24.2 Yatırımlarla İlgilenenler, Karşılaştıkları Bazı Zorluklar ve Portföy Kavramı

Transkript

1 24. MENKUL KIYMETLERE YATIRIM 24.1 Yatırım Yatırım, maddi veya manevi 1 çıkar, kâr, kazanç sağlamak için önceden yapılan harcama olarak tanımlanabilir. Yatırım bir kerede yapılabileceği gibi, çeşitli zamanlara da yayılabilir. Aynı durum, yatırım getirisinin tahsil edilmesinde söz konusudur. Yatırım, sahip olunan paranın değerini kaybetmesi tehlikesinden korunma veya ödünç para ile yatırım yaptıktan sonra 2 borcu faizi ile birlikte geri ödeyip kâr etme gibi çeşitli amaçlarla yapılabilir. Yukarıda verilen tanımlamada, "herhangi bir yerde değerlendirilen paranın", "yatırım" olarak adlandırılması için gerekli olan sürenin belirtilmediğine dikkat edilmelidir. Bunun sebebi, özellikle sermaye piyasasında, yatırımdan bahsetmek için gerekli olan süre konusunda farklı görüşlerin olmasıdır. 3 Bu noktada, paralarını örneğin 1 gün için "kâr edilmesi beklenen kıymette değerlendirenlerin" (iyi bir tanımlama olmamasına karşın "Borsada günlük oynayanların) "yatırım" yapıp yapmadıkları sorusuna bir cevap vermek zorlaşmaktadır. Özellikle sermaye piyasasına yöneltilen yatırımların üzerinde durulacağı bu bölümde, yatırımların çeşitli kesimlerce yapılması, izlenmesi ve sona erdirilmesi aşamalarında ilgililere yardımcı olmak amaçlanmıştır. Bu yapılırken, konuyla ilgilenenlerin düşünüş ve davranışlarını yönlendirmekten kaçılmış, olayları geniş bir bakış açısından incelemenin yararı belirtilmiştir Yatırımlarla İlgilenenler, Karşılaştıkları Bazı Zorluklar ve Portföy Kavramı Yatırımlarla ilgilenenler, sadece kendi veya diğer kişi/kuruluşların tasarruflarını (diğer bir deyişle "fonlarını") değerlendirenler veya değerlendirmeyi düşünenlerle sınırlı değildir. Sermaye piyasasında danışmanlık, aracılık gibi çeşitli konularda hizmet verenler, özel ve kamu sektöründeki çeşitli kuruluşlar, alternatif piyasalarla ilgilenenler ve basın da yatırım konusuyla bir hayli ilgilidir. Sermaye piyasasında işlem gören ve çeşitli özelliklere sahip yatırım araçlarını (geçici süreyle veya vadeleri gelinceye kadar) elde tutabilme imkanı karşısında, yatırımla ilgilenenleri verilmesi zor kararlar bekler. Yatırımcının değişik zamanlardaki farklı ihtiyaçları ve gelecekteki olayların belirsizliği, karar vermeyi zorlaştıran etkenlerdendir. Amacın kâr etme olduğu her yatırımda, üstlenilmesi gereken riskler olduğu ve bu risklerin portföy (portfolio) oluşturularak bir ölçüde azaltılabileceği, yatırım dünyasında iyi bilinen bir gerçektir. Bu noktada "portföy"ün kelime anlamını ilgilenenler için vermek yararlı olacaktır; Portföy, "sahip olunan varlıkların ister aynı, isterse farklı 4 özelliğe sahip en az iki kıymete yatırılması sonucu oluşan toplam değer"dir. Portföy ile ilgili son derece önemli bir konu ise çeşitlendirmedir.(diversification) Bahsedilen konulara ileride detaylı olarak değinilecektir Potansiyel Yatırım Miktarının Belirlenmesi Yatırım ister bir kişi, isterse bir kuruluş için yapılsın, en önemli ve ilk başta belirlenmesi gereken konu, potansiyel yatırım miktarıdır. Yatırılabilecek varlık toplamı, yatırımın özünü oluşturur ve yatırımın her aşamasında alınacak kararları etkiler. Bu miktarı belirleyecek tek kişi aslında yatırımcıdır. Yatırım danışmanları ile yatırımcının çevresindeki kişilerin de bu konuda bir ölçüde etkili (daha doğrusu yönlendirici) olabileceği unutulmamalıdır. 1 Topluluk içinde prestij kazanma veya kendini herhangi bir şirketin ortağı hissetme amacıyla yapılan yatırımlar gibi. 2 Yatırımda kullanılan tüm paraya sahip olunmaması veya bu miktara sahipken borç almayı tercih etme nedeniyle. 3 Yatırımı gerçekleştirmeden önceki karar verme sürecinin uzunluğu, bu aşamada yapılanlar ve fon değerleme işleminin ne kadar zaman için yapıldığı gibi çeşitli etkenler sebebiyle. 4 Hisse senedi, tahvil, hazine bonosu gibi. 524

