20 (1), 67-81, (1), 67-81, 2008

Transkript

1 Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi Science and Eng. J of Fırat Univ. 20 (1), 67-81, (1), 67-81, 2008 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma Hasan AKAN, Mehmet Mustafa KORKUT ve Mehmet Maruf BALOS Harran Üniversitesi, Fen Ed. Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Osmanbey Kampusü, Şanlıurfa, Şanlıurfa Balıklıgöl Devlet Hastanesi, Ecza Deposu, Şanlıurfa Yenice İlköğretim Okulu, Eyüpkent, Şanlıurfa hakan@harran.edu.tr (Geliş/Received: ; Kabul/Accepted: ) Özet: Bu çalışma, yılları arasında, Arat Dağı ve çevresinin (Birecik-Şanlıurfa) etnobotanik özelliklerini tespit etmek amacıyla yapılmıştır. Çalışma alanından 49 familya ve 193 cinse ait 299 taksonun 170 sının etnobotanik özelliğinin olduğu tespit edilmiştir. Bunlardan 59 u yem, 33 ü yiyecek, 19 u yakacak, 17 si tıbbi amaçlı, 13 ü zararlı, 8 i süpürge yapımında, 5 i süs bitkisi, 5 i boya, 3 ü oyun amaçlı (çocuklar için) ve 11 i de diğer amaçlarla kullanılmaktadır. Yöre halkı tarafından 33 bitkiye sadece isim verilmiş olup, bu bitkilerin herhangi bir kullanımı bulunmadığı tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Arat Dağı, Birecik, Etnobotanik, Şanlıurfa An Ethnobotanical Study Around Arat Mountain and its surroundings (Birecik, Şanlıurfa) Abstract: This investigation was carried out between the years 2002 and 2004 to determine the ethnobotany of Arat Mountain and its surroundings, located in Birecik, town of Şanlıurfa. In the region, 299 taxa, of which 170 have an ethnobotanical pecularities, belonging to 49 families and 193 genera were determined. It is determined that 59 as a fodder plants, 33 of these plants were used as food, 19 for fuel, 17 for medicinal purposes, 8 in producing broom, 13 of these plants were determined to have harmful effects on animals, 5 as ornamental plants, 5 in dying, 3 in children s games and 11 in other to use. Moreover, 33 taxa had only local names by settlements of the region. and usefulness of these plants weren t reported. Keywords: Arat Mountain, Birecik, Ethnobotany, Şanlıurfa

2 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos 1. Giriş İlkçağlardan günümüze değin insanoğlu kendi yöresinde bulunan bitkilerden farklı amaçlarla, çeşitli şekillerde yararlanmıştır. Önceleri doğadan topladıkları yabani bitkileri kullanmış, sonraları en çok kullandıklarının tarımını yapmışlardır. Halkın özellikle hastalıkların tedavisinde kullandığı bitkileri ele alan araştırmalar çok büyük önem taşımaktadır. Halk ilaçları, uzun yıllardan beri etkileri insanlar üzerinde denenerek günümüze ulaşmıştır. Pek çoğu da bilimsel yönden araştırılmayı beklemektedir. Herhangi bir kullanılışı tespit edilmemiş bitkilerde etken madde aramak yerine, öncelikle yüzlerce yıldan beri halkın yararlı olduğuna inanarak ısrarla kullandığı bitkiler üzerinde çalışmak daha çok verim sağlayacaktır. Bu sayede hem eldeki veriler bilimsel olarak ispatlanır, hem de zaman ve maddi bakımdan kısıtlı imkânlara sahip araştırıcıların bu tarz kayıpları önlenir [1]. Dünyada ilk tarımın yapıldığı bölge olan Güneydoğu Anadolu'da, bugün halk arasında ilaç yapımında kullanılan anason, nane, arpa, meyan kökü gibi bitkisel drogların tedavide kullanıldığı bilinmektedir [2]. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, etnobotanik özellikleri açısından araştırılması gereken bölgelerden biridir. Bölge halkının çoğunluğu, kırsal alanlarda yaşamaları nedeniyle yabani bitkilerle yakından ilgilidir. Araştırma alanı ile ilgili etnobotanik bir çalışma yapılmamıştır. Yaptığımız literatür taramaları sonucunda, bölgede yapılan ilk etnobotanik çalışmalar arasında; Urfa da Doğum Gelenek ve Görenekleri [3], Urfa Folklorik Tıbbından Örnekler ve Modern Tıp Açısından İncelenmesi [4], Urfa ya özgü İlaçlar [5], Urfa da Hastalıkların Tedavi Şekilleri [6], Kanser Hastalığında Tedavi Amacıyla Kullanılan Yöresel Bitkiler [7], Güneydoğu Anadolu Bölgesi Tıbbi ve Aromatik Bitkileri [8], Sindirim Sistemi Rahatsızlıklarında Kullanılan Yöresel Bitkiler [9], İnancın Vatanı Şanlıurfa [10], GAP Yöresindeki Tıbbi ve Endemik Bitkiler [11], GAP Yöresinde Kapari nin Etnobotaniği [12], Şanlıurfa Semt Pazarlarında Satılan Doğal Bitkilerin Etnobotaniği [13], Mardin Sepetleri [14], Şanlıurfa İsotunun Tarihçesi ve Etnobotanik Özellikleri [15], Şanlıurfa Müzikal Enstrümanları [16], Kalecik Dağı nın Etnobotanik Özellikleri [17], GAP Yöresindeki Tıbbi ve Aromatik Bitkiler [18] ve Zeytinbahçe ile Akarçay arasında kalan bölgenin florası ve etnobotanik özellikleri [19] adlı çalışmalar gösterilebilir. Türkiye de farklı alanlarda yapılan birçok etnobotanik çalışma da bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; Türkiye nin Tıbbi ve Zehirli Bitkileri [20], Türkiye de Bitkilerle Tedavi: Geçmişte ve Bugün [21], Yurdumuzun Zehirli Bitkileri [22], Türkçe Bitki Adları Sözlüğü [23], Örenlerin bitkisi Üzerlik (Peganum harmala L.) [24], An Ethnobotanical Study in Central Anatolia (Turkey) [25], Uslusuyla Delisiyle Kenker [26], Etnobotanik Çalışmaları ve Türkiye de Yeni Açılımlar [27], Bodrum Yöresinde Halk Tıbbında Yararlanılan Bitkiler [28], Etnobotanik ve Türk Etnobotaniği [29], Bodrum da Bitkiler ve Yaşam [30] bunlara örnek olarak gösterilebilir. 2. Materyal ve Metot Vejetasyon döneminin başından sonuna kadar, iki yıllık sürede belirli aralıklarla araştırma alanına gidilmiş ve bitki örnekleri toplanmıştır. Toplanan bu bitki örnekleri lokaliteleri ile birlikte gerekli arazi kayıtları yazılarak numaralandıktan sonra herbaryum tekniğine uygun olarak preslenip kurutulmuştur. Bu bitkilerin teşhisinde temel kaynak olarak Türkiye Florası ndan [31], [32], [33] yararlanılmıştır. Bitki örnekleri, Harran Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Herbaryumu nda muhafaza edilmektedir. Etnobotanik çalışma yapılırken, öncelikli olarak alandan toplanarak herbaryum örneği haline getirilen bitki örnekleri kullanılmıştır. Toplayıcı numaraları etnobotanik kullanımlardan sonra verilmiştir. Etnobotanik veriler için 4 ayrı yerleşim yeri (Arat Köyü, Yukarı Almaşar Köyü, Bulutlu Köyü, Güllü Köyü) belirlenerek yöre halkı ile birebir görüşülmüştür. Görüşme sırasında sorulan belli başlı sorular şunlardır: - Yakın çevrede toplanan ve kullanımı olan bitkilerin neler olduğu. - Bitkiye verilen yöresel isimler. 68

