OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU

Transkript

1 OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU

2 OTTO 239 MAK GRUP MEDYA PRO. REK. YAY. A.Ş. KAVRAM HARİTALARI / DİNLER TARİHİ 01 DİNLER TARİHİNİN 100'ü Hüseyin Yılmaz DİNLER TARİHİNİN Editör: Bülent Akot Son Okuma: Mehmet Aknar Redaksiyon: MAK Grup Redaksiyon Ekibi Grafik Tasarım ve Uygulama: TAVOOS Baskı: Ertem Bas. Yay. Dağ. San. Tic. Ltd. Şti. ISBN Sertifika No: Hüseyin Yılmaz İletişim Adresleri Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/ Çankaya Ankara tel.-faks: otto@ottoyayin.com facebook.com/otto.yayinlari twitter.com/ottoyayin

3 HÜSEYİN YILMAZ 1962 yılında Ankara da doğdu de Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ni bitirdi yılında Van da Anadolu lisesinde öğretmen olarak göreve başladı. Daha sonra bu görevinden ayrılarak 1993 yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü ne Dinler Tarihi araştırma görevlisi olarak katıldı. Aynı üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü nde yaptığı Mitsel Bilgi ve Öğretimi başlıklı teziyle yüksek lisansını (1995), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde yaptığı Gelenekselci Yaklaşımlar ve Dinsel Gerçekliğin Doğası başlıklı teziyle de doktor ünvanını aldı (2002) yılında doçent oldu yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Anabilim Dalı nda profesörlük kadrosuna atandı yılında Din İşleri Yüksek Kurulunda görevlendirildi. Daha sonra Diyanet İşleri Başkanlığı Dış İlişkiler Genel Müdürlüğünde Dinler ve Kültürler Arası İlişkiler Daire Başkanlığını yürüttü Yılında Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu üyeliğine atanan Hüseyin Yılmaz hâlen bu görevini sürdürmektedir. Evli ve üç çocuk babasıdır.

