ISLAM & EUROPA ALS THEMA DER DEUTSCH-TÜRKISCHEN ZUSAMMENARBEIT XII. Theologie an der Universität. Tarabya, 16. Oktober 2014

Transkript

1 Dialogveranstaltungsreihe der Botschaft der Bundesrepublik Deutschland Ankara Almanya Federal Cumhuriyeti Ankara Büyükelçiliği nin Diyalog Etkinliği ISLAM & EUROPA ALS THEMA DER DEUTSCH-TÜRKISCHEN ZUSAMMENARBEIT XII Theologie an der Universität Tarabya, 16. Oktober 2014 ALMAN-TÜRK ŞB RL N N KONUSU OLARAK SLAM VE AVRUPA XII Üniversite de Teoloji/İlahiyat Tarabya, 16 Ekim

2 Impressum/Künye Ankara, 2015 Herausgeber/Yayınlayan Deutsche Botschaft Ankara/Almanya Federal Cumhuriyeti Büyükelçiliği Atatürk Bulvarı 114 Kavaklıdere Ankara Tel Fax: Redaktion/Redaksiyon Thomas Triller Emel Ermete Philipp Bosch Dr. Katja Thörner Übersetzung/Tercüme Dr. Nezih Pala Serdar Çelik Druck/Basım Dönmez Offset Die Deutsche Botschaft dankt der Eugen-Biser-Stiftung München für die Kooperation und allen Teilnehmern der Veranstaltung sowie den Autoren der in diesem Band veröffentlichten Beiträge. Almanya Federal Cumhuriyeti Büyükelçiliği Münih Eugen Biser Vakfı na, toplantıya katılanlara ve bu kitapta yayınlanan makalelerin yazarlarına katkılarından dolayı teşekkür eder. Der Inhalt der Beiträge gibt ausschließlich die Meinung der Verfasser wieder. Makalelerin içeriği yalnızca yazarların görüşlerini içermektedir. 2

3 Inhaltsverzeichnis Ansprache Bundespräsident a. D. Herr Christian Wulff bei der Vorstellung des Lexikons des Dialogs am 15. Oktober 2014 in Istanbul: Freiheit, Religion, Staat Gedanken zur Integration...7 Vorwort der Deutschen Botschaft Eberhard Pohl, Botschafter der Bundesrepublik Deutschland in der Republik Türkei...21 Vorwort der Eugen-Biser-Stiftung Dr. Heiner Köster und Stefan Zinsmeister, Eugen-Biser-Stiftung...25 I. Theoretische Grundlagen Prof. Dr. Halis Albayrak, Theologische Fakultät, Universität Ankara Warum soll Theologie an staatlichen Universitäten gelehrt werden, Türkei...29 Prof. em. Dr. Richard Heinzmann, Universität München, Vorsitzender des Stiftungsrates der Eugen-Biser-Stiftung Warum soll Theologie an staatlichen Universitäten gelehrt werden, Deutschland...45 Prof. em. Dr. Dr. Peter Antes, Universität Hannover, Mitglied des Kuratoriums der Eugen- Biser-Stiftung Historische Entwicklung der Theologie an der Universität in Deutschland...60 Prof. Dr. Ali Bardakoğlu, Leiter KURAMER- Zentrum für Koranforschung, ehemaliger Präsident des Diyanet Historische Entwicklung der islamischen Theologie an der Universität in der Türkei...74 II. Praxisreflexionen Prof. Dr. Ömer Özsoy, Universität Frankfurt, Institut für Studien der Kultur und Religion des Islam, Mitglied des Stiftungsrates der Eugen-Biser-Stiftung Erfahrungen mit den Zentren für Islamische Theologie in Deutschland unter Berücksichtigung der Beiratsfrage Prof. Dr. Ali Dere, Berater beim Präsidium für Religiöse Angelegenheiten, ehemaliger Vorsitzender des DITIB-Bundesverbandes Erfahrungen mit dem Unterrichtsprogramm für deutsche Studenten der islamischen Theologie an türkischen Universitäten (Internationale Theologie) Prof. Dr. Mualla Selçuk, Theologische Fakultät, Universität Ankara Interreligiöse Bildung: Sich und den anderen (er-)kennen am Beispiel des Studiengangs Weltreligionen der Islamisch-Theologischen Fakultät der Universität Ankara

4 Prof. Dr. Martin Thurner, Martin-Grabmann-Forschungsinstitut der Katholisch-Theologischen Fakultät, Universität München, Mitglied des Stiftungsrates der Eugen-Biser-Stiftung Beitrag der universitären Theologie für die Gesellschaft am Beispiel der christlichen Theologie in Deutschland Zusammenfassung Prof. Dr. Martin Thurner Anlagen Programm Teilnehmerliste Kurzbiographien

5 İçerik Konuşma Almanya Federal Cumhuriyeti 10. Cumhurbaşkanı Sayın Christian Wulff un İslamiyet-Hıristiyanlık Kavramları Sözlüğü nün tanıtımı vesilesiyle, 15 Ekim 2014 tarihinde Istanbul da yaptığı Özgürlük, Din, Devlet Entegrasyona Dair Düşünceler konulu konuşması Önsöz - Almanya Federal Cumhuriyeti Büyükelçiliği Eberhard Pohl, Almanya Federal Cumhuriyeti Türkiye Büyükelçisi Önsöz - Eugen Biser Vakfı Dr. Heiner Köster ve Stefan Zinsmeister, Eugen Biser Vakfı I. Teorik İlkeler Prof. Dr. Halis Albayrak, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Devlet üniversitelerinde neden Teoloji/İlahiyat okutulmalı, Türkiye Prof. em. Dr. Richard Heinzmann, Münih Üniversitesi, Eugen Biser Vakfı Mütevelli Heyeti Onursal Başkanı Devlet üniversitelerinde neden Teoloji/İlahiyat okutulmalı, Almanya Prof. em. Dr. Dr. Peter Antes, Hannover Üniversitesi, Eugen Biser Vakfı Danışma Meclisi Üyesi Almanya daki üniversitelerde Teolojinin/İlahiyatın tarihi gelişimi Prof. Dr. Ali Bardakoğlu, Kur an-ı Kerim Araştırmaları Merkezi (KURAMER) Başkanı, Diyanet İşleri Eski Başkanı Türkiye deki üniversitelerde İslam Teolojisinin/İlahiyatının tarihi gelişimi II. Uygulamadaki Yansımalar Prof. Dr. Ömer Özsoy, Frankfurt Üniversitesi İslam Dini ve Kültürü Araştırma Enstitüsü, Eugen Biser Vakfı Danışma Meclisi Üyesi Konsey konusu ışığında Almanya daki (Islam) İlahiyat merkezleri deneyimleri Prof. Dr. Ali Dere, Danışman, Diyanet İşleri Başkanlığı, DİTİB Eski Genel Başkanı Türk Üniversitelerinde İlahiyat dalında (Uluslararası Teoloji) okuyan Alman öğrencilere verilen ders programı ile ilgili deneyimler Prof. Dr. Mualla Selçuk, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler arası Eğitim: Kendini ve ötekini tanımak. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dünya Dinleri programı örneği

6 Prof. Dr. Martin Thurner, Münih Üniversitesi Katolik Teolojisi Fakültesi Martin Grabmann Araştırma Enstitüsü, Eugen Biser Vakfı Danışma Meclisi Üyesi Almanya daki (Hıristiyanlık) Teolojisi örneğinden hareketle üniversitelerde verilen Teoloji eğitiminin topluma olan katkısı Özet Prof. Dr. Martin Thurner Ekler Program Katılımcı Listesi Kısa Özgeçmişler