3 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma - Bitkiden yararlanma yolları ve kullanım biçimi. - Bitkinin toplanma şekli ve bitkinin hangi kısımlarının toplandığı. - Bitkinin toplanan kısımlarından araziden ne kadar toplandığı. Uygun vejetasyon dönemlerinde birebir görüşülen kişilerle birlikte çalışma alanı gezilerek veriler toplanmıştır. Arazi gezileri yanında, toplanan ve kartonlara yapıştırılarak hazırlanan kuru bitki örnekleri halka gösterilerek bunlardan yararlanıp yararlanmadıkları ve yerel isimleri de sorulmuştur. Birebir görüşülen kişiler; kadınlar, erkekler ve çocuklar olmak üzere üç gruptan oluşmaktadır. Etnobotanik çalışma yapılan yerleşim yerlerindeki bilgi edinilen 74 kişinin (33 kadın, 21 erkek ve 20 çocuk olmak üzere 74 kişi) en önemlileri, en çok bilgi alınanlarının isimleri ve yaşları aşağıda verilmiştir: Arat Köyü; Mustafa Demir (36), Ramazan Demir(33), Fatma Demir (60), Hacı Halil Demir (65), İsmet Aydın(38), Abdullah Aydın (65), Eyüp Çelikoğlu (34), Engin Çelikoğlu (12), Yılmaz Çelikoğlu (18), Nizamettin Ateş (22), Yukarı Almaşar Köyü; Müslüm Yıldırım (42), Adle Yıldırım (70), Ali Yıldırım (50), İbrahim Yıldırım (17), Hüseyin Yıldırım (14), Bulutlu Köyü; Osman Sabır (55), Mehmet Sabır(47), Ali Koç (32), Mehmet Çakmak (42), Sabri Korkmaz (50), İsmail Korkmaz (18), Mikail Korkmaz (15), Sultan Korkmaz (48), Güllü Köyü; Sofi Ahmet Üstündağ (51), Şeh Muhammed Üstündağ (50), Zeliha Üstündağ (45), Ali Üstündağ (9). Etnobotanik çalışma yapılan yerleşim birimlerindeki insanlar genellikle Türkçe, Arapça ve Kürtçe konuşmaktadır. Bitkilere verilen yöresel adlar, halk arasında kullanılan yöresel diller ile yakından ilgilidir. Türkçe bilmeyen özellikle yaşlı kadınların verdikleri yerel isimlerin aslına dokunulmamış ancak anlatılan kullanım biçimleri yöredeki insanların yaptığı çevirilerle, Türkçe olarak verilmiştir. Bu çalışmada, halkın çeşitli amaçlarla yararlandığı bitkilerle ilgili bilgiler tamamen kendi araştırmalarımıza ve derlemelerimize dayanmaktadır. Alanın Coğrafi Konumu: Arat dağı, Birecik in 15 kilometre doğusunda, Şanlıurfa-Birecik Karayolunun kilometreleri arasında yer alan, kuzeyden güneye doğru yaklaşık 7 kilometre uzanan kuzeyde 920 m ve güneyde 870 m yüksekliğinde iki tepe ve bunları ayıran bir vadiden oluşmaktadır. Arat Dağı nın batı girişinde dağdan ismini alan Arat Köyü, kuzeydoğusunda Günışığı Köyü, kuzeybatısında Yukarı Almaşar Köyü, batısında ise Güllü ve Bulutlu köyleri bulunur (Şekil 1). Alanın 920 m olan en yüksek yerinde Arat Radyolink İstasyonu bulunmaktadır. Araştırma alnının konumu 38º 08' doğu boylamları, 37º 03' kuzey paralelleri arasındadır [34]. Bitki coğrafyası açısından değerlendirirsek araştırma alanı İran-Turan floristik bölgesine girer. Davis in kareleme sistemine göre ise araştırılan alan C7 karesine dahildir. 69

4 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos Şekil 1. Araştırma Alanının Coğrafi Haritası 70

5 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma 3. Bulgular Araştırma Alanının Etnobotanik Özellikleri Bitki listesi alfabetik familya sırasına göre verilmiştir. AMARANTHACEAE Amaranthus blitoides S. Wats. Gihaye sıpırge, bostanbozan. Topraküstü kısımları süpürge yapımında kullanılır. Ayrıca bostanların ve bağların gelişmesini engellediği söylenmektedir, Korkut 270 Amaranthus retroflexus L. Bostanlara zarar verdiğinden dolayı bostanbozan olarak adlandırılan bir bitkidir, Korkut 290 AMARYLLYDACEAE Sternbergia clusiana (Ker-Gawl.) Ker-Gawl. ex Spreng. Dağ Soğanı diye adlandırılır, kullanımı saptanamamıştır, Korkut 84 ANACARDIACEAE Pistacia khinjuk Stocks Bıttım ismiyle anılır. Sakızı mide ülserine iyi geldiği gibi çiğnendiği zaman diş ağrısına da iyi gelir. Balmumu zeytinyağı ve fıstık sakızı karıştırılarak merhem yapılır. Zeytinyağı ve balmumu aynı oranda fıstık sakızı bunların yarısı kadar kullanılır. Yaralara ve romatizma ağrısı çeken kişilere dışardan uygulanır. Ayrıca fıstık ağacının dalları yakacak olarak kullanılır, Korkut 260 APIACEAE(UMBELLIFERAE) Eryngium creticum Lam. Çistok diye adlandırılır. Henüz dikeni oluşmadan daha tazeyken yenir. Soyulduktan sonra gövdesi ayrıca yaprakları yenir. Yakacak olarak ta kullanılır. Evlerin ve samanların çevresine hayvanlar gelmesin diye konulur, Korkut 254 Pimpinella eriocarpa Banks et Sol. Meyane olarak adlandırılır. Güzel kokusu nedeniyle toplanmaktadır, Korkut 597 Echinophora tenuifolia L. subsp. sibthorpiana (Guss.) Tutin Meylemok veya çortik olarak adlandırılır. Pekmez yaparken güzel koku vermesi için pekmezin içine daldırılarak karıştırılır, Korkut 666 Turgenia latifolia (L.) Hoffm. Çiçege gevr ya da Karaheci olarak adalandırılmaktadır, kullanımı bilinmemektedir, Korkut 214 ARACEAE Eminium rauwolffii (Blume) Schott var. rauwolffii Zillike Eraba olarak adlandırılır. Zehirli bir bitkidir. Çiçeği dile değerse zarar verir. Koyunlar başka sürülere karışmasın diye, çiçeği, koyunların sırtına sürülerek çıkan boya işaretleme amacıyla kullanılır, Korkut 8 Eminium spiculatum (Blume) Schott var. spiculatum Schott Zillike Eraba olarak adlandırılır. Zehirli bir bitkidir. Çiçeği dile değerse zarar verir. Koyunlar başka sürülere karışmasın diye, çiçeği, koyunların sırtına sürülerek çıkan boya işaretleme amacıyla kullanılır, Korkut 387 Biarum carduchorum (Schott) Engler Zillike Eraba Fıse pire, kurt kulağı olarak adlandırılır, Mayasıl tedavisinde kullanılır. Bunun için yumrusu toz haline getirilerek kuru olarak yara üzerine sürülür. Yumrusu tilki ve kargalar tarafından besin olarak tüketilir, Korkut 302. ARISTOLOCHIACEAE Aristolochia bottae Jaub. et Spach Sıçan Kulağı ve goye deve olarak adlandırılır. Meyveleri döğülür, suda iyice kaynatılır, ayaklar bu suyun içine 20 dakika batırılır ve dinlendirilir. Daha çok ayak yaralarında, şişkinliklerinde ve su toplamalarında kullanılır. Korkut 428 ASTERACEAE (COMPOSITAE) Achillea aleppica DC. subsp. aleppica Yılan pungu. Bu bitkiye yılanın yaklaşmadığı iddia edilmektedir, Korkut 110 Achillea biebersteinii Afan. Yılan pungu. Bu bitkiye yılanın yaklaşmadığı iddia edilmektedir, Korkut 260 Anthemis hyalina DC. Beyaz yoğurt çiçeği. Çayı yapılıp içilir, Korkut 1 Carduus nutans L. subsp. leiophyllus (Petr.) Stoj. et Stef. Kerbeş olarak adlandırılır. Bitki tazeyken, gövde kısmı dikenlerden sıyrılarak yendiği gibi, çiçek tablası (baş kısmı) nın içi de yenir. Hayvan 71