2 Yatırım danışmanı ve portföy yöneticileri, yatırımcı ile ilk tanışmalarında (süre yeterliyse) aşağıdaki konularda bilgi edinmelidir. Yatırımcının; Mesleği, iş güvencesinin olup olmadığı, Önemli gelirleri, 5 bunların sürekliliği, (miktarı, nerelerden veya kimlerden, ne sıklıkta aldığı) Yatırım için ayırdığı para miktarı, (İleriki tarihlerde ek yatırım yapılması düşünülüyorsa, bu konuya da değinilmelidir.) Yatırımı ne kadar süre için yapmak istediği ve hangi durumlarda sona erdirmeyi düşündüğü, Bakmakla yükümlü olduğu kişilerle yakınlık derecesi, bu ilişkinin tahmini süresi, Yaşı ve sağlık durumu, sağlık masraflarını karşılayan bir kuruluşun 6 olup olmadığı, (Aynı konular yatırımcının bakmakla yükümlü olduğu kişiler için de söz konusudur.) Arabası, evi, arsası olup olmadığı, bunların sigortaları varsa kapsamı, Aylar itibariyle ödemekle yükümlü olduğu vergileri, İleriki tarihlerde yapması gereken olağandışı harcama, masraf veya giderleri ile ödemesi gereken borç ve senetleri hakkında bilgi, (aylar itibariyle) Risk alma, risk taşıma derecesi ve süresi, (Bu konu yatırımcıya direkt olarak sorulduğunda, iyi bir cevap alınması pek olası değildir.) Yatırımı yapmak ve izlemek için gerekli olan bilgi ile beceriye sahip olup olmadığı, daha önce aynı kıymete yatırım yapıp yapmadığı, Geçmişte ve günümüzde hangi yatırım araçlarına yatırım yapmış olduğu, Yatırımın çeşitli aşamalarında 7 ne gibi durumlarda kendi başına karar vermeyi istediği, kendisine en az ne sıklıkta, hangi durumlarda haber verilmesini istediği, 8 Her yatırım aracının kimde saklanmasını istediği, Yatırım yapma nedeni, (anaparanın değerini kaybetmemesi, çeşitli dönemlerde elde edilecek kazancın en az ne kadar olmasını istediği, buna ne zaman ihtiyaç olacağı) konularında bilgi edinilmesi sonucu, hem yatırımcının gerçek istekleri daha iyi karşılanabilir, hem de potansiyel yatırım miktarı daha iyi bir şekilde belirlenebilir Yatırımcının Aydınlatılması Yatırımcı ile ilgilenen yatırım danışmanı veya portföy yöneticisi, bu bilgileri edindikten sonra, yatırımcıyı aşağıdaki konularda mutlaka aydınlatmalıdır; Yatırım yapılması düşünülen kıymet veya kıymetler için alım ve satımda komisyon ödenmesi gerekiyorsa, hesaplama yöntemi, Fon yönetimi varsa, bu hizmet için asgari bir para limiti olup olmadığı, fon yönetimi ücretini hesaplama yöntemi, hangi durumlarda alındığı, 9 alım-satımda ödenen komisyonun bu hizmete dahil olup olmadığı, Yatırımcının portföyü yönetilirken veya yatırımcıya tavsiye verilirken hangi analiz yöntemlerinin kullanıldığı, bu analizlerin kimlerden ve hangi tarihlerde sağlandığı, analizin sürekli olarak yapılıp yapılmadığı, Yatırım yapılan kıymetten elde edilecek çeşitli kazançların vergiye tabi olup olmadığı, Kuruluşun yatırım yapılan kıymetler için yatırımcıya en az ne sıklıkta rapor verdiği, bu raporların neleri içerdiği, 10 5 Maaş, ikramiye, kira geliri ve alacaklar gibi. 6 SSK, Emekli Sandığı, özel bir kuruluş sandığı veya bir sigorta şirketi gibi. 7 Yatırımın gerçekleştirilmesi, izlenmesi ve sona erdirilmesi aşamalarının hepsinde. 8 Yatırım yapılan her kıymetin piyasa değerinin belli bir oranda artması veya azalması, rüçhan hakkı kullanımı, bedelsiz hisse senetlerinin alımı, temettü tahsili, kupon ödemeleri, itfa, genel kurul toplantısı (oy kullanma) gibi durumlarda ne yapılmasını istediği. 9 Fon yönetiminde yatırımcıya sağlanan net kazanç, belli bir yüzdenin altında kaldığında, fon yönetim ücreti alınmaması yatırımcının avantajınadır. 10 Raporlarda, yatırım yapılmamış olan kıymetlere (diğer bir deyişle alternatif yatırım araçlarına) ait bilgilere de yer verilmesi son derece yararlıdır. 525

3 Kuruluşun hangi kıymetler için hizmet verdiği, her kıymet için en az ne kadarlık paraya sahip olunmasının istendiği, Yatırımcı ile ilgilenecek olan kişi veya kişilerin eğitimleri, sorumlu oldukları konular, iş tecrübeleri, mevcut iş yükleri, 11 Kuruluş ile yatırımcı arasında bir sözleşme imzalanmışsa içeriği. Yatırımcının, aracı kuruluştan fon yönetimi talep ettiği durumda, kendisine her alım-satımda haber verilmesi veya kendisinden onay alınması, bu konuyla yetkili kılınan kişi açısından bir hayli zahmetli ve zaman kaybettiren bir işlem olarak görülebilir. Yatırımcının bu istemi, fonu yönetenlerin karar ve davranışlarının kontrol edilmesi açısından son derece yararlıdır. Yatırımcının alım ve satımlar için onay istemi olmadığı durumlarda, yatırımcıya belirli zamanlarda ulaştırılan bilgilerin iyi incelenmesi gerekir. 