7 Freiheit, Religion, Staat Gedanken zur Integration Ansprache von Bundespräsident a. D. Christian Wulff bei der Vorstellung des Lexikons des Dialogs am 15. Oktober 2014 in Istanbul Sehr geehrte Damen und Herren, was glauben Sie, sind die drei islamischsten Staaten der Welt gemäß ihrer Werteordnung? Es sind (in dieser Reihenfolge): Neuseeland, Luxemburg und Irland. In diesen drei Ländern würden islamische Werte am besten umgesetzt. Das ergibt eine Studie von zwei Professoren der George Washington Universität in den USA. Erst auf Platz 33 befindet sich mit Malaysia ein mehrheitlich muslimisches Land, das nächste ist Kuwait auf Platz 48. Nun gibt es bei dieser Studie sicher viele Ansätze für Kritik und das Ergebnis sollte natürlich nicht auf die Goldwaage gelegt werden. Aber es lohnt sich, einen näheren Blick auf die Studie zu werfen. Die Professoren haben nämlich zunächst herausgearbeitet, was Koran und Sunna von Staaten erwarten: Zum Beispiel soziale Gerechtigkeit, Abschaffung von Zinsen, Korruptionsbekämpfung, Rechtsstaatlichkeit, allgemeine Menschenrechte, Rechte von Minderheiten, Umweltschutz. Dann haben die Professoren untersucht, in welchen Ländern diese am besten durchgesetzt werden. Kennt man die Kriterien, ist das Ergebnis der Studie nicht vollkommen überraschend. Wie kann es sein, dass Länder der westlichen Wertegemeinschaft, die wenig vom Islam geprägt sind und in denen Bürger häufig den Islam scharf kritisieren, islamische Werte repräsentieren? Wie kann es sein, dass radikale Muslime den Westen als unislamisch ablehnen? Vermutlich liegt es daran, dass wir nicht viel voneinander und übereinander wissen. Dabei sind wir alle, mehr als die meisten ahnen, bereits jetzt vernetzt und miteinander verwoben. Dies ist ein Ergebnis der Globalisierung, Migration und internationaler Netzwerke, die unsere Gesellschaften gewünscht haben. Es geht nun darum, die Folgen dieser Entwicklung, die wir gemeinsam geschaffen haben, auch gemeinsam konstruktiv zu gestalten. I. Im Moment verbreitet die Terrorgruppe Islamischer Staat Angst und Schrecken in der Welt. Bilder von brutal hingerichteten Menschen, von gedemütigten Geiseln in Todesangst, von flüchtenden Familien mit kleinen Kindern sind jeden Tag im Fernsehen zu sehen. Hier in der Türkei sind die Auswirkungen des Terrors direkt spürbar. Weit mehr als eine Million Flüchtlinge sind schon aufgenommen worden, und es werden immer mehr. Es ist ein unglaublicher Kraftakt, den die Türkei hier leistet, um Menschen in Not zu helfen. Wir haben höchsten Respekt vor der Leistung unserer türkischen Freunde. 7

8 Die Terroristen verüben diese brutalen Verbrechen im Namen des Islam und wollen ihren eigenen Gottesstaat errichten. Die eben genannten islamischen Werte würde dieser sicher nicht repräsentieren. Die Terroristen missbrauchen den Namen einer Religion, und das ist wahrlich nicht schwer zu erkennen. Und sie kommen aus der ganzen Welt, nicht nur aus muslimischen Ländern. Sie werfen ein globales Problem der Orientierung und Verführung junger Menschen durch den Missbrauch von Religion auf. Nichtsdestotrotz bekomme ich gerade in letzter Zeit Briefe von besorgten Bürgern, die mit den Terrortaten ihre generellen Vorbehalte gegenüber Muslimen belegt sehen. Es gibt darunter ernstzunehmende Briefe von Menschen, die viel über den Islam gelesen haben und Suren aus dem Koran zitieren, die eine solche Gewalt zu legitimieren scheinen. Die Terroristen würden vermutlich auch genau diese Verse aus Suren zitieren. Aber ließen sich nicht auch im Alten Testament Sätze finden, die im Namen des Bösen missbraucht werden könnten? Wir wissen von anerkannten muslimischen Wissenschaftlern, dass nicht alle Worte, die in der Sunna überliefert sind, heute noch von der Mehrheit der Muslime wörtlich befolgt werden. Manche sind als zeitgebunden zu interpretieren und müssen in ihren historischen Zusammenhang eingeordnet werden. Das gilt genauso für viele Sätze in der Bibel, die die Mehrheit der Christen nicht wortwörtlich befolgt und eben auf diese Weise in ihr eigenes Leben übersetzt. Ebenso haben muslimische Wissenschaftler erklärt, dass islamistische Terroristen gegen Koran und Sunna verstoßen. Sie verstoßen gegen urislamische Grundsätze. Gerade in muslimischen Ländern muss dies immer wieder deutlich gesagt werden. Die Religionsführer sind dazu im Besonderen aufgerufen. Ich freue mich darüber, dass in Deutschland die Verbände der Muslime dies laut und deutlich artikulieren und mit dieser Überzeugung auch auf deutschen Straßen demonstrieren. Wir stehen an ihrer Seite und setzen uns gemeinsam für den Dialog und das friedliche Miteinander ein. Wir sagen deutlich: Wir lassen nicht zu, dass Synagogen oder Moscheen oder Kirchen in unserem Land geschändet werden. Wir lassen nicht zu, dass Menschen ihres Glaubens wegen beschimpft werden. Wir stehen in Deutschland zusammen und werden unsere religiöse und kulturelle Vielfalt gemeinsam gestalten. 8 II. Ich empfehle den Menschen, die mir ihre Sorgen über den Koran schreiben, sich nicht nur auf Bücher und die Auslegungen heiliger Schriften zu verlassen. Ich freue mich über jeden Laien, der sich für den Islam interessiert und Bücher darüber liest, aber ein stimmiges und vollständiges Bild bekommt am Ende nur, wer auch mit Menschen muslimischen Glaubens spricht. Und die sind so unterschiedlich wie Christen, Juden, Hindus, Humanisten oder nichtgläubige Menschen. Gelegenheit für solche Gespräche gibt es in Europa genug. Seit wenigen Jahrzehnten sind hier Gläubige aller Weltreligionen und Konfessionen zu Hause. Mehr als 14 Millionen Muslime leben in Europa. Damit ist der Islam zur zweitgrößten Religionsgemeinschaft