6 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos yemi ve yakacak olarak da kullanılır, Korkut 108 Carlina lanata L. Keygana olarak adlandırılır. Tohumu yakılır. Buğusunun, solunursa dişteki ve ağızdaki yaralara iyi geldiği söylenmektedir, Korkut 262 Centaurea hyalolepis Boiss. Kulindor olarak adlandırılır. Çiçeğinin iç kısmı yenilir, Korkut 531 Centaurea iberica Trev. ex Spreng. Çakırdikeni olarak adlandırılır. Tazeyken gövdesi yenilir, Korkut 436 Centaurea solstitialis L. subsp. solstitialis Keygana dikeni olarak adlandırılır. Ekinlere zararlı bir bitkidir, Korkut 239 Centaurea virgata Lam. Tehli süpürgesi olarak adlandırılır. Toprak üstü kısımları süpürge yapımında kullanılır, Korkut 283 Cirsium vulgare (Savi) Ten. Kefik ya da İstiriy Mişk olarak adlandırılır. Toprak üstü kısımları yakacak olarak kullanılır, Korkut 197 Crepis foetida L. subsp. rhoeadifolia (Bieb.) Celak. Şirok olarak adlandırılır, kullanımı saptanamamıştır, Korkut 499 Filago pyramidata L. Peşi, Dağ Pamuğu ya da Ateş Pamuğu olarak adlandırılır. Kuru çiçeği, ateş yakmak için iki çakmak taşı arasında konularak kıvılcımla tutuşturulur, Korkut 179 Gundelia tournefortii L. var. armata Freyn et Sint. Kenger ya da kereng olarak adlandırılır. Kökü takip eden on santimetrelik gövde kısmı soyularak yemek yapılır. Ayrıca sakızı yapılır. Kökü güneşte bekletilir,saatte bir budama yapılır. Kökünden çıkan süt sakıza dönüşür. Kuruduktan sonra yakacak olarak kullanılır, Korkut 155 Lactuca undulata Ledeb. Eşek marulu olarak adlandırılır. Hayvan yemi, Korkut 615 Matricaria aurea (L.) Schultz Bip. Çiçege zer olarak adlandırılır. Romatizmal ağrılarda çiçekli dalların üst kısımlarının lapası yapılır ve ağrıyan bölgenin üzerine konur.korkut 193 Tragopogon buphthalmoides (DC.) Boiss. var. buphthalmoides. Ağu olarak adlandırılır. Çiçek vermeden, tazeyken kaynatılarak yenir, Korkut 477 Tragopogon pusillus Bieb. Çarik ya da porim olarak adlandırılır. Meyvesi tazeyken yenilir, Korkut 358 Scorzonera laciniata L. subsp. laciniata Parım ya da tulu olarak adlandırılır. Hayvan yemi, Korkut 527 Senecio racemosus (Bieb.) DC. Şiro olarak adlandırılır, kullanımı saptanamamıştır, Korkut 44 Xanthium spinosum L. Devedikeni. Bu bitki eskiden deve yemi olarak kullanılırmış, Korkut 293 Xanthium strumarium L. subsp. cavanillesii (Schouw) d. Löve et P. Dansereau Pıtrak olarak adlandırılır. Yaprakları idrar artırıcı olarak kullanılır., Korkut 647 Xeranthemum annuum L. Tarak çiçeği olarak adlandırılır. Çocuklar kafalarına takıp oyun oynarlar, Korkut 103 BORAGINACEAE Anchusa azurea Miller var. azurea Guriz ya da Dağ Darısı olarak adlandırılır. Hayvanlar tarafından yenmektedir. Çiçekleri tatlı olur. Çocuklar tarafından çiçekleri emilmektedir, Korkut 225 Anchusa azurea Miller var. kurdica (Guşul.) Chamb. Guriz ya da Dağ Darısı olarak adlandırılır. Hayvanlar tarafından yenmektedir. Çiçekleri tatlı olur. Çocuklar tarafından çiçekleri emilmektedir, Korkut 69 Anchusa strigosa Labill. Guriz ya da Dağ Darısı olarak adlandırılır. Hayvanlar tarafından yenmektedir. Çiçekleri tatlı olur. Çocuklar tarafından çiçekleri emilmektedir, Korkut 206 Heliotropium europaeum L. Sütgen olarak adlandırılır. Koyun-keçi yemi olarak kullanılır, Korkut 262 Onosma molle DC. Divankoşk olarak adlandırılır. Meyvesi yenir. Çiçekleri toplanıp emilir. Tatlı bir kıvamı vardır, Korkut 111 BRASSICACEAE (CRUCIFERAE) Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. 72

