BĠLĠġSEL ERGONOMĠ. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 43

Transkript

1 BĠLĠġSEL ERGONOMĠ 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 43

2 BANKAMATĠK SĠSTEMLERĠNDE ERGONOMĠK ARAYÜZ TASARIMI VE KULLANILABĠLĠRLĠLĠK Gizem AKALP 1, Ebru YENİMAN 2, Utku AYTAÇ 3 1 Öğr. Gör. Uludağ Üniversitesi TBMYO Elektronik ve Otomasyon Bölümü, Mekatronik Programı, Görükle,Bursa e-posta: gizema@uludag.edu.tr 2 Öğr. Gör. Uludağ Üniversitesi TBMYO Bilgisayar Bölümü, bilgisayar Programlama Programı, Görükle,Bursa e-posta: yeniman@uludag.edu.tr 3 Yüksek Lisans Öğr.İstanbul Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İstanbul e-posta: utkuaytac@yahoo.com ÖZET Dünyada son yıllarda yaşanan ekonomik, politik ve teknolojik eğilimler sonucunda teknolojik gelişmeler gün geçtikçe insanlığın bilgi birikimindeki artışa paralel olarak toplum ve birey yaşamına yenilikler kazandırmaktadır. Fiziksel çevreyi işe olabildiğince uyumlu hale getirme amacıyla, iş ya da görevlerin bilimsel olarak incelenmesi şeklinde tanımlanabilen ergonomi, insan faktörünü hesaba katmayan bir iş organizasyonu içinde doğmuştur. Ondan önce uzun bir dönem boyunca makineler, kullanıcıların özelliklerine bakmaksızın salt teknolojik gerekleri dikkate alarak tasarlanmıştır. Aygıtların üzerindeki pedallar, kollar, düğmeler, kullanıcı ve kullanım süreci göz önüne alınmadan yerleştirilmiş ve bu yüzden gerek makineyi kullanan insan, gerekse makinenin bulunduğu işletme ve çevre için olumsuz sonuçlarla karşılaşılmıştır. Bu çalışma, bankamatiklerin (ATM) tarihçesini, özelliklerini, kullanım alanlarını, ana sorunlarını, tasarımlarının müşteri memnuniyetine etkilerini, engelliler için gerekli tasarım özelliklerini açıklamaya çalışmaktadır. Anahtar Kelimeler: Otomatik para çekme makineleri, insan-makine etkileşimi, kullanılabilirlilik, ergonomik arayüz tasarımı 1. GĠRĠġ Otomatik vezne makinesi (ATM), hesap işlemlerini gerçekleştirmek için müşteriler tarafından kullanılan otomatik makinalardır. İlk ticari amaçlı ATM ler 1960'lı yıllarda piyasaya sürülmüş olup, yılında ise dünya çapında 1,5 milyonun üzerinde ATM bulunmaktaydı. ATM ler haftanın 7günü 24 saat müşterilerine hizmet vermeyi sağlayan önemli bir teknolojik gelişmedir. Tipik olarak, ATM, manyetik şeridi müşteri bilgileri ile kodlanmış özel bir plastik kartın kullanılması ile çalışır. Mekanik kart, belli bir numara, son kullanma tarihi ve bazı güvenlik bilgilerini içerir. Kimlik Doğrulama için bir kişisel kimlik numarasının (PIN) girilmesi müşteri tarafından sağlanmaktadır. Şerit, modem tarafından bankanın merkez bilgisayara ulaşan bir kimlik kodunu içerir. Farklı bir ifade ile ATM ler, bünyesinde sensörlerden gelen verileri analiz etmek için çok sayıda mekanizmalar ve akıllı yazılımlar 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 44

3 bulunan; para ve müşteri algılamak için algılayıcıların ve kameraların kullanıldığı bir tür robottur. 1.1 ATM lerin Tarihçesi ATM ler ilk olarak, George Simijan tarafından 1930 sonlarında Amerika'da tasarlanmıştır. Simijan, icat ettiği cihaz ile ilgili 20 patent ve deneme için bir Amerikan bankasını ikna etmesine karşılık altı ay sonra banka, bu işbirliğinden geri çekildi. Birleşik Krallık'ta bir mucit olan John Shephad-Barron,, 1960 'larda 7/24 nakit para verebilen bir banka fikri ortaya attı yılında, James Goodfellow bir makine tarafından okunabilir,kabul edilebilir şifreli kartı olan ve PIN kodu girmek için kullanılan bir sayısal tuş takımı olan bir sistem tasarladı. Bu tasarım, diğer ülkeler arasında hem de İngiltere ve ABD den patent aldı ATM Kullanımı ve Sorunlar Banka kartları, kredi kartları ve ön ödemeli kartlar, çeşitli işlemler için ATM lerde kullanılmaktadırlar. ATM'ler; banka, süpermarket, seyahat merkezleri, benzin ve gaz istasyonları, havaalanları, restoranlar ve pek çok insanın bir arada bulunduğu yerlerde bulunabilir. Müşteriler, nakit para çekmek, kredi kartı ile nakit avans çekmek ve kendi hesap bakiyelerini kontrol etmek için kendi banka hesaplarına erişebilmektedir. ATM ler banka müşterileri için son derece yararlı bir hizmet sunuyor olsa da, zaman zaman kullanımında bazı sorunlar olabilir. Bu nedenle, kullanıcı ile makine arasındaki arayüz programının iyileştirilmesi için pek çok araştırma yapılmaktadır. Bu sorunlar kısaca ATM arayüz tasarımı, yüksek kullanılabilirlik seviyeleri ile ilgilidir. ATM nin kullanımdan doğan sorunları şöyle sıralamak mümkündür. 1. ATM kullanıcıları herhangi bir sorun ile karşılaşırsa sırada olanların bekleme süresi de artacaktır. Böylece kuyruklar meydana gelecektir. 2. Bazı ATM lerde menü içeriğini görüntülemek zor olabilir. 3. ATM lere yanlış kart, yanlış kredi kartı ya da uygun olmayan bir kart takıldığında sorunlarla karşılaşılabilir. 4. Bazı ATM lerde gerekli miktarda para bulunmadığından, nakit çekme işleminde ekranda sonuca gitmek mümkün olmayabilir. 5. Bazı ATM lerde kullanıcıların, işlemleri gerçekleştirmek için operasyonları nasıl yapacaklarını anlaması zor olabilir. Genellikle, daha fazla işlem istendiğinde kart iadesi söz konusu olabilir. 6. Bazı ATM lerde menü seçenekleri, bunlara karşılık gelen menü tuşu ile uyumlu değildir. Bugünün ATM lerinin kullanılabilirlik açısından istenilen en yüksek seviyeye sahip olmadığı açıktır. Modern bir ATM, esnek, etkileyici, kullanışlı ve ergonomik olmalıdır. Son yıllarda ATM ler kullanılabilirlik açısından gelişmiş olsalar da geliştirilebilecek hala çok nokta olduğunu söylemek mümkündür. Standard ATM lerde sadece para yatırma-çekme ve bakiye kontrolü gibi nispeten temel hizmetler yanında, ABD ve Japonya gibi gelişmiş ülkelerde nakit mevduat, çek mevduat, fatura ödeme, bilet (tren, konser) satın alma gibi gelişmiş hizmetler de sunulmaktadır 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 45

4 ġekil 1.1: ATM Aralıkları ve alan ödenekleri 2.ATM LER ĠÇĠN LĠTERATÜR TARAMASI ATM lerin kullanım ara yüzünün ergonomik tasarlanması için yapılan bazı araştırmalar aşağıda özetlenmiştir. 2.1.Eğitim düzeyine göre ATM kullanımı Thatcher, Shaik ve Zimmerman (2005) ın yaptıkları bir çalışmada, eğitimli ve okuryazar grupların ATM kullanımları, tutumları ve ATM cihazlarının eğitimi düşük kişilere göre daha iyi nasıl adapte edilmesi gerektiği araştırmıştır yaş arasında olan 21 erkek ve 41 kadından oluşan araştırma grubunun çoğunun bilgisayar kullanmayan kişiler olduğu, özellikle eğitimi düşük olanların ATM lerde sorun yaşadıkları anlaşılmıştır. Anket ve yüzyüze yapılan görüşmeler sonucu, alternatif ATM cihazları (konuşma temelli ATM ve simge tabanlı ATM'ler şeklinde) kısa bir paragrafla tanıtılmış ve kullanıcıların karşılaşacakları avantajlar ve dezavantajlar ortaya konulmuştur. Eğitimli ve eğitimi düşük bireyler üzerinde yapılan ATM kullanım araştırmasının sonuçlarına göre, eğitimi düşük bireylerde ATM kullanım oranının daha düşük olduğu anlaşılmıştır (Thatcher, Shaik ve Zimmerman,2005). 2.2.YaĢlı insanların ATM kullanımı Sorunları Yaşlı insanların ATM kullanımı ve sorunlarını anlamak için Kuzey Carolina Üniversitesinde, yaşları 18 ile 65 yaş arasında değişen 40 denekle yapılan bir araştırmada; kolay, zor ve ekran yardımı alınabilinen olmak üzere üç farklı ATM simülasyonu kullanılmıştır. Bu araştırma sonucunda da, fon rengi, yazı tipleri, butonların ekrandaki yer ve konumları konularında genç ve yaşlıların tercihleri ortaya konulmuştur( Coley, Wrigh, Park, ve Ntuen,1997). Bu araştırmalar ilginç birtakım bulgular ortaya koymuştur. Cinsiyet, yaş ve ten rengi arasında önemsenecek kadar bir ilişki bulunamamıştır. Yaşlı erkekler yüksek derecede detayları, düşük dereceli detaylara nazaran daha çok tercih etmiştir. Daha genç olan erkekler yüksek derecede detayları kafa karıştırıcı ve zaman kaybettirici bulmuşlardır. İlginç olanı ise, tüm yaş gruplarından kadınlar ufak detaylara ilgi göstermişler ve yüksek dereceli detay opsiyonundan 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 46

5 hoşlanmamışlardır ( Coley, Wrigh, Park, ve Ntuen,1997). Deneklerin yarıdan fazlası opsiyonel yardım butonunu tercih etmişler, renklerin etkisi üzerine çalışmalar önemli sonuçlara ulaşamamıştır ( Coley, Wrigh, Park, ve Ntuen,1997). 2.3.ATM Arayüzü Ġçin Yeni Tasarımlar ATM arayüzü için yapılan bir araştırmada da, yeni bir ATM arayüzünü tasarlamak ve daha sonra bu arayüzü popüler ve mevcut olanla karşılaştırmak amaçlanmıştır. Beş farklı meslek dalından temsilen 105 kişilik bir örneklem üzerinde yeni bir tasarım test edilmiştir. Araştırmacılar, sistem navigasyon menüsünün gelişiminde kolay kullanım formatını desteklemek için insan-bilgisayar etkileşim ilkelerini kullanmışlardır. Menü yapısı tasarımı ile ilgili detaylar şöyledir(nagul,kamonwan ve Suphakant,2010) Dokunmatik ekran- Kolay kullanım ve zaman kazancı Yeni tuştakımı -Yeni menü yaklaşımı ġekil 2.1 Yeni tuģ takımı tasarımı ġekil 2.2 Yeni menü yaklaģımı Bu çalışmada araştırmacılar, karmaşık sistemi basitleştirmek için ISO i değerlendirerek, aşağıda verilmiş olan ve kabul edilen 3 kuralı dikkate almışlardır. 1. Etkinlik (Başarılı görevler yüzdesi ve görevi tamamlamak için tıklama sayısı) 2. Verim (Görevi tamamlamak için gereken zaman ve gerçek tıklanma sayısı ile görevi tamamlamak için gerekli tıklanma sayısının ortalamalarının farkı) 3. Memnuniyet (Kullanıcıların memnuniyeti için fonksiyon ve karakteristiki değerlendirme skalası) Yaş grubu arasında değişen toplam 105 katılımcı laboratuar ortamında meslek gruplarına göre 5 e ayrılmışlardır. Katılımcılara 5 li likert tipi, toplamda 21 sorudan oluşan bir test uygulanmıştır. Kimlik sorularının yanısıra ATM banka arayüzü açısından kullanıcıların memnuniyeti similatör yardımıyla araştırılmıştır.yapılan bu araştırmada denekler, yeni ara yüzde işlem geçmişini görebilme ve işlemlerin toplam adımlarını ve o anda hangi adımda olduklarını görebilmeyi kullanışlı bulmuşlardır (Nagul,Kamonwan ve Suphakant,2010) 2.4.Engelliler Ġçin ATM ler Engelli insanlara destek olmak için standart işlevlerin geliştirilmesi amacıyla ATM lerin erişilebilirliliği üzerine bir başka araştırma yapılmıştır. Bu araştırma ile özellikle ATM leri 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 47

6 kullanabilecek olan görme özürlüler ve tekerlekli sandalye kullanan engelli kişiler için geleneksek erişilebilirlilik özelliklerinin geliştirilmesi amaçlanmıştır (Takeo, Akinort, Taku, 2004) ġekil 2.3 Engelli kiģiler için ATM tasarım örneği Görme engellilerin ihtiyaçları hakkında bilgi edinmek için bazı anketler düzenlenmiş, alınan cevaplarda cep telefonu uygulamasının son derece yararlı bulunduğu gözlenmiştir. Kullanıcılar, mevduatlarını düğme işlemi ile ve ses bilgileri ile okumalarına gerek kalmadan cep telefonu vasıtasıyla kontrol edebilecekler, kendi kendilerine, ATM lerden işlem gerçekleştirebileceklerdir. Bu çalışmalar sonrası görme engelli kişilere göre bir tasarım gerçekleştirilmiştir. ATM lerin bankalardaki yeni fonksiyonlarıyla ilgili çalışmalar sürerken erişilebilirlik fonksiyonlarını standart kılan ve yeni bir el düzeneği ekleyen Fujitsu nın FACT-V adını verdiği gelişim, diğer üreticileri cezbetmiştir (Takeo, Akinort, Taku,2004). ġekil 2.4 ATM lerde ahize dizaynı Tekerlekli sandalye kullanıcılarına ise makine kullanılabilirliliğini sağlamak için iki farklı 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 48