4 Önsöz Dinler Tarihi, bir bilim dalı olarak tarihiyle birlikte dinlerin karşılaştırmalı incelenmesini, özünü ve yapısını anlamayı hedef alan bir bilim dalı olarak ortaya çıkmıştır. Bu bakımdan Dinler Tarihi, dinlerin tarihî tezahürü yanında kutsal yapıları, dinî kuralları, dindarlık şekilleri, manevi tecrübeleri ve kurumları gibi dinî hayatın yapısına yönelik bütün unsurları içine alan geniş bir bilim dalıdır. Bütün bu alanlara yönelik her dinde geniş bir kavram dünyası vardır. Dolayısıyla her dinî dünyayı derinden kavramanın yolu bu kavramsal çerçeveyi kendi bağlantıları içerisinde anlamaktan geçmektedir. Bilindiği gibi gelmiş geçmiş bütün toplumlarda dinî bir yapının bulunduğu görüşü bütün din tarihçileri ve antropologların hemfikir olduğu bir konudur. Öte yandan günümüzde de dinler varlığını korumaya devam etmektedir. Zira insanların, Bu dünyaya neden geldik?, Varoluşumuzun anlamı nedir?, Nereye gideceğiz? ya da Ölüm bir yok oluş mudur? gibi kadim varoluşsal temel soru ve sorunlara ancak dinler cevap vermiştir ve vermeye de devam etmektedir. Bu bakımdan dinlerin ortadan kalkacağına dair öngörüler hiçbir zaman gerçekleşmemiştir. Dinler Tarihi, başlangıçtan günümüze bütün dinlerin, mitolojilerin, dinler içindeki farklı eğilimlerin incelendiği çok geniş bir alan olarak görülmüştür. Her ne kadar adında tarih kelimesi geçse de bir tarih bilimi olmaktan çok dinlerle ilgili bütün konulara yoğunlaşan bir bilim dalıdır. Özellikle günümüzde, dinlerin tarihini araştırmaktan çok yaşadığımız dünyadaki yeri, yapısı, insanlara manevi olarak ne gibi kazanımlar sağladığı gibi konular daha da öne çıkmaktadır. Öte yandan her din içerisindeki farklı yorumlar ve bu yorumlara dayalı olarak ortaya çıkan yeni yapılanmalar giderek önem kazanmaya başlamıştır. Dolayısıyla bu kadar geniş bir alanda araştırma yapan bir bilim dalında öne çıkan ilk yüz kavramı seçmek oldukça güç olmaktadır. Diner Tarihi yeni bir bilim olmakla birlikte kısa sürede ortak bir kavram çerçevesi oluşturmayı başarmıştır. Bu çalışmada öncelikle Dinler Tarihinin ortak kavramları seçilerek açıklanmaya çalışılmıştır. Öte yandan bugün dünyamızda yaşayan büyük dinlerin temel kavramları da bu yüz kavram içeresinde değerlendirilmeye çalışılmıştır. Kavram seçiminde özellikle bütün dinlerde ortak olarak kullanılan kavramlara öncelik verilmiş ve bu yaklaşım kitabın omurgasını oluşturmuştur. Bu kavramların birçoğu her ne kadar her dinde farklı izah edilse de ortak kavramlardır. Karşılaştırmalı dinler alanında yapılan çalışmalar da araştırmacılara bu kavramları daha iyi anlamak açısından yeni imkânlar kazandırmıştır. Kavramların seçiminde ve açıklanmasında, dinî literatüre yabancı geniş kitleler için kolay anlaşılır bir rehber niteliğinde olması hedeflenmiştir. Bu bakımdan mümkün olduğu kadar sade ve anlaşılır bir dil kullanılmaya özen gösterilmiştir. Öte yandan bu kitap Dinler Tarihine yeni başlayan öğrenciler açısından da günümüzde sık kullanılan kavramlara aşina olabilecekleri kolay okunan ve anlaşılabilen bir yaklaşımla yazılmıştır. Kavramların ele alındığı ilk sayfada kısa tanımlamalara dayalı açıklamalar yapılmıştır. İkinci sayfada ise kavram çoğu kere konuyla ilgili literatürden de yararlanılarak daha geniş şekilde işlenmiştir. Bu sayfada özellikle gerekli olduğu durumlarda kutsal metinlerden doğrudan alıntılar yapma yoluna da gidilmiştir. Bazı kavramların açıklanmasında herhangi bir kaynağa başvurmadan doğrudan alanla ilgili genel bilgiye dayalı izahlarla yetinilmiştir. Dinler Tarihinde birçok kavramın açıklanması çok farklı yaklaşımların birlikte değerlendirilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu gibi durumlarda kavramın bütün Dinler Tarihi literatüründeki birikime bağlı olarak özetlenmesi gerekmektedir. Bu durumda birçok kaynağa dayalı değerlendirmelerle konuyu geniş çerçevede ele almak bu eserde izlenen yaklaşım açısından uygun bulunmamıştır. Çünkü burada her kavramın kısa ve net şekilde açıklanması hedeflenmiştir. Öte yandan çoğu kere istenilen çerçevede konuyu ele alan bir kaynak bulmak mümkün olmamaktadır. Bu durumda madde, Dinler Tarihi birikiminin ortaya koyduğu genel çerçeveye dayanılarak özetlenmiştir. Bu yaklaşım, okuyucunun daha kolay anlamasına katkı sağlayacak bir imkân olarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın yararlı olasını diliyorum. Hüseyin Yılmaz Ankara