12 Potansiyel yatırım miktarı çeşitli kişilerce, bir veya birden fazla kıymete yönlendirilirken, yatırımcının çeşitli zamanlardaki istek ve ihtiyaçlarının tam olarak karşılanması en önemli konudur. Yatırıma başlarken belirlenen istek ve ihtiyaçların ve bunların zamanlamasının değişebileceğini unutmamak gerekir İdeal Yatırım Kavramı Herkes için uygun olan bir yatırımdan veya geri ödeme planından bahsetmenin mümkün olmadığını iyi bilmemize rağmen, (gerçek hayatta var olmasa da) "ideal" olarak tanımlayabileceğimiz yatırımın özelliklerini belirtmeye çalışalım. Bir veya birkaç kıymete yönlendirilen paranın satın alma gücünün en azından sabit kalması, Yatırım yapılan her kıymetin piyasa değerinin artması, Yatırım devam ederken elde edilen gelirin; * İstenmeyen olaylar gerçekleşse bile devam etmesi, * Dönemsel olarak farklılık göstermemesi, * Satın alma gücünün azalmaması * Mümkün olduğunca yüksek olması, Yatırım yapılan kıymetin vadesinin, portföyde tutma süresi bakımından yatırımcının isteklerine uygun olması, Yatırım yapılan kıymetin, yatırımcının isteği dışında ihraç eden kuruluş tarafından erken itfa ile karşılaşmaması, Yatırım yapılan kıymetler satın alınırken veya satılırken zorluklarla karşılaşmayacak özellikte olması, portföyde çeşitlendirme yapmak için uygun olması, Yatırım yapıldıktan sonra, (sermaye arttırımları, temettü taksili, kupon ödemesi, itfa dışında) kıymetlere zaman ayırma ihtiyacının olmaması, bu konuda herhangi bir endişe duyulmaması, olmaması, Yatırım yapılan kıymetlerin likit olması, piyasa değeri üzerinden satılabilmesi, Alım ve satımda ödenen komisyonların mümkün olduğunca az olması, Yatırım yapılan kıymeti ihraç eden kuruluşun yönetim, finansman, satış kadrosu vs. olarak sağlam, konusunda lider, ekonomik durgunluktan etkilenmeyen, ürettiği mal/hizmetlere her zaman talep olan, yüksek kâr marjı ile çalışan özelliklere sahip olması. İdeal yatırım kavramı, potansiyel yatırım miktarının yönlendirmesinde etkili olan portföy yöneticileri ile müşteri danışmanlarının yatırımcı gözü ile hareket etmelerine yardımcı olacaktır. 11 Yönettikleri toplam fon miktarı, müşteri sayıları vs. 12 Alım ve satımın tümüyle fon yöneticisine bırakıldığı uygulamalarda (discretionary services), aracı kuruluşun komisyon gelirini arttırmak amacıyla, sık alım-satım yapması sonucu, yatırımcının portföyünün erimesi (churning) tehlikesini gören sermaye piyasasını gözetmekle yükümlü kuruluşlar, bu tür bir suistimali önlemek için belirli düzenlemeler getirmişlerdir. SPK'nın yayınladığı ilgili Yönetmelik'te bu konuya değinilmiştir. 526

4 24.6 Potansiyel Yatırım Miktarının Yönlendirilmesi Her yatırım aracına ne kadar veya ne oranda yatırım yapılacağı ise karar verilmesi gereken diğer bir konudur. Yatırım araçlarının farklı özelliklere sahip olması sebebiyle, yatırım yapılırken üslenilen çeşitli riskler bu aşamada kesin olarak ortaya çıkacaktır. Yatırım araçları arasındaki dağılımın belirlenmesinde yapılan araştırma ve analizler, yatırımın sonucunu etkileyecektir. Örneğin, bir sanayi şirketinin hisse senedini satın almayı düşünen yatırımcının, ortağı olacağı şirket hakkında aşağıdaki konularda bilgi sahibi olması son derece yararlıdır; Şirketin ana sözleşmesi (İmtiyazlı hisse senetleri, kâr dağıtımı gibi yatırımcı açısından önemli olan maddeler) Şirketin içinde bulunduğu sektörün özellikleri (sektör içindeki konum, yurt içi ve yurt dışı rekabet, üretilen malların çeşitliliği) Üretimde kullanılan maddeler ile üretilen ürünlerin kullanıldığı sektörlerin günümüzdeki özellikleri, gelecek için beklenti (hem arz, hem de talep bakımından) Şirketin dönemsel olarak etkilenip etkilenmediği Şirketin çeşitli zamanlardaki mali tabloları 13, mali oranları, kârı, temettü dağıtım yöntemi ile bedelli ve bedelsiz sermaye arttırımları (zamanlama, miktar veya oran olarak) Şirketin ihraç etmiş olduğu kıymetlerin işlem gördükleri piyasadaki (hem günümüzde, hem de geçmişteki) durumu, ihraç miktarları (Bunu yaparken yatırım yapılması düşünülen hisse senetleri piyasasını da unutmamak gerekir.) Şirketin