7 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma Bitki beyaz çiçeklerinden dolayı çiçege gevr olarak adlandırılmaktadır. Bitkinin yaprak ve tohumlarından yararlanılır. Hayvan yemi olarak kullanılır. Ayrıca, taze yaprakları salata olarak taze olarak tüketildiği gibi, yemek yapılarak da tüketilir. Bunun için; yıkanır, doğranır, suda haşlanarak suyu süzülür, salça, biber ve soğanla kavrularak yemeği yapılır. Ayrıca, toprak üstü kısımları, doğrandıktan sonra, salatalık yerine, cacığa katılır, Korkut 58 Peltaria angustifolia DC. Bitkiye gihaye perçif denilmektedir. Halkın verdiği bilgiye göre bu bitkiyi sığırlar yerse sindirim bozukluğuna yol açar, Korkut 128 Sinapis alba L. Herdal, hardal. Yeşil yaprakları yenilir. Özellikle çiğköftenin yanında yenilir. Kadınlar toplarlar, Korkut 45 Sinapis arvensis L. Herdal, hardal. Yeşil yaprakları yenilir, Korkut 53 CAPPARACEAE Capparis ovata Desf. var. palaestina Zoh. Keber. Çiçek tomurcukları toplanıp satılır. Ekonomik değeri olan bir bitkidir. Çiçek tomurcukları yendiği zaman cinsel gücü arttırdığına inanılmaktadır. Bitkinin kökleri ve dalları yakacak olarak ta kullanılır, Korkut 272 Capparis spinosa L. var. spinosa Keber. Çiçek tomurcukları toplanıp satılır. Ekonomik değeri olan bir bitkidir. Çiçek tomurcukları yendiği zaman cinsel gücü arttırdığına inanılmaktadır. Kök ve dalları kuruduğunda yakacak olarak ta kullanılır, Korkut 673 CARYOPHYLLACEAE Dianthus strictus Banks et Sol. var. strictus Dimisok ismi ile bilinir. Çiçeğini, tatlı olduğu için emilir, Korkut 216 Vaccaria pyramidata Medık. var. pyramidata Hişhişiko, Pekpeko. Meyvenin taşıdığı tohumlar kuruduğunda ses çıkardığı için hişhişiko denir, Korkut 613 CHENOPODIACEAE Kochia scoparia (L.) Schrad. Süpürge otu. Toprak üstü kısımları süpürge yapımında kullanılır, Korkut 212 Salsola tragus L. Bu bitkiye belalı ot denilmektedir. Ekinlerin gelişmesini engellediği söylenmektedir. Yakacak olarak ta kullanılır, Korkut 291 CISTACEAE Helianthemum salicifolium (L.) Miller Bitkiye gihaye kimiya ismi verilmiştir. Bulunduğu yerde keme (toprakaltında yetişen bir çeşit mantar- Terfezia boudieri Chatin) nin varlığına işaret eder. İndikatör bir bitkidir, Korkut 397 CONVOLVULACEAE Convolvulus arvensis L. Sarmaşık. Hayvan yemi, Korkut 481 Convolvulus holosericeus Bieb. subsp. holosericeus Tehli süpürgesi olarak adlandırılır. Bitkinin topraküstü kısımları ince ve tel gibi olduğundan tel anlamına gelen bir isimle yöresel olarak tehli olarak adlandırılır ve süpürge yapımında kullanılır, Korkut 218 CYPERACEAE Carex divisa Hudson Zevzir çimeni, At çimeni olarak adlandırılır. Herhangi bir kullanımı yoktur, Korkut 327 DIPSACACEAE Cephalaria setosa Boıss. et Hohen. Zivan olarak adlandırılır, kullanımı saptanamamıştır, Korkut 215 Scabiosa argentea L. Zivan, sipirgeye zer. Toprak üstü kısımları süpürge yapımında kullanılır, Korkut 231 Scabiosa calocephala Boiss. Zivan olarak adlandırılır, kullanımı saptanamamıştır, Korkut 188 Scabiosa persica Boiss. Zivan olarak adlandırılır, kullanımı saptanamamıştır, Korkut 533 Scabiosa rotata Bieb. Zivan. Tadı acıdır, yenmez, tohumları? buğdaya karışırsa ekmeği acı yapar, Korkut 583 EUPHORBIACEAE Chrozophora tinctoria (L.) Rafin. Bistanbozan olarak adlandırılır. Tarladaki bitkinin olgunlaşmasını engeller. Tazeyken yolunursa hayvan yemi olarak kullanılır, Korkut 273 Euphorbia aleppica L. 73

8 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos Haşul olarak adlandırılır. Gövdesi kırılıp çıkan süt küçük göletlere konulursa suyun bulanıklığını giderir. Genellikle dağdan su içmek isteyen çobanlar bu yöntemi kullanırlar, Korkut 614 Euphorbia falcata L. subsp. falcata. var. falcata Haşul olarak adlandırılır.gövdesi kırılıp çıkan süt küçük göletlere konulursa suyun bulanıklığını giderir, Korkut 256 Euphorbia macroclada Boiss. Haşule deva olarak adlandırılır. Develer bu bitkiyi çok severlermiş. 20 yıl öncesine kadar, bu bölgede ekinler develer tarafından sürülürmüş. Gövdesi kırılıp çıkan süt küçük göletlere konulursa suyun bulanıklığını giderir, Korkut 164 Euphorbia macrostegia Boiss. Haşul olarak adlandırılır. Bitki, yeşilken kökünden çekilir. 10 kök bitki bağ (demet) yapılır. Pekmez kaynadığı zaman bitkinin toprak üstü kısmı pekmeze daldırılır. Yarım saat pekmezin içinde pekmezi devamlı karıştırmak suretiyle gezdirilirse pekmeze tat verir, köpüğü yok eder, taşmasını engeller ve pekmezin bulanıklığını giderir. Ayrıca bal arıları bu bitkiyi çok severler. Gövdesi kırılıp çıkan süt küçük göletlere konulursa suyun bulanıklığını giderir, Korkut 301 Euphorbia petiolata Banks et Sol. Haşul olarak adlandırılır. Gövdesi kırılıp çıkan süt küçük göletlere konulursa suyun bulanıklığını giderir, Korkut 543 FABACEAE(LEGUMINOSAE) Alhagi pseudoalhagi (Bieb.) Desv. Hurnif, Çeti. Meyvesi ezilerek yendiği zaman ishali keser. Birecik belediyesindeki çöpçülerin kullandığı süpürgelerin çoğu bu bitkinin toprak üstü kısımlarından yapılmaktadır, Korkut 660 Argyrolobium crotalarioides Jaub. et Spach Collik adıyla anılan bitkidir. Bitkinin meyvesinin içindeki taneler (tohumlar) tazeyken yenir, Korkut 540 Astragalus asterias Stev. ex Ledeb. İstiriy belan adı verilmiş bir bitkidir. Fıstık bahçelerine zararlıdır. Fıstık ağaçlarının gelişmesini engeller, Korkut 633 Astragalus aduncus Willd. Bitki halk tarafından gihaye şin olarak adlandırılmaktadır. Toprak üstü kısımları yakacak olarak kullanılır, Korkut 131 Astragalus gaziantepicus Chamb. et Matthews Guni olarak adlandırılmıştır. Toprak üstü kısımları yakacak olarak kullanılır. Bağ bitkilerinin gelişmesini engeller, Korkut 294 Astragalus hamosus L. Guni olarak adlandırılmıştır. Bitkinin toprak üstü kısımları hayvan yemi olarak kullanılır, Korkut 183 Astragalus lamarckii Boiss. Guni olarak adlandırılmıştır. Yaklaşık 25 yıl önce bölgede kıtlık olmuş ve bu bitkinin kökleri hayvan yemi olarak kullanılmış. Kökler çekiçle ezilerek ineklere yem olarak verilmiş, Korkut 205 Astragalus russelii Banks et Sol. Guni olarak adlandırılmıştır. Kökleri hayvan yemi olarak kullanılır. Toprak üstü kısmı yakacak olarak kullanılır, Korkut 205 Cicer echinospermum P. H. Davis Yonca. Hayvan yemi olarak kullanılır. Bu familyada yem olarak kullanılan bitkilerin tamamına halk tarafından yonca denmektedir, Korkut 586 Coronilla scorpioides (L.) Koch Colban. Hayvan yemi. Ayrıca taze tohumları çocuklar tarafından yenir, Korkut 123 Glycyrrhiza glabra L. var. glabra Meyan, biyan, sus. Yörede kullanımı oldukça eskilere dayanır. Özellikle mide rahatsızlıklarında ve böbrek rahatsızlıklarında yoğun kullanımı vardır. Bitkinin köklerinden elde edilen özsu tedavide kullanılır. Özsu (şerbet) elde edilirken önce bir buz kabı alınır. Buz kabının içinden buz çıkartılır. Temizlenmiş kökler buz kabının içine yerleştirilir. Daha sonra buz ezilmiş kök yumağının üzerine yerleştirilir. Buz, köklerin üzerinde yavaş yavaş erir. Buz eridikten sonra elde edilen karışım temiz bir tülbentten süzülür. Dipte biriken kum tanecikleri ayrıştırılır. Daha sonra sabah aç karna bir su bardağı içilmek suretiyle böbrek ve mide rahatsızlıklarında (ülser, gastrit) kullanılır, Korkut 659 Hedysarum syriacum Boiss. Deveçökerten olarak adlandırılmaktadır. Develerin bir zamanlar yörede yaygın olduğu ve bu bitkinin yaprakları ile meyveleri hayvan yemi 74