5 Dinler Tarihi History of Religion Dinler Tarihi, bütün dinleri kendine özgü araştırma yöntemleriyle inceleyen bir bilim dalıdır. Öncelikle dinlerin tarihini inceleyen bir bilim dalıdır. Ancak daha çok dinleri inanç, ibadet, hukuk ve ahlak alanlarındaki özellikleriyle tanıma ve tanımlamayı hedefler. Aynı zamanda dinî kurumlar da bu bilim dalının araştırıma alanına girer. Dinler Tarihi insanlığın başlangıcından günümüze kadar gelmiş geçmiş bütün dinleri inceler. Bugün yaşamayan ancak tarihî ve arkeolojik araştırmalarda ortaya çıkan dinlerle ilgili de araştırmalar yapılmaktadır. Bu araştırmalarda dinlerin ortaya çıkışı, gelişimi ve diğer dinlerle etkileşimiyle birlikte mezhepleri de ele alınır. Dinler Tarihi, dinleri bağımsız ve tarafsız araştırma iddiasında olan bir bilimdir. Geleneksel dünyada her din mensubu diğer dinlere kendi bakışa açısından yaklaşmaktaydı. Dinler Tarihi dinlere kendine özgü bazı yöntemlerle tarafsız yaklaşmayı amaç edinen bir bilim dalı olarak ortaya çıkmıştır. Son zamanlarda fenomenolojik yöntemin Dinler Tarihi araştırmalarında öne çıkmasıyla, dinlerin kendi anlam dünyalarına nüfuz etmeye yönelik bir yaklaşım ağırlık kazanmaya başlamıştır. (Yılmaz, 2003: 15) 11

6 Kutsal Sacred Dinlerde, en yüce varlıkla bağlantısı nedeniyle değerli bulunan şeylerdir. Bunlar inanç, değer, kitap, varlık, kurum gibi her şeyi kapsayacak şekilde ifade edilebilir. Kutsalın doğal ya da dünyevi olanın ötesinde olan şeklinde tanımlandığı da olmuştur. Çünkü en yüce olanla bağlantısı çerçevesinde değerlendirilen her varlık ve oluş bu yönüyle bir olağanüstülük, gizem ve hayranlıkla karşılanmış olmaktadır. Geleneksel dünyada her şeyin kutsal olarak değerlendirilebildiğine tanık olmaktayız. Zira mutlak varlıkla bağlantılı olarak değerlendirilme bu sonucu doğurmaktadır. Dinsel bir deneyimi olanlar için, doğanın tümü kendini kozmik kutsallık olarak açığa çıkartma yeteneğine sahiptir. Evrenin tümü, bütünü itibariyle bir kutsalın tezahürü haline dönüşebilir. (Eliade, 1991: X) Bir din, kutsalı, yani insanüstü anlamı taşıyan nesneleri tecrübe etme yollarıyla ilgili bir sistemdir. Kutsalın mahiyeti iki açıdan anlaşılabilir. İlk etapta o, bir şeye yerleştirilen tabiatüstü bir değerdir. İkincisi o, insanların kendisiyle karşılaşmış olduklarını hissettikleri bir güçtür. (Paden, 2008: 101) 13

7 Tanrı God Dinlerde kendisine inanılan en yüce varlıktır. Tanrı; yaratıcı, evrene düzen veren, insanların kaderi üzerinde hâkim, güçlü bir varlık olarak her dinin merkezinde yer alır. Bütün dinlerde farklı şekillerde anlaşılmakla birlikte Tanrı inancı ortak bir paydadır. Tanrı, insanın algı dünyasının ötesinde bir varlık olarak kabul edilmektedir. Bu yönüyle somut kavramlarla Tanrı nın tanımlanmasında güçlük çekilmektedir. Çünkü bir yönüyle O, tanımlanamaz, sınırsız varlık olarak görülmektedir. Tanrı en üstün metafizik güç olarak tanındığında her şeyden aşkın (tenzihi) mutlak varlık olarak kabul edilir. Böyle bir durumda tanımlanamaz, dile dökülemez, sınırsız özellikleriyle O na inanılır. İnsanlara ve diğer varlıklara benzer yönüyle O nun güçlü, gören, bilen özellikleriyle O na içkin (teşbihi) bir varlık olarak da inanılır. Bu yönüyle Tanrı, insanın algı dünyasına daha yakınlaştırılmış olmaktadır. 15