yönetimi, (işçiler, sendika ve hükümetle ilişki) Şirketin ortakları arasında önemli paya sahip olanlar, Şirketin fabrikalarının yerleri, üretim kapasiteleri, kapasite kullanım oranları Şirketin ürünlerini pazarlama stratejisi, dağıtım kanalları, Şirketin yatırımları, Şirketin kendini yenilemek için patent, know-how gibi satın alma veya araştırma gibi konulara yönelip yönelmediği, Şirket hakkında basında yer alan haber ve yorumlar, Şirketin çeşitli medyalara verdiği reklamlar Yatırımcı, Portföy ve Çeşitlendirme Yatırımcılar çeşitli şekillerde davranırlar. Kimi yatırımcı riski göze alır, yatırımlarını tek bir kıymete yönlendirir. İngilizce'de "put all your eggs in one basket and watch that basket" şeklinde ifade edilen bu davranış biçimi, tek bir kıymete yönlendirilen yatırımın, sürekli olarak iyi bir şekilde izlenmesini gerektirir. Kimi yatırımcı ise, daha ihtiyatlı davranıp farklı özelliklere sahip kıymetlere yatırım yaparken, "yumurtaları aynı sepete koymama" (Don't put all your eggs in one basket) kuralını elinden geldiğince uygular. Yatırımcı, bu davranış biçimiyle, bir "portföy" oluşturmuş ve yatırım yaptıktan sonra, "istenmeyen sonuçlarla karşılaşma olasılığı" olarak tanımlayabileceğimiz "risk"lerin bazısından kurtulmuştur. Burada da, oluşturulan portföydeki kıymetlerin izlenmesi gerekmektedir ama, tek bir varlığa yatırım yapan kişiye göre daha az dikkat etmek genellikle yeterlidir. Bahsedilen "portföy" kelimesinin tanımını bir kez daha verelim; Portföy, sahip olunan varlıkların ister aynı, isterse farklı 14 özelliğe sahip en az iki kıymete yatırılması sonucu oluşan toplam değerdir. Bu noktada "çeşitlendirme" (diversification) olarak bilinen yöntemden bahsetmek yararlı olacaktır. Çeşitlendirme; - Farklı sektördeki şirketlerin hisse senetlerinin alınması, - Farklı şirketlerin hisse senetlerinin alınması, 13 Bu tabloların bağımsız dış denetlemeden geçip geçmediği, geçmişse hangi denetim standardına göre hazırlandığı. 14 Hisse senedi, tahvil, hazine bonosu gibi. 527

5 - Farklı bölgelerdeki (örneğin farklı ülkelerdeki) şirketlerin hisse senetlerinin alınması, - Farklı özelliğe sahip yatırım araçlarının alınması (hisse senedi, tahvil gibi) 15 - Yatırım ortaklığı, holding ve diğer yatırım şirketlerinin hisse senetlerinin veya yatırım fonu katılma belgelerinin alınması, - Çeşitli ürünleri olan şirketlerin hisse senetlerinin alınması, - Geçmişte fiyatları birlikte ve aynı yönde hareket etmeyen şirketlerin hisse senetlerinin alınması sayesinde gerçekleştirilebilir. Ayrıca bazı kişiler, hisse senedi piyasasındaki dalgalanmaları düşünerek alımlarını bir kerede değil, belli bir zaman içinde gerçekleştirerek çeşitlendirme yaparlar. 16 Çeşitlendirme; (a) Mevsimsel, (b) Sektöre özel, (c) Ortağı olunan şirkette, istenmeyen olayların gerçekleşmesi durumunda, karşılaşılabilecek bazı zararlardan korunmayı sağlar. Çeşitlendirmenin dezavantajları ise şunlardır; - Yatırım araçlarının yönetiminde karşılaşılan problemler artar. - Her yatırım aracı için yapılması gereken analiz artar. - Alım-satımda ödenen komisyon artar. - Kâr etme olasılığı azalır. Çeşitlendirme yaparken, toplam portföy değeriyle yakından ilişkisi olan, yatırım yapılan kıymet miktarına özellikle dikkat edilmelidir. Kıymetlere yatırım yaptıktan sonra, itfa, temettü ödemesi ve sermaye arttırımı gibi son derece önemli konular dışında, kıymetlerin işlem gördüğü piyasaları da izlemek gerekecektir. Sayılan sebeplerden dolayı, gerekenden çok çeşitlendirmenin 17 yararı değil, zararı da olabileceği unutulmamalıdır Yatırım, Portföy Oluşturma veya Portföy Yönetimi Stratejilerinin Bazısı Satın Al ve Elde Tut Stratejisi (Buy and Hold Strategy) Yatırım stratejilerinin en basitidir. Yatırımcının istek ve ihtiyaçlarına uygun bir veya birkaç kıymetin seçilmesi ile başlar. Stratejide amaç, yatırım yapılan kıymetlerin elde tutma sürelerinin istenene eşit olmasıdır. Yatırım yapıldıktan sonra, bu süre sonuna kadar herhangi bir alış veya satış yapılmaması, stratejinin "pasif portföy yöntem"lerinden biri (passive portfolio management) olarak sayılmasına yol açar. Elde tutma sürecinde, piyasadaki fiyatların düşmesi durumunda dahi alış veya satış yapılmaz. Bu stratejinin değiştirilmiş şekli ise, yatırım yapıldıktan sonra, daha makul getiri elde edileceği düşünülen kıymetler bulunduğunda, bu yatırım aracına yönelmektir ki, bu pasif yönetim stratejisinin özünü bozar. Stratejide, piyasadaki mevcut yatırım araçlarından hangisinin seçileceği ve alım-satım zamanlaması konusunda bir açıklık bulunmamaktadır. Bu konular yatırımcının bilgi ve becerisine bırakılmıştır. Elde tutma süresi içinde, alım ve satımın sadece bir kez yapılması sebebiyle, stratejide ödenen komisyon azdır. 