortofosforik asitler Saf amonyak Potasyum nitrat Hayvansal veya bitkisel gübreler Azotlu mineral veya kimyasal gübreler Üre Amonyum sülfat Amonyum sülfat ve amonyum nitratın çift tuzları ve karışımları Amonyum nitrat Amonyum nitratın diğer inorganik maddelerle karışımı Sodyum nitrat Kalsiyum nitrat ve amonyum nitratın çift tuzları ve karışımları Kalsiyum siyanamid Üre ve amonyum nitratın sulu veya amonyak solüsyonu karışımları Diğer Fosfatlı mineral veya kimyasal gübreler Süperfosfatlar Defosforasyon cürufu Diğer Potaslı mineral veya kimyasal gübreler Karnalit,silvit ve diğer ham tabii potasyum tuzları Potasyum klorür Potasyum sülfat Diğer Azot, fosfor ve potasyum gübre elementlerinden iki veya üçünü içeren mineral veya kimyasal gübreler; diğer gübreler; bu fasılda yer alan malların tablet veya benzer formda olanları veya brüt ağırlığı 10 kg ı geçmeyen ambalajlarda olanları Bu fasılda yer alan malların tablet veya benzer formda olanları veya brüt ağırlığı 10 kg I geçmeyen ambalajlarda olanları Azot, fosfor ve potasyum gübre elementlerinin üçünü içeren mineral veya kimyasal gübreler Diamonyum hidrojenortofosfat Amonyum dihidrojenortofosfat ve amonyum dihidrojenortofosfat ile diamonyum hidrojenortofosfat karışımları Azot ve fosfor gübre elementlerinin ikisini içeren diğer mineral veya kimyasal gübreler: nitrat ve fosfat içerenler Azot ve fosfor gübre elementlerinin ikisini içeren diğer mineral veya kimyasal gübreler: diğer Fosfor ve potasyum gübre elementlerinin ikisini içeren mineral veya kimyasal gübreler Diğer 2

13 2. MEVCUT DURUM VE SORUNLAR 2.1. Mevcut Durum Sektördeki Kuruluşlar Gübre Sektöründe faaliyet gösteren kuruluşlar dört ana gruba ayrılır: Ana faaliyet konusu gübre olan üretici kuruluşlar Yan ürün olarak gübre veya hammadde/ara madde üreten kuruluşlar Hammadde dağıtıcı kuruluşlar Gübre dağıtıcı/pazarlayıcı kuruluşlar Ana Faaliyet Konusu Gübre Olan Üretici Kuruluşlar Gübre üretici kuruluşların isimleri, tesislerin coğrafi dağılımları ve sektörel dağılımı Tablo 3, sermaye yapısı ve sektörel dağılımı Tablo 5, kurulu kapasitenin dağılımı Tablo 6 ve 7 de verilmiştir. Tablo 3. Gübre Üretici Kuruluşlar KURULUŞ ADI TESİS YERİ SEKTÖREL DAĞILIMI Akdeniz Gübre Sanayii A.Ş. (AKGÜBRE) * Mersin Özel Bandırma Gübre Fabrikaları A.Ş. (BAGFAŞ) Bandırma Özel Ege Gübre Sanayii A.Ş. (EGE) Aliağa Özel Gübre Fabrikaları T.A.Ş. (GÜBRETAŞ) Yarımca İskenderun Özel İstanbul Gübre Sanayi A.Ş. (İGSAŞ) Yarımca Kamu Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi A.Ş. (TOROS) Ceyhan Özel Türkiye Gübre Sanayii A.Ş. (TÜGSAŞ) * : AKGÜBRE (TOROS bünyesinde) Kütahya Gemlik Samsun Elazığ Kamu Yan Ürün Olarak Gübre veya Hammadde/Ara madde Üreten Kuruluşlar Bu gruba giren kuruluşların isimleri, tesislerin coğrafi dağılımları, üretimleri ve kurulu kapasiteleri Tablo 4 de verilmiştir. Tablo 4. Yan Ürün Olarak Gübre veya Hammadde/Ara madde Üreten Kuruluşlar KURULUŞ ADI TESİS YERİ ÜRÜN KAPASİTE (Ton) SEKTÖREL DAĞILIMI Ereğli Demir Çelik İşletmeleri Ereğli AS Kamu Karabük Demir Çelik İşletmeleri Karabük AS Özel Türkiye Demir Çelik İşletmeleri İskenderun AS Kamu Karadeniz Bakır İşletmeleri Samsun Murgul Sülfürik asit Pirit Kamu Eti Bakır A.Ş. Küre Pirit Kamu Eti Bor A.Ş. Bandırma Sülfürik asit Kamu 3