8 Din Religion İnsanın mutlak varlık, metafizik, kutsal aşkın veya Tanrı fikri çerçevesindeki inanç dünyasına bağlı olarak meydana gelen iman ilkeleri, ibadet şekilleri, öğretiler, davranış kalıpları, ahlaki ilkeler ve cemaat yapılarıdır. Bu bakımdan din evrenseldir. Bütün insan topluluklarında dine rastlandığı gibi günümüzde de insanın dinle ilişkisi karmaşıklaşarak sürmektedir. Dinlerin bütün unsurlarını göz önünde bulundurduğumuzda temel olarak dört boyutun öne çıktığı görülmektedir. Bunlar öğreti, ahlak, ibadet ve cemaat olarak sıralanabilir. Dini öğreti boyutu batıni anlamda Mutlak olanın hakikatine vurgu yaparken zahiri anlamda ise iman esaslarını içermektedir. Ahlaki boyutu, insanların birbirleriyle olan ilişkilerinde erdemlere bağlı olarak ortaya konan ilkelere uymasını ifade etmektedir. Dinin ibadet boyutu ise insanların bütün davranışlarında dinin kuralları çerçevesinde yaşamasını ifade eder. İbadetler aynı zamanda insanın arınmasına yönelik yapılması gereken belirli ayinleri de kapsar. Dinin cemaat boyutu bütün bu kuralların toplamsal ilişkilere yansımasıyla ortaya çıkar. (Yılmaz, 2014: 23, 32-38) 209