15 Bu çeşitlendirme İngilizce'de "diversification by type" olarak adlandırılır. 16 İngilizce'de "diversification over time" veya "diversification by time" olarak adlandırılan bu çeşitlendirme yöntemi, ileriki sayfalarda "Maliyeti Ortalama Stratejisi" (Dollar-Cost Averaging) başlığı altında anlatılan uygulamanın benzeridir. 17 İngilizce'de gerekenden çok çeşitlendirme, "over-diversification" olarak adlandırılır. 528

6 Endeks İçerikli Fon Stratejisi 18 "Endeks içerikli fon" (indexed fund) oluşturmak ise, diğer bir portföy yönetim (daha doğrusu oluşturma) stratejisidir. Bu stratejide, endeks kapsamındaki hisse senetlerine, endeks içindeki ağırlıkları korunarak yatırım yapılır. Böylece piyasayı temsil ettiği varsayılan endekse eşit bir getiri elde edilmesi kesinlik kazanır. Aslında, ileride anlatılacak nedenlerden dolayı, endeks ile fonun getirileri arasında ufak bir sapmayla paralellik sağlanacaktır. Oluşturulan portföye yatırım yaptıktan sonra, herhangi bir alım-satım işlemi yapılmaması, stratejinin pasif portföy yönetimlerinden biri olarak sayılmasına yol açar. Endeks içerikli fonların, genellikle "Etkin Piyasa Teorisi"ne (Efficient Market Theory) inanan kurumsal yatırımcılar tarafından oluşturulduğu gözlenmektedir. Bu strateji, uzun dönemde endekslerden daha iyi getiri elde edilemeyeceği 19 ve endekslerin tüm piyasayı aynen yansıttığı varsayımına dayanır. 20 Endeks içerikli fonların oluşturulması, ilk kez hisse senetleri için düşünüldüğü için, yukarıda sürekli olarak bu yatırım aracından bahsedilmiştir. Buna karşın günümüzde, sabit getirili yatırım araçları (dolayısıyla bunlardan hesaplanan endeksler) için de aynı mantıkla portföy (bond index fund) 21 oluşturulması söz konusudur Maliyeti Ortalama Stratejisi (Dollar Cost Averaging)23 Yatırımcı tarafından belirlenen aralıklarla (aylık, 24 üç aylık, yıllık gibi) piyasanın durumuna bakılmaksızın hisse senetlerine uzun bir süre boyunca hep aynı miktarda (örneğin her ay $ 1.000) para yatırma esasına dayanır. Ülkemizdeki enflasyon oranı göz önüne alındığında para miktarını TL 18 Ayrı başlık altında anlatılsa da, endeks içerikli fonlar da bir "satın al ve elde tut stratejisi"dir. 19 Bu şekilde düşünen kişiler, piyasanın üzerinde getiri elde edilmesinin ("to beat the market" durumunun) mümkün olmadığına inanırlar. 20 Portföye, endeksteki hisse senetlerinin tümünün aynen (endeksteki ağırlıklarla) alındığı "endeks içerikli fon stratejisi", İngilizce'de "complete replication" veya "full replication" metodu olarak adlandırılır. Bu metod kullanılarak oluşturulan fona Türkçe'de "endeksin aynen temsil edildiği fon" denilebilir. "Complete replication" metodu, endeks kapsamındaki hisse senedi sayısı fazla ise veya bu yönteme göre oluşturulacak porftöy değeri yatırımcı için çok yüksek olduğunda pek tercih edilmez. Bunun yerine, endeks kapsamındaki hisse senetleri içinden, bazı kriterlere göre seçim yapılır. "Endeksin kısmen temsil edilmesi" olarak tanımlayabileceğimiz bu yönteme İngilizce'de "partial replication" adı verilir. Bu yöntemde amaç, özellikle portföy oluştururken ödenen komisyonlar ile sonraki yönetim giderlerini azaltmaktır. Kısmen temsil yönteminin iki çeşidi vardır; a) "Stratified sampling" metodunda, endeksi genel olarak temsil edeceği düşünülen hisse senetleri, çoğunlukla sektör ve piyasa değerleri dikkate alınarak şeçilir. b) "Optimization" yönteminde ise, şirketlerin geçmişteki kârları, büyüme oranları gibi etkenlere bakılır. Endeksi genel olarak temsil edeceği düşünülen portföy, matematiğe dayalı bir bilgisayar algoritmi (mantık dizisi) ile oluşturulur. "Optimization" yönteminde amaç, oluşturulan portföy ile endeksin, hisse senedi seçiminde dikkate alınan değişkenlerden aynı yönde ve oranda etkilenmesi ve beklenen getiri oranlarının aynı olmasıdır. Endeksin kısmen temsil edildiği yöntemlerde (özellikle "optimization"da) geçmişteki veriler ile geleceği tahmin etmeye çalışma, en çok eleştirilen noktadır. Kısmen temsil yönteminde, portföy hangi yöntemle oluşturulursa oluşturulsun, getiri oranının endeks ile tutarlı olup olmadığı belirli aralıklarla test edilmelidir. 21 Sermaye piyasasındaki endekslerin hisse senetlerinden, sabit getirili kıymetlerden veya her ikisinin karışımından oluşması ve Dünyada farklı bölgeler için çeşitli endekslerin hesaplanması, endeks içerikli fonların kullanım alanlarını arttırmaktadır. 22 Endeks kapsamlı fon stratejisinin değişik bir uygulaması ise İngilizce'de "core and satellite" veya "indexactive" olarak adlandırılan uygulamadır ki, bu yöntemde portföyün bir bölümü endeks içerikli iken (pasif yönetim), kalanı aktif bir şekilde (portföy oluşturulduktan sonra, fon yöneticisinin yapacağı alım-satımlarla) yönetilir. Bu tip portföyler, endeks içerikli fonlardan biraz daha fazla risk üstlenerek, buna uygun getiri bekleyen yatırımcılar tarafından tercih edilir. 23 Bu strateji, formül planları (formula plans) olarak bilinen mekanik yatırım kurallarından biridir. 24 Günümüzde, her ay 100 Dolar kadar tasarruf edebilen küçük yatırımcıları düşünen Amerika'daki bazı yatırım fonu yöneticileri, "Monthly Investment Plans" adı altında bu stratejiyi uygulamaktadır. 529

7 yerine, bu yöntemin orijinalinde olduğu gibi ABD Doları olarak uygulanması daha doğrudur. 25 Bu strateji, fiyatı çok yüksek olan bir malı, taksitle ödeme yaparak elde etmeye benzetilebilir. Uzun dönemli bir düşünce ile yatırım yapılmasını gerektiren bu strateji, satın alınan hisse senetlerinin, ortalama maliyetlerinden daha yüksek bir fiyatla satılacağı varsayımına dayanır. Maliyeti ortalama stratejisinde, yatırım dönemi boyunca, sürekli olarak aynı hisse senedinin satın alınması gerekmez. Farklı hisse senetleri ile portföyün çeşitlendirilmesi ve üslenilen risklerin bir ölçüde azaltılması sağlanabilir. İstenmeyen hisse senetlerinin elden çıkarılıp, yeni hisse senetleriyle değiştirmesi de mümkündür. Bu strateji ile yönetilen portföylerde, fiyatı çok dalgalanan hisse senetleriyle daha fazla kâr etme olanağı vardır. Risk almayı sevmeyen yatırımcıların, bu tür hisse senetlerinden kaçınması ve çeşitlendirmesi çok iyi yapılmış portföye sahip olmaları yararlıdır. Stratejinin avantajları olarak şunlar sayılabilir; a) Satın alınan hisse senetlerinin ortalama maliyetleri, piyasada oluşan fiyatların ortalamasından düşük olacaktır. b) Uzun bir süre boyunca, küçük paralar ödeyip büyük bir portföye sahip olunacaktır. c) Yatırımcı, fiyatlar çok yüksek iken, çok sayıda ve yüksek maliyetle hisse senedi alma tehlikesinden korunmuştur. Bunun sebebi, stratejinin belirli aralıklarla hisse senedi satın alınmasına dayanmasıdır. d) Hisse senedi piyasasında meydana gelebilecek düşüşler, hisse senedi satın alma zamanına denk düştüğü takdirde, yatırımcı, portföyün değeri azaldığı için üzülmemelidir. Çünkü böyle bir durumda, portföye düşük maliyetle hisse senedi alım imkanı doğar. Maliyeti ortalama stratejisini uygulayacak olan yatırımcının karşılaşacağı bazı zorluklar da vardır. a) Yatırımcının, para yatırma kuralını düzenli olarak, uzun yıllar boyunca uygulaması zordur. Yatırımcının tasarruf için ayırdığı paranın, yatırım zamanı geldiğinde hazır olması gerekir. b) Yatırım zamanı geldiğinde, yatırımcı yeterli paraya sahip olmasına rağmen, söz konusu stratejiye sadık kalmak istemeyebilir. Yatırımcının, piyasadaki fiyatları yüksek olarak algılaması sonucu, hisse senedi satın almaması veya alım zamanı gelmemişken alıma geçmesi, yatırım stratejisinin özünü bozacaktır. Tasarruf için ayrılan paranın acil ihtiyaçları karşılamak için kullanılması veya diğer yatırım araçlarına yönlendirilmesi de istenmeyen davranışlardır. c) Yatırım zamanı geldiğinde, hisse senedi seçimi söz konusu olduğu halde, bu konudan bahsedilmemesi