9 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma olarak kullanıldığı belirtilmektedir. Korkut 619 Hippocrepis unisiliquosa L. subsp. unisiliquosa Yonca. Hayvan yemi, Korkut 497 Lathyrus cicera L. Collik, colban. Bitkinin meyvesinin içindeki taneler (tohumlar) tazeyken yenir. Hem çiğ hem de pişirilerek yenir. Pişirilirken tuzlanır. Taze yenirken tuzlanmaz, Korkut 153 Lathyrus sativus L. Colkey mara olarak adlandırılmaktadır, hayvan yemi olarak kullanılır, Korkut 549 Lotus aegaeus (Gris.) Boiss. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 608 Medicago lupulina L. Sıtri, asıl yonca. Hayvan yemi, Korkut 118 Medicago minima (L.) Bart. var. minima Yonca. Hayvan yemi, Korkut 569 Medicago noeana Boiss. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 415 Medicago orbicularis (L.) Bart. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 495 Medicago radiata L. Sıtri, asıl yonca. Hayvan yemi, Korkut 189 Medicago rigidula (L.) All. var. rigidula Sıtri, asıl yonca. Hayvan yemi, Korkut 404 Onorbrychis kotschyana Fenzl. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 211 Pisum sativum L. subsp. elatius (Bieb.) Aschers. et Graebn. var. pumilio Meikle Collıkey hatuna. Bitki güzel görünümlü olduğundan hatunlara atfen bu isim verilmiştir. Tohumları tazeyken yenir, Korkut 404. Scorpiurus muricatus L. var. subvillosus (L.) Fiori Yonca. Hayvan yemi, Korkut 168 Trifolium angustifolium L. var. angustifolium Gihaye reş. Hayvan yemi, Korkut 431 Trifolium boissieri Guss. ex Boiss. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 512 Trifolium bullatum Boiss. et Hausskn. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 535 Trifolium leucanthum Bieb. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 556 Trifolium pilulare Boiss. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 448 Trifolium stellatum L. var. stellatum Yonca. Hayvan yemi, Korkut 181 Trifolium tomentosum L. var. tomentosum Yonca. Hayvan yemi, Korkut 559 Trigonella coelesyriaca Boiss. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 405 Trigonella filipes Boiss. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 508 Trigonella monantha C. A. Meyer subsp. monantha Yonca. Hayvan yemi, Korkut 605 Trigonella mesopotamica Hub.-Mor. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 137 Trigonella spruneriana Boiss. var. spruneriana Yonca. Hayvan yemi, Korkut 561 Vicia aintabensis Boıss. et Hausskn. ex Boıss. Collik. Bitkinin meyvesinin içindeki taneler (tohumlar) tazeyken yenir, Korkut 435 Vicia assyriaca Boiss. Sıtri, asıl yonca. Hayvan yemi, Korkut 399 Vicia ervilia (L.) Willd. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 530 Vicia narbonensis L. var. narbonensis Collikey keran. Bitkinin meyvesinin içindeki tohumlar tazeyken yenir, Korkut 447 Vicia palaestina Boiss. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 160 Vicia peregrina L. Yonca. Hayvan yemi, Korkut 509 Vicia villosa Roth subsp. villosa Yonca. Hayvan yemi, Korkut 13 GERANIACEAE Erodium cicutarium (L.) L'herit. subsp. cicutarium Gihaye saat, kulunca. Meyvesi yeşilken koparılır. Tabanından elle tutulur. Meyve saat yönünde döner. Çocuklar oyun amaçlı kullanırlar. Ayrıca tohumu tazeyken yenir, Korkut 409. Geranium dissectum L. Gihaye saat. Meyvesi yeşilken koparılır. Tabanından elle tutulur. Meyve saat yönünde döner. Çocuklar oyun amaçlı kullanırlar, Korkut 470 Geranium tuberosum L. subsp. tuberosum Helilok. Pelgizer, iğnelik. Yumrularının üzerindeki ince kabuk soyularak, çiğ ve taze olarak yenir, Korkut 22 75