14 Hammadde Dağıtıcı Kuruluşlar Bu grupta sadece amonyak hammaddesi olan doğal gazın dağıtımından sorumlu kamu tekeli Botaş yer almaktadır. Amonyak kurulu kapasitesinin hammadde olarak yılda yaklaşık 750 milyon m 3 doğal gaza ihtiyacı vardır Gübre Dağıtıcı/Pazarlayıcı Kuruluşlar Aynı zamanda dağıtım yapan gübre üretici kuruluşların dışında kalan dağıtıcı kuruluşların bazıları aşağıda sıralanmıştır. Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği Toros Gübre ve Zirai İlaç Pazarlama A.Ş. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Tariş Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Tariş Üzüm Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Tariş İncir Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Tariş Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Antalya Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Çukurova Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Trakya Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Karadeniz Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü 4

15 Tablo 5. Gübre Üretici Kuruluşların Sermaye Yapısı ve Sektörel Dağılımı, 1999 KURULUŞ SERMAYE ORTAKLAR PAY SEKTÖREL DAĞILIM (Milyar TL) % AKGÜBRE * 1,065 Toros Gübre ve Kimya End. A.Ş Özel İstanbul Gübre Sanayii A.Ş Kamu BAGFAŞ 2,000 Recep Gençer Özel Diğer ( İMKB'de işlem gören) Özel EGE 1,004 Yaşar Holding Özel Batı Sigorta 1.63 Özel Diğer ( İMKB'de işlem gören) Özel GÜBRETAŞ 2,500 T.Tarım Kredi Kooperatifleri Özel T.Zirai Donatım Kurumu 0.14 Kamu Diğer ( İMKB'de işlem gören) Özel İGSAŞ 9,000 Özelleştirme İdaresi Başkanlığı Kamu Petrol Ticaret Limited Şirketi 0.01 Kamu TOROS 1,200 Tekfen Sanayi Yat. A.Ş Özel T.Tarım Kredi Kooperatifleri Kamu Özelleştirme İdaresi Başkanlığı Kamu Diğer 0.22 Özel TÜGSAŞ 22,500 Özelleştirme İdaresi Başkanlığı Kamu KAMU 31, ÖZEL 7, TOPLAM 39, * : AKGÜBRE (TOROS bünyesinde) Kaynak : Üretici kuruluşlar 5

16 Tablo 6. Kurulu Hammadde/Ara madde Kapasitesinin Gübre Üretici Kuruluşlara Dağılımı ( ) KURULUŞ TESİS YERİ ÜRÜN CİNSİ KAPASİTE (Ton/Yıl) BAGFAŞ Bandırma Sülfürik asit Fosforik asit * EGE Aliağa Monoamonyum fosfat (MAP) GÜBRETAŞ Yarımca Fosforik asit * İskenderun Fosforik asit * İGSAŞ Yarımca Amonyak TOROS Ceyhan Monoamonyum fosfat (MAP) Mersin Sülfürik asit Fosforik asit * Nitrik asit TÜGSAŞ Kütahya Nitrik asit I Nitrik asit II Gemlik Amonyak Nitrik asit Samsun Sülfürik asit Fosforik asit I * Fosforik asit II * KARADENİZ Murgul Pirit BAKIR Samsun Sülfürik asit ETİBAKIR Küre Pirit ETİBOR Bandırma Sülfürik asit * : %100 P 2 O 5 Kaynak : Üretici kuruluşlar 6

17 Tablo 7. Kurulu Gübre Kapasitenin Üretici Kuruluşlara Dağılımı ( ) KURULUŞ TESİS YERİ GÜBRE CİNSİ KAPASİTE N P2O5 BBM Top PAY (Ton/Yıl) (Ton/Yıl) (Ton/Yıl) (Ton/Yıl) (%) BAGFAŞ Bandırma AS TSP DAP/(NPK) /(220000) (DAP)/NPK (165000)/ Toplam EGE Aliağa (DAP)/NPK (160000)/ GÜBRETAŞ Yarımca TSP NPK (DAP)/NPK (160000)/ İskenderun TSP Toplam İGSAŞ Yarımca Üre NPK Toplam TOROS Ceyhan NPK (DAP)/NPK (198000)/ Mersin AN DAP Toplam TÜGSAŞ Kütahya AN26 Granül AN Gemlik AN Samsun NPK DAP Elazığ NPK Toplam FİZİKİ TOPLAM N P 2 O BBM TOPLAM Kaynak : Üretici kuruluşlar Not : Parantez içindeki değerler tesisin o ürünü de üretebildiğini göstermekte olup hesaplamalarda kullanılmamıştır. 7

18 Mevcut Kapasite ve Kullanımı Gübre üretici kuruluşların kapasite ve kapasite kullanım oranları gübreler için Tablo 8, ham ve ara maddeler için Tablo 9 da verilmiştir döneminde gübre ve ham/ara madde üretim kapasitesinde değişiklik olmamıştır yılı kurulu gübre kapasitesinin BBM bazında sermaye yapısına göre yüzde dağılımı itibarıyla şöyledir: Kamu 41, özel döneminde yüzde civarında seyreden toplam gübre kapasite kullanım oranı 1999 yılında yüzde 9 düşerek yüzde 58 olarak gerçekleşmiştir. Bu düşüşün sebepleri üre de Ağustos ayında meydana gelen depremin yol açtığı hasar, AN26 da dampingli AN33 ithalatı, DAP ve NPK da ithalat artışı, TSP de tüketimin azalmasıdır. AS da ise hammadde fiyatlarındaki düşme ve AS fiyat artışları nedeniyle kapasite kullanım oranı (KKO) artmıştır. Bagfaş TSP, Toros Mersin DAP ve Tügsaş/Elazığ NPK tesislerinin maliyet ve pazar koşulları nedenleriyle çalıştırılmaması, NPK da kapasite fazlalığı ve AS da yan ürün üreten kuruluşların üretimleri sektörde genel KKO düşüklüğünün sebepleridir. Ham/ara madde üretiminde boyunca yüzde 60 larda seyreden kapasite kullanımı amonyakta deprem hasarı, doğal gaz sıkıntısı ve Tügsaş ın AN üretim maliyetlerini düşürmek amacıyla üretimi durdurarak ithalata yönelmesi, sülfürik ve fosforik asitte DAP ve NPK üretimindeki azalma, nitrik asitte AN26 üretimindeki azalma nedenleriyle 1999 da yüzde 44 e inmiştir. Bir kuruluş hariç diğer kuruluşlara ait fosforik asit ve ona bağlı olarak sülfürik asit tesislerinin ölçek ve teknoloji olarak ekonomik üretim yapamamaları kapasite kullanımının genel sorunudur. 8

19 Tablo 8. Gübre Cinslerine Göre Kurulu Kapasite ve Kapasite Kullanım Oranları ( ) GÜBRE KURULUŞ TESİS YERİ KAPASİTE KKO (%) CİNSİ (Ton/yıl) AN26* TOROS Mersin 594, TÜGSAŞ Kütahya I 40, Kütahya II 338, Gemlik 594, TOPLAM 1,566, AS BAGFAŞ Bandırma 214, EREĞLİ D.Ç. Ereğli 21, KARABÜK D.Ç. Karabük 11, TÜRKİYE D.Ç. İskenderun 24, TOPLAM 270, ÜRE İGSAŞ Yarımca 561, TSP BAGFAŞ Bandırma 160, GÜBRETAŞ Yarımca 185, İskenderun 185, TOPLAM 530, DAP TOROS Mersin 148, TÜGSAŞ Samsun 227, TOPLAM 375, DAP/NPK** BAGFAŞ Bandırma 2*165,000/220, EGE Aliağa 160,000/330, GÜBRETAŞ Yarımca I 0/200, Yarımca II 160,000/300, İGSAŞ Körfez 0/118, TOROS Ceyhan I 198,000/330, Ceyhan II 0/330, TÜGSAŞ Samsun 0/300, Elazığ 0/200, TOPLAM 848,000/1,130,000 Veya 0/2,530, TOPLAM FİZİKİ 5,281,900/5,833, N 1,168,463/1,295, P 2 O 5 1,016,802/ 906, BBM Toplam 2,185,265/2,202, * : AN26 Eşdeğer (AN33 dahil) ** : NPK eşdeğer 9

20 Tablo 9. Ham/Ara Madde Cinslerine Göre Kurulu Kapasite ve Kapasite Kullanım Oranları ( ) HAM / ARA KURULUŞ TESİS YERİ KAPASİTE KKO (%) MADDE CİNSİ (Ton) Pirit ETİBAKIR Küre 460, K.BAKIR Murgul 169, TOPLAM 629, Amonyak İGSAŞ Yarımca 379, TÜGSAŞ Gemlik 300, TOPLAM 679, Sülfürik asit BAGFAŞ Bandırma 500, (%98) TOROS Mersin 214, TÜGSAŞ Samsun 214, K.BAKIR Samsun 282, ETİBOR Bandırma 120, TOPLAM 1,331, Fosforik asit BAGFAŞ Bandırma 150, (%100P 2 O 5 ) GÜBRETAŞ Yarımca 75, İskenderun 75, TOROS Mersin 71, TÜGSAŞ Samsun I 85, Samsun II 108, TOPLAM 565, Nitrik asit TOROS Mersin 363, (%100) TÜGSAŞ Gemlik 363, Kütahya I 26, Kütahya II 201, TOPLAM 954, MAP EGE Aliağa 128, TOROS Ceyhan 161, TOPLAM 289, TOPLAM 4,449,

21 Üretim Üretim Yöntemi -Teknoloji Gübre üretim prosesleri başlangıcından bugüne dünyada radikal bir değişiklik göstermemiş, ekipman geliştirme ve otomasyonda ortaya çıkan teknolojik gelişmeler hammadde, enerji ve işgücü verimliliği artışı ile emniyet, çevre standartları, kalite ve kalite kontrol alanlarında iyileşmelere yol açmıştır. Bundan sonra da teknolojik gelişmeler mevcut ürünlerin üretim ve tarımda kullanım verimliliği üzerinde yoğunlaşmaya devam edecektir. Kurulu tesislerin teknolojik durumları mukayeseli olarak aşağıda incelenmiştir: Dünya amonyak üretiminin yaklaşık %80 i doğal gazdan yapılmaktadır. Ülkemizde faaliyet gösteren iki tesis bir ton amonyak için 38 MM Btu civarında enerji kullanmaktadır. Yeni kurulan tesislerde 30 MM Btu olan bu miktar tesis yaşları nedeniyle önemli üreticilerden BDT de 44, ABD de 38, AB de 34 civarındadır. Yeni kurulan üre tesislerinin azot verimliliği % 99 iken İgsaş üretimi yaklaşık %97 verimliliğe sahiptir. Toros Mersin ve Tügsaş/Gemlik tesislerinde azot verimliliği nitrik asitte %90, AN26 da %97 iken yeni tesislerde bu değerler sırasıyla 96 ve 99 dur. Tügsaş/Kütahya tesisleri eski ve rehabilite edilmemiş olmaları nedeniyle hammadde verimlilikleri diğer tesislerden çok daha düşük, ölçekleri nedeniyle maliyetleri daha yüksektir. Sülfürik asit tesislerinden sadece Bagfaş tesisi kükürt esaslı üretim yapmakta, ölçek ve teknoloji olarak ekonomik çalışmaktadır. Diğer tesislerin kullandığı pirit esaslı üretim yöntemi dünyada terk edilmekte, ülkemizde ise düşük kapasite ile çalışmaktadırlar. Bagfaş tesisi dışındaki fosforik asit tesisleri ekonomik ve teknolojik ömürlerini tamamlamıştır. Ancak maliyet / uluslararası fiyat ilişkisi nedeniyle Toros Mersin ve Tügsaş tesisleri düşük kapasitede çalıştırılmaktadır. Gübretaş tesisleri ise 7.Beş yıllık dönemde üretim yapmamıştır. DAP ve kompoze gübre üreten tesislerin çoğu 1980 li yıllarda geliştirilen ve halen en gelişmiş proses olan boru reaktör prosesini ya başlangıçta kurmuşlar ya da rehabilitasyonla daha sonra kullanır hale gelmişlerdir. Bunların dışında kalan İgsaş ve Tügsaş/Elazığ kompoze tesisleri kompaksiyon metodunu, Toros Mersin ve Tügsaş DAP tesisleri konvansiyonel nötralizasyon metodunu kullanmaktadır. Gübre tesisleri sermaye yoğun yatırımlara ihtiyaç duyan büyük ölçekli entegre tesislerdir. Son yıllarda ekonomik tesis büyüklüğündeki artış yatırım maliyetini daha da yukarılara çekmiştir. Bu yüksek yatırım maliyetlerinin amortisman ve finansman olarak ürün maliyetlerine bindirdiği yük çok fazla olduğundan verimliliği düşük veya küçük ölçekli eski tesisler rekabet edebilmekte ve ayakta kalabilmektedir. Bu açıdan bakıldığında verimliliği yeni tesislere göre düşük fakat dünya ortalaması civarında olan amonyak, üre, nitrik asit ve amonyum nitrat (Tügsaş/Kütahya hariç) tesisleri girdi fiyatları eşit olduğu sürece rekabet imkanına sahiptirler. Sülfürik ve fosforik asit tesisleri için orta vadede dahi aynı şey söylenemez. 11

22 Girdi fiyatlarının rekabet gücüne etkisi maliyetler bölümünde değerlendirilmiştir. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Gübre Özel İhtisas Komisyonu Raporu nda yer alan kurulu gübre tesislerinin üretim yöntemlerinde değişiklik olmamıştır yılı fiili ortalama üretim girdileri gübre tesisleri için Tablo 10, ham/ara maddeler için Tablo 11 de verilmiştir. 12

23 Tablo 10. Gübrelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri (1998) ÜRÜN KURULUS TESIS GIRDI BIRIM TÜKETIM BIRIM DEGER-1000TL/ton CINSI YERI Birim Yerli Ithal Toplam Yerli Ithal Toplam AN26 TOROS Mersin Amonyak Ton/ton ,327 6,327 Nitrik asit Ton/ton ,638 7,638 Sülfürik asit Ton/ton Kireçtasi Ton/ton Antikek Kg/ton Elektrik kwh/ton Buhar Ton/ton TÜGSAS Gemlik Amonyak Ton/ton ,508 5,508 Nitrik asit Ton/ton ,229 7,229 Kireçtasi Ton/ton Elektrik kwh/ton Buhar Ton/ton TÜGSAS KütahyaI Amonyak Ton/ton ,460 6,460 Nitrik asit Ton/ton ,029 12,029 Kireçtasi Ton/ton Elektrik kwh/ton Buhar Ton/ton ,387 5,387 TÜGSAS KütahyaII Amonyak Ton/ton ,523 6,523 Nitrik asit Ton/ton ,147 12,147 Dolomit Ton/ton Elektrik kwh/ton Buhar Ton/ton ,543 1,543 AS BAGFAS Bandirma Amonyak Ton/ton ,236 10,236 Sülfürik asit Ton/ton ,946 4,946 Elektrik kwh/ton ÜRE IGSAS Yarimca Amonyak Ton/ton ,195 25,195 Dogalgaz Sm3/ton ,212 2,212 Fuel Oil Kg/ton Su Ton/ton TSP GÜBRETAS Yarimca Fosforik asit* Ton/ton ,982 32,982 Fosfat kayasi Ton/ton ,486 4,486 Elektrik kwh/ton Fuel-Oil Kg/ton Buhar Ton/ton Iskenderun Fosforik asit* Ton/ton ,214 36,214 Fosfat kayasi Ton/ton ,003 5,003 DAP BAGFAS Bandirma Amonyak Ton/ton ,049 9,049 Fosforik asit* Ton/ton ,271 10,455 38,726 Sülfürik asit Ton/ton Elektrik kwh/ton EGE Aliaga Amonyak Ton/ton ,212 8,212 Fosforik asit* Ton/ton ,785 48,785 Sülfürik asit Ton/ton MAP Ton/ton ,717 2,717 Elektrik kwh/ton Yakit Kg/ton TOROS Mersin Amonyak Ton/ton ,053 9,053 Fosforik asit* Ton/ton ,944 40,944 Sülfürik asit Ton/ton Elektrik kwh/ton ,232 1,232 Yakit Kg/ton Buhar Ton/ton TÜGSAS Samsun Amonyak Ton/ton ,999 7,999 Fosforik asit* Ton/ton , ,373 Sülfürik asit Ton/ton Elektrik kwh/ton Fuel Oil kg/ton Buhar Ton/ton * : %100 P 2 O 5 13

24 Tablo 10. Gübrelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri (1998) - Devamı ÜRÜN KURULUS TESIS GIRDI BIRIM TÜKETIM BIRIM DEGER-1000TL/ton CINSI YERI Birim Yerli Ithal Toplam Yerli Ithal Toplam NPK BAGFAS Bandirma Amonyak Ton/ton ,891 3, Fosforik asit* Ton/ton ,113 1,375 15,488 Sülfürik asit Ton/ton Üre Ton/ton A.Sülfat Ton/ton ,097 7,213 Elektrik kwh/ton Yakit Kg/ton EGE Aliaga Amonyak Ton/ton ,139 3,139 Fosforik asit* Ton/ton ,661 19,661 Sülfürik asit Ton/ton Üre Ton/ton A.Sülfat Ton/ton ,336 6,336 MAP Ton/ton ,576 1,576 Kaplama yagi Ton/ton Elektrik kwh/ton Yakit Kg/ton GÜBRETAS Yarimca Amonyak Ton/ton ,709 2,709 Fosforik asit* Ton/ton ,228 4,228 Sülfürik asit Ton/ton Üre Ton/ton ,908 4,953 A.Sülfat Ton/ton ,185 3,185 MAP Ton/ton ,215 10,215 TSP Ton/ton ,636 5,636 Dolgu Ton/ton Elektrik kwh/ton Yakit Kg/ton Buhar Ton/ton IGSAS Yarimca Üre Ton/ton ,838 7,838 A.Sülfat Ton/ton ,964 1,964 MAP Ton/ton ,512 23,512 Kireçtasi Ton/ton Elektrik kwh/ton TOROS Ceyhan Amonyak Ton/ton ,966 2,966 Fosforik asit* Ton/ton ,073 13,552 19,625 Üre Ton/ton ,221 7,221 A.Sülfat Ton/ton ,081 1,081 MAP Ton/ton Dolgu Ton/ton Kaplama Ton/ton Elektrik kwh/ton Yakit Kg/ton TÜGSAS Samsun Amonyak Ton/ton ,326 3,326 Fosforik asit* Ton/ton , ,292 Sülfürik asit Ton/ton Üre Ton/ton A.Sülfat Ton/ton ,690 6,690 Kum Ton/ton Elektrik kwh/ton Fuel Oil Kg/ton Buhar Ton/ton *: %100 P 2 O 5 14