stratejinin açık olmayan bir noktasıdır. d) Yatırımcının uzun süredir oluşturduğu portföyü, tasfiye etme ihtiyacı doğduğunda, hisse senedi piyasasındaki fiyatların düşük olması durumunda, istenmeyen sonuçlarla karşılaşılabilir. Bunun için, portföydeki hisse senetlerinin satışlarına, paraya ihtiyaç olmadan önce başlanılmalı, satıştan elde edilen para, likit yatırım araçlarında geçici süre için değerlendirilmelidir Sabit Para Miktarı Stratejisi (Constant Dollar Plan) 26 Bu strateji, portföydeki hisse senetlerinin para birimi olarak hep aynı kalması prensibine dayanır. (Piyasadaki fiyatlar ne olursa olsun, toplam Dolarlık hisse senedine sahip olma kuralı) Hisse senetlerine ayrılmayan para miktarı ise, tahvil ve benzeri yatırım araçlarına yatırılır. Sabit para miktarı stratejisinde, portföydeki hisse senetlerinin toplam piyasa değeri, yatırımdan önce belirlenen miktarla (2.000 Dolarla) karşılaştırılır. Farklılık gözlendiğinde, portföyde gerekli düzenlemeler yapılır. 25 Yatırımcı ABD Doları yerine, değerini nisbeten koruyan diğer bir para birimini de dikkate alarak, bu stratejiyi uygulayabilir. TL cinsinden yatırım içinse, ilk kez yatırılan paranın, sonraki enflasyon oranlarını dikkate alarak, gelecek dönemlerdeki eşdeğerinin bulunması mümkündür. 26 Bu strateji, formül planları (formula plans) olarak bilinen mekanik yatırım kurallarından biridir. 530

8 Buna göre; a) Portföydeki hisse senetlerinin piyasa değeri, önceden belirlenen para miktarının (2.000 Doların) üzerine çıktığında; portföydeki hisse senetlerinin değerini yeniden Dolara çekmek için, bazı hisse senetleri satılır. Elde edilen para tahvillere yatırılır. b) Hisse senedi piyasasında oluşan fiyatların düşmesi sonucu, portföydeki hisse senetlerinin değeri Doların altında kaldığında ise; gerekli miktarda tahvilin satılıp, elde edilen paranın hisse senetlerine kaydırılması gerekir. Bu stratejide, portföydeki hisse senetlerine endekslenmiş bir alım veya satım işlemi söz konusudur. Portföydeki hisse senetlerinin değeri yükseldiğinde, otomatik olarak satış yapılması, kârın kasaya aktarılmasını sağlar. Bu durumda, yatırımcının yüksek fiyattan hisse senedi almasının engellenmesi, stratejinin diğer bir avantajıdır. Sabit para miktarı stratejisinde, portföydeki hisse senetlerinin değer kazanmaması durumunda, hisse senetlerinden beklenen kâr elde edilmeyecektir. Dolayısıyla, hisse senedi piyasası yükselmişken, kâr edilmemesi mümkündür. Bu durum, portföye alınacak hisse senetlerinin seçiminin önemini belirtmektedir. Sabit para miktarı stratejisini uygulayacakların, şunlara dikkat etmesi gerekir; a) Yatırıma başlamadan önce belirlenen ve daha sonraki aşamalarda sabit kalacak olan hisse senetlerinin toplam piyasa değeri bir hayli önemli bir konudur. Bu stratejide, yatırım ilk kez yapıldığında, fiyatların makul bir seviyede (ne çok yüksek, ne de çok düşük) olması gerekir. b) Bu stratejide, hisse senedi yatırımlarından kâr edebilmek için, fiyatların makul olarak adlandırılan seviyenin üzerine çıkması ve altına düşmesi gerekir. Fark büyüdükçe kâr miktarı da artar. Fiyatlarda sürekli olarak ister artış, isterse azalış trendi olduğunda, yöntemin iyi sonuç vermesi beklenemez. c) Yöntemde hisse senetleri dışında tahvillere ne kadar yatırım yapılması konusu yatırımcıya bırakılmıştır. d) Son derece önemli olan alım-satım zamanlaması konusu da pek açık değildir. Yatırımcının fonun değerini belirli aralıklarla gözden geçirmesi veya sadece belirli bir yüzde aşıldığında alım-satım yapılabilir. e) Hisse senedi seçimi için herhangi bir açıklama getirilmemiştir Sabit Oran Stratejisi (Constant Ratio Plan) 27 Sabit oran stratejisinde, portföydeki hisse senetleri ile tahvillerin, piyasa değerleri arasındaki oranın sürekli olarak aynı kalması sağlanır. (1 YTL'lik hisse senedine karşın, 1 YTL'lik tahvil gibi; diğer bir deyişle piyasa değeri olarak % 50 hisse senedi, % 50 tahvil tutma gibi) Bu stratejide, portföydeki hisse senetlerinin piyasa değerinin artması sebebiyle, yatırımcının uygun bulduğu denge (% 50 - % 50 gibi) bozulduğunda, gerekli miktarda hisse senedi satılır ve elde edilen kâr tahvillere yatırılır. Tam