7 ATM sistemi tasarlanmıştır. Tekerlekli sandalye kullanıcıları bir ATM ile işlem yaptığında göz seviyeleri düşüktür, duruş kontrolü daha dardır ve makine işlemi için boşluk, ayaktaki kullanıcılara göre çok daha dar ve düşüktür. Bu doğrultuda, bedensel engellilere yönelik tasarımlar geliştirilmiştir. ġekil 2.5 Tekerleki sandalye kullanıcıları için geliģtirilmiģ ATM Araştırmalar aynı zamanda ilk kez ATM kullananların ihtiyaçlarını belirlemeyi amaçlamıştır. Veriler, ATM yi ilk kez kullanan kişilerin ve yaşlı insanların küçük karakter ve tanımları okuma güçlüğü çektiğini göstermiştir. Ekran görünürlüğü gelişmiş, kesin ve hatırlanabilir operasyonel talimatlar ilave edilmiş ve işlemleri karıştıran kullanıcılar için hızlı talimatlar oluşturulmuştur. Güvenlik koruması için numaratik tuşlar, diğer kişilerin görmesini engellemek amacı ile ekranın bitişiğinde geliştirilmiştir. Özürlü parmaklı kişileri korumak ve çalışma kolaylığını sağlamak amacı ile tuşlar, makinanın ve genişletilmiş alanın merkezine yakın bir alt pozisyona taşınmış, daha kolay bir işlem için ise tuşların etrafı genişletilmiştir.(takeo, Akinort, Taku,2004) 2.5.KonuĢma Tanımlanan ATM ler Araştırmacılar bir çalışmada otomatik para çekme makinesi konuştuğunda kişilerin davranış etkileşimlerini araştırmaya çalışmışlardır. Araştırmanın amacı, giriş için konuşan ATM simüle prototipini kullanarak kullanıcıların duygularını keşfetmektir(curran ve King, 2008). Konuşmanın, insanlar ve bilgisayarlar arasında en doğal ve belki de en etkili arayüz olduğu iddia ediliyor olsa da, insan-bilgisayar etkileşimi araştırmaları bu süreç içinde büyük ölçüde ihmal edilmiştir. Araştırma 36 denek üzerinde gerçekleşmiştir. Araştırmacılar, ATM servislerinin en çok konuşulan ortak dilleri desteklemeleri gerektiğinde hem fikirdirler. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 49

8 ġekil 2.6 ATM para çekme görevi için kullanıcı konuģma arayüzü Bulgular, bireylerde sistemi değerlendirme konusunda cinsiyet açısından bir farklılık olmadığı hipotezini doğrulamaktadır. Denekler ATM ile konuşmayı komik bulmuş ve makineye karşı konuşmakta çekingen tavırlar sergilemişlerdir. Denekler, simüle olarak konuşan ATM leri kullanış açısından konforlu, konuşma yoluyla işlemleri yapmanın daha kolay ve sistemi esnek ve doğal bulmuşlardır. 3.ATM ARAYÜZLERĠNĠN YENĠ DĠZAYNI Tüm parametreler ölçüldüğünde, ATM lerin yeni ara yüz tasarımı ve dizaynın eskiye oranla tüm konularda daha iyi olduğunu göstermiş, verimlilik, etkinlik ve genel olarak başarı oranında en iyi sonuçları vermiştir (Nagul,Kamonwan ve Suphakant,2010) Araştırmalar, kültürel farklılığı ve insanların teknolojiyi algılama ve kullanmadaki farklılığını olduğu kadar, bunların dizayn fikirlerinin gelişimindeki önemini vurgulamışlar, değişik kullanıcı profillerine, sosyo-ekonomik sınıflarına ve ATM deneyimlerine bağlı olarak değişik servisler, pazarlama ve ara yüzler sunulabileceğini tespit etmişlerdir (Angeli, Athavankar, Joshi ve Coventry, 2004; Thatcher, Shaik ve Zimmerman, 2005). Bankalar için verilebilecek öneriler arasında, ATM lerin kullanımının yaygınlaştırılmasını arttırmak için; müşteri ihtiyaçlarını karşılayabilecek şekilde, bankaların norm ve yaşam biçimlerine uyumlu, daha az karmaşık ve kullanımı kolay olmalarının yanında, kullanımdan önce deneme fırsatı sunmalarının yararlı olacağı belirtilmiştir (Wang,2010) 3.1. Gelecek Dizaynlar Günümüzde teknoloji sürekli ilerlemekte ve buna paralel olarak ATM lerin tasarımlarında sürekli iyileştirilmelere gidilmektedir. Kullanılabilirliği arttırmak adına, gelecek nesil tüm ATM ler daha başka fonksiyonlara sahip olacaklardır. Örneğin, kullanıcıyı onaylamak için biyometrik tanımlama teknolojisi günümüzde ATM lere entegre edilmeye başlanmıştır. Bu sistemle daha yüksek güvenlik düzeyi elde edilmesinin yanında, daha çeşitli sistem çözümlerinin de önünü açacaktır (Sako ve Miyatake,2004). 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 50

9 ġekil 3.1 Biometrik Tanımlama Gelecek nesil tüm ATM lerde kullanılması öngörülen diğer bir teknik de yüz tanımlama sistemidir. Bu sistem temel para transferi, bilgi aktarımı, güvenlik için kullanıcı tanıması ve ATM çevresinin izlenebilirliği için önemli bir avantaj kazandırmaktadır. Bu sistem kullanıcı tatminini olumlu yönde etkileyecektir(sako ve Miyatake,2004) 4.SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME Araştırmalarda da görüldüğü gibi, ATM lerin tasarımlarında dokunmatik ekranlar, sesli tanıma sistemleri gibi yenilikçi teknolojiler kullanıcılar için oldukça kolaylık sağlamaktadır. Ancak bu teknolojilerin daima yeni sorunlara yol açabileceği ihtimali göz ardı edilmemelidir. Kullanıcı merkezli bir anlayışla günümüz ATM dizaynlarda insan faktörleri ve ergonomi; kullanışlılık, verim ve güvenliği dikkate alarak kullanılmıştır. Ancak bu ergonomik yaklaşımda, yöntem, teçhizat ve tekniklerin çoğu evrensel dizayn yaklaşımı ile uyumlu değildir. Ayrıca ATM tasarımlarında, kullanıcı bilgilendirmelerinde eksiklik, yaşlı veya özürlü insanların kullanımının göz ardı edildiği görülmüştür. Tüm bu faktörler dikkate alındığında, en iyi ATM kullanıcı arayüzü tasarımlarının şu prensipleri dikkate almaları beklenebilir: Kullanıcıyı Tanıma: Bu prensip, kullanıcı profillerinin önemli ölçüde farklılık arzettiği veya kullanıcıların sadece en genel ölçeklerde tanımlanabileceği yerlerde son derece zorluk gösterecektir. Özellikle kullanımı çocuklardan yaşlılara kadar geniş bir yaş aralığında bulunan ATM ler için bu prensibin uygulanması oldukça zordur. Zihinsel Yüklemenin Azaltılması: Bu prensip, kullanıcıların çok miktarda bilgiyi hatırlamaları zorunluluğunu azaltmaya yöneliktir. ATM sistemleri kullanılması oldukça kolay, hatırlanması basit olmalıdır. Hatalar Ġçin Teknik Destek: Bir ATM sistemi, kaçınılmaz kullanıcı hatalarını telafi edebilecek şekilde dizayn edilmelidir. Eğer bir kullanıcı sistemde hata yaparsa, sistem bu hatayı çabucak telafi edebilecek şekilde olmalıdır. Hata için teknik destek birimi, aynı zamanda kullanıcıları hata yapmaktan alıkoymalı, iyi hata mesajları verebilmeli ve kullanıcıların hatalarını düzeltmelerine olanak sağlayacak şekilde geri dönülebilir sistemler sunmalıdır. Tutarlılık ve Netliği Korumak: Tutarlılık, standart işlemlerden ve kullanıcının zihinsel modellerini inşa eden ve sürdüren uygun metaforların tasvirinden doğar. Örneğin bir bilgisayardaki masaüstü, çalışılan alandaki masa üstüne uygun olarak üretilmiş bir metafordur. ATM lerde de genelde buna uygun bir dil kullanılarak, örneğin para çekme, şifre işlemleri gibi terimler kullanılmaktadır. Buna karşın, her bankanın kendine has bir kullanıcı arayüzü vardır. İdeal olan, tüm bankaların ortak kullanacağı evrensel bir arayüz tasarımının olması veya en azından ülkeler içerisinde uygun bir yapının bulundurulmasıdır. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 51

10 İyi bir ATM arayüz tasarımı, kullanıcıların güvenliklerinden taviz vermeden işlemlerini rahatlıkla yapabilmelerine olanak sağlayabilir. Buna karşın, sağlanan servisler arttıkça ATM menü dizaynları da kabarık bir liste oluşturacaktır. Bu ise sistemi kullanıcılar için daha da karmaşık bir hale getirecek, seçimlerde zorluklar ortaya çıkaracaktır. ATM tasarımcıları için önerilen, tasarımlar esnasında kullanıcılara danışarak kullanımı kolay ve erimli ATM sistemleri yaratmalarıdır (Curran ve King, 2008) Bu çalışmada sunulan bazı örnekler, ATM lerin önündeki potansiyeli göstermesi bakımından önemlidir. Fakat bankaların ve diğer tedarikçilerin, bu yeniliklerin fizibiliteleri üzerine kafa yormaları, ATM lerin yeni arayüz tasarımlarının ergonomik ve insan faktörünü ön plana çıkaranboyutta olması gerekmektedir. Finansal olarak bu tür değişikliklerin uygun olup olmadığı sorusunun yanında, müşterilerin bu tür değişikliklere nasıl tepkiler vereceğinin de iyice irdelenmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Angeli, Antonella De; Athavankar, Uday; Joshi, Anirudha; Coventry, Lynne (2004); Introducing Atms İn India:A Contextual İnquiry, Interacting with Computers 16, pp Asawa, Takeo; Ohta, Akinort; Ando, Taku. (2005): Promoting Universal Design of Automated Teller Machines ATM s,fujitsu Scientific and Technical Journal, ISSN ,vol.41, 1,Coden Fusta, 4, pp Coley, Kimberly; Wrigh, Samantha; Park, Eui; Ntuen, Celestine,(1997) Optimizing the Usability of Automated Teller Machines for Older Adults, Computers in Engineering Vol 33,pp Cooharojananone, Nagul; Taohai, Kamonwan; Phimoltares, Suphakant, (2010) A New Design of ATM Interface for Banking Services in Thailand,International Conference on Computational Science and Its Applications,pp Curran, Kevin; King, David. (2008), Investing the human computer interaction problems with automated teller machine navigation menus, Interactive Technology and Smart Education,vol 5,pp Olatokun, Wole Michael; Igbinedion, Louisa Joyce (2009); The Adoption of Automatic Teller Machines in Nigeria:An Application of the Theory of Diffusion of Innovation, Issues in Informing Science and Information Technology,vol 6,pp Sako, Hiroshi; Miyatake, Takafumi (2004) ; Image-Recognition Technologies towards Advanced Automated Teller Machines, International Conference on Pattern Recognition,presented paper. Taohai, Kamonwan; Phimoltares, Suphakant; Cooharojananone, Nagul (2010);Usability Comparisons of Seven Main Functions for ATMs Banking Service of Five Banks in Thailand,2010,10 th Annual International Symposium on Applications and the Internet, pp Thatcher, Andrew; Shaik,Farhana; Zimmerman, Claus (2005) ; Attitudes Of Semi-Literate And Literate Bank Account Holders To The Use Of Automatic Teller Machines(Atms),International Journal of Industrial Ergonomics, pp Wang, Yingxu (2010); The Formal Design Model of an Automated Teller Machine,International Journal of Software Science and Computational Intelligence, pp Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 52

11 UZAKTAN EĞĠTĠMDE ERGONOMĠ Ebru YENİMAN YILDIRIM 1, Gizem AKALP 2 1 Öğretim Görevlisi, Uludağ Üniversitesi TBMYO, Bilgisayar Teknolojileri Bölümü, Bilgisayar Programcılığı Programı Görükle/ Bursa 16059, e posta: yeniman@uludag.edu.tr 2 Öğretim Görevlisi, Uludağ Üniversitesi, TBMYO, Elektronik ve Otomasyon Bölümü, Mekatronik Programı Görükle/ Bursa 16059, e-posta, gizema@uludag.edu.tr ÖZET Bilgi teknolojilerinin yaygın bir şekilde kullanılması ile her alanda olduğu gibi, eğitim süreçlerinde de gelişmeler yaşanmaktadır. Çağın gereksinimi haline gelen internet, eğitim teknolojilerinde son yıllarda vazgeçilmez bir unsur olarak yer almaktadır. Bilginin hızlı bir şekilde, istendiği zaman ve düşük maliyetle kişilere ulaşmasında ise, uzaktan öğrenimin büyük bir rolü vardır. Uzaktan öğrenimde ergonominin iki temel boyutu vardır. Bunlardan biri kullanıcının bulunduğu fiziksel ortam, diğeri de bilgisayar programının kullanıcı arayüzüdür. Fiziksel ortam, internet yoluyla öğretimde insanlara ergonomik bir ortam sağlamak gerekir. Kullanıcı arayüzü ise, yazılım sistemlerinde, kullanıcı ile bilgi alışverişini sağlayan kısımdır. Kullanıcı arayüzü internet ortamlarında; elverişlilik, iletişim kolaylığı özellikleri ile önem taşır. Bu yüzden hem fiziksel ortamın hem de kullanıcı arayüzünün kullanıcıya uygun olması gerekir. Uzaktan öğrenim sağlamış olduğu kolaylıklar yoluyla öğretimin amacına ulaşabilmesi için, internet yoluyla öğretim uygulamalarında mutlaka ergonomiyi de dikkate almak gerekir. Bu çalışma kapsamda uzaktan öğrenimde ergonomik yaklaşımlar literatür taraması yapılarak ele alınacak ve önerilere yer verilecektir. Anahtar Kelimeler: Uzaktan Öğrenim, Uzaktan Öğrenimde Ergonomi, Ergonomi ABSTRACT There have been new developments in the training processes through the extensive use of Information Technologies in the other fields as well. Internet as a requirement of new age, has become an indispensable factor of the training technologies in recent years E-learning has an important role in the access of information at high speed and low cost on time. There are two basic dimensions of ergonomy at E-learning. One of them is the pyhsical environment of the user, the other one is the user interface of computer programmes. The user interface is the part which provides exchange of information with the user in the software systems. The user interface matters with the practicability and ease of communication on the internet environment. Therefore, both the physical environment and user interface should be compatible with the user. Anyhow, the ergonomy in the education applications via internet should be considered to reach the objective of e-learning training. Within the scope of this 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 53

12 study, the ergonomy approaches will be discussed through the literature screening suggestions will be offered. and Keywords: E-learning, Ergonomy in E-earning, Ergonomy. 1. GĠRĠġ Uzaktan eğitim, geleneksel eğitim yöntemlerindeki kısıtlamalar, eğitim alacak bireylerin özellikleri, farklılıkları ve sayılarının artmasıyla ortaya çıkmış, eğitim materyallerinin zamandan ve mekandan bağımsız olarak iletişim teknolojileri aracılığıyla bir araya getirildiği bir eğitim faaliyetidir. Uzaktan eğitim, 1900'lü yılların ilk yarısında mektupla öğretim ile başlamış daha sonra radyo, teyp gibi araçlarla desteklenmiştir. İlk resmi uzaktan eğitim merkezi 1939 yılında Fransa'da kurulmuştur. Bu ve benzeri kurumlar eğitim faaliyetlerini telekonferans ile geliştirmiş ve günümüzdeki bilgisayar teknolojileri destekli web tabanlı uzaktan eğitim başlamıştır. Senkron ve asenkron olarak yürütülmekte olan uzaktan eğitim görsel ve işitsel tüm teknolojik gelişmeleri içerecek şekilde tasarlanmıştır Tornincasa (2003). İyi tasarlanmış bir uzaktan eğitim uygulamasının öğrencilerin fiziksel mekan ve bireysel ihtiyaç farklılıklarını en aza indirgemesi beklenmektedir. Yüz yüze öğretim boyutu uzaktan eğitim uygulamalarında eşitlik yaklaşımının gerçekleştirilmesine yardım edecek bir unsur olarak göz önüne alınmalıdır. Eşitlik yaklaşımı, uzaktan eğitim gören öğrencilerin örgün eğitim gören öğrencilerin edindikleri öğrenme deneyimlerine eşitlenmesi, uzaklığın bir anlamda alt edilmesi ve eşit eğitimsel tecrübelerin sunulmasını kapsamaktadır. Bunun sağlanması için de tasarımcılar yüz yüze öğretimin öğrencilerin dikkatlerini arttıracak avantajlarını dikkate almalıdırlar Soefijanto (2004). Bu bildiride uzaktan öğretim ile ilgili önemli kavramlara değinilmekle birlikte, sistemin sağladığı temel avantajlar ve özelliklere de yer verilmektedir. Bu kavramlar; çoğaltılabilir olma, dağıtılabilir olma ve kolay erişilebilir olma olarak özetlenebilir. Tüm bu avantajlara bilgisayar destekli sistemlerin de entegre edilmesi, çoklu ortam araç ve tekniklerinden yararlanılması, internet üzerinden içeriğe hızlı ve uygun maliyetler ile ulaşılması, kullanıcı etkileşiminin yeni teknolojiler yardımı ile arttırılması, günümüzde uzaktan eğitimin kimi zaman örgün eğitime destek, kimi zaman ise başlı başına bir eğitim tekniği olarak kabul görmesini sağlamaktadır. Web tabanlı uzaktan eğitim kamu ve özel sektörün çeşitli alan ve disiplinlerindeki eğitim problemlerini çözmede düşük işletim maliyeti ve araçlar sunmakla birlikte, çalışmakta olan bireyler için kişisel ve mesleki gelişime, akademik ya da sertifika programlarına katılma gibi fırsatlar da yaratmaktadır. Böyle bir sistem veya eğitim programı içeriğinin, sağlam bir yapıya sahip olması gerektiği açıktır. Bu yapıdaki ergonomik bir sistem, içerik ve sistemin tekrar kullanılabilmesinde ve güncellenmesinde önemli avantajlar sağlayacaktır. 2. INTERNET VE UZAKTAN EĞĠTĠM En genel tanımı ile İnternet, dünya çapında bilgisayarların birbiri ile bağlandığı ağ olarak tanımlanabilir. Boldt, Gustafson ve Johnson (1995) a göre İnternet, öğrencilerin öğrenme alışkanlıklarını ve deneyimlerini zenginleştirmek için kullanabilecekleri mükemmel bir araçtır Boldt vd. (1995). 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 54

13 Teknolojinin gelişmesiyle birlikte birçok alanda olduğu gibi eğitimde de yeni kavramlar ortaya çıkmıştır. Elektronik Öğrenme de teknolojinin bir parçası olan internetin gelişmesiyle ortaya çıkan bir kavram olup uzaktan eğitimin elektronik ortamlar (internet, intranet vb) yoluyla bir uzaktan eğitim şeklidir Penfiel ve Larson (1999). Herhangi bir uzaktan eğitim materyali için Internet, bilgi aktarma, arama ve geliştirme aracı olarak kullanılabilir. Web sayfaları ses ve görüntü araçlarına, etkileşimli araçlara (sohbet, video konferans vb.), haberleşme araçlarına (elektronik mektup, liste ve haber grupları) ve diğer Web sayfalarına bağ içerebildiğinden, eğitim materyali hazırlanırken herhangi bir kısıtlama olmadan tüm bu servisler kullanılabilir. Diğer pek çok kaynağa bağlar içeren Web sayfaları kolayca hazırlanabilir. Uzaktan eğitim materyalinin hazırlanması ve güncellenmesi konularındaki kolaylık, öğrencinin bilgiye istediği yerden ve istediği zaman erişebilir olması, etkileşimli veya etkileşimsiz haberleşme olanakları, materyalin diğer eğitsel olguları (kitap, video vb.) sunabiliyor olması ve tüm bu araçların Internet üzerinden erişiminin sağladığı avantajlar göz önüne alındığında eğitim alanına yaptığı ve yapacağı katkılar açıkça görülmektedir. Uzaktan eğitimin en önemli amacı, büyük bir kitlenin gerekli eğitimleri bulundukları yerden ve zamanda almalarıdır. Eğitimi alacak kişiye sunulan bu esneklik, eğitimin alınmasını kolaylaştırmaktadır. Ayrıca tam anlaşılmamış konuların birden çok tekrar edilmesi ve sınav ve testlerin çoğunluğu bu eğitimin verimini artırmaktadır. Uzaktan eğitim için teknolojik alt yapının her geçen gün daha da iyileşmesi, eğitim için yer ve zaman engelinin ortadan kaldırılması, geniş kitlelere ulaşabilme imkanının verilmesi, verilerin sürekli güncellenebilir olması internete dayalı eğitimi daha da cazip hale getirmiştir Kantar vd. (2008). Uzaktan eğitimin uygulanmasında göz önüne alınması gereken konular şunlardır McCormack ve Jones (1998). (a) Bu tür eğitimin amacı: Eğitimin neden yapıldığı ve sonunda ne başarılacağı çok açık olarak belirlenmelidir. (b) Uygun pedagoji: Yukarıda tanımlanan amaca uygun pedagojik yaklaşımın belirlenmesi gereklidir. (c) Amaca uygun araçların belirlenmesi: Günümüzde internet tabanlı eğitim için çok sayıda yazılım aracı geliştirilmiştir. Genelde her bir araç belli bir amacı hedeflemektedir. Bunlardan, amaca en uygun olanını seçmek bu tür eğitimden elde edilecek verimi artıracaktır. (d) Uyarlama: Etkin etkileşim, yalnızca bir yazılım aracının seçilip kurulması ile sınırlı değildir. Öğrencilerin eğitim sürecine katılımı özendirilmeli, karşılaşılacak problemlerin ve yanlış öğrenci davranışlarının erkenden belirlenip gerekli önlemlerin alınması sağlanmalıdır. 2.1 Uzaktan Eğitimin Özellikleri Uzaktan eğitimin tipik özellikleri aşağıdaki gibidir Keegan (1998). 1- KüreselleĢme: Uzaktan eğitim hizmeti veren kurumlar genel olarak küresel düzeyde eğitim verebilecek niteliğe sahiptirler. 100 yılı aşkın bir süredir Avrupa'da (özellikle İngiltere ve Fransa) bu tür faaliyetlerde bulunan eğitim kurumları deniz aşırı ülkelerdeki 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 55

14 çalışan resmi görevli ya da ticaretle uğraşan vatandaşlarına düzenli olarak uzaktan eğitim hizmeti vermektedir. 2- KiĢiselleĢtirme: Doğu ve Batıdaki Geleneksel Eğitim sisteminin en belirgin özelliği eğitmen ve öğrencinin yüz yüze iletişim kurmasıdır. Bu tip eğitim genel olarak öğrencilerin değişik zeka ve öğrenme yetenekleri yerine grubun genel seviyesine göre düzenlenmektedir. Ancak ideal olan, her öğrencinin kişisel özellikleri dikkate alınarak hazırlanmış ders içerikli eğitim sistemidir. Geleneksel Eğitim anlayışı ile gerçekleştirilmesi çok zor olan bu sistem, uzaktan eğitim sayesinde hayata geçirilmeye başlanmıştır. 3- ÖzelleĢtirme: Uzaktan eğitim sistemi, öğrenciyi sınıf ortamından alarak bireysel olarak eğitilebileceği bir konuma taşır. Bu sistemde, kurumsal öğrenmenin yerini bireylere göre özelleştirilmiş öğrenme alır. Bu durumun sağlayacağı avantajların yanı sıra getireceği sosyolojik ve psikolojik dezavantajlar da halen tartışılmaktadır. 4- EndüstrileĢme: Büyük bir kitlenin bir ürüne olan artan ihtiyacını karşılayabilmek için ilgili endüstrilerin kurulmasına benzer bir şekilde, insanların artan eğitim taleplerine hızlı ve etkin bir şekilde cevap verebilmek için uzaktan eğitim kurumlarının açılması kaçınılmaz duruma gelmiştir. 5- Geleneksel Eğitime uygun olmayan öğrencilere hizmet verme: Uzaktan eğitim, dünya çapında her yıl milyonlarca kişi tarafından tercih edilen bir eğitim sistemidir. Bununla beraber ilgili eğitim kurumundaki ders saatlerine yer / zaman açısından katılma imkanı olmayanlar (tam zamanlı olarak çalışanlar - memurlar, askerler - farklı şehir / ülkede yaşayanlar) için beklenilen bir seçimdir. Bu eğitim sistemi hasta, özürlü ve suçlu insanlar için ise tek seçenektir. 6- Hareket kabiliyeti: 1980'li yıllarda, uzak mesafeler arasında iletişim kurmak amacıyla sabit bilgisayar konferans sistemleri ve iki yönlü video konferans sistemleri kullanılmakta iken, günümüzde bunlara ilave olarak portatif bilgisayarlar ve cep telefonları önemli düzeyde kullanılmaya başlanmıştır. Yer / zaman bağımsız uzaktan eğitim sistemi, kablosuz iletişim imkanı sayesinde kişilere eğitim esnasında hareket özgürlüğü de sağlamıştır. 7- Hızlı geri besleme: Günümüzde uzaktan eğitim sayesinde öğrenciler, e-posta yolu ile dünyanın herhangi bir yerinden günün herhangi bir saatinde ödevlerini gönderebilmekte ve bu çalışmalarının değerlendirme sonuçlarını hemen aynı şekilde WWW üzerinden alabilmektedirler. 8- Diğer eğitim sistemlerine göre ucuz olması: Altyapıya yönelik yatırımın çok yüksek düzeyde olması ya da öğrenci başına düşen ücretlendirmenin geleneksel eğitime göre daha yüksek olması veya yapılan yatırım maliyetini karşılayacak sayıda öğrencinin bulunamaması durumları hariç, genel anlamda uzaktan eğitim, eğitim sistemleri arasında en ucuz olanıdır. 9- Teknoloji ve Eğitim: Sanal sınıflar uydu veya sıkıştırılmış video kodlama ya da tam band genişliği kullanılarak birbirlerine bağlanabilmekte ve bu sayede kişiler uzak yerlerde olsalar bile yüz yüze eğitim alabilmektedirler. 10- Vergi yükümlülerine eğitim: Ulusal eğitim bütçeleri kullanılarak, ilköğretim, lise ve üniversite düzeyinde vatandaşların eğitim görmeleri sağlanmaktadır. Devlet bu bütçeyi çalışan kesimden topladığı vergiler ile oluşturmaktadır. Günümüzde profesyonel iş hayatı sürekli yenilenmeyi bir başka deyişle hayat boyu eğitimi gerektirdiğinden, uzaktan eğitim 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 56

15 bu kişilerin işlerini devam ettirebilmeleri için vazgeçilmez olmaktadır. Bu sayede ulusal eğitim bütçesi için daima kaynak bulmak mümkün olacaktır. 2.2 Uzaktan Eğitimin Avantajları Uzaktan eğitim faaliyetleri, klasik eğitim yöntemleri ile karşılaştırıldığında bazı avantajlara sahiptir: Uzaktan eğitim programının ilk göze çarpan özelliği, öğrencilerin belirli bir mekana bağlı kalmaksızın istedikleri eğitimi görmeleridir. Bu özelliği ile hiçbir eğitim kurumuna bağlı olmayan kişilere bile yaşam boyu eğitim imkânı sağlanmaktadır. Uzaktan eğitimin diğer bir faydası, insanların yaşı, cinsiyeti, ilgi ve becerileri, sosyal ve ekonomik durumları ne olursa olsun eğitim olanaklarından yararlanabilmesidir. Bu sistem öğrencilerin öğrenciler ve öğretmenler ile iletişiminin teknolojik ortamda olduğu bir sistemdir; bu nedenle klasik eğitim yöntemlerinin sınıf içi ortama bağımlı olarak eğitim faaliyetlerini yürütme sınırlılıklarını ortadan kaldırır. Bu da uzaktan eğitime, yüz yüze eğitime göre esnek ve koşullara uyumlu olma özelliğini kazandırmaktadır. Öğrenciler, çevrimiçi eğitim teknolojileri ile dünya çapındaki eğitim uzmanlarına erişerek daha farklı eğitim seçenekleri elde edebilmektedir Bunt-Kokhuis (2001). Internet yoluyla eğitimi diğer uzaktan eğitim yöntemlerinden farklı kılan en önemli özelliği, çevrimiçi eğitimde öğrencilerin yerden ve zamandan bağımsız olarak etkileşim içinde olabilmesidir. Bu sayede öğrenciler işbirliği yaparak, ortak görüşleri paylaşarak ve tartışarak öğrenme fırsatını yakalayabilmektedir. Öğrenciler internet yoluyla iletişim ile ne öğrenmeleri gerektiği ve ne öğrendikleri hakkında geribildirim alabilmektedir Kaya (2002). 3. UZAKTAN EĞĠTĠM MODELLERĠ Web tabanlı uzaktan eğitim uygulamaları senkron, asenkron ve karma olarak yapılmaktadır. Öğrenci ve öğretmenin eş zamanlı olarak yaptığı ders senkron; öğrencinin öğretmenden, zamandan ve mekandan bağımsız olarak ders materyali ile öğrenme faaliyeti gerçekleştirmesi asenkron; ikisinin birlikte kullanıldığı sistemler karma olarak tanımlanabilir. 3.1 EĢzamanlı Uzaktan Eğitim Modeli On-line ya da senkron eğitim olarak da adlandırılan bu model, genellikle bir ders seansının çoklanması şeklinde gerçeklenir. Bu modelde bilgi, hedef kitleye üretildiği anda eriştirilmiş olur. İnteraktif bir eğitim için, öğretim elemanı ile öğrenciler arasında çift yönlü bir haberleşme kanalı olmalıdır. Bilginin ve soruların karşılıklı olarak anında iletilmesi gereken bu modelde, eğitim ancak elektriksel cihazların kullanılmasıyla gerçeklenebilir. Dersin verildiği ve alındığı noktalarda ses ve görüntüyü elektriksel işarete, elektriksel işareti de ses ve görüntüye dönüştüren cihazlara ihtiyaç vardır. Ayrıca, alıcı ve verici konumundaki bu noktaları elektriksel olarak bağlantılı yapmak gereklidir Özmen ve Ediz (2002). 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 57

16 3.2 EĢzamansız Uzaktan Eğitim Modeli Off-line ya da asenkron olarak da bilinen bu model, bilginin önceden üretildiği ve depolandığı, daha sonra öğrencilerin dilediği zaman ve dilediği tekrarda erişebildiği bir uzaktan eğitim şeklidir. Analojik olarak eşzamansız eğitim, klasik eğitimdeki bir öğrencinin yazılı dokümanlarına dilediği zamanda istediği tekrarda ulaşmasına benzemektedir. Ancak, uzaktan eğitimde bu durumu farklı kılan bilgiye erişilen nokta; yani bilgisayar ve bilginin öğrenciye sunuluş şeklidir. Bu modelde bilgi, bilgisayarda dinamik olarak sürekli yenilenir, öğrenci sayfaları ziyaret ederken izlenir, konu ile ilgili öğretici sorular yöneltilir ve otomatik raporlar oluşturulur. Önceden hazırlanmış soru bankasından sorulan sorular genel olabildiği gibi, kişiye has da olabilir. Bu modelde bilginin hazırlanıp bilgisayar ortamına depolanması iki şekilde olabilir: a) Çeşitli yazılım araçları kullanılarak, ders içeriklerinin bilgisayar ortamına aktarılması, b) Anlatılmakta olan bir dersin, kamera, mikrofon gibi elektronik cihazlarla bilgisayar ortamına alınması Özmen ve Ediz (2002). Eşzamanlı (senkron) Uzaktan Eğitim Tablo 1. Temel Uzaktan Eğitim Modelleri Uzaktan Eğitim Modelleri Eşzamansız (asenkron) Uzaktan Eğitim İnteraktif Pasif İnteraktif Pasif Ders aynı anda öğrencilere iletilir ve öğrenciler aynı anda soru sorabilir. Ders aynı anda öğrencilere iletilir, ancak öğrenciler ders seansı sırasında soru soramazlar. Önceden hazırlanmış ders notlarına öğrenciler dilediği zaman ve tekrarlı olarak ulaşırlar. Öğrenciler yoluyla soru gönderebilirler. Önceden hazırlanmış ders notlarına öğrenciler dilediği zaman ve tekrarlı olarak ulaşabilir, ancak öğrenciler soru soramazlar. Uygulamalar özel yazılımlar ile yapılmaktadır ve kullanılan yazılımların belli özellikleri olmalıdır. Web tabanlı uzaktan eğitim yönetim sistemlerinin sahip olması gereken özellikler amacına, hedef kitlesine göre değişiklik gösterse de temel olarak şu şekildedir (Özmen ve Ediz 2002; Al, 2004). : Kullanıcıların tanımlanması ve yönetilmesi: Kullanıcıların sistemde tanımlanması, grup ve haklar doğrultusunda yönetilebilir olmasıdır. Ders içeriklerinin hazırlanması: Ders içeriklerinin hazırlanması ve hazırlanmış içeriklerin web ortamına aktarılmasının sistem içerisinden yapılabilmesidir. Derslerin yönetilmesi: Öğrenci ders yüklerinin kontrolü, hangi dönem hangi dersin alınacağı gibi bilgilerin takip edilmesi ve aktif derslerin kullanım yoğunluğunun takip edilebilmesidir. Öğrenciye özel programların açılması: Dönemlik, aylık, haftalık ders yükleri oluşturulabilir olmasıdır. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 58

17 Ödev ve proje verilmesi/teslimi: Sistemin içinden öğrencilere ödev verilebilmesi ve ödevlerin teslim alınarak değerlendirilebilmesidir. Sınav ve testlerin hazırlanması ve uygulanması: Sistem yoluyla öğrencilere kazandırılan bilginin başarısını ölçmesidir. Sistem içerisinden sınav yapılabilmesidir. Öğrenci davranıģlarının izlenmesi ve incelenmesi: Sistemin ne kadar etkin kullanıldığının izlenebilmesi ve istatistiksel raporlanabilmesidir. Öğrencilerin baģarı durumunun değerlendirmesi: Öğrencilerin ve sistemin başarı durumunun ölçülmesi öğrenci durumunun değerlendirmesi ortaya çıkacaktır. Ders ile ilgili sorumlulukların yerine getirilip getirilmediğinin ölçülmesi sistemin sorumlulukları arasındadır. EtkileĢimli iletiģim ortamlarının oluģturulması ve yönetilmesi: İnternet tabanlı değişik birçok iletişim sistemini barındırması demektir. Tartışma grupları, sohbet odaları, video ve ses aktarımı ile flash gibi kullanıcı etkileşimini sağlayabilecek ara yüz teknolojilerini desteklemesidir. 4. UZAKTAN EĞĠTĠMDE ERGONOMĠ Uzaktan eğitimde ergonominin iki temel boyutu vardır. Bunlardan biri kullanıcının bulunduğu fiziksel ortam, diğeri de bilgisayar programının kullanıcı arayüzüdür. 4.1 Fiziksel Ortam Uzaktan öğretimde kullanıcılara ergonomik bir ortam sağlamak çok önemlidir. Fiziksel ergonomi, bilgisayar kullanıcılarına verimli öğrenim için gerekli olan fiziksel ortamın teknik anlamda sağlanmasıdır. Eğitimde Ergonomi ise eğitim kurumlarında eğitime katılanların çalışma koşullarının iyileştirilerek bireylerin gelişmesine ve eğitimin niteliksel yönden iyileştirilmesine katkıda bulunmaktır. Fiziksel olarak bilgisayarla çalışılırken ergonomik koşullar dahilinde şu özellikleri dikkate almak gerekmektedir: Göz uzaklığı ekrandan santimetre. Koltuğun yüksekliği santimetre. Oturma derinliği santimetre. Parlamayı azaltmak için ekran eğimi derecedir. Klavyenin yerden yüksekliği 70 santimetre. Ekran merkezinin yerden yüksekliği 99 santimetre. Ayrıca uzaktan öğretimde kullanılan programların iyi tasarlanmış olması öğrencinin uyumunu kolaylaştırır ve öğrenmeyi sağlar. 4.2 Kullanıcı Arayüzü Kullanıcı arayüzünün ergonomik olması uzaktan öğretimde çok önemlidir. İyi bir öğrenim için kullanıcı ile bilgi alışverişini sağlayan arayüzün iyi tasarlanmış olması gerekir. Kullanıcı arayüzü ergonomik olarak elverişlilik ve iletişim kolaylığı özellikleri ile dikkat çekmektedir. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 59

18 ElveriĢlilik Bir kullanıcı arayüzünün kullanıcının ihtiyaçlarına cevap verebilmesi için şu özellikleri taşıması gerekir: -Kullanıcı, kendi kullanıcı şifresiyle rahatlıkla sisteme girebilmeli ve problemle karşılaştığında arayüzün yardım seçeneklerinden kısa sürede yardım alabilmeli ve sorunu kendisi çözebilmelidir. -Kullanıcı arayüzde erişim hakları doğrultusunda elde etmek istediği bilgilere kolayca erişebilmelidir. -Kullanıcı, arayüzü kullanırken pencere ve menülere kolaylıkla erişebilmeli ve aynı anda farklı penceler açabilmelidir. -Kullanıcı arayüzü gereksiz bilgiler içermemeli sade ve yalın olmalıdır. Ayrıca arayüz bir bütün olmalı ve diğer pencerelerle tutarlılık özelliği taşımalıdır. -Kullanıcı arayüzü herhangi bir eğitime gereksinim duyulmadan rahatlıkla kullanılabilmelidir. Gereksinim duyulan yerlerde arayüz içereceği seçeneklerle öğretimi sağlamalıdır. -Kullanıcı arayüzündeki tüm bilgiler doğal ve mantıksal bir sıralamada olmalıdır. -Kullanıcı arayüzünde kullanılan yazılım dili kullanıcının kolaylıkla anlayabileceği ve işlemlerini güvenli bir şekilde yapabileceği şekilde olmalıdır. -Kullanıcı arayüzü içerisinde mümkün olduğunca gereksiz dolaşım olmamalı, dolaşım en az hareketle yapılabilmelidir. -Kullanıcı arayüzünde girdiler hatasız olarak uygulamaya alınmalı ve farklı birimlerden veri girişine izin verilmelidir. ĠletiĢimsellik Kullanıcı arayüzünün ergonomik olarak iletişimsel olması çok önemlidir. Kullanıcı arayüzünün iletişimsel olabilmesi görsellikle yakından ilgilidir. Ayrıca kullanıcı arayüzü, yönlendirici, algılayıcı, bilgilendirici, açıklayıcı ve iletişim kolaylığı sağlamalıdır. -Bilgilendirici: Kullanıcı arayüzü kullanıcıya her türlü açıklamayı yapabilmelidir. Ayrıca sesli uyarı ve görüntülü yardım ekranları olmalıdır. -Açıklayıcı ve İletişim: Kullanıcı arayüzü kullanıcıya her türde veriye erişebilmesini sağlamalıdır. -Algılayıcı ve Yönlendirici: Kullanıcı arayüzü kullanıcının tecrübesiz olması durumunda kullanıcının hareketlerini algılayıp ona rehberlik etmelidir Kullanıcı Arayüz Platformu Tasarımı Web üzerinden eğitim verilirken derslerin hazırlanmasında aşağıdaki kriterlere dikkat edilmesi gerekmektedir Aküner (2005). Grafik Tasarımı ve Stil Genel Yapı ve Format Grafik Tasarımı ve Stil: Dersi oluşturan web sayfaları rahat gezinmeyi sağlayacak bir yapı izlemeli ve bunu oluşturacak grafik araçlarla desteklenmelidir. Ders metninin satırları ekran boyutunun %70 - %75'ni kaplayacak şekilde düzenlenmeli, sayfaların konu bütünlüğünü 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 60

19 bozmamak kaydıyla çok uzun olmamasına özen gösterilmeli, ayrıca ekran çözünürlüğüne dikkat edilmelidir. Çok fazla renk kullanılmamalı ve belli renk kombinasyonlarından kaçınılmalıdır. (Örneğin sarı+beyaz, kırmızı+siyah, mavi+yeşil..) Ders genelinde mümkün olduğunca "şerifsiz" font kullanılmalı, ana başlıklar ve alt başlıklardaki font büyüklüğü ve bütünlüğüne dikkat edilmeli ve bu bütünlük ders genelinde korunmalıdır. Çok küçük ya da çok büyük fontlardan kaçınılmalı, uzun bir metnin tamamı büyük harfle yazılmamalıdır. Ders notları içerisinde akılda kalıcılığı artırmak açısından resimlerle ya da diğer çoklu-ortam araçlarıyla kolayca anlatılabilecek bir nesneyi metinlerle açıklamaktan kaçınılmalıdır. Ancak gereksiz ve konuyla ilgisiz süslemeler kullanılmamalıdır. Resimler için uygun çözünürlük ve boyut kullanılmalıdır. Grafik tasarımı yapılırken erişim hızı önemle göz önünde bulundurulmalıdır. Birden fazla ders içeren paketlerde ekran tasarımı açısından bütünlük ve tutarlılık sağlanması gerekmektedir Aküner (2005). Ayrıca üç boyutlu web teknolojileri kullanılarak hazırlanacak web eğitim arayüzleri kullanıcılar tarafından tercih edilmektedir. Gerçek dünyanın üç boyutlu olması, bilgisayarlarda sanal gerçeklikler oluşturulurken de üç boyut kullanım gereksinimini ortaya çıkarmıştır. Üç boyutlu görüntüler kullanılarak oluşturulan tasarım gerçeğe yakın olduğundan daha fazla ilgi çekmektedir. Web siteleri genelde metinler, resimler ve vektörsel grafik teknolojileri yardımıyla gerçekleştirilmiş olan iki boyutlu çizim ve animasyonlardan oluşmaktadır. Web tasarımcıları üç boyut sayesinde, ulaşmak istedikleri görselliği gerçeğe daha yakın bir şekilde sunabileceklerdir. Böylelikle bu modellemeler iş, eğitim, sanat, tasarım gibi pek çok farklı alanlarda kullanılmaktadır Uğur (2002). Genel Yapı ve Format: Bir web tabanlı derste tarayıcı ile ulaşılabilen aşağıdaki sayfalar bulunmalıdır. Dersin izlenmesini kolaylaştırmak açısından bu sayfalar arasında düzgün bir yapı kurulması önemlidir Aküner (2005). Kapak sayfası, Ders içeriği sayfası, Ders sayfaları, Tartışma grubu sayfaları, Öğrenci Listeleri/Notlama sayfaları, Ödev/alıştırma sayfaları (ders malzemesi içerisinde de yer alabilir), Sıkça sorulan sorular (dersin birden fazla kere verilmesi durumunda), Ek bağlantı sayfaları, Web tabanlı derslerin izlenmesi ile ilgili bilgi sayfası olmalıdır. 5. SONUÇ Bu çalışmada uzaktan öğretim ile ilgili önemli kavramlara değinilmekle birlikte, sistemin sağladığı temel avantajlar ve özelliklere de yer verilmektedir. Tüm bu avantajlara bilgisayar destekli sistemlerin de entegre edilmesi, internet üzerinden içeriğe hızlı ve uygun maliyetler ile ulaşılması, kullanıcı etkileşiminin yeni teknolojiler yardımı ile arttırılması, günümüzde uzaktan eğitimin başlı başına bir eğitim tekniği olarak kabul görmesini sağlamaktadır. Web tabanlı uzaktan eğitim kamu ve özel sektörün çeşitli alan ve disiplinlerindeki eğitim problemlerini çözmede düşük işletim maliyeti ve araçlar sunmakla birlikte, çalışmakta olan bireyler için kişisel ve mesleki gelişime, akademik ya da sertifika programlarına katılma gibi fırsatlar da yaratmaktadır. Böyle bir sistemin eğitim platformunun arayüz ve içeriğinin, sağlam bir yapıya sahip olması gerektiği açıktır. Bu yapıdaki ergonomik bir sistem, içerik ve sistemin tekrar kullanılabilmesinde ve güncellenmesinde önemli avantajlar sağlayacaktır. Web tabanlı öğrenim için iyi hazırlanmış ergonomik özelliklerdeki arayüzlerin öğrencilerin öğrenme süreçlerine katkı sağladığı görülmektedir. İyi tasarlanmış arayüzlerin yararlardan başlıcaları; geleneksel yöntemlere göre daha az zamanda öğretimi sağlaması, öğretimi uygun olan yer ve zamanda sunması, planlamada esneklik sağlaması, öğrenmeyi kolaylaştırması ve öğretmeni, dersi tekrar etme, ödev, düzeltme gibi görevlerden kurtararak öğrencilerle bireysel 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 61

20 olarak ilgilenme zamanı kazandırmasıdır. Sonuç olarak daha birçok yararı da bulunan web tabanlı öğretimin amacına ulaşabilmesi için, internet yoluyla öğretim uygulamalarında mutlaka ergonomiyi de dikkate almak gerekmektedir. Özellikle ergonominin iki temel boyutu, fiziksel ortam ve arayüz tasarımının kullanıcıya uygun olması gerekmektedir. KAYNAKLAR Aküner C. (2005) Internet Üzerinden Eğitim de Eğitim Platformu Geliştirme Kriterleri ve Uygulama Örneği, The Turkish Online Journal of Educational Technology ISSN: (4), Boldt D. J., Gustafson L. V. ve Johnson J. E. (1995) The Internet: A curriculum warehouse for social studies teachers, Social Studies, Sayı 86, Bunt-Kokhuis S. (2001) On-line learning at universities in developing countries from leapfrogging to antelope-jumping: Specific needs and solutions, Higher Education in Europe, 26(2), Ekim 2004, Academic Search Premier in EBSCOhost. Kaya, Z. (2002) Uzaktan eğitim (1. Baskı), Pegem A Yayıncılık, Ankara. Kantar M., İbili E., Bayram F., Hakkari F. ve Doğan M. (2008) Uzaktan Eğitim Yönetim Sistemlerinde Yazılım ve İçerik oluşturma, II. Uluslararası Gelecek İçin Öğrenme Alanında Yenilikler Konferansı, İstanbul. Keegan D. (1998) Distance Education: The World's First Choice for Lifelong Learning, 21, McCormack C. ve Jones D. (1998) Building a Web-based Education System, Wiley Computer Publishing, 18, Özmen A. ve Ediz İ. (2002) Uzaktan Eğitim ve Dumlupınar Üniversitesi Modeli, Açık ve Uzaktan Eğitim Sempozyumu, Al, Mardan U. (2004) Web Tabanlı Uzaktan Eğitim Sistemleri: Sahip Olması Gereken Özellikler ve Standartlar, Bilgi Dünyası, 5(2): Penfield P. ve Larson R. C. (1999) Education via advanced technologies, IEEE Transactions on Education, 39(3), Soefijanto T. (2004) An effort to implement the advantages of face to face learning in distance education. /FACE.html. Retrieved 15 June, Tornincasa S. (2003) Great Leap Forward for Distance Learning, International Workshop on New WEB technologies for collaborative design, learning and training, Uğur A. (2002) İnternet Üzerinde Üç Boyut ve Web3D Teknolojileri (Three Dimensional Graphics on the Internet and Web3D Technologies), VIII. Türkiye de İnternet Konferansı 54, Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 62

21 CEP TELEFONLARINDAN ĠNTERNETE ERĠġĠMĠN ERGONOMĠK AÇIDAN ĠNCELENMESĠ Berna ULUTAŞ 1, Fırat ÖZKAN 2 1 Yrd.Doç.Dr., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümü Eskişehir, bhaktan@ogu.edu.tr 2 Araş.Gör., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümü Eskişehir, fozkan@ogu.edu.tr ÖZET Mobil araçlar her geçen gün hayatımızın biraz daha içine girmekte ve hayatımızı kolaylaştırmaktadır. Daha önce sadece sözlü iletişim ve kısa mesaj gönderme amacıyla kullanılan cep telefonları, teknoloji ilerledikçe, çok fonksiyonlu özellik kazanmıştır. Çoğu cep telefonu ile artık, kontrolü, haber, eğlence ve sosyal paylaşım web sitelerine erişim mümkün hale gelmiştir. Yaygın kullanımına rağmen, cep telefonlarından internete bağlanılması öncesinde ve sırasında okunabilirlik, anlaşılabilirlik gibi ergonomi konuları üzerinde az sayıda akademik çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmada, konunun önemine dikkat çekilmek amaçlanarak, bir anket yardımı ile öncelikle temel problemler belirlenmiş ve çözüm önerileri geliştirilmiştir. Anahtar kelime: Cep telefonlarında ergonomi, internet erişimi, ürün tasarımı, bilişsel ergonomi ABSTRACT Mobile devices are getting involved in our lives to make it easier. Nowadays, cell phones not only serve as to text and call. As the technology grows, they have gained several multipurpose features that enable to check s, access to news, entertainment, and social web sites. Although cell phones have a wide range of usage, there are a few studies in the literature that consider ergonomics factors such as readability, understandability before and during internet access by using cell phones. This study aims to attract attention to this issue and by use of a query, basic problems are determined and solutions are provided. Keywords: ergonomics in cell phones, internet access, product design, cognitive ergonomics 1.GĠRĠġ Günümüzde web de dolaşmak için çoğu zaman kişisel bilgisayarlar kullanılmasına rağmen, cep telefonu ve el tipi bilgisayar (personal digital assistant, PDA) gibi mobil araçlar yardımıyla internete erişim her geçen gün daha da yaygınlaşmaktadır. Bir mobil telefon artık, teknik olarak, kişisel bilgisayarların erişebildiği pek çok web sitesine erişebilir özelliktedir. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 63

22 Web sitelerinin pek çoğu tüm içeriklerinin mobil araçlarda görüntülenmesini sağlayacak teknoloji ile tasarlanmış olabilir. Mevcut web tasarımlarında ekran büyüklüğü gibi çok belirgin olan kısıtlara olabildiğince dikkat edilmektedir. Fakat çoğu zaman kullanıcı dostu olma, okunabilirlik ve kişilerin web sitelerine erişimindeki tecrübeleri gibi özellikler göz ardı edilebilmektedir. Bu yüzden, cep telefonlarından web sayfalarında dolaşımın çok keyifli hale gelebilmesi için biraz daha zamana ihtiyaç duyulmaktadır. Bu amaca ulaşmak için web sitesi tasarımcıları, web sayfasına bağlantıyı sağlayanlar ve mobil araç sağlayıcı firmaları gibi farklı paydaşlar, kullanıcı deneyimlerinden de yararlanarak mobil araçlardan (ör., cep telefonları) web sitelerine erişim konusunda temel yapı taşları üzerinde birlikte çalışmalıdır. Ishhii (2004) tarafından internete mobil telefonlarla erişimin incelendiği makale dışında, literatürde, cep telefonlarının kullanımı ya da internete erişim konuları, çoğu zaman ayrı ayrı çalışmalarda yer almakta ve çalışmanın temel konusu ergonomiye odaklanmamaktadır. Ishii (2006), sabit telefonlar, mobil sesli telefonlar, mobil yazılı mesajlaşma ve masaüstü bilgisayarlardan e-posta gönderilerek iletişim kurulmasının sosyal ve psikolojik açıdan değerlendirmiştir. Kim vd. (2007) cep telefonu kullanımını, e-posta, mobil mesaj ve internet ortamında görüntülü konuşma gibi farklı ortamları değerlendirmişleridir. Aoki ve Downes (2003), genç insanların cep telefonu kullanımı üzerinde bir araştırma gerçekleştirmiştir. Hashimoto (2002), cep telefonlarının yaygın kullanımının Japonya da bulunan genç insanlar üzerine etkilerini incelemiştir. Houser ve Thornton (1994) ise Japon gençlerinin mobil araçlarda yazı yazma hızlarını araştırmışlardır. Leung ve Wei (2000), cep telefonları yardımıyla sözlü iletişimden fazlasının gerçekleştirilebildiği gerçeğini vurgulamıştır. Roto (2006) günümüzde pek çok insanın internete bağlanmak için cep telefonlarından yararlandığını, fakat insanların zorluklarla karşılaştığını ve memnuniyet düzeylerinin yeterli seviyede olmadığını belirtmiştir. Lam ve Baudisch (2005) web tarayıcılarını küçük ekranlarda gezinmenin zorlukları hakkında, Tamminen vd. (2004) ise mobil içeriklerin anlaşılabilirliği üzerinde çalışmışlardır. Wang ve Shih (2009) mobil telefon kullanımı sırasında baş parmak ve işaret parmağının kullanımını incelemiş ve tuşlu ya da joystick içeren tasarımları değerlendirmiştir. Barkhuus ve Polichar (2010) akıllı telefonların günlük hayatımızda kullanılma alanlarını belirlemiş ve kullanıcıların yaşam tarzı ve beklentilerine bağlı olarak, mobil telefonlardan ne derece yararlanabildiklerini araştırmıştır. Kwon vd. (2011)dokunmatik arayüzler için tıklayıp bırakma aktivitelerini değerlendirmiştir. Jin ve Ji (2010) mobil telefonların fiziksel kullanılabilirlik özelliklerini incelemişlerdir. Park ve Han (2010) özellikle baş parmak kullanımında cep telefonlarındaki tuş boyutları ve konumlarının önemini vurgulamışlardır. Benzer şekilde, Johnson vd. (2011) cep telefonu kullanımı sırasında baş parmakta oluşan zorlanma düzeylerini belirlemişleridir. Bu çalışmada, cep telefonlarından internete erişim sırasında ergonomik özelliklerin göz önünde bulundurulmasının önemine dikkat çekilmek istenmiştir. Hazırlanan anket yardımı ile günümüzde kullanılan mobil araçların tipleri, dokunmatik ekran olup olmadığı, erişilen internet web sitesinin teknik özellikleri gibi faktörler araştırılmıştır. İzleyen bölümde, cep telefonları ve internete erişim için değerlendirilebilir ergonomi kriterleri özetlenmiş, üçüncü bölümde değerlendirme için tasarlanan anket açıklanmış ve değerlendirme sonuçları tartışılmıştır. Son bölümde ise bu çalışma kapsamında ele alınmayan fakat daha kapsamlı çalışmalara ışık tutacak çalışma konuları önerilmiştir. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 64

23 2. CEP TELEFONLARI VE ĠNTERNET ERĠġĠMĠNĠN ERGONOMĠK AÇIDAN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ İnternet erişiminde web sayfası tasarımı vb. konular bilişsel ergonomi konuları arasında incelenebilmektedir. Ergonominin alt birimi olarak ele alınan bu kavramlar sayesinde, insanların çeşitli iş ve çevre koşulları ile bağlantılı olarak, özelliklerini, yeteneklerini, sınırlılıklarını araştırarak elde edilen verilerle, makine sistemlerinin tasarlanması ve düzenlenmesi gerçekleştirilmektedir. Bilişsel ergonomi, kişinin bilgiyle, araçla, ortamla etkileşimlerini sağlamaya yönelik karmaşık sistemlerin tasarımı ve düzeltilmesinde kullanılmaktadır. Kullanıcı ara yüzleri kullanıcıların verimliliğini etkileyen en önemli faktörler arasında yer aldığından; algılama, renk, bilginin görsel olarak sunumu, grafik ve tablo desteği, biçim gibi unsurlar, bilgilerin anlaşılmasını kolaylaştırmaktadır. Bu yüzden, bilişsel ergonomi özellikle karmaşık ve ileri teknoloji gerektiren sistemlerin tasarlanmasına yardımcı olmaktadır. Cep telefonlarından internete erişim sırasında; cep telefonunun detaylı tasarım özellikleri, internet bağlantı hızı vb. teknik özellikler değerlendirme dışı bırakılmıştır. Fakat çalışma kapsamında, kullanım sırasında kişilerin bireysel algıları, bilişsel yapıları, teknoloji kültürü gibi psikolojik özelliklerin de tasarımda önemli olduğu ve bu unsurların analiz edilerek sistemlerin bunlara uygun olarak tasarlanması gerektiğini vurgulamaktadır. Cep telefonları yazılımlarının ve işletim sistemlerinin, renk, yazı tipi, metin büyüklüğü ve biçimi gibi öğelere uygun bir şekilde tasarlanması bilişsel ergonomide tasarım ile ilgili iken, kullanıcılara farklı renk ve ayar seçenekleri sunması, işletim sistemlerinin farklı tema seçenekleri veya menü yapılandırma olanağı sunması bilişsel ergonominin psikolojik algı düzenlenmesi boyutuyla ilgilidir. 3. UYGULAMA Uluslar arası Standardizasyon Kurulusu (ISO) kullanılabilirliği (ISO ); bir sistemin kullanımıyla belirlenen amaçlara ne derece ulaşıldığının (etkililik-effectiveness), belirlenen amaçların elde edilmesi için harcanması gereken zaman, para, zihinsel çaba vb. kaynakların (etkinlik-efficiency) ve kullanıcının, sistemi kabul edilebilir bulma derecesinin (tatminsatisfaction) bir ölçüsü olarak tanımlamaktadır (Bevan, 1995). 3.1 Anket Tasarımı ve Katılımcı Özellikleri Tasarlanan anket yardımıyla, cep telefonlarından internete erişimin ergonomik açıdan değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Bu amaçla, erişilecek web sitesinin teknik özellikleri, cep telefonunun yapısı, ekran ve tuş özellikleri yanı sıra, internete erişim amacı da katılımcılara yöneltilen sorular arasında yer almaktadır. Çalışma kapsamında, farklı yaş aralıklarındaki katılımcılara anket soruları ulaştırılmıştır. Şekil 1 de ankete katılan kişilerin yaş aralıkları görülebilmektedir ve büyük oranı (=%70,77) yaş aralığındaki gençlerin oluşturduğu göze çarpmaktadır. Anket çalışmasına 57 kişi katılmış olup bu katılımcıların 46 sının cep telefonundan internete erişimi vardır. Katılımcıların %60 ının bayan %40 ının da bay olduğu ilgili soru yardımıyla tespit edilmiştir. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 65

24 ġekil 1. Katılımcılara iliģkin yaģ aralığı dağılımı 3.2 Genel Değerlendirme Günümüzde farklı mobil telefon üreticileri farklı markalar ve modelleri piyasaya sürmektedirler. Başlangıçta sadece telefonda sesli iletişim amacıyla yapılan tasarımlar, daha sonra yazılı mesajı destekleyecek şekilde geliştirilirken, artık internete erişime olanak sağlayan, navigasyon, fotoğraf makinası, vb. amaçlı da kullanılabilen, çok farklı niteliklere sahip olan tasarımlarla karşılaşılmaktadır. Çalışma kapsamında, kullanıcıların halen kullanmakta oldukları telefon tipi belirlenmiştir. Günümüzde yaygın olarak kullanılan beş tip telefondan dokunmatik ekrana sahip olan katılımcıların yüzdesi %36.92 dir. Bunu standart tuşlu cep telefonu kullanımı izlemektedir. Yaklaşık 5 yıl öncesinde oldukça popüler olan kapaklı telefonların kullanım yüzdesi ise %4.62 olarak tespit edilmiştir. Bu da teknolojinin ne kadar hızlı geliştiğini ve genç nüfusun olabildiğince yenilikleri takip etme eğiliminde olduğunu vurgulayan bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. ġekil 2. Katılımcıların kullandıkları mevcut cep telefonu Yeni bir ürünün kullanımında, zaman geçtikçe kullanıcı ürüne ve özelliklerine alışmakta ve ürüne ait anlaşılabilirlik, kullanılabilirlik değerleri buna bağlı olarak yüksek değerlere ulaşabilmektedir. Çalışma kapsamında, katılımcılara, mevcut cep telefonlarını ne kadar süredir kullandıkları sorusu yöneltildiğinde, %37,50 oranındaki katılımcının cep telefonlarını 2 yıl ve üzeri bir zamandır kullanmakta olduğu tespit edilmiştir. 3 aydan daha az süredir mevcut cep telefonunu kullanan katılımcı yüzdesi %9,38 olarak hesaplanmıştır. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 66

25 Genel bir değerlendirme de, katılımcıların internete nereden eriştikleri ile ilgilidir. Katılımcıların %60 ının internete her zaman evden bağlandıkları, cep telefonu ile internete erişimin de daha çok ev ve iş yeri dışındaki mekanlarda ve seyahat esnasında gerçekleştiği tespit edilmiştir. 3.3 Ergonomi Özelliklerinin Değerlendirilmesi Faktör analizinin amacı, aralarında ilişki bulunan çok sayıda değişkenden oluşan bir veri setine ait temel faktörlerin (ilişkinin yapısının) ortaya çıkartılarak, veri setinde yer alan kavramlar arasındaki ilişkilerin daha kolay anlaşılmasına yardımcı olmaktır. Bu çalışmada cep telefonundan internete erişime ergonomik açıdan etki eden faktörleri belirlemek üzere, cep telefonun özelliği, web sitesinin algılanabilirlik özellikleri ve web sitesinin teknik özellikleri isimli üç ana faktör dikkate alınmıştır. Anket sorularına verilen cevapların içsel tutarlılığını (anketin güvenilirliğini) ölçmek üzere, Cronbach Alpha katsayısından yararlanılabilmektedir. 0,00-1,00 aralığında değişen bu katsayı, 0,7 ve üzerinde değer aldığında anket sorularının tutarlı olduğu kabul edilir. Minitab yazılımı yardımıyla, anket sorularına verilen cevaplardan hareketle hesaplanan bu katsayı değeri 0,84 olduğundan anketin güvenilir olduğu sonucuna varılmıştır. Üç faktör göz önüne alınarak analizler yapılmış Varimax Rotasyon işlemi gerçekleştirilmesi sonucunda elde edilen değerler ise Tablo 1 de verilmiştir. İlk sütunda soru numaraları, ikinci sütunda değişken olarak tanımlanabilecek anket soruları ve izleyen sütunlarda da her faktör için hesaplanmış olan faktör yükü değerleri yer almaktadır. Faktör analizi sonuçlarından hareketle, Faktör 1 varyansın % 23,2 sini, Faktör 2 %20,5 ini, Faktör 3 %10,1 ini olmak üzere, ilgili faktörler, toplam varyansın % 53,8' ini açıklayabilmektedir. Tablo 1 de sunulan değerlerden hareketle, cep telefonlarından internete girilmesi sırasında göz önünde bulundurulması gereken faktörler izleyen şekilde sınıflandırılmıştır: Faktör 1: cep telefonundan internete girilen yer ve giriş amacına yönelik sorular, Faktör 2: tuş tasarımı, ekran özellikleri ve internetten erişilen web sitesinin teknik ve tasarım özelliklerine yönelik sorular, Faktör 3: kullanıcının telefona olan aşinalığına yönelik sorulardır. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 67

26 Tablo 1. Faktör analizi değerlendirme sonuçları DeğiĢken Faktör1 Faktör 2 Faktör 3 S1 Yaşınız 0,316 0,496 0,315 S2 Cinsiyetiniz 0,208 0,439-0,06 S3 Ne tür telefon kullanıyorsunuz? 0,046 0,036-0,083 S4 Ne kadar süredir bu cep telefonunu kullanıyorsunuz? -0,05 0,099 0,34 S5 Evden internete bağlanma sıklığı 0,184-0,187 0,213 S6 İş yerinden internete bağlanma sıklığı -0,119-0,382-0,351 S7 Ev ve işyeri dışında bir mekandan internete bağlanma sıklığı 0,768-0,027-0,279 S8 Seyahat esnasında internete bağlanma sıklığı 0,807 0,071-0,191 S9 Evden cep telefonu ile internete bağlanma sıklığı 0,553 0,173 0,073 S10 İş yerinden cep telefonu ile internete bağlanma sıklığı 0,764 0,061 0,197 S11 Ev ve işyeri dışında bir mekanda, cep telefonu ile internete bağlanma sıklığı 0,806-0,072 0,207 S12 Seyahat esnasında cep telefonu ile internete bağlanma sıklığı 0,853-0,031 0,035 S13 Cep telefonundan internete giriş sebebi: kontrolü 0,432-0,354 0,316 S14 Cep telefonundan internete giriş sebebi: Bilgi edinme (Google vb. arama motorları, sözlük vb.) 0,722 0,064 0,253 S15 Cep telefonundan internete giriş sebebi: Haber takibi (İnternet gazetesi vb.) 0,717 0,093-0,005 S16 Cep telefonundan internete giriş sebebi: Eğlence (You-tube vb. video ve oyun siteleri) 0,706 0,067 0,055 S17 Cep telefonundan internete giriş sebebi: Sosyal iletişim (Facebook vb.) 0,756-0,137 0,172 S18 Cep telefonundan internete giriş sebebi: Diğer 0,594 0,13 0,208 S19 Telefonun web menüsüne kolayca erişiyorum 0,518-0,001 0,696 S20 S21 Şifre ve web adresinin girilmesi sırasında, karakterleri hızlı bir şekilde tuşlayabiliyorum Şifre ve web adresinin girilmesi sırasında, doğru karakterleri tek seferde tuşlayabiliyorum 0,393 0,132 0,779 0,44 0,115 0,71 S22 Tuş tasarımından kaynaklanan problemler yaşıyorum -0,161-0,713-0,193 S23 Ekran boyutundan kaynaklanan problemler yaşıyorum 0,094-0,666-0,037 S24 Ekran çözünürlüğünden kaynaklanan problemler yaşıyorum 0,033-0,799-0,345 S25 Okunabilirlik kaynaklı (Yazı karakterleri) problemler yaşıyorum 0,018-0,798-0,373 S26 Yazı boyutlarından kaynaklanan problemler yaşıyorum -0,271-0,809-0,225 S27 Yazı renklerinden kaynaklanan problemler yaşıyorum 0,18-0,691-0,487 S28 Resim büyüklüklerinden kaynaklanan problemler yaşıyorum -0,058-0,776 0,119 S29 Site tasarımından kaynaklanan problemler yaşıyorum (menü yerleşimi, vb.) 0,203-0,632 0,193 S30 Alt menülere ulaşırken problem yaşıyorum 0,103-0,672 0,205 S31 Bilgisayarda alışkın olduğum görüntünün cep telefon ekranındaki görüntüsü ile farklılığından kaynaklı problemler yaşıyorum -0,191-0,805 0,144 Variance % Var 0,232 0,205 0, Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 68

27 Bu çalışmada ankette yöneltilen soruların üç faktör başlığı altında incelenmesinin uygun olduğu tespit edilmiştir. Kişisel kullanım alışkanlıkları ile ilişkilendirilebilecek; cep telefonundan internete erişimin yapıldığı mekan ve erişim amacı konularında ergonomi bilimi temelinde doğrudan bir değerlendirme gerçekleştirilemeyebilir. Benzer şekilde, cep telefonlarından internete erişilen web sitesinin sahip olması gereken teknik özellikleri (ö., bağlantı hızı, dosya yükleme hızı, vb.) ergonomi çalışma alanı ile ilişkili olmayabilir. Oysa, kullanıcıların alışık oldukları, kişisel bilgisayarlarından eriştikleri sayfa yapısı ile uyumlu web sitesinin tasarımı kullanabilirlik ve anlaşılabilirliği arttırmakta ve kişilerin zorlanma düzeylerini azaltmaktadır. Aynı zamanda kullanıcının cep telefon özelliklerine, tuşların büyüklüğü, yerleşimi vb. özelliklerine aşina olması da cep telefonundan internete erişimini kolaylaştıracaktır. 4. SONUÇ VE ÖNERĠLER Cep telefonlarından internete erişimin ergonomik açıdan değerlendirilmesi kavramı oldukça yeni olmasına rağmen çok kısa zamanda pek çok çalışmanın yapılacağı bir alan olma yolundadır. İnsan Bilgisayar Etkileşimini (Human Computer Interaction) inceleyen bu çalışmaların; Ergonomi, Bilişsel Psikoloji, Yazılım Mühendisliği, Grafik ve Endüstriyel Tasarım, Eğitim Bilimleri, Organizasyonel Psikoloji gibi farklı disiplinlerden uzmanların, katılımcıların bir araya gelmesiyle, kullanılabilirlik kavramının bilimsel ölçütlerle değerlendirilmesi daha gerçekçi sonuçlara ulaşılmasını sağlayacaktır. İzleyen çalışmalarda, bu çalışmada, kullanıcıların internete erişimi olan cep telefonlarından en çok tercih ettikleri tip olarak tespit edilen dokunmatik cep telefonları ile klavye tipi telefonların farklı kullanım amaçları göz önünde bulundurularak, rastsal olarak belirlenmiş kullanıcıların, tanımlanan görevleri yerine getirmeleri istendikten sonra, memnuniyet anketi uygulanabilir. Böylece, teknik özellikleri ve bağlantı hızları vb. özellikler aynı olmak şartıyla, tuşlama hızı ve doğruluğu açısından dokunmatik cep telefon kullanımı ile tuşlu cep telefonların kullanımı arasında anlamlı fark olup olmadığı gibi farklı istatistikler elde edilerek değerlendirilebilir. Benzer şekilde, belirlenen iki telefon tipi arasında birinin diğerinden, kullanıcılar açısından daha fazla memnuniyet veya hız kazandırdığına dair hipotezlerin doğruluğu araştırılabilir. Piqueras vd. (2011) çalışmasına benzer şekilde, genç ve yaşlı kullanıcıların cep telefonu kullanımı özellikleri değerlendirilerek tasarım önerileri geliştirilebilir. KAYNAKLAR Barkhuus, L., Polichar V.E., 2010, Empowerment through seamfulness: smart phones in everyday life, Pers Ubiquit Comput, DOI 10,1007/s Bevan, 1995, Human-computer ınteraction standards, Proceedings of the 6th International Conference on Human Computer Interaction, Yokohama, July Anzai & Ogawa (eds), Elsevier Aoki, K., Downes, E.J., 2003, An analysis of young people s use of and attitudes toward cell phones, Telematics and Informatics, 20, Hashimoto, Y., 2002, The spread of cellular phones and their influences on young people in Japan. Review of Media, Information and Society, 7, Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 69

28 Houser, C., Thornton, P., 1994, Japanese college students' typing speed on mobile devices, Proceedings of the The 2nd IEEE International Workshop on Wireless and Mobile Technologies in Education (WMTE 04), 5 p. Ishii, K., 2006, Implications of mobility: the uses of personal communication media in everyday life, Ishii, K., 2004, Internet use via mobile phone in Japan, Telecommunications Policy, 28, Jin,B.S., Ji, Y.G., 2010, Usability risk Per Jonsson level evaluation for physical user interface of mobile phone, Computers in Industry, 61, Johnson, P.W., Hagberg, M., Forsman, F., 2011, Thumb joint movement and muscular activity during mobile phone texting A methodological study, Journal of Electromyography and Kinesiology 21 (2011) , Kim, H., Kim, G.J., Park, H.W., Rice, R.E., 2007, Configurations of relationships in different media: FtF, , Instant Messenger, Mobile Phone, and SMS, Journal of Computer-Mediated Communication, 12, Kwon, S., Choi, E., ChungM.K., 2011, Effect of control-to-display gain and movement direction of information spaces on the usability of navigation on small touch-screen interfaces using tap-n-drag, International Journal of Industrial Ergonomics 41 (2011) 322e330 Lam, H., Baudisch, P., 2005, Summary thumbnails: readable overviews for small screen web browsers, Proceedings of the SIGCHI conference on human factors in computing systems (CHI 05), , Leung, L., Wei, R., 2000, More than just talk on the move: Uses and gratifications of the cellular phone. Journalism and Mass Communication Quarterly, 77, , Roto, V., 2006, Web browsing on mobile phones -characteristics of user experience, Helsinki University of Technology Department of Computer Science and Engineering, Doctoral Dissertation, 88p. Park,Y.S., Han, S.H., 2010, Touch key design for one-handed thumb interaction with a mobile phone: Effects of touch key size and touch key location, International Journal of Industrial Ergonomics, 40, Piqueras-Fiszman, B., Ares, G., Alcaıde-Marzal, J.,Dıego-Más, J.A., 2011, Comparing older and younger users perceptions of mobile phones and watches using Cata questions and preference mapping on the design characteristics, Journal of Sensory Studies, 26, Tamminen, S., Oulasvirta, A., Toiskallio, K., Kankainen, A., 2004, Understanding mobile contexts. Personal and Ubiquitous Computing, 8, Wang, E.M.-Y.; Shih, S.S.-Y, 2009, A study on thumb and index finger operated interface for personal mobile devices: mobile phone keypad and joystick, IE&EM '09. 16th International Conference on Industrial Engineering and Engineering Management, October 2009, Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 70

29 ESOGÜ EM BÖLÜM WEB SĠTESĠNĠN ERGONOMĠK AÇIDAN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Fırat ÖZKAN 1, Berna ULUTAŞ 2 1 Araş.Gör., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümü Eskişehir, fozkan@ogu.edu.tr 2 Yrd.Doç.Dr., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümü Eskişehir, bhaktan@ogu.edu.tr ÖZET Yüksek öğrenim, üniversitelerin farklı birimlerinde genellikle iki ya da dört yıl boyunca verilen eğitim olarak bilinir. Lise öğrenci ve velileri üniversite ve bölüm tercihleri öncesinde, üniversitelerin akademik ve idari çalışanları ilgili duyuruları takip ederken, üniversite öğrencileri duyurular, not değerlendirmeleri ve etkinlikleri izlerken bölüm web sitelerinden yararlanırlar. Doğru bilgiye en hızlı şekilde ulaşılabilmesi için bölüm web sitelerinin özenle hazırlanması ve erişim, yükleme hızı gibi teknik özelliklerin yanı sıra, okunabilirlik, anlaşılabilirlik gibi ergonomi ilkelerine uygun olması gerekmektedir. Konunun önemi göz önünde bulundurularak, bu çalışmada ESOGU EM bölümünün web sitesi, anketler yardımı ile ergonomik açıdan değerlendirilmiş ve öneriler doğrultusunda yapılabilir olası iyileştirmeler belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Bilişsel ergonomi, web sitesi tasarımı, eğitimde ergonomi ABSTRACT The education provided in different departments of universities for two or four years is known as higher education. A university department s web site presents information for several groups. High school students and their families may choose their department based on provided knowledge, academic staff may follow and provide announcements, and students may follow the activities in the university and department, evaluations, and related announcements. Therefore, a department s the web site should be carefully designed so as to provide the reliable, up to date information by considering technical features such as loading speed, etc. Also, a well designed web site should meet the critical ergonomics factors such as readability and usability. Since these issues are very important during a university department s web site design, a case study was held for ESOGU Industrial Engineering web site. A survey is designed to assess the web site based on ergonomics factors. Then, by considering the suggestions possible improvements are presented. Keywords: Cognitive ergonomics, web site design, ergonomics in education 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 71