25 Tablo 11. Ham / Ara Maddelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri (1998) ÜRÜN KURULUS TESIS GIRDI BIRIM TÜKETIM BIRIM DEGER-1000TL/ton CINSI YERI Birim Yerli Ithal Toplam Yerli Ithal Toplam PIRIT ETIBAKIR Küre Sülfürik asit Kg/ton Elektrik kwh/ton Yakit Kg/ton Kireç Kg/ton AMONYAK IGSAS Yarimca Dogalgaz Sm3/ton ,321 37,321 Elektrik kwh/ton TÜGSAS Gemlik Dogal Gaz Sm3/ton ,078 28,078 Elektrik kwh/ton SÜLFÜRIK BAGFAS Bandirma Kükürt Ton/ton ,817 4,817 ASIT Elektrik kwh/ton TOROS Mersin Pirit Ton/ton , ,354 Elektrik kwh/ton ,064 1,064 Buhar Ton/ton TÜGSAS Samsun Pirit Ton/ton ,981 4,981 Elektrik kwh/ton ETIBOR Bandirma Prit ton/ton Elektrik kwh/ton Yakit Kg/ton K.BAKIR Samsun Elektrik kwh/ton Yakit Kg/ton 1.86 Buhar Ton/ton 0.29 Katalizör Kg/ton 4.40 FOSFORIK BAGFAS Bandirma Fosfat Kayasi Ton/ton ,231 46,231 ASIT Sülfürik asit Ton/ton ,214 1,291 18,505 Elektrik kwh/ton ,197 1,197 TOROS Mersin Fosfat Kayasi Ton/ton ,135 42,135 Sülfürik asit Ton/ton ,244 29,244 Elektrik kwh/ton Buhar Ton/ton TÜGSAS Samsun I Fosfat Kayasi Ton/ton ,534 38,534 Sülfürik asit Ton/ton ,567 7,217 25,783 Elektrik kwh/ton ,946 1,946 Buhar Ton/ton ,517 1,517 Samsun II Fosfat Kayasi Ton/ton ,250 38,250 Sülfürik asit Ton/ton ,466 7,181 25,647 Elektrik kwh/ton ,634 1,634 Buhar Ton/ton ,469 4,469 NITRIK TOROS Mersin Amonyak Ton/ton ,146 11,146 ASIT Elektrik kwh/ton Buhar Ton/ton Su Ton/ton TÜGSAS Gemlik Amonyak Ton/ton ,246 11,246 Elektrik kwh/ton ,187 2,187 Su Ton/ton KütahyaI Amonyak Ton/ton ,246 11,246 Elektrik kwh/ton ,187 2,187 Su Ton/ton KütahyaII Amonyak Ton/ton ,404 11,404 Manyezit Kg/ton Elektrik kwh/ton Buhar Ton/ton ,283 1,283 15

26 Ürün Standartları Gübreler ve ham/ara maddeler için uygulanmakta olan Türk Standartları Tablo 12 de verilmiştir. Bu standartlar zorunlu uygulamadadır. Gübre standartlarında karşılaşılan sorunlar şunlardır: Uluslararası standartlarda tüm gübre cinslerinin BBM içeriklerine tolerans uygulandığı halde TS larında sadece kompoze gübreler için tolerans vardır. Bu amaçla AN için iki yıl önce TSE tarafından hazırlanarak ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığı na gönderilen standart henüz yürürlüğe konulmamıştır. Gümrük Birliği teknik mevzuat uyumu kapsamında 1999 yılı sonuna kadar yürürlüğe konulması gereken EEC Direktifleri hususu henüz sonuçlandırılmamıştır. Mevzuat uyumu sağlandığında standartlar konusunda yaşanan problemler sona erecektir. Üretici kuruluşlardan sadece İgsaş ISO-9002 belgesine sahiptir. Tablo 12. Gübreler ve Ham/Ara Maddelerle İlgili Türk Standartları ÜRÜN CİNSİ TS No Amonyum nitrat (AN26 ve AN33) 836 Üre 4837 AS 856 TSP 566 DAP 1054 Kompoze 2832 PS Potasyum klorür (MOP) Amonyak

27 Üretim Miktarı ve Değeri Üretici kuruluşların yılları arası üretim miktarları gübreler için Tablo 13 ve ham/ara maddeler için Tablo 17, cari fiyatlarla üretim değerleri gübreler için Tablo 14, 1998 sabit fiyatlarıyla üretim değerleri gübreler için Tablo 15, kuruluşların üretim payları gübreler için Tablo 16 ve ham/ara maddeler için Tablo 18 de verilmiştir döneminde 3.8 milyon ton civarında seyreden gübre üretimi 1999 yılında yüzde 14 düşerek 3.3 milyon tona inmiştir. Bu düşüşün sebepleri üre de deprem, AN26 da dampingli AN33 ithalatı, DAP ve NPK da ithalat artışı, TSP de tüketimin azalmasıdır. Ham/ara madde üretiminde ise 2.2 milyon ton civarında seyreden üretim, amonyakta deprem hasarı, doğal gaz sıkıntısı ve Tügsaş ın ekonomikliği sebebiyle üretimi durdurup ithalata yönelmesi; sülfürik ve fosforik asitte DAP ve NPK üretimindeki azalma; nitrik asitte AN26 üretimindeki azalma nedenleriyle 1999 da yüzde 35 azalarak 1.4 milyon tona inmiştir. Son dört yıldan beri düşen uluslararası gübre fiyatları 1999 yılında en alt seviyeye inmiş, uluslararası fiyatlara göre oluşan iç piyasa fiyatları da aynı seyri izlemiştir. Özellikle BDT ülkelerinden son iki yıl dampingli fiyatla ithal edilen AN33 ve üre, yerli üreticilerin AN26 ve üre gübrelerini maliyetlerinin çok altında fiyatlarla satmasına yol açmıştır. Üretici kuruluşlar ithalatta haksız rekabetin önlenmesi için ilgili mevzuat doğrultusunda iki kez damping müracaatı yapmış fakat sonuç alamamışlardır. AN33 e AB dört yıldan beri Ecu26.3/ton antidamping vergisi uyguladığı ve 1999 yılında ABD de açılan soruşturmada %264 damping marjı bulunduğu, üre de AB Ecu115/ton minimum fiyat uyguladığı halde soruşturma açılmamıştır. AB ve ABD pazarından dışlanan ve ihracat yapmak zorunda olan BDT Ülkeleri üreticilerinin yöneleceği en uygun pazar Türkiye dir. Yerli üreticilerin AB ve ABDli üreticilerden daha güçlü olmadığı dikkate alınmalı, yerli üreticileri korumak ve İgsaş ve Tügsaş ın özelleştirmesinin hayata geçirilmesi ile özelleştirmeden elde edilmesi düşünülen gelire ulaşmak için mutlaka ilgili mevzuat işletilmelidir. 17

28 Tablo 13. Gübre Üretim Miktarı ve Değişimi ( ) GÜBRE KURULUŞ ÜRETİM (Ton) DEĞİŞİM (%) CİNSİ /95 97/96 98/97 99/98 AN26 TOROS 419, , , , , TÜGSAŞ 807, , , , , TOPLAM 1,226,654 1,300,531 1,062,319 1,231,652 1,077, AN33 TOROS 98,601 24,218 53,377 54,743 64, TÜGSAŞ 7,194 4, TOPLAM 105,795 28,718 53,532 54,743 64, AS BAGFAŞ 132, , ,820 31, , EREĞLİ D.Ç. 8,856 9,917 11,006 6,958 9, KARABÜK D.Ç. 6,124 5,557 5,633 6,944 4, TÜRKİYE D.Ç. 12,000 12,000 8,578 10,886 11, TOPLAM 159, , ,037 55, , ÜRE İGSAŞ 566, , , , , TSP BAGFAŞ 16,238 3, GÜBRETAŞ 37, , , ,869 86, TOROS ,144 0 TOPLAM 53, , , ,869 86, DAP BAGFAŞ 27,137 38, ,929 74,830 96, EGE 0 4,070 2,555 9, GÜBRETAŞ 33,352 4,648 16,673 7, TOROS 0 6,535 22,752 37,209 5, TÜGSAŞ 144, , , , , TOPLAM 204, , , , , NPK BAGFAŞ 317, , , , , EGE 164, , , , , GÜBRETAŞ 267, , , , , İGSAŞ 113, , , ,999 84, TOROS 417, , , , , TÜGSAŞ 171, , , , , TOPLAM 1,452,098 1,531,837 1,553,442 1,633,321 1,543, TOPLAM BAGFAŞ 493, , , , , EGE 164, , , , , GÜBRETAŞ 338, , , , , İGSAŞ 679, , , , , TOROS 934, , ,467 1,042,516 1,013, TÜGSAŞ 1,130,154 1,168, ,993 1,124, , D.Ç.İ. 26,980 27,474 25,217 24,788 25, TOPLAM 3,769,161 3,877,374 3,799,281 3,843,658 3,310, N 938, , , , , P 2 O 5 392, , , , , K ,293 70,782 65,931 66,714 71, BBM Toplam 1,400,219 1,419,262 1,488,585 1,480,266 1,241,