9 Kaynaklar Auffarthi, Christoph, Superstition, The Brill Dictionary of Religion, ed. Kocku von Stuckrad, Brill, Leiden-Boston, 2006, s Aydın, Mahmut, Anahatlarıyla Dinler Tarihi, Ensar Neşriyat, İstanbul, Aydın, Mahmut, Dini Çoğulculuk ve Mutlaklık İddiaları, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, Aydın, Mahmut, Dinlerarası Diyalog Mahiyet, İlkeler ve Tartışmalar, Pınar Yayınları, İstanbul, Aydın, Mehmet, Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Din Bilimleri Yayınları, Konya, Aydın, Mehmet, Hıristiyan Kaynaklarına Göre Hıristiyanlık, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, Benlisoy, Yorgo; Macar, Elçin, Fener Patrikhanesi, Ayraç Yayınları, Ankara, Bıyık, Mustafa, Anglikan Kilisesi, Yaşayan Dünya Dinleri, ed. Şinasi Gündüz, DİB Yayınları, Ankara, Bıyık, Mustafa, Armagedon ve Tanrı Krallığı, Aziz Andaç Yayınları, Ankara, Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul, Çoban, Bekir Zakir, Geçmişten Günümüze Papalık, İnsan Yayınları, İstanbul, Cox, James L., Kutsalı İfade Etmek Din Fenomenolojisine Giriş, çev. Fuat Aydın, İz Yayınları, İstanbul, Crapo, Richley H., Catholicisim, The Encyclopedia of Religious Rites, Rituals and Festivals, ed. Frank A. Salamone, Routledge Yayınları, New York, Darlap, Adolf; Rahner, Karl, Dogma, Encylopedia of Religion, ed. Lindsay Jones, 2.b, 4.C, Thomson Gale Yayınevi, New York, 2005, s Demirci, Kürşat, Bir Hıristiyan Mezhebi Olarak Ortodoksluğun Teolojisi, Ayışığı Kitapları, İstanbul, Eliade, Mircea, Hierophany, Encylopedia of Religion, ed. Lindsay Jones, 2.b, 4.C, Thomson Gale Yayınevi, New York, 2005, s Eliade, Mircea, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, çev. Ali Berktay, Kabalcı Yayınları, İstanbul, Eliade, Mircea, Ebedi Dönüş Mitosu, çev. Ümit Altuğ, İmge Yayınları, Ankara, Eliade, Mircea, Kutsal ve Dindışı, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Gece Yayınları, Ankara, Eliade, Mircea, Mitlerin Özellikleri, çev. Sema Rifat, Simavi Yayınları, İstanbul, Eliade, Mircea, Yoga Ölümsüzlük ve Özgürlük, çev. Ali Berktay, Kabalcı Yayınları, İstanbul, Emiroğlu, Kudret; Aydın, Suavi, Antropoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, Farukî, İsmail R., Tevhid, çev. Dilaver Yardım, İnsan Yayınları, İstanbul, Gündüz, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara, Gündüz, Şinasi, Hıristiyanlık, İsam Yayınları, İstanbul, Gündüz, Şinasi; Aydın, Mahmut, Misyonerlik, Kaknüs Yayınları, İstanbul, Güngör, Ali İsra, Hıristiyanlıkta Evanjelik Hareket, Aziz Andaç Yayınları, Ankara, Gürkan, Salime Leyla, Yahudilik, İsam Yayınları, İstanbul, Guzy, Lidia, Ancestors, The Brill Dictionary of Religion, ed. Kocku von Stuckrad, Brill, Leiden- Boston, 2006, s Irons, Edward A., Encylopedia of Buddhism, Infobase Yayınları, New York, Katolik Kilisesi Din ve Ahlak İlkeleri, çev. Dominik Pamir, Yaylacılık Matbaacılık, İstanbul, Lao Tzu, Öğretiler Tao-Te-King, çev. İsmail Taşpınar, Kaknüs Yayınları, İstanbul, McDonough, Sheila, Orthodxy and Heterodoxy, Encylopedia of Religion, ed. Lindsay Jones, 2.b, 4.C, Thomson Gale Yayınevi, New York, 2005, s Michel, Thomas, Hıristiyan Tanrıbilimine Giriş, Ohan Basımevi, İstanbul, Nikhilananda, Swami, Hinduizm, çev. Aslı Özer, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul, Öskan, Ali Rafet, Fundamentalist Hıristiyanlık Yedinci Gün Adventizmi, Seba Yayınları, Ankara, Paden, William E., Kutsalın Yorumu, çev. Abdurrahman Kurt, Sentez Yayınları, İstanbul, Panofsky, Erwin, İkonoloji Araştırmaları, çev. Orhan Düz, Pinhan Yayınları, İstanbul, Polat, Kemal, Katolik Hıristiyanlık ta Azizlik ve Azizler, Salkımsöğüt Yayınları, Ankara, Salt, Alparslan; Çobanlı, Cem, Dharma Ansiklopedisi, Dharma Yayınları, İstanbul, Sarıkçıoğlu, Ekrem, Din Fenomenolojisi, Fakülte Kitapevi Yayınları, 2.b., Isparta, Sarma, D. S., Hint Dini Tarihine Giriş, çev. Fuat Aydın, Ataç Yayınları, İstanbul, Scheper, George L., Charisma, Encylopedia of Religion, ed. Lindsay Jones, 2.b, 4.C, Thomson Gale Yayınevi, New York, 2005, s Schimmel, Annemarie, Dinler Tarihine Giriş, Kırkambar Yayınları, İstanbul, Sharpe, Eric J., Dinler Tarihi Tarihsel Bir Anlatı, çev. Fuat Aydın, Sakarya Üniversitesi Kültür Yayınları, Sakarya, Sharpe, Eric J., Dinler Tarihinde 50 Anahtar Kavram, çev. Ahmet Güç, Arasta Yayınları, Bursa, Testas, Guy; Testas, Jean, Ortaçağ Hıristiyan Dünyasında Dinsel Şiddet Engizisyon, çev. Ali Erbaş, İnsan Yayınları, İstanbul, Turner, Alice K., Cehennemin Tarihi, çev. Ayhan Sargüney, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, Waardenburg, Jacques, Mesih, TDV İslam Ansiklopedisi, İsam Yayınları, Ankara, 2004, XXIX, Woodhead, Linda, Hıristiyanlık, çev. Sevda Çalışkan, Dost Yayınları, Ankara, Yılmaz, Hüseyin, Budist Metafiziği, Hece Yayınları, Ankara, Yılmaz, Hüseyin, Din ve Dindarlık, Hikmetevi Yayınları, İstanbul, Yitik, Ali İhsan, Doğu Dinleri, İsam Yayınları, İstanbul, Yitik, Ali İhsan, Hint Kökenli Dinlerde Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul, Yusa, Michiko, Henotheism, Encylopedia of Religion, ed. Lindsay Jones, 2.b, 4.C, Thomson Gale Yayınevi, New York, 2005, s

10 KAVRAM HARİTALARI 100 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi 200 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi 300 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi