Success of Country s Branding in Motivator of Tourism Economy around the World and the Case of Georgia

Transkript

1 SESSION I: 11:30 12:30 Tourism and Communications Management 1) Success of Country s Branding in Motivator of Tourism Economy Around the World and the Case of Georgia Kakhaber DJAKELI, Associated Professor, International Black Sea University (IBSU) - Faculty of Business Administration, GEORGIA Success of Country s Branding in Motivator of Tourism Economy around the World and the Case of Georgia Abstract Everyone who works in Branding of Countries should choose some main Archetypes as a desired image of country and improve countries actual face step by step to this main objective this is main hypothesis of current article, being main part of very actual problem for developing countries, having troublesome points in branding. The hypothesis of this article was established on the basis of observational study of tourists have been going to visit some strong archetype places, like Egypt, country of Pyramids and ancient knowledge with the archetype meaning of Sage, or Kazakhstan, another world, still having the image of Borat, famous movie about funny tall man visiting western civilization. The hero of Borat, with the mixed archetypes of the Jester and Lover still works well for associations and brand mantras, attracting tourists to Kazakhstan. The archetypes as a New Freudian way to understand people s motivation, established by famous psychologist Jung, seems as an interesting and colorful way in country s branding, still not studied well, but worthy to be under comprehensive research of marketing theorists, and well used by marketing professionals. The target of this article is the study of Archetypes of Georgia and some other developing countries to support wholesome country branding of Georgia and improve its chances to attract more tourists, but not only them but sustainable partners, investors, friends and connoisseurs of Georgian culture. The objective, of this article to improve branding of Georgia, to achieve exactly planned or desired brand positioning, can be won, using comprehensive approaches of marketing and branding and marketing research. As a tool of marketing research, in this article are used observational marketing research and Delphi Marketing Research Approaches. Jel: M 31 Key words: tourism marketing, country marketing, branding, tourism Introduction Today country marketing plays great role in theory and practice of country development. In past history images and attitudes built by colonial governments, occupants and struggling nations are not enough to new type of Tourism system development. New era needs much more interesting and attractive country images than it was. Especially developing countries, long period struggling under the colonial or other type of rules can show their attractiveness to world. The paper is written to clarify marketing of nations as a way to transform face of country and attract more tourists. Writing this article marketing research of Georgian country branding approaches took place. The special table was established during the working process with some focus groups. Having brainstorming with several focus groups with the idea, how to rebrand Georgian country, this special table 1

2 established in the form of matrix supported the working process as a tool of planned activities with strategic brand management. The article gives some recommendations to Georgian tourism industry developers. The identity a national face linked to the place marketing Model of identity has a lot of things from James (1890) and Mead (1934). The first principle of identity is the desire to maintain personal distinctiveness can be linked to some living place. Overall, there are two ways in which place has been related to identity. The first is what we will call place identifications. This refers to a person s expressed identification with a place, e.g. a person from London may refer to themselves as a Londoner. In this sense place can be considered to be a social category and will be subject to the same rules as a social identification within social identity theory The second way in which place has been related identity is through the term place identity, which calls for a more radical re-evaluation of the construct of identity. (Twigger-Ross and Uzzel, 1996) It is in the context of tourism that a geographic location is (or includes) a destination brand. A destination brand is defined as name, symbol, logo, word or other graphic that both identifies and differentiates the destination; furthermore, it conveys the promise of a memorable travel experience that is uniquely associated with the destination; it also serves to consolidate and reinforce the recollection of pleasurable memories of destination experience (Kerr 2006, 277). This problem has big role in business too. In introducing a collection of articles on corporate identity in their book, John Balmer and Stephen Greyser (2003) offer a useful way of looking at the field of identity studies. They suggest regarding it as inhabiting three different worlds, a triquadriorbis in their words. It begins with the narrow world of graphic design, and what they call visual identification. Graphic presentation is an important consideration in developing as well as an IMC program The second world of identity is what Balmer and Greyser (2003) called organizational identity. As they put it, this reflects the use of corporate identity in answering the question who are we. This aspect of Corporate identity addresses the internal audience of the organization The third world of identity studies is corporate identity. It seeks to answer the questions what are we? As well as who are we? (Percy, 2009). Usually distinguished identity builds some incentives and opportunities for Branding of a country. A lot of similarities business branding and Country s branding can be found. Branding actually does have some relevance to countries and the ways they present themselvesto the rest of the world, but it is a humdrum business, which doesn t begin to justify the excitement about nation branding. Countries, through their many state agencies, have numerous dealings with various professional audiences around the world,and one can certainly argue that it gives a better impression of the country if all those agencies use consistent, well-designedmaterials when they carry out their transactions. A single logo, a professional look and feel on their stationery, business cards, corporate videos, information leaflets, communiqués, press releases, websites, and so forth, undoubtedly reinforces the impression of a well-organized, modern, self-respecting state with effective and efficient structures, processes, and mechanisms (Anholt, 2006). Country branding approaches actually are not new. During past time countries were building their image only through some other stimuli. Some countries around the world tried firstly to establish their visual identity and spread some awareness about them around the world. Especially through coins, and other exchanging values, countries, states and their leaders, were building their visual identity. In the example of Georgia it was a currency. Picture 1: Coins of Georgian King Bagrat IV