29 Tablo 14. Gübre Üretim Değeri ve Değişimi (Cari Fiyatlarla ) GÜBRE KURULUŞ ÜRETİM DEĞERİ (Milyar TL) DEĞİŞİM (%) CİNSİ /95 97/96 98/97 99/98 AN26 TOROS 2,873 5,103 8,116 14,256 15, TÜGSAŞ 5,536 9,660 11,200 22,315 21, TOPLAM 8,409 14,763 19,316 36,571 36, AN33 TOROS ,046 1,735 2, TÜGSAŞ TOPLAM ,049 1,735 2, AS BAGFAŞ 793 1,869 1, , EREĞLİ D.Ç KARABÜK D.Ç TÜRKİYE D.Ç TOPLAM 954 2,151 2,194 1,353 5, ÜRE İGSAŞ 6,347 8,415 13,961 16,386 6, TSP BAGFAŞ GÜBRETAŞ 357 2,163 3,632 5,517 6, TOROS 263 TOPLAM 510 2,215 3,632 5,780 6, DAP BAGFAŞ ,787 5,263 9, EGE GÜBRETAŞ TOROS ,009 2, TÜGSAŞ 1,871 2,802 7,275 12,097 12, TOPLAM 2,656 4,169 13,924 21,149 22, NPK BAGFAŞ 2,852 3,887 10,194 15,228 18, EGE 1,479 1,917 3,655 6,459 9, GÜBRETAŞ 2,403 8,075 10,921 15,965 21, İGSAŞ 1,019 2,109 3,461 4,859 5, TOROS 3,744 7,353 13,408 20,781 31, TÜGSAŞ 1,538 3,565 6,576 8,857 14, TOPLAM 13,034 26,906 48,215 72, , TOPLAM 32,650 58, , , ,

30 Tablo 15. Gübre Üretim Değeri ve Değişimi (1998 Sabit Fiyatlarıyla ) GÜBRE KURULUŞ ÜRETİM DEĞERİ (Milyar TL) DEĞİŞİM (%) CİNSİ /95 97/96 98/97 99/98 AN26 TOROS 12,444 13,348 13,253 14,256 13, TÜGSAŞ 23,978 25,268 18,289 22,315 18, TOPLAM 36,422 38,616 31,543 36,571 31, AN33 TOROS 3, ,692 1,735 2, TÜGSAŞ ! TOPLAM 3, ,697 1,735 2, AS BAGFAŞ 3,207 4,389 2, , EREĞLİ D.Ç KARABÜK D.Ç TÜRKİYE D.Ç TOPLAM 3,858 5,053 3,191 1,353 3, ÜRE İGSAŞ 20,205 18,350 20,074 16,386 5, TSP BAGFAŞ GÜBRETAŞ 1,930 6,448 6,202 5,517 4, TOROS 263 TOPLAM 2,761 6,601 6,202 5,780 4, DAP BAGFAŞ 1,909 2,701 7,591 5,263 6, EGE GÜBRETAŞ 2, , TOROS ,600 2, TÜGSAŞ 10,127 7,736 11,534 12,097 9, TOPLAM 14,382 11,510 22,077 21,149 16, NPK BAGFAŞ 14,036 9,776 14,508 15,228 12, EGE 7,277 4,822 5,202 6,459 6, GÜBRETAŞ 11,823 20,307 15,543 15,965 14, İGSAŞ 5,012 5,303 4,925 4,859 3, TOROS 18,424 18,493 19,082 20,781 21, TÜGSAŞ 7,571 8,965 9,359 8,857 9, TOPLAM 64,144 67,666 68,620 72,149 68, TOPLAM 145, , , , ,

31 Tablo 16. Kuruluşların Gübre Üretim Payları ( ) GÜBRE KURULUŞ PAY (%) CİNSİ AN26 TOROS TÜGSAŞ TOPLAM AN33 TOROS TÜGSAŞ 7 16 TOPLAM AS BAGFAŞ EREĞLİ D.Ç KARABÜK D.Ç TÜRKİYE D.Ç TOPLAM ÜRE İGSAŞ TSP BAGFAŞ 30 2 GÜBRETAŞ TOROS TOPLAM DAP BAGFAŞ EGE GÜBRETAŞ TOROS TÜGSAŞ TOPLAM NPK BAGFAŞ EGE GÜBRETAŞ İGSAŞ TOROS TÜGSAŞ TOPLAM TOPLAM BAGFAŞ EGE GÜBRETAŞ İGSAŞ TOROS TÜGSAŞ D.Ç.İ TOPLAM Not: Yuvarlama nedeniyle toplamlar 100 e tamamlamamaktadır. 21