10 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos Geranium tuberosum L. subsp. desertisyriacum Davis Sivok, Helilok. Pelgizer, iğnelik. Yumrularının üzerindeki ince kabuk soyularak, çiğ ve taze olarak yenir, Korkut 15 HYPERICACEAE(GUTTIFERAE) Hypericum retusum Aucher Bahtof ya da bantof ismiyle bilinen bir bitkidir. Gölge yapmak için çardakların üzerine konulur. Hayvanlar yediği zaman tüyleri dökülür. Bazı hayvanlar yediği zaman idrarlarından kan gelir. Zararlı yönleri olan bir bitkidir. Ayrıca boğaz iltihaplanması ve diş iltihaplanması olan kişilerde, kaynatıldıktan sonra süzülen suyu gargara olarak kullanılır. Çocukların gözleri ağrıdığında bitkinin yaprakları kaynatılır. Kaynama olurken hasta kişinin başına bir desmal (mendil, havlu) örtülür. 1-2 dakika hasta kişinin gözlerine buhar nüfuz eder.yün boyamada kullanılır. Bitkinin yapraksız dalları 4-5 dakika kaynatılır. Yünlü ip içine daldırılır. Mor kahverengi renk verir. Yünlü ip ile birlikte bitkinin dalları yarım saat kaynatılır, Korkut 317 Hypericum triquetrifolium Turra Bahtof ya da bantof ismiyle bilinen bir bitkidir. Hypericum retusum ile benzer kullanımı vardır, Korkut 652 ILLECEBRACEAE Paronychia kurdica Boiss. subsp. haussknectii Chaudhri Kepek adı ile bilinir, Korkut 238 IRIDACEAE Crocus cancellatus Herbert subsp. damacenus(herbert) Mathew Pivok. Soğanı yiyecek olarak kullanılır, Korkut 668 Crocus pallasii Goldb. subsp. pallasi Pivok. Soğanı yiyecek olarak kullanılır, Korkut 341 LAMIACEAE (LABIATAE) Cyclotrichium leucotrichum (Stapf ex Rech. Fil.) Leblebici Karaçekme. Topraküstü kısımları kurutulup elle ufalanır. Çay gibi demlenerek içilir, Korkut 672 Micromeria congesta Boiss.et Hausskn. ex Boiss. Gihaye paluk, Punge tehta olarak adlandırılır. Öksürük ve solunum hastalıklarında kullanılır. Bir kökünün toprak üstü kısmı kaynatılarak suyu içilir. İyileşinceye kadar içilmeye devam edilir, Korkut 227 Phlomis brugueri Desf. Gubel olarak adlandırılır. Kökü yakacak olarak kullanılır, Korkut 592 Phlomis kurdica Rech. fil. Gubel olarak adlandırılır. Kökünden yakacak olarak faydalanılır, Korkut 554 Salvia russelii Bentham Künceyi beji, yabani küncü, kurdeşk. Tazeyken gövdenin kabuğu soyulur ve yenilir, Korkut 590 Salvia viridis L. Çobandöşeği olarak adlandırılır. Mide sancısı için toprak üstü kısımları kaynatılıp içilir, Korkut 252 Scutellaria tomentosa Bertol. Korku otu. Toprak üstü kısımları kaynatılarak suyu içilir. Korkuya (depresyon) iyi geldiği söylenmektedir, Korkut 219 Stachys mardinensis (Post) R. Mill Kaya Pungu ya da Punge Tehta olarak adlandırılır. Koku yapsın diye tarhana bu bitkinin üzerine serilir. Baş ağrısı için kullanılır. Bitki kaynatıldıktan sonra suyu süzülür. Kınaya katılır. Daha sonra kına yakılır. Genellikle kadınlar tarafından kullanılır, Korkut 191 Teucrium polium L. Tehlik ya da Ververik olarak adlandırılır. Koyunlarda ve insanlarda sindirim rahatsızlıklarına karşı kullanılır. Çiğ olarak ya da çiçekli dalları kaynatılarak kullanılır. Çiçekli dalları kaynatıldıktan sonra dinlendirilir. Şeker hastası tarafından günde bir bardak yemekten sonra içilir. Bu şekilde şekeri düşürdüğüne inanılır. Çok acı olduğu için içilmesi zordur. Buna rağmen bölgede kullanımı oldukça yoğundur.insanlarda kurt düşürücü olarak kullanılır. Üç gün boyunca sabah aç karna, bitkinin çiçekli dalları yenilir.doğum yapmış anneye yemek dokunmuşsa sütü çocuğa dokunmasın diye kaynatılıp içirilir. Süt bebeğe dokunursa yine anneye bu bitki verilir. Sütü temizlediğine inanılır.koyunlarda karın ağrısı olduğu zaman bitki iyice kaynatılıp, suyu şişeye konularak hayvana zorla içirilir, Korkut 170. Thymbra spicata L. var. spicata Eşek zahteri olarak adlandırılır. Mide sancısı için yaprakları kaynatılıp içilir, Korkut 265. LILIACEAE 76

11 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma Allium stamineum Boiss. Sir, Yaban Sarımsağı. Korkut 375 Allium trachycoleum Wendelbo Sir, Yaban Sarımsağı. Korkut 375 Asphodeline brevicaulis (Bertol.) J. Gay ex Baker subsp. brevicaulis. var. brevicaulis. Hınt olarak adlandırılır. Çardakların üzerine konulur. Hayvan yemi ve yakacak olarak kullanılır. Çobanlar değnek olarak kullanır, Korkut 158 Asphodelus aestivus Brot. Hınt olarak adlandırılır. Hayvanlar yerler. Yakacak olarak kullanılır. Çardakların üzerine konulur. Çobanlar değnek olarak kullanır, Korkut 50 Gagea luteoides Stapf Pivoke keva. Güvercin çiğdemi. Soğanını, sadece kuşlar yer, Korkut 334 Gagea reticulata (Pallas) Schultes et Schultes Fil. Pivoke keva. Güvercin çiğdemi. Soğanını, sadece kuşlar yer, Korkut 33 MALVACEAE Alcea striata (DC.) Alef. subsp. striata Hiro ismiyle bilinen bir bitkidir. Solunum hastalıklarında çiçekleri kaynatılıp suyu içilir, Korkut 243 Malva neglecta Wallr Kömeç olarak bilinir. Yaprakları yıkanır, yağda kavrulur. Süzüldükten sonra yenir, Korkut 237 Malvella sherardiana (L.) Jaub. et Spach Kömeç. Toprak üstü kısımları sebze olarak yenir, Korkut 302 MORACEAE Ficus carica L. subsp. carica (All.) Schinz et Thell. Dağ inciri, kerik. Bitkinin meyvesinin sütü, inek sütüne katıldığı zaman yarım saatte peynire dönüşür. Ayrıca bitkinin genç dalları nohut büyüklüğünde kesilerek boyuna kolye şeklinde asıldığı zaman yüzdeki yaraları ve sivilceleri iyileştirdiğine inanılır, Korkut 271. PAPAVERACEAE Papaver arenarium Bieb. Çiçege mamite, gelincik. Çiçeklerin tepallerinden boya çıkar. Bu boya herhangi bir yerde kullanılmaz, Korkut 145 Papaver argemone L. subsp. argemone Bitki bölgede çiçege mamite ve gelincik isimleriyle bilinmektedir. Çiçeklerin tepallerinden boya çıkar. Bu boya herhangi bir yerde kullanılmaz, Korkut 117 PLUMBAGINACEAE Plumbago europaea L. Artoğa olarak adlandırılır. Hamile kalmak isteyen kadınlar bu bitkiyi kullanırlar. Bitkiden 3 4 kök alınır. Bitkinin tamamı kaynatılır. Süzüldükten sonra içilir. Sadece bir ya da iki defa kullanılır. Şu ana kadar bayana etkili olduğu söylenmektedir, Korkut 282 POACEAE Aegilops triuncialis L. subsp. triuncialis Kılçık. Hayvan yemi. Bu familyaya ait yem olarak kullanılan bitkiler genel olarak kılçık diye adlandırılır, Korkut 162 Avena sterilis L. subsp. sterilis Kılçık. Hayvan yemi, Korkut 125 Bromus japonicus Thunb. subsp. japonicus Kılçık. Hayvan yemi, Korkut 182 Chrysopogon gryllus (L.) Trin. subsp. gryllus Kılçık. Hayvan yemi, Korkut 204 Cynodon dactylon (L.) Pers. var. villosus Regel Çayır diye adlandırılır, Korkut 297 Cynosurus effusus Link Mijmijok. Tatlı olan kökü emilir, Korkut 244 Hordeum bulbosum L. Kılçık, Sahte Arpa. Hayvan yemi, Korkut 172 Hordeum murinum L. subsp. leporinum (Link) Arc. var. leporinum Kılçık. Hayvan yemi, Korkut 190 Hordeum murinum L. subsp. glaucum (Steudel) Tzvelev Etnobotanik Özellikleri: Kılçık. Hayvan yemi. Hordeum murinum L. subsp. murinum Kılçık. Hayvan yemi, Korkut 401 Poa bulbosa L. Kılçık. Hayvan yemi, Korkut 71 Triticum aestivum L. Genim, buğda. Buğday samanlarının sapları tezeklere sağlam olsun, dağılmasın diye katılır. Ayrıca bu şekilde tezek daha iyi yanar. Kerpiç tutsun diye kerpiçe de buğday sapları katılır, Korkut 213 Triticum dicoccoides (Koern.) Koern. In Lıtt. Ex Schweinf. Kılçık. Hayvan yemi, Korkut 127 POLYGALACEAE Polygala supina Schreb. 77