30 1.GĠRĠġ Temelleri 1960 lı yıllara dayanan internet, özellikle 1990 lı yıllarda web in geliştirilmesiyle yaygın şekilde kullanılmaya başlamıştır Hefley ve Morris (1995). Günümüzde neredeyse internet ile eş anlamda kullanılan web, en yaygın internet servisidir. Web, milyarlarca belgeden oluşan bir ağdır ve web belgelerinin her biri web sayfası olarak adlandırılır. İçerisinde metin, grafik, ses, video, animasyon ve diğer web belgelerine bağlantılar içeren web sayfaları, internet kullanıcılarına istedikleri bilgiyi görsel şekilde sunan belgelerdir. Her web sayfasının vermek istediği bir mesaj ve bu mesajın ulaşması hedeflenen bir hedef kitlesi vardır. Dolayısıyla görsel öğeler temelinde yapılandırılan web sayfalarının tasarımı, verilecek mesajın hedef kitleye etkili şekilde aktarılmasını sağlamak ve milyarlarca web sayfası arasından hedef kitlenin dikkatini çekmek gibi çeşitli amaçların gerçekleştirilmesinde kritik rol oynamaktadır. Bilişsel ergonomi, insanların çeşitli iş ve çevre koşullarına ilişkin bedensel eğilimlerini, özelliklerini, yeteneklerini, sınırlılıklarını araştırarak, elde ettiği verilerle, geliştirdiği ilkeler makine sistemlerinin tasarlanması ve düzenlenmesini yapmaktadır. Bilişsel ergonomi, bilişimle ilgili olan pek çok görevin iyileştirilerek yerine getirilmesi ile ilgilenmektedir. Bu alanda göz önünde bulundurulabilir iyileştirmeler izleyen şekilde özetlenebilir: İnsan bilgisayar etkileşiminin kullanıcı merkezli tasarımı ve insan-bilgisayar etkileşimi, Bilgi teknolojileri sisteminin bilişsel görevleri destekleyecek şekilde tasarlanması, Eğitim programlarının geliştirilmesi ve İnsan güvenilirliğini arttırmak ve bilişsel iş yükünü yönetmek üzere, işin yeniden tasarımı. Aydın ve Kurt (2002) hızla gelişen teknoloji dolayısıyla bilgisayar kullanımının, insan hayatının vazgeçilmez bir parçası olduğunu vurgulamakta ve bilgisayar uygulamalarının bu ihtiyacı karşılamak üzere insan ihtiyaçlarına uygun olacak şekilde uyumlandırılması gerektiğini ve bilişim ergonomisinin uygulamada daha da yaygınlık kazanması gerektiğini belirtmektedir. Neilsen ve Loranger (2006) web tasarımı ile genel kuralları tanımlamış, daha sonra uygun ve uygun olmayan tasarım örnekleri de vererek kapsamlı bir değerlendirme yapmışlardır. Holcomb ve Tharp (1991) yazılım kullanılabilirliği ile ilgili tespitlerde bulunmuşlardır. Murata (2000) çoklu ortam alanında sadece bilginin düzenlenmesi ve planlanmasının yeterli olmadığını, ayrıca renklerin ve ara yüzün kişilerin psikolojik algılarına göre iyileştirilmesinin de yardımcı olduğunu bildirmektedir. Kutlu (2006) çalışmasında bir üretim yönetim sistemine yönelik tasarlanmış malzeme bilgisi veri giriş ara yüzleri bilişim ergonomisi yönünden değerlendirilmektedir. Erarslan (2005), bir e-ticaret web sitesini ergonomik açıdan değerlendirmiştir. Koç (2009) ise web tasarımında kullanıcı özelliklerinin ve isteklerinin de göz önünde bulundurulması gerekliliğini açıklamış ve Kansei mühendisliği tekniği yardımıyla ESOGU Fen Edebiyat Fakültesi web sayfası tasarımını irdelemiştir. Şengel ve Öncü (2010) Uludağ Üniversitende 455 öğrenci için web sitesinin kullanılabilirliğini değerlendirmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde web tasarımı sırasında göz önünde bulundurulması gereken temel özellikler özetlenmiştir. İzleyen bölümde ise gerçekleştirilen uygulama açıklanmıştır. Temel bilişsel ergonomi özellikleri ve uygulanan anketteki katılımcıların tespitleri göz önünde bulundurularak elde edilen değerlendirmeler, bildirinin sonuç ve öneriler bölümünde yer almaktadır. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 72

31 2. WEB SĠTELERĠNĠN TASARIM ÖZELLĠKLERĠ Bilgisayar ve internet teknolojilerinin yaygın kullanımıyla yazılım ve web sayfalarının ara yüz tasarımları giderek önem kazanmakta, etkili ve kullanımı kolay yazılımlar ve web sayfaları hazırlamak için çaba harcanmaktadır. Web sitelerinin tasarımı aşamalarında ISO 9241 bölüm 10 a göre, Tasarım Prensipleri yazılımın kullanılabilirliğini geliştirmek için kullanıcının ihtiyaçlarına tasarımcıyı yönlendirerek yedi genel tasarım prensibi ortaya koymaktadır: Göreve uygunluk, Kendi kendini tanımlayıcılık, Kontrol edilebilirlik, Kullanıcı beklentileri ile uyumluluk, Hata toleransı, Kişisel tercihlere uyumlandırabilirlik, Öğrenime uygunluk. Durumsallık yaklaşımı standartların (ISO 9241, HFES 200) uygulanabilir olup olmadığının belirlenmesinde kullanılmaktadır. Reed vd. (1999), ISO 9241 ile sağlanmış olan bilişim parçalarından bazılarını durumsallık ifadelerini izleyen şekilde özetlemiştir: Kullanıcı Karakteristikleri: İlgisiz veya ara sıra erişim sağlayan kullanıcılar formlara veri giriyorlarsa, görüntü üzerinde direktifler sağlanmalıdır. Görev Karakteristikleri: Eğer görev kullanıcı tarafından hata yönetimi gerektiriyorsa, diyaloglar yardımıyla kullanıcının göreve devam edebilmesini sağlayacak anlatım sağlanmalıdır. Sistem Karakteristikleri: Eğer sistem veya uygulama kiplere sahipse, kullanıcı mevcut kipi ayırt edebilmelidir. Eğer verilen komutun yerine getirilme süresi uzunsa, sistemin kullanıcısına gösterge sağlanmalıdır. Ara Yüz Tasarım Karakteristikleri: Opsiyonlar, sütunlar, seçenekler ve seçenekler grubu halinde yerleştirilmiş arama zamanını en azlamak için bu seçenekler görsel olarak bir diğerinden ayırt edilebilecek şekilde düzenlenmelidir. 3.UYGULAMA ESOGÜ Endüstri Mühendisliği Bölümü web sitesinin ergonomik açıdan incelenebilmesi için bir anket tasarlanmış, web ortamında anket uygulamasına olanak sağlayan bir program aracılığıyla ilgililere ulaştırılmıştır. Bölüm web sitesini kullanan beş grup, bölüm öğretim elemanı, bölüm idari personeli, bölüm öğrencisi, bölüm mezunu ve bölümü tercih etmeyi düşünen lise öğrencilerini kapsayacak şekilde belirlenmiştir. Ankette bulunan sorular için verilen cevapların yüzde değerleri, ilgili anket değerlendirme programı tarafından, otomatik olarak belirlenmiştir. 3.1 Değerlendirme anketinin oluģturulması Anket soruları oluşturulurken, bilişsel ergonomi ve web tasarımda dikkat edilmesi gerekli temel öğeler de göz önünde bulundurulmuştur. Ek de verilen değerlendirme anketi 31 sorudan oluşmaktadır. Sorular cevaplanmadan önce, ankete katılacak olan kişilerin 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 73

32 web sitesini ziyaret etmeleri ve Şekil 1 de ana sayfa görüntüsü verilen web sitesinde gezinmeleri sağlanmıştır. 3.2 Örnek büyüklüğünün belirlenmesi Birçok araştırmada, çeşitli nedenlerle tamsayım yapılamadığından örnekleme yöntemine başvurulur ve örneklem seçilerek ana kütlenin temsil edilmesi amaçlanır. Örneklemin ana kütleyi iyi temsil etmesinde, seçilen örnekleme yöntemi kadar örnek büyüklüğü de önemli bir konudur. Uygun örnekleme yönteminin seçildiği varsayımı altında büyük örneklem hacmi, örneklem istatistiklerinin değerinin parametre değerlerine yaklaşmasını ve dolayısıyla doğruluğun artmasını sağlayacaktır. Ancak örnek büyüklüğünün artması, zaman ve maliyet artışlarına da neden olabilir. ġekil 1. ESOGU EM Bölüm web sitesi mevcut ana sayfa görüntüsü Bu çalışmada ilgili web sitesini kullanan ya da kullanma potansiyeli olan bölüm öğretim elemanları, idari personel, mevcut öğrenciler, mezunlar ve bölümü tercih etmeyi düşünen lise öğrencileri hedef kitle olarak ele alınmıştır. 3.3 Anketlerin Değerlendirilmesi Anket sonuçları derlenerek değerlendirilmiştir. Her soru için verilen cevaplara ilişkin dağılımlar belirlenmiş olmasına rağmen, bildiri sayfa kısıtlamasından dolayı bu bölümde yer almayacaktır. Anket katılımcılarına ilişkin dağılım Şekil 2 de verilmiştir. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 74

33 ġekil 2. Anket katılımcılarının dağılımı Katılımcı gruplarının birbirinden farklı beklentileri olabileceği göz önünde bulundurularak, anket sonuçları gruplar için ayrı ayrı değerlendirilmiştir. İlgili sorular incelendiğinde, Öğretim elemanları, öğrenciler ve mezunların bölüm web sitesi ile ilgili olarak, en yüksek düzey (5) de memnuniyet belirttikleri özelliklerin izleyen şekilde belirlenmiştir: Öğretim elemanları: Kendiliğinden açılan (pop-up), çıkmak için kapatmak zorunda kalınan sayfalara yönlendirilmemek, Benzer ihtiyaçlarda web sitesinin yeniden ziyaret edilmesi, Sitenin içeriği ve tasarımı giriş amacına uygun olması, Web sitesi kendisinden beklentileri karşılaması, Web sitesinin yeterince yalın ve anlaşılır olması, Ara yüzün kolay anlaşılır bir yapıda tasarlanmış olması. Öğrenciler: Benzer ihtiyaçlarda web sitesinin yeniden ziyaret edilmesi, Web sitesi içeriğindeki metinlerde alışkın olunan ve anlaşılır terimlerin kullanılması, Web sitesindeki yazı tipleri kolayca okunabilecek şekilde seçilmiş, Web sitesinin ihtiyaç duyulan konularda kullanıcıya fayda sağlaması, Yazılı içerik başlıklar, listeler, numaralandırmalar, tablolar vb. ile daha anlaşılır hale getirilmiş olaması. Mezunlar: Kendiliğinden açılan (pop-up), çıkmak için kapatmak zorunda kalınan sayfalara yönlendirilmemek, Web sitesi içeriğindeki metinlerde alışkın olunan ve anlaşılır terimlerin kullanılması, Ara yüzün kolay anlaşılır bir yapıda tasarlanmış olması, Sayfalar arası geçişlerde zorlanılmaması, Diğer taraftan, anket katılımcılarının bölüm web tasarımında ergonomik ilkelere uymadıklarını düşündükleri, bir diğer deyişle ankette en düşük düzey (1) de memnuniyet belirttikleri özellikler izleyen şekildedir: Öğretim elemanları: Web sitesinin çıktı standartları, Web sitesinin kullanıcı odaklı olma amacı, Web sitesinin farklı kullanıcı gruplarını da dikkate almış olması, 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 75

34 Web sitesinin dilinin canlı, aktif ve dikkat çekici olması. Öğrenciler: Web sitesinin potansiyel kullanıcıların ilgisini çekecek şekilde tasarlanmış olması, Web sitesinin görsellik açısından bıraktığı izlenimin olumlu olması, Web sitesi yerleşiminin, şekil ve metinleri uygun bir şekilde bileştirmesi ve ilgi çekmesi, Web sitesinin çıktı standartları, Tüm şekillerin birbiri ile uyumlu olması, Bölüm ile ilgili bazı işlerin web sitesi aracılığı ile yapılabilmesi. Mezunlar: Bölüm ile ilgili bazı işlerin web sitesi aracılığı ile yapılabilmesi, Tüm şekillerin birbiri ile uyumlu olması, Web sitesinin farklı kullanıcı gruplarını da dikkate almış olması, Web sitesinin dilinin canlı, aktif ve dikkat çekici olması, Şekillerin web sitesinin anlaşılabilirliğini arttırması. Kullanıcı dostu, kullanılabilir, anlaşılır ve okunabilir web sayfaları tasarımında kullanıcıların beklentileri ve özellikleri de göz önünde bulundurulmalıdır. Anketlerin ilgili sorularına verilen cevaplar incelendiğinde, katılımcılar web sitesi hakkındaki beklentilerini izleyen şekilde özetlemişleridir: Bölümdeki etkinliklerden daha erken haberdar olmak, Sitenin daha güncel tutulması, İngilizce dil seçeneğinin eklenmesi, Mezunlara yönelik aktivite ve ilanlara ulaşım kolaylığı, Mezunlar ve öğrencilerin buluşturulabileceği forum benzeri bir platforma erişim, Tüm duyurulara erişim olanağı, Sitenin görsel açıdan iyileştirilmesi. 4. SONUÇ VE ÖNERĠLER Bölüm web sitesinin mevcut durumunun iyileştirilmesi için bu çalışma kapsamında getirilen öneriler izleyen şekildedir: Özellikle eğitim öğretim ile ilgili sayfaların yazıcı dostu hale getirmek, çıktı almak isteyenler için bu sayfalarda sağ üst köşede küçük bir yazıcı sembolü bulundurmak, Uluslar arası öğrenci değişimleri başlayacağından internet sitesinin İngilizce halini hazırlayarak dil seçeneğini sayfanın açılışında veya ana sayfanın sağ üst köşesinde sunmak, Bilgi verme amaçlı uzun metinlerin kenardaki çubuğun aşağı indirilerek okunması yerine sayfalara ayrılması, her sayfanın sonunda ileri tuşu ve yanında kaçıncı sayfada bulunulduğuna dair bir ibarenin bulunması (ör: 2/4), Metinlerde okumayı kolaylaştırmak için kenar boşluklarına, satır aralıklarına ve paragraf girintilerine önem verilmesi, Altyapı ve laboratuarlara dair özellikleri vermek için her bir laboratuar için ayrı bir alt menü hazırlanması, bu laboratuarların tanıtımında alt alta metin, fotoğraf ve şekil yerleştirmek yerine kısa bir bilgi ve altında görmek isteyenler için yerleşim planı ve fotoğrafların bulunduğu linklerin sunulması, 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 76

35 Sitede bulunan duyurular kısmında yeni duyuruların yeni ibaresi yerine yayınlandıkları tarih ile duyurulması, bu sayede en güncel duyurunun hangisi olduğunun takip edilebilmesi, Duyuruların ilan edildiği pencerenin altına konulacak bir link ile eski duyurulara da erişme imkânı sunulması, Belgeler başlığı altında sunulan staj kılavuzlarının ve belgelerinin stajlar menüsü altına taşınarak staj hakkında bilgi edinmek isteyenlere tek menüden yardımcı olmak, Güz dönemi menüsündeki bilgilerin Eğitim-Öğretim Menüsü altına taşınması, Mezunlar menüsünde mezunlara yönelik iş ilanı ve aktivitelerin yayınlanması. Mezunların çalıştıkları yer ve iletişim bilgilerini güncelleyebilecekleri bir veritabanı oluşturulması, Bölüm başkanının öğrencilere ve mezunlara yönelik kaleme aldığı yazıların ana sayfanın sol tarafındaki menüde Bölüm Başkanımızdan başlığı altında erişilmesi. Bu yazının taşınması ile oluşacak alana duyurular panosunun konulması, haberler kısmının ise Etkinlikler ve Haberler olarak değiştirilip bölümde düzenlenen tüm akademik etkinlikleri de kapsayacak şekilde tasarlanması ve fotoğraflar yerine logo ve kayan yazılarla ilan edilmesi, Ana sayfanın en üstünde hareketli şekilde bölümden fotoğrafların yer alması, Ana sayfa açıldığında sağdaki çubuğa gerek kalmadan tüm sayfanın görünebilmesi, Mevcut durumda sayfanın en altında bulunan bölüm mail adresinin adres ve iletişim bilgileri ile beraber sunulması, Ana sayfada sağ tarafta boş kalacak alana facebook ve twitter ile takip seçenekleri ile site haritası seçeneklerinin konulması, Arka fonun bej veya beyaz, yazıların siyah renkte oluşturulmasıyla sıcaklığın ve okunabilirliğin arttırılması. Tüm öneriler değerlendirilerek ve memnuniyet oranının düşük çıktığı noktaların iyileştirilmesine yönelik olarak taslak bir web sitesi tasarımı gerçekleştirilmiştir. Şekil 3 de verilen tasarımda da görüleceği gibi, Sağocak (20005) ve Karataş (2003) de de önerildiği üzere, sıcak renk tonlarında arka zemin kullanımı, duyuru ve site yönlendirme butonları kontrast renklerde ve uygun büyüklükteki yazı karakterleri ile belirtilmiş olması gibi bir dizi iyileştirme gerçekleştirilmiştir. ġekil 3. ESOGU EM Bölüm web sitesi önerilen ana sayfa görüntüsü 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 77

36 İzleyen çalışmalarda, taslak tasarım üzerinde detaylıca çalışılarak, bölüm web sitesi, uzman görüşlerinden de yararlanılarak, güncellenebilir. Tasarlanan memnuniyet anketler yardımıyla kullanıcıların, mevcut ve önerilen tasarımlar arasındaki memnuniyet ve başarı farkı değerlendirilebilir. Katılımcıların test edilmesi (user testing) yöntemleri gibi yaklaşımlarla, katılımcılara farklı tasarımlar sunulması ve izleyen hipotezler değerlendirilebilir. H1. İyileştirmelerden sonraki web sitesinin istenilen bilgilere erişimi hızlandırdığı H2. İyileştirmelerden sonraki web sitesinin kullanım amaçlarına daha uygun olduğu H3. İyileştirmelerden sonraki web sitesinin kullanıcı memnuniyetini arttırdığı Bir diğer çalışma da aynı amaca hizmet eden (Ör., Türkiye de bulunan yaklaşık 80 EM Bölüm) web sitesinin, belirlenen ergonomi kurallarını ne düzeyde sağladığının kıyaslanması gerçekleştirilebilir. KAYNAKLAR Aydın A.O.,Kurt M., 2002, Bilişim ergonomisi, Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 17, No 4, Bağış, A., 2003, Arayüz tasarımlarının karşılaştırmalı değerlendirilmesinde kullanılabilirlik yaklaşımı, TMMOB Makine Mühendisleri Odası Yayınları, Makine ve Mühendis, Sayı 522, 10s. Erarslan, E., 2005, E-Ticaret web siteleri tasarımının ergonomik açıdan değerlendirilmesi, 11.Ulusal Ergonomi Kongresi, İTÜ İşletme Fakültesi, Aralık 2005, Hefley, B., Morris, J. S., 1995, An introduction to the internet and the World Wide Web, CHI 95 Mosaic of Creativity, May 7-11, Holcomb, R.D., Tharp, A.L., 1991, What users say about software usability, International Journal of Human-Computer Interaction, 3, Karataş, S., 2003, Öğretim amaçlı web sayfası tasarımında renk kullanımı, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23(2), Koç E., 2009, Kansei mühendisliği kullanılarak müşteri odaklı ürün tasarımı: web sayfası tasarımında uygulanması, Doktora tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 183s. Kutlu, H.K., 2006, İnternet sayfa tasarımının kullanıcılar üzerindeki etkisi, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 233s. Murata, A., 2000, Ergonomic and cognitive engineering for robot-human cooperation, Proceeding of the 2000 IEEE International Workshop on Robot and Human Interactive Communication, Neilsen, J., Loranger, H., 2006, Prioritizing web usability, New Riders pres, USA. Reed, P., Holdaway, K., Isensee, S., Buie, E., Fox, J., Williams, J., Lund, A., 1999, User interface guidelines and standards: progress, issues, and prospects, Interacting with Computers, 12, Sağocak, M.D., 2005, Ergonomik tasarımda renk, Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 6(1): Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 78

37 Şengel, E., Öncü, S., 2010, Conducting preliminary steps to usability testing: investigating the website of Uludag University, Procedia Social and Behavioral Sciences, 2, Pekcan, B., 2007, Yazılım ergonomisi ve bir işletme yazılımı üzerine uygulanması, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 83s. EK- ESOGU EM Bölüm Web Sayfası Değerlendirme Anketi Esogü Endüstri Mühendisliği bölümünün internet sitesini ziyaret ettim/ediyorum çünkü... Bölümde öğretim elemanıyım. Bölümde idari personelim. Bölümde öğrenciyim. Bölümün mezunuyum. Bölümü tercih etmeyi düşünüyorum. Kesinlikle Katılıyorum Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum Kesinlikle Katılmıyorum 1. Web sitesi yeterince yalın ve anlaşılır. 2. Web sitesinde siteden nasıl faydalanabileceğime dair yönlendiriciler mevcut. 3. Web sitesi, yüksek kalite çıktı alma standartlarını sağlıyor. 4. Web sitesindeki yazı tipleri kolayca okunabilecek şekilde seçilmiş. 5. Yazılı içerik başlıklar, listeler, numaralandırmalar, tablolar vb. ile daha anlaşılır hale getirilmiş. 6. Yazı ve zemin renkleri okumayı kolaylaştıracak şekilde belirlenmiş. 7. Web sitesi içeriğindeki metinlerde alışkın olunan ve anlaşılır terimler kullanılmış. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 79

38 8. Web sitesinin dili canlı, aktif ve dikkat çekici. 9. Web sitesinde okuduklarım aklımda kalıyor, hatırlama güçlüğü çekmiyorum. 10. Web sitesi yerleşimi, şekil ve metinleri uygun bir şekilde bileştiriyor ve ilgi çekiyor. 11. Tüm şekiller birbiri ile uyumlu. 12. Şekiller web sitesinin anlaşılabilirliğini arttırıyor. 13. Sitenin içeriği ve tasarımı benim siteye giriş amacım için uygun. 14. Web sitesindeki renkler, yazı tipleri ve boyutları birbiri ile uyumlu. 15. Web sitesine ve içeriğine erişim için karmaşık olmayan, görsel temelli bir tasarım sunuluyor. 16. Web sitesinin tümünde, butonlar, renkler ve yerleşim açısından tutarlılık söz konusu. 17. Web sitesinin görsellik açısından bıraktığı izlenim olumlu. 18. Ara yüz kolay anlaşılır bir yapıda tasarlanmış 19. Web sitesinde ihtiyaç duyduğum bilgilere erişirken zorlanmıyorum. 20. Web sitesinde aradığım konuların nerde olduğunu kolayca görebiliyorum. 21. Sayfalar arası geçişlerde zorlanmıyorum. 22. Kendiliğinden açılan (pop-up), çıkmak için kapatmak zorunda kaldığım sayfalara yönlendirilmiyorum. 23. Web sitesi beni istediğim sayfalara yönlendiriyor. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 80

39 24. Bölüm ile ilgili yapmam gereken bazı işleri web sitesi aracılığı ile yapabiliyorum. 25. Web sitesini ihtiyaç duyduğum konularda faydalı buluyorum. 26. Benzer ihtiyaçlarımda web sitesini yeniden ziyaret ederim. 27. Web sitesi kendisinden beklentilerimi karşıladı. 28. Web sitesi potansiyel kullanıcıların ilgisini çekecek şekilde tasarlanmış. 29. Potansiyel kullanıcılar, ilk bakışta web sitesinden faydalanabileceklerini düşünürler. 30. Web sitesi sadece tek bir kullanıcı grubu için tasarlanmamış farklı kullanıcı gruplarını da dikkate almış. 31. Web sitesinin kullanıcı odaklı olma amacı, ana sayfada ve diğer sayfalarda belirgin biçimde yansıtılmış. 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 81

40 PĠLOT ĠġYÜKÜ ĠLE PĠLOT HATALARININ ĠLĠġKĠSĠNĠN ĠNCELENMESĠ Ebru YAZGAN 1, M.Önder ÖZLER 2, Asuman ÖZGER 3 1 Dr., Anadolu Üniversitesi Sivil Havacılık Yüksekokulu Kalite Yönetim Bölümü İki Eylül Kampüsü Eskişehir, e-posta : eyazgan@anadolu.edu.tr 2 Öğrt. Pilot, M.Önder ÖZLER Anadolu Üniversitesi Sivil Havacılık Yüksekokulu Pilotaj Bölümü İki Eylül Kampüsü, e-posta : oozler@anadolu.edu.tr 3 Yrd. Doç. Dr., Anadolu Üniversitesi Sivil Havacılık Yüksekokulu Havacılık Elektrik Elektroniği Bölümü İki Eylül Kampüsü Eskişehir, e-posta ÖZET Hata, insanların anatomik, fizyolojik ve psikolojik yetilerinin sınırlı oluşundan kaynaklanmaktadır. Hatanın nedenleri; yorgunluk, aşırı işyükü olabileceği gibi; kişilerarası yetersiz iletişim, yetersiz bilgi işleme ve yanılgılı karar da olabilir. Pilot hatası ile ilgili kaynaklar incelendiğinde, pilot işyükü ile pilot hataları arasındaki ilişkiyi gösteren araştırma çalışmalarının olduğu görülmüştür. Bu çalışmada pilot işyüküne etki eden bazı faktörlerin, işyüküne etki etmelerinin durumunu açıklayan önemli bir literatür çalışmasına yer verilmiştir. Çalışmadaki pilot işyüküne etki eden faktörler; pilotun becerisi, geri bildirim, sistemin güvenirliliği, görev gereksinimleri, çevresel gereksinimler ve pilotun yorgunluğu olarak ele alınmıştır. Pilot işyüküne etki eden bu faktörlerin pilotun işyükü üzerindeki etkisi uygulamadaki örneklerle açıklanmaya çalışılmıştır. Sonuç olarak; pilotun işyükü çok fazla veya çok az olduğunda hatalar yaptığı görülmüştür. Anahtar Kelimeler : Pilot işyükü, pilot hatası, havacılık THE ANALYSIS OF RELATIONSHIP BETWEEN THE PILOT WORKLOAD AND THE PILOT ERROR ABSTRACT Error is the result of people s limited anatomical, physiological and psychological abilities. As well as fatigue and excessive workload, the causes of error can be inadequate communication between the individuals, improper information processing and decisions that are made by error. When the researches regarding pilot error are examined, it is seen that there are many research works showing the relationship between the pilot workload and the pilot error. In this study, an important literature study explaining the situation of the effects of some factors that affect the pilot workload on pilot workload is discussed. In this study, the factors that affect the pilot workload are addressed as; pilot skill, feedback, system reliability, task requirements, environmental requirements and pilot s fatigue. These factor s affects on 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 82

41 pilot work load are tried to be explained with the examples in the application. As a result; when the pilot s workload is too much or too few, it is seen that the pilot makes errors. Key words: Pilot workload, pilot error, aviation 1. GĠRĠġ Pilot hatası; kabul edilebilir profesyonel performans standartlarını karşılamayan ve/veya bir uçak kazası olasılığını artıran kaza araştırma ekibi tarafından makul bir şekilde dikkate alınabilen pilotun yaptığı herhangi bir görev veya ihmal hareketidir (Walker, 2007). Literatürde uçak kazalarının nedenleri ile ilgili birçok çalışma vardır. Cavcar ve Cavcar (2003) araştırma çalışmasında, 1950 ve 2003 yılları arasında Türk Hava sahasında maksimum kalkış ağırlığı 5700 kg'ın üzerinde olan ticari uçakların tamamen hasarlandığı 37 kaza olduğunu belirtmiştir. Bu kazalardan insan hayatı kaybının olduğu 23 tanesinin nedenleri ile ilgili dağılım Şekil 1' de verilmiştir. ġekil ve 2003 yılları arasında Türk Hava Sahası nda meydana gelen uçak kazalarının oluģum nedenlerinin dağılımı Tablo 1 de dünya çapında yılları arasında meydana gelen ticari uçak kazalarının nedenleri ile ilgili istatistikî bilgiler mevcuttur. Bu çizelge PlaneCrashInfo.com kaza veri tabanı tarafından derlenmiştir. Kaza istatistikleri 10 veya daha az kişiyi taşıyan uçak, askeri uçak, kişiye özel uçak ve helikopterleri içermemektedir. Pilot hatası (hava koşulları ile ilgili), pilot hatasının sebep olduğu fakat hava koşulları olayları tarafından meydana getirilmiş kazaları belirtmektedir. Pilot hatası ( mekanik ile ilgili), pilot hatasının sebep olduğu fakat mekanik arıza tarafından meydana getirilmiş kazaları temsil etmektedir. Diğer insan hatası hava trafik kontrolör hatalarını, uçağın yanlış yüklenmesini, yakıt kirliliği ve yanlış bakım yöntemlerini içermektedir. Sabotaj patlayıcı maddeler, uçağa ateş edip 17.Ulusal Ergonomi Kongresi Ekim 2011 ESKİŞEHİR 83