9 nach dem Christentum geworden. Er wird diese Stellung auf Dauer einnehmen. In Berlin leben inzwischen etwa so viele Muslime wie Katholiken. Metropolen wie die deutsche Hauptstadt sind zur Heimat der Kulturen und Religionen der Welt geworden. Aus einst Gastarbeitern sind Einwanderer und schließlich Minderheiten geworden, die zu Recht auf ihre gleichrangige Stellung im Land pochen und ihre Religion im Rahmen von Grund- und Menschenrechten, die sich die Staaten Europas selbst gegeben haben, praktizieren. Mehrheiten leben mit Minderheiten zusammen, als Mehrheiten tragen sie Verantwortung für die Lebensformen der Minderheiten und Minderheiten müssen die Gesetze ebenfalls achten. In Deutschland ist dies klar in der Verfassung verankert. Die Würde des Menschen ist unantastbar. Sie zu achten und zu schützen ist Verpflichtung aller staatlichen Gewalt. So lautet Artikel 1 des deutschen Grundgesetzes. Er ist unsere oberste Richtschnur, die Grundlage unseres Zusammenlebens. Das müssen alle akzeptieren. Deutschland ist ein weltoffenes Land, in dem Rechtsstaat, Meinungsfreiheit und Schutz vor Diskriminierung gelten. Es ist ein Land, in dem wir zusammenleben als Gleiche und doch Verschiedene. Jeder einzelne Mensch mit seiner ihm eigenen Würde ist unantastbar. Wir begegnen uns ohne Ausnahme mit Würde und Respekt. Wir haben aus dem Zivilisationsbruch des Holocaust gelernt und leben Artikel 4 unseres Grundgesetzes: Die Freiheit des Glaubens, des Gewissens und die Freiheit des religiösen und weltanschaulichen Bekenntnisses sind unverletzlich. Er gilt für jede und jeden, egal ob und wenn ja, an was oder wen er oder sie glaubt. Niemand darf wegen seines Glaubens benachteiligt werden. Der Staat übernimmt die Aufgabe, das Neben- und Miteinander der Religionen und Weltanschauungen im Sinn des Schutzes der individuellen Grundrechte zu ordnen und für ein Klima der Toleranz zu sorgen. Im Handbuch Christentum und Islam in Deutschland, das ebenfalls im Auftrag der Eugen-Biser-Stiftung im November herausgegeben wird, heißt es dazu: Damit der Staat diese Funktion in Fairness gegenüber allen ausüben kann, darf er sich nicht mit einer der Religionen oder Weltanschauungen identifizieren. Eine konsequente Verwirklichung des Menschenrechts auf Religionsfreiheit setzt daher eine Entflechtung nicht Beziehungslosigkeit! von Staat und Religionsgemeinschaften voraus, die durch solchen Abstand letztlich beide gewinnen können. Und weiter: Erfahrungsgemäß tun sich die Menschen oft leichter damit, die Vorzüge der Religionsfreiheit zu erkennen, wenn sie in einer Minderheitenposition leben. Diesen Eindruck konnte auch ich gewinnen, als ich in Deutschland an unserem Nationalfeiertag formulierte, dass der Islam inzwischen auch zu Deutschland gehöre, und als ich wenige Wochen später in der türkischen Nationalversammlung sagte, das Christentum gehöre zweifelsfrei zur Türkei. Kein Christ in der Türkei und kein Moslem in Deutschland hat daran Kritik geübt. In der jeweiligen Mehrheitsgesellschaft sind diese Erkenntnisse allerdings noch nicht überall angekommen und akzeptiert. Machen wir uns klar: Wenn wir bei uns Toleranz gegenüber anderen Religionen prakti- 9

10 zieren, können wir sie anderswo besonders glaubwürdig einfordern. Nur wer tolerant ist, kann mit Berechtigung von anderen Toleranz erwarten. Nur wer den anderen auf gleicher Augenhöhe begegnet, vermittelt ihnen jene Achtung vor ihrer Identität, die er für sich selbst wünscht. Am besten wir machen das als Eltern und Erzieher schon unseren Kindern klar. In jungen Jahren wird die Haltung geprägt, mit der Menschen später anderen gegenüber treten, ob mit Misstrauen und Angst oder in Offenheit, Neugier und einem Grundvertrauen anderen gegenüber. Die Grundlage für die personale Haltung wird in der Sozialisation durch die Familie, im Kindergarten, im Verein, in den religiösen Gemeinden und in der Schule geprägt. Es ist gut, dass in unseren Schulen im Religionsunterricht Kinder nicht nur mit der eigenen Religion vertraut gemacht werden, sondern auch etwas über die anderen Weltreligionen erfahren. So entstehen erst gar keine Vorurteile. Es ist gut, dass die Lehrerinnen und Lehrer für den islamischen Religionsunterricht, die wir etwa in Niedersachsen ausbilden, in ihrem Studium auch christlichen Theologen begegnen und beide Gruppen gemeinsam zum interreligiösen Dialog befähigt werden. Und es ist wichtig, dass auch in Deutschland Imame und islamische Religionslehrer ausgebildet werden. Die Einführung von islamischem Religionsunterricht sowie die Einrichtung von Zentren Islamischer Theologie an vier universitären Standorten sind höchst erfreuliche Schritte auf dem Weg zur Anerkennung des Islams als gleichberechtigte Religionsgemeinschaft und damit zur Einlösung der verfassungsrechtlich garantierten Freiheit in der Religionsausübung. Genauso wichtig wäre es, dass in der Türkei die Priesterausbildung für orthodoxe Christen, z.b. auf Heybeliada/Halki wieder ermöglicht wird. Das ist ein unverzichtbarer Bestandteil der freien Ausübung des christlichen Glaubens. Hier besteht Nachholbedarf. 10 III. Die deutsche Verfassung garantiert, dass niemand wegen seiner Religion diskriminiert werden darf. Ich aber wünsche mir mehr als nur die Abwesenheit von Diskriminierung oder, positiv ausgedrückt, Toleranz. Ich wünsche mir ein Miteinander der Religionen in Deutschland und in der Welt. Voraussetzung dafür ist, dass wir uns ernsthaft füreinander interessieren und aufeinander einlassen. Es besteht nach wie vor Informationsbedarf auf beiden Seiten. Das Zusammenleben in einer pluralen und multireligiösen Gesellschaft kann nur gelingen, wenn alle in der Lage sind, sich offen auf die Sicht des anderen einzulassen und so von ihm zu lernen. Darin liegt das große Potential von Gesellschaften, die Vielfalt und Zusammenhalt auf einer gemeinsamen Wertebasis als ihre Stärke sehen. Ich danke der Ankara-Universität, der Eugen-Biser-Stiftung, dem Verlag Herder und allen, die an dem Lexikon mitgearbeitet haben, dass sie uns dafür eine wunderbare Grundlage erarbeitet haben, und ich wünsche viel Erfolg für die Tarabya-Konferenz.

11 Interkulturelles Handeln besteht darin, im Austausch zwischen den Kulturen Strukturen der Begegnung zu schaffen, Prozesse des gegenseitigen Verstehens zu befördern sowie Lernprozesse einzuleiten, die den fachlichen und sozialen Austausch voranbringen, um unsere Welt gemeinsam kreativ zu gestalten. Beginnen könnte der Dialog damit, dass wir uns auf unsere Gemeinsamkeiten besinnen. Juden, Christen und Muslime glauben alle an den einen Gott, der die Welt und alle Menschen erschaffen hat. Sie teilen den Auftrag, die Schöpfung zu achten und zu bewahren. Sie sind aufgefordert, die Würde eines jeden Menschen zu achten. Sie alle glauben an das Jüngste Gericht. Muslime, Christen und Juden glauben, dass sie einmal Rechenschaft abzulegen haben für ihr Tun auf Erden. Es gibt natürlich auch viele Unterschiede zwischen den Religionen. Es geht nicht darum, diese zu nivellieren, im Gegenteil. Im Lexikon des Dialogs, das so wunderbar gelungen ist, werden die Differenzen dargestellt, die in den zunächst ähnlich erscheinenden Konzepten wie Gott, Offenbarung oder Gesetz liegen, um aus der Verschiedenheit letztlich Verstehensprozesse abzuleiten. Sie sind die Grundlage für den interreligiösen Dialog, einen Dialog, der stets auf gleicher Augenhöhe geführt werden muss. Es geht darum, Lernprozesse in Gang zu setzen, die zur Verarbeitung von kultureller Differenz befähigen und den Beteiligten konstruktive Lösungswege anbieten, ihre je eigene Lebensform inmitten einer Welt der kulturellen Vielfalt zu finden. Die Verarbeitung von kultureller Differenz ist eine Aufgabe, die nur gemeinsam gelingt, von der Mehrheit zusammen mit den Minderheiten zu leisten ist. So werden neue Sehweisen gefunden und konstruktive Lösungen geschaffen. Wir alle wissen: Vielfalt ist nicht immer nur schön und bereichernd, sie bringt auch Probleme mit sich und ist manchmal anstrengend. Das sollten wir nicht verschweigen, wenn wir einen offenen Dialog wollen, aber wir sollten die richtigen Worte dafür finden, die nicht verletzen oder pauschalisieren. Worte, die Muslime nicht mit islamistischen Terroristen gleichsetzen, Worte, die nicht ausgrenzen, indem sie Menschen in Schubladen stecken. Wie kann es gelingen, Menschen zu befähigen, inmitten des gesellschaftlichen Wandels und der kulturellen Vielfalt eine Identität in einem in Vielfalt geeinten Europa zu finden, gemeinsam mit anderen über alle nationalen, sprachlichen, kulturellen und religiösen Grenzen hinweg? Wir leben in einer Welt der fallenden Mauern. Niemand von denen, die ernsthaft nachdenken, wünscht sich die früheren Einteilungen der Menschen nach nationalen und weltanschaulichen Grenzen zurück. Die Wahrscheinlichkeit gravierender Konflikte ist dort gegeben, wo Religionen starke Ansprüche auf die normative Gestaltung der sozialen Verhältnisse formulieren. Ich bin der Überzeugung, dass eine kritische Vermittlung zwischen religiösen Traditionen und Menschenrechten nur gelingen kann, wenn die Menschenrechte ihr säkularer Charakter und ihre emanzipatorische Ausrichtung nicht berührt werden. Andernfalls ist die Freiheit bedroht. Sie würde aufgegeben. 11

12 Der echte Dialog gründet nicht auf stehenden Konzepten, die zu vereinen oder zu integrieren sind, sondern er erschließt für alle Beteiligten Prozesse neuen Erkennens. Es geht darum, niemanden auszuschließen, Verschiedenheit zu verarbeiten und gemeinsam neue Schlüsse daraus zu ziehen. Der Dialog führt Menschen zusammen, die bereit sind, ihre Kenntnisse und Interessen in einen gemeinsamen Prozess der Verarbeitung einzubringen. In meinem Arbeitszimmer als Bundespräsident im Schloss Bellevue in Berlin hing ein großes Wandbild. Es zeigt, wie sich die Menschen in meiner Heimat in der Zeit der Aufklärung den Dialog in Konstantinopel zwischen Muslimen, Juden, Humanisten und Christen, zwischen Abendland und Morgenland vorstellten: zugewandt und mit echtem Interesse an neuer Erkenntnis. Von diesem Bild geht Frieden und Fortschritt aus. In Berlin gibt es ein spannendes Projekt: das House of One. Juden, Christen und Muslime planen gemeinsam ein Gotteshaus, das allen drei monotheistischen abrahamitischen Religionen Platz bieten soll, in dem Juden, Christen und Muslime eines Tages in getrennten Räumen, aber unter einem Dach beten. In einem vierten Raum dem Raum der Begegnung kann der Dialog untereinander, genauso wie der mit nicht-gläubigen oder andersgläubigen Menschen stattfinden. Noch ist das Projekt nicht realisiert, aber es zeigt: Menschen an der Basis machen sich auf den Weg. Der Andachtsraum im Deutschen Bundestag ist bereits so konzipiert. Hans Küng hat einst gesagt: Kein Frieden unter den Nationen ohne Frieden unter den Religionen. Machen wir uns auf den Weg, um diesen Frieden zu erreichen; schmieden wir eine Allianz der Religionen und Kulturen, damit sie von einem Zankapfel zu dem Medium der Verständigung werden, ihre Gläubigen inspirieren, ihren inneren Geist zu entfalten. Die Würde des Menschen schafft dabei ein für alle gültiges Bindeglied. Die Würde jedes Menschen zu respektieren, verweigern Barbaren, gegen die es eine große Allianz geben muss. Auch im Nahen und Mittleren Osten. Mit dem Welttreffen der Religionen um den Frieden in Assisi 1986 hatte Papst Johannes Paul II. zwei wichtige Absichten verfolgt: Einerseits die dem Frieden innewohnende spirituelle Dimension hervorzuheben angesichts einer Kultur, die dazu tendiert, religiöse Motive zu verbannen, andererseits die Vertreter der Religionen auf ihre eigene Verantwortung hinzuweisen, zu einem wirksamen Aufbau des Friedens beizutragen und daran zu erinnern, dass die Religionszugehörigkeit oft als Konfliktstoff instrumentalisiert wird. Beide Aufgaben haben nichts an ihrer Aktualität eingebüßt. Wenn ich an die anfangs erwähnte Studie denke, dann würde mich natürlich die andere Frage interessieren: Was sind eigentlich die christlichsten Staaten? Ein entscheidendes Kriterium wäre vielleicht praktizierte Nächstenliebe. Dieses christliche Gebot macht ausdrücklich keinen Unterschied zwischen Anhängern verschiedener Religionen, Kulturen oder Hautfarben, und es ist das höchste Gebot im Christentum nach dem Gebot, Gott zu achten. Ich bin sicher, auch das Ergebnis einer solchen Studie würde uns überraschen. Ob der Vatikan wohl auf dem ersten Platz stehen würde? Papst Franziskus scheint daran zu arbeiten und durchaus einiges zu tun zu haben. 12

13 So haben alle Länder auf dem Weg in die Moderne, die durch eine kulturelle und religiöse Vielfalt gekennzeichnet ist, ihre je eigenen Aufgaben zu leisten. Die von mir eingangs erwähnte Verflechtung unserer Welt bestätigt sich schließlich auch in den medialen Begegnungen der jungen Generation. Der erfolgreichste muslimische Popsänger unserer Zeit, dessen Lieder weltweit millionenfach in Europa wie in der gesamten muslimischen Welt gehört werden, ist der Brite Sami Yusuf. Seine Lieder in Englisch, Arabisch, Farsi und Türkisch werden von seinen Hörern als Einladungen erfahren, in Begegnung und Toleranz die eigene Identität zu finden. Seine Konzerte sind religiös inspiriert, rufen über sufische Lieder und persische Mystiker in neuer Form die Spiritualität des Islam auf. Aus dieser Mitte des Glaubens heraus nennt Sami Yusuf das Problem der religiösen Fundamentalisten beim Namen, denen er auch in London begegnet, wenn er sagt: Das Problem ist nicht die Religion, sondern deren Verlust. 13

14 Özgürlük, Din, Devlet Entegrasyona Dair Düşünceler Almanya Federal Cumhuriyeti 10. Cumhurbaşkanı Sayın Christian Wulff un İslamiyet-Hıristiyanlık Kavramları Sözlüğü nün Tanıtımı Münasebetiyle 15 Ekim 2014 Tarihinde İstanbul da Yaptığı Konuşma Saygıdeğer Hanımefendiler ve Beyefendiler, sizce değerler sistemleri bakımından dünyanın en İslami üç devleti hangisidir? Sırayla şunlardır: Yeni Zelanda, Lüksemburg ve İrlanda. ABD deki George Washington Üniversitesi nde görev yapan iki profesör tarafından kaleme alınan bir araştırmanın sonuçlarına göre bu ülkeler, İslami değerlerin hayata en iyi biçimde geçirildiği üç ülkeyi teşkil ediyor. Bu sıralamada yer alıp, nüfusunun çoğunluğu Müslümanlardan oluşan ilk ülke olarak 33. sırada Malezya yı görüyoruz. Bir sonraki Müslüman ülke, 48. sırada bulunan Kuveyt. Muhakkak ki bu araştırmada eleştirilebilecek çok sayıda husus olabileceği gibi, araştırmada elde edilen sonuca da elbette şüpheyle yaklaşılmalıdır. Bununla birlikte araştırmanın yakından incelenmesi yararlı olacaktır. Zira araştırmaya imza atan profesörler ilk etapta, Kuran ve sünnetin devletlerden neler beklediğini ortaya koymuştur: Örneğin sosyal adalet, faizlerin kaldırılması, yolsuzlukla mücadele, hukuk devleti, genel insan hakları, azınlık hakları, çevrenin korunması. Profesörler daha sonra, bu beklentilerin en iyi biçimde hangi ülkelerde karşılandığını araştırmıştır. Kullanılan ölçütler hakkında bilgi sahibi iseniz araştırmada elde edilen sonuç bütünüyle şaşırtıcı bir izlenim yaratmaz. Batılı değerler topluluğuna mensup olup, İslam ın ciddi etkisi altında bulunmayan ve vatandaşları İslam ı çoğu zaman ağır biçimde eleştiren ülkelerin İslami değerleri temsil etmeleri nasıl mümkün olabilir? Radikal Müslümanların batıyı gayrı-islami olarak reddetmeleri nasıl mümkün olabilir? Bunun sebebi, birbirimizden çok fazla şeyler öğrenmememiz ve birbirimiz hakkında bilgi sahibi olmamamız olabilir mi? Oysaki hepimiz, çoğumuzun tahmin ettiğinden de ötesinde, daha şimdiden birbirimize bağlanmış ve iç içe geçmiş durumdayız. Bu durum küreselleşmenin, göçün ve toplumlarımızın arzu etmiş olduğu uluslararası ağların bir sonucudur. Şimdi yapmamız gereken ise, birlikte ortaya çıkarmış olduğumuz bu gelişmenin sonuçlarını yine birlikte ve yapıcı bir şekilde biçimlendirmektir. I. Şu günlerde İslam Devleti terör örgütü dünyada korku ve dehşet yaymaktadır. Vahşice katledilen insanların, ölüm korkusu içerisinde aşağılanan rehinelerin ve küçük çocuklarıyla birlikte kaçan ailelerin görüntüleri televizyonlarda her gün izlenebilmektedir. Terörün etkileri Türkiye de doğrudan hissedilebiliyor. Sayıları bir milyonun çok üzerinde olan mülteci ülkeye kabul edilmiş olup, bunların sayısı giderek artmaktadır. Türkiye nin, zor durumda bulunan insanlara yardım etmek için bu yaptıkları inanılmaz bir başarıdır. Türk dostlarımızın yaptıklarını son derece büyük bir saygıyla karşılıyoruz. 14

15 Bu vahşi suçları İslam adına işleyen teröristler kendi din devletini kurmak istiyorlar. Az önce sözü edilen İslami değerler bu teröristler tarafından temsil edilmiyor olsa gerek. Rahatlıkla görülebileceği üzere bu teröristler bir dinin adını kötüye kullanıyor. Sadece Müslüman ülkelerden değil, bütün dünyadan toplanıyorlar. Gençlerin, dinin suiistimal edilmesi suretiyle yanlış yollara yönlendirilmesi ve kandırılmasıyla vücut bulan küresel bir sorun teşkil ediyorlar. Bununla birlikte endişe duyan vatandaşlar bana hitaben son zamanlarda yazdığı mektuplarda, işlenen terör eylemlerinin Müslümanlara yönelik genel ön yargılarını doğruladığını ifade ediyorlar. Aldığım bu mektuplar arasında, İslam hakkında çok şey okumuş olan ve böyle bir şiddeti meşru gösterirmiş gibi bir izlenim yaratan Kuran sureleri zikreden insanlardan aldığım ciddi mektuplar da bulunuyor. Muhtemelen teröristler de tam da bu ayetleri zikrederdi. Fakat kötülük adına suistimal edilebilecek olan ifadeler Eski Ahit te de bulunamaz mı? Tanınmış Müslüman bilim adamlarından öğrendiğimiz kadarıyla, sünnet olarak aktarılan sözlerin tamamına günümüzde Müslümanların çoğunluğu tarafından harfiyen riayet edildiği söylenemez. Bazı sünnetler, zamana bağlı olarak yorumlanmalı ve tarihi bağlamları içerisinde değerlendirilmelidir. Aynı durum, Hıristiyanların çoğunun harfiyen riayet etmediği ve dolayısıyla bu şekilde kendi hayatlarını tercüme ettiği birçok İncil ayeti için de geçerlidir. Aynı şekilde Müslüman bilim adamları, İslamcı teröristlerin Kuran ve sünnete aykırı hareket ettiğini açıklamıştır. Bu teröristler en temel İslami ilkeleri ihlal etmektedir. Bu husus bilhassa Müslüman ülkelerde sürekli olarak açıkça vurgulanmalıdır. Özellikle de dini liderler bu hususta sorumluluk almalıdır. Almanya daki Müslüman birliklerinin bunu yüksek sesle ve açıkça ifade etmeleri bu inanç doğrultusunda Almanya nın sokaklarında gösteri düzenlemeleri benim için bir sevinç kaynağıdır. Onların yanında yer alıyor, hep birlikte diyalog ve barış içerisinde birlikte yaşamak için mücadele veriyoruz. Açıkça diyoruz ki: Ülkemizde sinagoglara veya camilere veya kiliselere saygısızlık yapılmasına müsaade etmiyoruz. İnsanlara inançlarından dolayı hakaret edilmesine müsaade etmiyoruz. Almanya da kenetleniyoruz. Dini ve kültürel çeşitliliğimizi birlikte biçimlendireceğiz. II. Mektuplarında bana Kuran a dair endişelerinden söz eden insanlara, sadece kitaplara ve kutsal metinlere ilişkin tefsirlere güvenmemelerini tavsiye ediyorum. İnsanların İslam a ilgi duyması ve bu konuda kitaplar okumasını memnuniyetle karşılıyorum. Fakat nihayetinde makul ve eksiksiz bir izlenim elde edebilmek için, İslam dinine mensup insanlarla konuşmak gerekir. Onlar da aynı Hıristiyanlar, Yahudiler, Hindular, hümanistler veya ateistler kadar farklıdır. Bu tür sohbetlerde bulunmak için Avrupa da yeterince fırsat vardır. Onlarca yıldır bütün dünya dinleri ve mezheplerine mensup inananlar Avrupa yı memleket edindiler. 15

16 Avrupa da 14 milyonu aşkın Müslüman yaşamaktadır. Böylece İslam, Hıristiyanlıktan sonra en büyük ikinci dini topluluk haline gelmiş olup, bu konumunu muhafaza edecektir. Halihazırda Berlin de yaşayan Müslümanların sayısı yaklaşık olarak Katoliklerin sayısı kadardır. Almanya nın başkenti gibi metropoller dünya kültürleri ve dinlerinin yurdu haline gelmiştir. Geçmişin misafir işçileri önce göçmenlere, sonra da azınlıklara dönüşmüştür. Bu azınlıklar haklı olarak, ülkede eşit bir statüye sahip olmak için hak talebinde bulunmakta, Avrupalı devletlerin ortaya koydukları temel haklar ve insan hakları çerçevesinde dinlerini ifa etmekteler. Çoğunluklar, azınlıklarla birlikte yaşamakta ve çoğunluk olarak azınlıkların yaşam biçimlerine ilişkin sorumluluk taşımaktadır. Aynı şekilde azınlıklar da kanunlara riayet etmelidir. Bu husus Almanya nın anayasasında açıkça belirtilmektedir. İnsanın onur ve haysiyeti dokunulmazdır. Tüm devlet erki ona saygı göstermek ve onu korumakla yükümlüdür. Bu ifadenin yer aldığı Alman anayasasının 1. maddesi öncelikli ilkemizi ve birlikte yaşamamıza yönelik temeli teşkil etmektedir. Bunu herkes kabul etmek zorundadır. Almanya hukuk devletinin, düşünce özgürlüğünün ve ayrımcılıkla mücadelenin olduğu açık görüşlü bir ülkedir. Eşit olmakla birlikte farklı kişilikler olarak birlikte yaşadığımız bir ülkedir. Her bir insan, sahip olduğu onur ve haysiyetiyle birlikte dokunulmazdır. Birbirimize istisnasız olarak onur ve saygıyla yaklaşıyoruz. Holokost un sebep olduğu medeniyet kırılmasından ders aldık. Anayasamızın 4. maddesini yaşıyoruz: Din ve vicdan özgürlüğü ile din ve dünyevi inanç özgürlüğüne dokunulamaz. Bu madde, inanıp inanmadığından ve inanıyorsa neye veya kime inandığından bağımsız olarak herkes için geçerlidir. Hiç kimseye inancından dolayı haksızlık edilemez. Devlet, dinlerin ve dünya görüşlerinin kişisel temel hakların muhafaza edilmesi bağlamında toplum içerisinde yan yana bulunabilmesi ve bir arada var olabilmesini sağlamakla ve hoşgörü ortamı yaratmakla yükümlüdür. Yine Eugen-Biser Vakfı tarafından kasım ayında yayımlanacak olan Almanya da Hıristiyanlık ve İslam El Kitabı adlı yayımda ( Handbuch Christentum und Islam in Deutschland ) bu hususta şöyle denilmektedir: Devlet bu işlevi herkese karşı adil biçimde yerine getirilebilmesi için, kendisini bir din veya dünya görüşüyle özdeşleştirmemelidir. Bu sebeple, din özgürlüğüne ilişkin insan hakkının tutarlı biçimde gerçekleştirilebilmesi için, devlet ile dini toplulukların birbirinden (ilişkisiz hale gelmesini değil!) ayrışmasını şart koşmakta olup, her iki taraf da böyle bir mesafeden kazançlı çıkabilir. Yine aynı kitapta: Tecrübeyle sabittir ki çoğu zaman insanlar, azınlık konumunda yaşadıklarında din özgürlüğünün sağladığı avantajları daha kolay idrak ederler. Almanya daki milli bayramımız vesilesiyle, İslamiyet in artık Almanya nın bir parçası olduğunu ifade ettiğimde ve birkaç hafta sonra Türkiye Büyük Millet Meclisinde, Hıristiyanlığın hiç kuşkusuz Türkiye ye ait olduğunu dile getirdiğimde ben de böyle bir izlenim edinebilmiştim. Türkiye deki hiçbir Hıristiyan ve Almanya daki hiçbir Müslüman bu sözlerimi eleştirmedi. Fakat ilgili çoğunluk toplumlarında bu görüşler henüz her yere ulaşabilmiş ve kabul görmüş değildir. 16

17 Şunun bilincinde olmalıyız: kendi ülkemizde başka dinlere hoşgörüyle yaklaştığımız takdirde, aynı hoşgörüyü başka ülkelerde inandırıcı bir şekilde talep edebiliriz. Sadece hoşgörü sahibi olanlar başkalarından haklı olarak hoşgörü bekleyebilir. Sadece başkalarıyla eşit koşullar altında ilişki kuranlar, karşısındakilerin kimliğine, kendi kimliği için arzu ettiği saygıyı göstermiş olur. Ebeveyn ve eğitmenler olarak bu hususu çocuklarımıza izah etmemiz son derece yararlı olur. Güvensizlik ve korku veya açık görüşlülük, merak ve temel bir güven duygusu. İnsanların başka insanlara yönelik davranış ve tutumları genç yaşlarda biçimlendirilir. Kişisel davranış ve tutumların temeli ailede, anaokulunda, dernekte, dini topluluklarda ve okulda gerçekleşen sosyalleşme süreçlerinde atılır. Okullarımızdaki din derslerinde çocuklarımızın sadece kendi dinleri hakkında değil, diğer dünya dinleri hakkında da bilgi ediniyor olması güzel bir uygulamadır. Bu sayede önyargı oluşumunun önüne geçilmiş olur. Aşağı Saksonya eyaletinde yetiştirdiğimiz İslam din dersi öğretmenlerinin, eğitimleri süresince Hıristiyan ilahiyatçılarla da karşılaşmaları ve her iki grubun da dinlerarası diyalog konusunda muktedir kılınmaları olumlu bir gelişmedir. İmam ve İslam din dersi öğretmenlerinin Almanya da da yetiştiriliyor olmaları önemlidir. İslam din derslerinin müfredata dahil edilmesi ve dört üniversite bünyesinde İslam ilahiyatı merkezlerinin kurulması, İslam ın eşit haklara sahip dini bir topluluk olarak tanınmasına ve böylece, anayasada garanti altına alınan din özgürlüğünün yerine getirilmesine giden yolda atılan son derece memnuniyet verici adımlardır. Türkiye de Ortodoks Hıristiyanlara yönelik ruhban eğitiminin örneğin Heybeliada da yeniden mümkün kılınması aynı şekilde önemli olurdu. Bu eğitim, Hıristiyanlık inancının özgür biçimde icra edilebilmesinin vazgeçilemez bir unsurudur. Bu hususta giderilmesi gereken bir eksiklik bulunmaktadır. III. Alman anayasası, hiç kimseye dininden dolayı ayrımcılık yapılamayacağını garanti eder. Fakat ben bu bağlamda ayrımcılığın olmamasından veya olumlu bir ifadeyle hoşgörüden fazlasını arzu ediyorum. Dinlerin gerek Almanya da gerekse dünyada bir arada var olabilmesini arzu ediyorum. Bunun ön koşulu, birbirimize ciddi biçimde ilgi duymamız ve birbirimizle muhatap olmamızdır. Her iki tarafta da hala bir bilgi eksikliği söz konusudur. Çoğulcu ve çok dinli bir toplumda birlikte yaşamanın başarılabilmesi için bütün taraflar, karşısındakinin görüşlerini anlayabilecek ve bu şekilde ondan bir şeyler öğrenebilecek durumda olmalıdır. Ortak bir değerler temeli üzerinde var olan çeşitliliği ve birlikteliği en güçlü yönleri olarak değerlendiren toplumların sahip olduğu büyük potansiyel burada saklıdır. Ankara Üniversitesi ne, Eugen-Biser Vakfı na, Herder Yayınevi ne ve sözlüğe katkıda bulunan tüm paydaşlara, bize harika bir temel tesis ettikleri için teşekkür eder, Tarabya Konferansının devamı için başarılar dilerim. 17

18 Kültürlerarası faaliyetlerde bulunmak demek, kültürlerarası değişim süreci çerçevesinde insanların karşılaşabileceği yapılar tesis etmek, karşılıklı anlayışı sağlayan süreçleri teşvik etmek ve dünyamızı ortaklaşa ve yaratıcı bir şekilde biçimlendirmek amacıyla mesleki ve sosyal etkileşimi teşvik eden öğrenme süreçleri başlatmak demektir. Diyalog süreci, ortak yönlerimizi hatırlamak suretiyle başlatılabilir. Yahudiler, Hıristiyanlar ve Müslümanların tamamı dünyayı ve bütün insanları yaratan o tek Tanrıya inanmaktadır. Yaradılışı takdir ve muhafaza etme görevini paylaşıyorlar. Her bir insanın onuruna saygı göstermekle yükümlüler. Hepsi de Mahkeme-i Kübrâ ya iman ediyor. Müslümanlar, Hıristiyanlar ve Yahudiler dünyada yaptıklarının hesabını bir gün vermek zorunda olduklarına inanıyor. Elbette dinler arasında birçok farklılık da bulunmaktadır. Bu farklılıkların eşitlenmesi söz konusu değildir. Hatta tam aksine. Son derece başarılı bir çalışma olan İslamiyet-Hıristiyanlık Kavramları Sözlüğü nde, ilk bakışta benzer bir izlenimi yaratan Tanrı, vahiy veya dini kanunlar gibi kavramlarda görülen farklılıklar, söz konusu farklılıklardan hareketle nihayetinde karşılıklı anlama süreçleri başlatabilmek amacıyla ortaya koyulmaktadır. Bu farklılıklar, her daim eşit şartlarda sürdürülmesi gereken dinlerarası diyalogun temelini teşkil etmektedir. Bu bağlamda hedeflenen husus, kültürel farklılıklarla yaşamayı muktedir kılacak ve taraflara, kültürel çeşitliliğin olduğu bir dünyanın ortasında kendi yaşam biçimlerini bulmaya yardımcı olan yapıcı çözüm yolları takdim eden öğrenim süreçlerinin başlatılmasıdır. Kültürel farklılıklarla birlikte yaşanması sadece birlikte başarılabilecek olan, çoğunluğun azınlıklarla birlikte ifa edebileceği bir görevdir. Bu sayede yeni bakış açıları tespit edilir ve yapıcı çözümler ortaya konulur. Hepimiz şu hususun bilincindeyiz: çeşitliliğin hayatımıza her zaman güzellik ve zenginlik kattığını söyleyemeyiz. Çeşitlilik sorunlara da yol açıp, zaman zaman yorucu olabilmektedir. Açık bir diyalog arzu ediyorsak bunu gizlememeliyiz. Fakat bu hususu ifade etmek için kırıcı olmayan veya genelleştirmeyen, Müslümanları İslamcı teröristlerle eş tutmayan, insanları kategorize etmek suretiyle dışlamayan doğru kelimeleri kullanmalıyız. İnsanların, toplumsal dönüşüm sürecinin ve kültürel çeşitliliğin tam ortasında, çeşitlilik içerisinde birleşmiş bir Avrupa da bütün ulusal, dilsel, kültürel ve dini sınırları aşan bir kimlik sahibi olmaları nasıl sağlanabilir? Duvarların yıkıldığı bir dünyada yaşıyoruz. Bu hususları ciddi biçimde tefekkür eden hiç kimse, insanların eskiden olduğu gibi ulusal ve ideolojik sınırlara göre tasnif edilmesini arzu etmemektedir. Dinlerin, sosyal ilişkilerin kurallar çerçevesinde biçimlendirilmesi hususunda ciddi taleplerde bulundukları yerlerde ağır anlaşmazlıkların yaşanması olasıdır. Dini gelenekler ile insan hakları arasında cereyan edecek eleştirel bir etkileşimin sadece insan haklarına seküler karakterine ve eşitlikçi yönelimine - halel gelmemesi halinde mümkün olabileceği kanaatindeyim. Aksi takdirde özgürlüğümüz tehdit altında olur, ondan vazgeçilmiş olur. Gerçek diyalog, birleştirilmesi veya entegre edilmesi gereken mevcut kavramlar üzerinde tesis edilemez. Bütün taraflara yönelik yeni bilişsel süreçler başlatır. Önemli olan hiç 18

19 kimsenin dışlanmaması, farklılıkların kabul edilmesi ve bu farklılıklardan hareketle yine çıkarımlarda bulunmasıdır. Diyalog, bilgilerini ve ilgilerini ortak bir işleme sürecine dahil etmeye hazır olan insanları bir araya getirir. Berlin Bellevue Sarayı nda Cumhurbaşkanı olarak kullandığım çalışma odamda büyük bir duvar tablosu bulunuyordu. Bu tabloda, aydınlanma çağında memleketimde yaşamakta olan insanların İstanbul da Müslümanlar, Yahudiler, hümanistler ve Hıristiyanlar; Batı ile Doğu arasındaki diyalogu nasıl tasavvur ettikleri görülebiliyordu: birbirine dönük biçimde ve yeni bilgiler edinmeye yönelik gerçek bir ilgiyle. Bu tablo barış ve gelişme kaynağıdır. Berlin de House of One adı altında ilginç bir proje yürütülmektedir. Yahudiler, Hıristiyanlar ve Müslümanlar, tek tanrılı her üç İbrahimî dine de yer verilecek olan bir ibadethane planlamaktadır. Bu ibadethanede günün birinde Yahudiler, Hıristiyanlar ve Müslümanların, farklı odalarda olsa da tek bir çatı altında ibadet etmesi öngörülüyor. Karşılaşma odası olarak adlandırılan dördüncü odada ise bahse konu dinler arasında olabileceği gibi, inanmayan veya farklı dinlere mensup olan insanlara da diyalog tesis edilebilecektir. Bu proje henüz gerçekleştirilmemiş olsa da bizlere şunu göstermektedir: işin temelinde bulunan insanlar yola çıkmış bulunuyor. Alman parlamentosundaki ibadethane hâlihazırda bu şekilde tasarlanmış bulunmaktadır. Hans Küng vakti zamanında şöyle demişti: Dinler arasında barış olmazsa, milletler arasında da barış olmaz. Gelin bu barışı tesis edebilmek için yola çıkalım. İhtilaf konusu olmaktan çıkıp, anlaşma aracına dönüşmeleri ve mensuplarına zihinlerini açmaları hususunda ilham vermeleri için dinler ve kültürlerarası bir ittifak kuralım. Bu bağlamda insanlık onuru herkesi kapsayan bir bağ oluşturur. Her bir insanın onuruna saygı göstermeyi reddeden barbarlara karşı, Yakındoğu ve Ortadoğu da dahil olmak üzere bir ittifak kurulmak zorundadır yılında Assisi kentinde düzenlenen Dünya Dinleri Barış Buluşması ile Papa II. Ioannes Paulus iki önemli amaç gütmüştü: bir taraftan, dini motifleri bertaraf etmeye meyilli olan bir kültür karşısında, barışın ihtiva ettiği manevi boyutu vurgulamak, diğer taraftan da dinlerin temsilcilerine, barışın etkili biçimde tesis edilmesine yönelik katkıda bulunmaları çerçevesinde taşıdıkları sorumluluğa işaret etmek ve dini mensubiyetin çoğu zaman anlaşmazlık konusu olarak suistimal edildiğini hatırlatmak. Her iki görev de güncelliğini hala korumaktadır. Konuşmamın başında bahsettiğim araştırmayı düşündüğümde aklıma elbette ki diğer soru geliyor: Peki Hıristiyan devletler hangileridir? Belki de insan sevgisi belirleyici bir ölçüt teşkil ederdi. Hıristiyanlığın bu ilkesiyle farklı dinlerin, kültürlerin veya ırkların mensupları arasında fark gözetilmemekte olup, bu ilke Hıristiyanlıkta Tanrıya itaatin öngörüldüğü ilkeden sonraki en önemli ilkedir. Böyle bir araştırmadan çıkacak sonucun da bizi şaşırtacağı hususunda eminim. Acaba Vatikan bu araştırmanın sonuçlarına göre birinci sırada yer alır mıydı? Bu bağlamda yapması gereken şeyler olduğunu düşündüğüm Papa Franciscus bu hedef doğrultusunda çalışıyor olsa gerek. 19

20 Kültürel ve dini bir çeşitliliğin etkisi altında bulunan modern çağa uzanan yolda ilerleyen bütün ülkeler üzerlerine düşen görevleri yerine getirmek durumundadır. Konuşmamın başlarında dünyanın iç içe geçmiş olduğundan bahsetmiştim. Nihayetinde böyle bir olgunun varlığını, genç neslin medya araçları vasıtasıyla karşılaştığı ortamlarda da görebilmekteyiz. Şarkıları gerek Avrupa da, gerek İslam âleminde gerekse bütün dünya üzerinde milyonlarca kez dinlenilen Britanyalı Sami Yusuf, çağımızın en başarılı Müslüman pop şarkıcısıdır. İngilizce, Arapça, Farsça ve Türkçe şarkıları dinleyicilerinde, iletişim ve hoşgörü içerisinde kendi kimliklerini keşfetmeye yönelik bir davet olarak tecrübe edilmektedir. Dini unsurlardan esinlenerek düzenlenen konserlerinde, tasavvuf şarkıları ve Acem mutasavvıfları vasıtasıyla İslam ın maneviyatı ortaya koyulmaktadır. İnancın bu sözünü ettiğimiz merkezinden hareketle Sami Yusuf, Londra da da karşılaşmakta olduğu köktendincilerin sorununu şöyle ifade etmektedir: Sorun din değil, dinin yitirilmesidir. 20

21 Vorwort der Deutschen Botschaft Eberhard Pohl Botschafter der Bundesrepublik Deutschland in der Republik Türkei Seit 2002 bietet die Tarabya-Konferenz unter dem Leitmotiv Islam und Europa als Thema der deutsch-türkischen Zusammenarbeit ein lebendiges Forum für den interreligiösen und interkulturellen Austausch unserer beiden Länder. Die historische Sommerresidenz des Deutschen Botschafters am Bosporus als Haus des Deutsch-Türkischen Dialogs/Alman Türk Dialoğu Evi bietet dafür einen traditionsreichen Tagungsort. Bereits 1880, als Istanbul noch Hauptstadt und Botschaftssitz war, schenkte Sultan Abdülhamid II. dem Deutschen Reich das Grundstück zur Errichtung einer Sommerresidenz. Zur osmanischen Zeit bebaut und Ort des einzigen deutschen Soldatenfriedhofs in der Türkei, ist die historische Sommerresidenz heute ein beeindruckendes Zeugnis der deutsch-türkischen Geschichte. Nach dem Umzug der Deutschen Botschaft nach Ankara in den 1920ern blieb das Gelände die Sommerresidenz des deutschen Botschafters, beherbergt heute aber auch weitere Institutionen. Neben der Deutsch- Türkischen Handelskammer ist dies die Kulturakademie, in der Künstler mit Stipendien der Bundesregierung gefördert werden, um dort zu leben, zu arbeiten und Istanbul und der Türkei zu begegnen. Die Tagungsbände vergangener Konferenzen bezeugen die erstaunliche Tiefe der Diskussionen und außerordentlichen Früchte dieser Begegnungen der letzten Jahre an diesem historischen Ort. Im deutsch-türkischen Wissenschaftsjahr 2014 war das Verhältnis zwischen Deutschland und der Türkei noch mehr als sonst geprägt durch den akademischen Austausch, Forschung, Technik und Innovation. Das Wissenschaftsjahr und auch die Tarabya-Konferenz boten die gewaltige Chance, diese Verbindungen zwischen Deutschland und der Türkei noch enger zu verknüpfen. Dies geschieht, indem wir uns mit Themen beschäftigen, die für unsere Länder auf gesellschaftlicher, wirtschaftlicher und wissenschaftlicher Ebene von Bedeutung sind. Die XII. Tarabya-Konferenz, deren Tagungsband Sie nun in Händen halten, stellt einen bedeutenden Beitrag zu diesem Austausch dar und knüpft gleichzeitig an die Erfolge der Vorgängerkonferenzen an. In diesem Sinne und unter dem Titel Theologie an der Universität in Deutschland und der Türkei ermöglichte die XII. Tarabya-Konferenz 2014, die mit der Eugen-Biser-Stiftung als Partner durchgeführt wurde, als Tag des Miteinanders und der Begegnung tiefe Einblicke in die Rolle von Religion an deutschen und türkischen Universitäten. Die Referenten betrachteten in ihren Vorträgen auch die bewegte deutsch-türkische Geschichte und betonten die besonderen Verbindungen, insbesondere die Migrationsgeschichte, unserer beiden Länder, die Religion und Religionslehre auf beiden Seiten geprägt haben. Gleichzeitig wurden das Wesen und die Zukunftschancen des Theologiestudiums sowohl in Deutschland als auch in der Türkei erörtert die hochklassigen Beiträge sprechen in dieser Hinsicht für sich selbst. 21

22 Ich freue mich deshalb, Ihnen auch in diesem Jahr die Texte der Vorträge in deutscher und türkischer Sprache in diesem Tagungsband präsentieren zu dürfen. Unser besonderer Dank gilt Herrn Bundespräsident a.d. Christian Wulff für seine Eröffnungsrede, den Verfassern der Beiträge, Professor Heinzmann, Herrn Dr. Köster und seinem Team sowie den Mitarbeitern der Botschaft, insbesondere Herrn Triller und Frau Ermete, die mit ihrer Arbeit die Konferenz und diesen Tagungsband erst möglich gemacht haben. Ich wünsche Ihnen eine anregende Lektüre! 22

23 Önsöz - Almanya Federal Cumhuriyeti Büyükelçiliği Eberhard Pohl Almanya Federal Cumhuriyeti nin Ankara Büyükelçisi 2002 yılından bu yana Tarabya Konferansı çerçevesinde, Türk-Alman İşbirliğinin Konusu Olarak İslam ve Avrupa ana teması altında ülkelerimizin dahil olduğu dinler ve kültürlerarası diyalog sürecine yönelik canlı bir platform sunulmaktadır. Alman Büyükelçisi nin, Boğaza nazır tarihi yazlık rezidansı bu bağlamda Alman Türk Dialog Evi olarak köklü geleneklere sahip bir konferans mekanı teşkil etmektedir. Padişah II. Abdülhamid 1880 yılında, yani İstanbul daha başkent iken, bu araziyi yazlık rezidans inşa edilmesi için Alman İmparatorluğu na hediye etmişti. Osmanlı döneminde inşa edilen ve Türkiye deki tek Alman askeri mezarlığını ihtiva eden bu rezidans günümüzde Türk-Alman tarihinin etkileyici bir göstergesidir. Alman Büyükelçiliği nin 1920 li yıllarda Ankara ya taşınmasından sonra Alman Büyükelçisi nin yazlık rezidansı olarak hizmet vermeye devam eden bu mekan günümüzde başka kurumlara da ev sahipliği yapmaktadır. Türk-Alman Ticaret Odası nın yanında burada bir de Kültür Akademisi hizmet vermektedir. Bu akademide, Federal Alman Hükümetinden burs alan sanatçılar burada yaşayarak ve çalışarak, İstanbul ve Türkiye yi yakından tanıma imkanını elde ediyorlar. Geçmiş yıllarda bu tarihi mekânda düzenlenen konferanslarda yapılan sunumların yer aldığı konferans bildirileri, yürütülen tartışmaların sahip olduğu etkileyici derinliği ve yaşanan karşılaşmaların son derece verimli sonuçlarını ortaya koymaktadır Türk-Alman Bilim Yılında Almanya ile Türkiye arasındaki ilişki hiç olmadığı kadar akademik fikir alışverişi, bilimsel araştırmalar, teknik ve yenilikler tarafından biçimlendirilmiştir. Gerek Bilim Yılı gerekse Tarabya Konferansı, Almanya ile Türkiye arasındaki mevcut bağları daha da güçlü hale getirmeye yönelik muazzam bir fırsat sunmuştur. Almanya ile Türkiye arasındaki bağı, ülkelerimiz için toplumsal, ekonomik ve bilimsel düzlemde önem arz eden konuları işlemek suretiyle güçlendirebiliriz. Elinizde bulunan XII. Tarabya Konferansı bildiri kitapçığı, bu ilişkiye yönelik önemli bir katkı teşkil etmekte ve aynı zamanda da geçmiş konferansların başarısını sürdürmektedir. Eugen Biser Vakfı ile işbirliği içerisinde düzenlenmiş olan XII. Tarabya Konferansı, Almanya ve Türkiye deki Üniversitelerde İlahiyat konu başlığı altında, bir araya geldiğimiz ve fikir alışverişinde bulunduğumuz bir ortamda din olgusunun Türk ve Alman üniversitelerinde sahip olduğu rolü yakından incelememizi mümkün kılmıştır. Konuşmacılar yaptıkları sunumlarda Türk-Alman tarihine de ışık tutmuş ve başta göç tarihi olmak üzere ülkelerimiz arasında var olan ve her iki ülkedeki dini ve din öğretilerini biçimlendirmiş olan özel bağları vurgulamıştır. Aynı zamanda da gerek Almanya gerekse Türkiye deki ilahiyat öğrenimin nitelikleri ve geleceğe dönük şansları irdelenmiştir. Bu çerçevede yapılmış olan son derece kaliteli sunumlar bu hususta fazla söze gerek bırakmamıştır. Konferansta yapılan sunumların Almanca ve Türkçe metinlerini size bu kitapçık çerçevesinde takdim edebilmek bu sebeple benim için son derece mutluluk vericidir. Yaptığı 23