12 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos Gihaye sipirge ismiyle anılan bir bitkidir. Toprak üstü kısımları süpürge yapımında kullanılır, Korkut 316 RANUNCULACEAE Adonis flammea Jacq. Bitki kırmızı çiçeklerinden dolayı çiçege sor olarak adlandırılmaktadır, Korkut 101 Delphinium peregrinum L. Bitkiye balıkağzı denilmektedir. Evlerde süs bitkisi olarak kullanılır, Korkut 649 Ranunculus neopolitanus Ten. Bitki sarı çiçeklerinden dolayı çiçege zer olarak adlandırılmaktadır, Korkut 70 ROSACEAE Amygdalus arabica Oliv. Çağilok, behiv, badem. Meyvesi yenir. Tohumu acıdır yenmez, Korkut 311 Amygdalus lycioides Spach Çağilok, behiv, badem. Meyvesi yenir. Tohumu acıdır yenmez, Korkut 30 Crataegus monogyna Jacq. subsp. monogyna Givij, alıç. Meyvesi yenir, Korkut 661 RUBIACEAE Callipeltis cucullaria (L.) Steven Nermik olarak adlandırılır, Korkut 203 Galium bracteatum Boiss. Zımanhung olarak adlandırılır. Ekinlere sarılarak öldürür. Zararlı bir bitkidir, Korkut 138. Galium cassium Boiss. Zımanhung olarak adlandırılır. Ekinlere sarılarak öldürür. Zararlı bir bitkidir, Korkut 65. SCROPHULARIACEAE Verbascum kotschyi Boiss. et Hohen. Meçelik olarak adlandırılır. Bitkinin toprak üstü kısımları damın (evin çatısı) üstüne toprağı tutması ve destek olması için konulur. Nadiren yakacak olarak kullanılır. Haşaratları önlemede kullanılır. Bulunduğu yere böcekler gelmez, Korkut 610 Verbascum orientale (L.) All. Meçelik olarak adlandırılır. Verbascum kotschyi gibi kullanılır, Korkut 217 SOLANACEAE Hyoscyamus niger L. Beng olarak adlandırılır. Tohumları tütünün içine katıldığı zaman, içen kişinin sarhoş gibi olmasına sebep olurmuş. Öç almak için sevilmeyen kişilere içirilirmiş, Korkut 241 Physalis alkekengi L. Hışhış çiçeği. Tohumları ses çıkardığı için bu isim verilmiş, Korkut 259 URTICACEAE Urtica dioica L. Isırgan otu. Her derde deva olarak tabir edilen bir bitkidir. Özellikle tohumları değerlidir. Karaciğer hastalıklarına iyi geldiği iddia edilmektedir. Toprak üstü kısımları kavrularak yemeği yapılmaktadır. Ayrıca şeker hastalığı için yaprakları tohumları yenir. Bölgede rahim kanseri olan bir kadına tohumları yedirilmiş ancak etkili olmadığı söylenmektedir, Korkut 7 VITACEAE Vitis vinifera L. Tıriy ya da asma olarak adlandırılır. Meyveleri ve yaprakları yiyecek olarak kullanılır. Ayrıca yakacak olarak ta kullanımı vardır, Korkut 664 ZYGOPHYLACEAE Peganum harmala L. Bogır ya da üzerlik olarak adlandırılan bir bitkidir. Tohumlarından süs malzemeleri yapılır. Nazar değmesin diye evlere bu süs eşyaları asılır. Ayrıca ölen kişinin yatağının başında tohumlar yakılır. Bu işlemin ölen kişinin ruhunu arındırmak için yapıldığı söylenmektedir, Korkut Tartışma ve Sonuç Alandan 2 yıl boyunca devam eden çalışma sonucu toplanmış 299 taksonun 170 nin etnobotanik özelliği bulunduğu tespit edilmiştir. Bu bitkilerden 59 u yem, 33 u yiyecek, 19 u yakacak, 17 si tıbbi amaçlı, 8 i süpürge yapımında, 5 i süs bitkisi, 5 i boya, 3 ü çocuklar tarafından oyun amaçlı, 11 i ise diğer(pekmez yapımı, yoğurt yapımı, ateş yakmak, çardak (bir çeşit çatı) yapımı, dağdaki suyu berraklaştırmak için, vb.) amaçlarla kullanılmaktadır. 33 bitkiye halk tarafından sadece isim verilmiş olup, bu bitkilerin herhangi bir kullanımı bulunmamaktadır. Ayrıca 13 bitkinin zararlı özellikleri bulunduğu halk tarafından tespit edilmiştir (Şekil 2). 78

13 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma Sadece isim verilenler 38,51% Yem 17,61% Yiyecek 9,85% Yakacak 5,67% Sadece İsim Verilen 9,85% Zararlı 3,88% Diğer 4,18% Süs 1,49% Şekil 2. Çalışma alanındaki bitkilerin etnobotanik özelliklerinin dağılımı Tıbbi amaçlı 5,07% Süpürge yap. 2,39% Boya 1,49% Araştırma alanında yapılan etnobotanik çalışmanın, alana en yakın olan Kalecik Dağı nın Etnobotanik Özellikleri [17] adlı çalışma ile karşılaştırılması Tablo 1 de verilmiştir. Bu çalışma, araştırma alanımıza yakın bir bölgede gerçekleştirildiği için verilerdeki benzerlikler ve farklılıklar önem taşımaktadır. Tablo 1: Arat Dağı ve çevresi ile Kalecik Dağı nın etnobotanik yönden karşılaştırılması Kullanım Amacı Arat Dağı ve çevresi Kalecik Dağı [17] Yem Yiyecek Yakacak 19 5 Tıbbi amaçlı Süpürge yapımında kullanılan 8 5 Boya 5 4 Süs 5 5 Diğer 14 6 Zararlı Sadece isim verilen Toplam Etnobotanik özelliği olmayan Genel Toplam İki bölge karşılaştırıldığı zaman Arat Dağı nda yem olarak kullanılan bitkilerin sayısının oldukça fazla olduğunu görmekteyiz. Bu durum hayvancılığın Arat Dağı nda yoğun olarak yapıldığını ve önem arz ettiğini göstermektedir. Yiyecek olarak tüketilen bitkilerin sayısı hemen hemen eşit olmakla birlikte yakacak olarak kullanılan bitkilerin Arat Dağı nda, Kalecik Dağı na göre daha fazla olduğu görülmektedir. Ayrıca Kalecik Dağı nda tıbbi amaçlı kullanılan bitkilerin sayısının fazla olduğu göze batmaktadır. Alanda, bitkilerin zenginliği ve yemeklerde kullanımı oldukça yaygındır. Etnobotanik verilerin toplandığı yerleşim yerlerinin birbirine yakın olması dolayısıyla, bu yörelerdeki halkın bitki kullanımı açısından fark oluşturmamaktadır. Yöre halkı bunların hepsini 79