tersi durumda ise, dengeyi yeniden sağlamak için gerekli miktarda tahvil satılır, elde edilen kâr hisse senedine yatırılır. Yatırımcının ilk başta belirlediği oranı (örneğin % 50 - % 50 dağılımını) sağlamak, bu stratejiyi uygulayacak kişinin davranış tarzıdır. Bu stratejide, yatırım yaptıktan sonra, ek parayı yatırıma ilave etmek kolayca gerçekleştirilir ve yönetimsel sorunlarla karşılaşılmaz. Bunun sebebi stratejide, miktar yerine hisse senedinin tahvile oranı kullanılmasıdır. Stratejide en önemli konu, yatırıma başlangıç zamanıdır. Bu konuda herhangi bir açıklama getirilmemiştir. İlk yatırımın, hisse senedi fiyatları makul seviyede iken yapılması, hisse senetlerinden elde edilecek kârı etkileyecektir. 27 Bu strateji, formül planları (formula plans) olarak bilinen mekanik yatırım kurallarından biridir. 531

9 Gelecekteki Yükümlülükleri Karşılama Stratejisi Fonu yönetilen kişi veya kuruluşun, önemli giderleri, harcamaları veya ödenmesi gereken borçlarının, yatırımdan elde edilecek gelirle karşılanması söz konusu olabilir. Bunun için, belirli zamanlarda, yerine getirilmesi gereken yükümlülüğe eşit miktarda paranın elde edileceği bir portföy oluşturulmalıdır. Bu amaçla kurulan portföyler daha çok tahvil ve benzeri yatırım araçlarına dayalıdır. Portföye alınacak olan yatırım araçlarının özellikle vadeleri, dikkat edilmesi gereken bir noktadır. İngilizce'de "dedicated portfolio" olarak bilinen bu portföy tipi, daha çok emeklilik fonları tarafından tercih edilir. Bu portföy yönetim tekniği, "matched funding" olarak da adlandırılır Analiz Yöntemlerine Dayanan Stratejiler Sayılan stratejiler dışında, piyasada yatırım yapar veya portföy yönetirken, temel analiz, teknik analiz ve kantitatif analiz yöntemlerinden birinin veya birkaçının uygulandığını da belirtmek gerekir. Temel analizciler, ilgilendikleri şirketlerin hisse senetlerinin "gerçek değeri"ni (intrinsic value) hesaplayıp, piyasada oluşan fiyatlarla karşılaştırırlar ve buna göre alım-satım kararı verirler. Bir hisse senedinin gerçek değeri, şirketin mali tablolarındaki kalemlerin, şirket yönetiminin, geçmiş dönemdekine ek olarak özellikle gelecekteki kâr ve temettü rakamlarının ve çeşitli risklerin incelenip yorumlanması sonucu bulunur. Teknik analiz yöntemini uygulayanlar ise, geçmişte piyasada oluşmuş çeşitli verileri (özellikle fiyat, miktar veya endeksi) kullanarak geleceği tahmin edip, kısa dönemde fiyat artışından kazanç elde etmeyi amaçlar. Yurt dışında, sermaye piyasalarında kullanılan kantitatif analiz yöntemini kullananlar ise, matematiğe ve istatiğe dayalı tekniklerle, hangi kıymete ne oranda yatırım yapacaklarını belirleyerek, kazanç sağlamayı amaçlar Hisse Senedi Piyasasında Yatırımcılar ile Spekülatörlerin Uyguladıkları İlginç Yöntemler, Bazı Tanımlamalar Hisse senedi piyasasında, kişiye özel kural veya yöntemlerle gerek alım-satım, gerekse yatırım yapanlar vardır. Doğrulukları herkesçe kabul edilmese de, Wall Street'te bir hayli popüler olan bu basit ama ilginç kural veya yöntemlerden bazısı ilgilenenler için aşağıda verilmiştir; * Alım-satım zamanlaması, hangi hisse senedinin alınıp satıldığından daha önemlidir. (When to buy and sell is more important than what to buy and sell.) * Önemli olan hisse senedine ödediğiniz para değil, satın aldığınız andır. (It is not the price you pay for a stock, but the time you buy it that counts.) * Hisse senedi alırken doğru karar vermek, satışta karşılaşılan sorunların yarısını çözer. (Buying right solves half of your selling problems.) * Her zaman piyasa içinde bulunmaya gerek yoktur. Elinizde hisse senedi tutmadığınız anlar da olabilir. (There is no need to be always in the market.) * Sık sık hisse senedi değiştirmekten kaçının. (Avoid too-frequent switching.) * Gün içinde, aynı hisse senedinde alım ve satım yaparak kâr etme yöntemini uygulamayın. (Do not day trade.) * Sahip olduğunuz hisse senedini hiçbir zaman kutsal bir varlık gibi görmeyin. (Never put a halo around a stock.) 28 Bu portföy yönetim tekniği, çeşitli kitap ve yayınlarda "cash matching", "immunization" ve "horizon matching" olarak adlandırılan uygulamaları kapsar. 532