14 H.Akan, M. M.Korkut ve M. M. Balos tanıyor, biliyor ve gerektiği biçimde kullanıyor veya uzak duruyor. Yöre halkı çevresindeki otsu bitkileri, genellikle ilkbaharda ve taze iken kullanmaktadır. Yöre halkının, doğal bitkilerden, en önemli yararlanma şekilleri; gıda, çay, baharat olarak ve hastalık tedavisinde kullanmadır. Yöre halkı bitkileri; mide rahatsızlığı, öksürük giderici, nefes açıcı, balgam söktürücü, baş ve diş ağrıları, çıban açıcı, mayasıl tedavisi, idrar söktürücü, soğuk algınlığı, insan ve hayvan ishali, kalp ve damar tıkanıklıkları ve romatizmal ağrılar gibi hastalıklarda tedavi amacıyla kullanmaktadırlar.. 5. Kaynaklar 1. Sadıkoğlu, N., Cumhuriyet Dönemi Türk Etnobotanik Araştırmalar Arşivi, İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 75 s, Asil, E., ve Şar, S., Mezopotamya Uygarlıklarında Eczacılık, Ankara Ecz. Od. Bült., 6(3): 74-77, Nahya Z., Urfa da Doğum Gelenek ve Görenekleri, Türk Folklor Araştırmaları, Şanlıurfa, s.73-80, Erdemir, AD., Urfa Folklorik Tıbbından Örnekler ve Modern Tıp Açısından İncelenmesi, İstanbul, Çini, M., Urfa ya Özgü İlaçlar, Harran Dergisi, Şanlıurfa, 19: 6-7, Işıkoğlu, K., Urfa da Hastalıkların Tedavi Şekilleri, Türk Folklor Araşt., 259: 5869, Yücecan, S., Kanser Hastalığında Tedavi Amacıyla Kullanılan Yöresel Bitkiler, Beslenme ve Diyet Dergisi, 17: , Özel A., Güneydoğu Anadolu Bölgesi Tıbbi ve Aromatik Bitkileri, GAP I. Tarım Kongresi, Şanlıurfa, s , Yücecan, S., Sindirim Sistemi Rahatsızlıklarında Kullanılan Yöresel Bitkiler, Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 6: , Kürkçüoğlu, C., Şanlıurfa: Land of Faith. A Şanlıurfa Governership Cultural publications, Printed by Tisamat Basım Sanayii, Ankara, Saya, Ö., GAP Yöresindeki Tıbbi ve Endemik Bitkiler, Türkiye Çevre Vakfı, Yayın No: 143, Önder Matbaa, Ankara, Akan, H., Aslan, M., Eker, İ., Capparis L. (Kapari) Cinsinin GAP Bölgesindeki İşlenmesi, 80 Araştırma alanında yaptığımız etnobotanik çalışma sonucu alanın etnobotanik özellikleri büyük oranda tespit edilmiştir. Bu çalışma, ülkemizin etnobotanik bilgilerine katkı sağladığı kanaatindeyiz. Teşekkür Arazi çalışmalarımız boyunca misafirperverliklerini yakından gördüğümüz yöre insanına, Dr. Fusun Ertuğ a ve HÜBAK a (proje No: 481) teşekkür ederiz. İhracatı ve Son Populasyon Durumu, Ot Sist Bot. Dergisi, 11 (1): , Akan, H., Aslan, M., ve Balos, MM., Şanlıurfa Semt Pazarlarında Satılan Doğal Bitkilerin Etnobotaniği, Ot Sistematik Botanik Dergisi, 12 (2):43-58, Akan, H., An Ethnobotanical Investigation on the Baskets of Mardin, IVth International Congress of Ethnobotany (ICEB 2005), İstanbul. p.55, Akan, H., ve Aslan, M., A Folkloric and Ethnobotanical Research on Şanlıurfa Isot, IVth International Congress of Ethnobotany (ICEB 2005), İstanbul, p.15, Akan, H., Aslan, M. and Balos, MM., An Assesment of Hand-Made Musical Instruments in Şanlıurfa, IVth International Congress of Ethnobotany, İstanbul, p Akan, H., Aydoğdu, M., and Korkut, MM., An Ethnobotanical Research of the Kalecik Mountain Area. IVth International Congress of Ethnobotany (ICEB 2005), İstanbul, p Akan, H., Aslan, M., ve Balos, MM., GAP Yöresindeki Tıbbi ve Aromatik Bitkiler, TBAG/Ç.SEK/22 Nolu Proje sonuç raporu, 136s, Balos, MM., Zeytinbahçe ile Akarçay arasında kalan bölgenin Florası ve Etnobotanik Özellikleri, Harran Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa, 204s, Baytop, T., Türkiye nin Tıbbi ve Zehirli Bitkileri, İstanbul Üniversitesi Yayınları, No; 1039, İstanbul, Baytop, T., Türkiye de Bitkilerle Tedavi: Geçmişte ve Bugün, İst. Üniv. Yay. No: 3255, İstanbul, Seçmen, Ö. ve Leblebici, E., Yurdumuzun Zehirli Bitkileri, EÜFF Kit. Seri No.103, İzmir, 1987.

15 Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma 23. Baytop, T., Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, (1997). 24. Ertuğ, F., Örenlerin Bitkisi Üzerlik (Peganum harmala L.), Bilim ve Teknik Dergisi 374: 88-90, Ertuğ, F., An Ethnobotanical Study in Central Anatolia (Turkey), Economic Botany 54(2): , Ertuğ, F., Uslusuyla Delisiyle Kenker, Bilim ve Teknik Dergisi, 419: 94-95, (2002). 27 Ertuğ, F., Etnobotanik Çalışmaları ve Türkiye de Yeni Açılımlar, Kebikeç Dergisi, 18: , Ertuğ, F., Bodrum Yöresinde Halk Tıbbında Yararlanılan Bitkiler, 14. Bitkisel İlaç Hammaddesi Toplantısı, Bildiriler, Başer, KHC. ve Kırımer, N. (Eds.), Mayıs 2002, Eskişehir, Yıldırımlı, Ş., Etnobotanik ve Türk Etnobotaniği, Kebikeç Dergisi, 17: , (2004). 30. Tuzlacı, E., Bodrum da Bitkiler ve Yaşam, Ali Rıza Baksan Güzel Sanatlar Matbaası A.Ş., İstanbul, Davıs, PH. (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 1-9, Edinburgh: Edinburgh University Pres, Davıs, PH., Mill, R. R., and Tan, K., (eds.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, (supplement 1), vol.10, Edinburgh: Edinburgh University Pres, Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T. ve Başer, KHC., Flora of Turkey and the East Aegean Islands (supp. 2), vol.11, Edinburgh:Edinburgh University Pres, Bengisu, M., Urfa ilinin Coğrafyası, Garanti Matbaası, Şanlıurfa,