3 Description of the coin: GEORGIA, Kingdom. Bagrat IV AR Dram (1.84 g, 12h). Struck HA ΓI A O KOC ("The Holy Th[eoto]kos" in Greek), nimbate facing bust of the Virgin Mary, orans / Georgian "+God preserve Bagrat, King of the Abkhazians, Sebastos", in margin and continuing in central field. Kapanadze 46; Dobrovolsky -; Lang p. 19. Good VF, strong strike. One of the great rarities. Bagrat followed his father Giorgi I to the throne of Georgia at the age of nine, and his reign was a constant struggle with opponents seeking the throne and expansionist Byzantine emperors. Bagrat saw off two pretenders from other branches of the royal family, but the Duke of Kldekari, Liparit, was a constant thorn in his side, and in 1051 Bagrat had to flee to Constantinople, seeking Byzantine neutrality while he returned to deal with Liparit. Liparit fled in 1058, but only a few years later Georgia faced a greater threat the Seljuq sultan Alp Arslan who ravaged southern Georgia in a series of raids. Bagrat IV died in 1072, having fought the Seljuqs to a draw and preserved Georgian unity and independence. Source: Georgian State Museum. Activities to Country s rebranding to make it a destination for tourists The world consists from symbols, signs and sounds making humans to remember them. Larry Percy in his book Strategic Integrated Marketing Communications writes about two types of brand awareness: recognition and recall. The first one appears when person has some brand awareness but this sleeps in her/his mind and appears in the moment of recognition. Meaning that person recognizing some brand among others according some information slept in his mind. In such situation person firstly recognizes the brand and only after that he/she has some category need, or simple need to product. But in Recall Brand Awareness, person has already category need, for example demands interesting sea journey, and after that recalls about carnival cruise. The recall brand awareness is really better than recognition one. According to this type of Brand awareness, marketers of a country must be very active in identity innovation. Countries and Nations making their legislation, law, public administration, type of rules and court comfortable for citizens neighbors can increase its brand equity. One of very interesting rebranding took place in Lichtenstein. The monarch of this country hired marketing company and established the priorities of desired identity. They wanted distinct image for their country built on the better tourism, business, educational and cultural opportunities (Nokodemska-Wolowik, 2006). Previously the marketing research was made. According the research results 25% of citizens considered improvement of the image of the country as a top priority. The introductory point of this project was following six main features verified in this research: dialogue, finance, industry, home, nature, and principality. The image being constructed on the identity shows that it should be linked to positive feelings of accommodated persons. For example this city identity represents a distinctive life style usually coupled with a strong positive affect with regard to that lifestyle. Some people therefore, seem to use a place related self-referent in order to present themselves as distinct from others (Twigger-Ross and Uzzel, 1996). In one sense, despite all the mystique and complexity surrounding the concept of nation branding, the basic principle is actually a very simple one, and it comes from marketing: the consumer wants to know what s in it for me? (Anholt, 2007). Rapid advance of globalization means that whatever countries try to pull in (investors, aid, tourists, business visitors, students, major events, researchers, travel writers, and talented entrepreneurs) and whatever countries try to push out (products, services, policies, culture, and ideas) is done so with a discount if the country s image is weak or negative and at a premium if it s strong and positive (Anholt, 2007).Special Nation Brand index was established.conducted annually, the Anholt-GfK Roper Nation Brand Index examines the image of 50 nations. Each year, more than 15,000 adults aged 18 and up are interviewed online in 20 core panel nations. The Anholt - GfK Roper Nation Brands Index looks at a country s image by studying six dimensions of national competence: Exports, Governance, Culture, People, Tourism, and Investment and Immigration. This gives the picture of the country s reputation. Georgia as we know has some soviet inheritance. Under socialism, brand was almost by definition an attributeof goods from the Imaginary West (Yurchak, 2006).Hence, the category of indigenous brand would appearto be a contradiction in terms, unless such goods can beshown to have a dual lineage that is both Georgian and Western. According the vision of Mr. Saakashvili, Georgia started to turn into big reforming, reconstruction and renovation place: Georgia had undertaken economic reform program that has transformed the country's economy in following areas: Improved rule of law & property rights Minimal state fiscal footprint Few, low and flat taxes Minimal social security burden on businesses Lean and efficient civil service sector - providing value for taxpayers' money Limited government 3

4 Deep de-regulation Dramatically minimized and simplified licensing Aggressive privatization Flexible labor market, with minimal state interference in employer employee relations Sound money - inflation targeting Means-tested, focused state assistance to the poor Free trade, no customs tariffs or non-tariff barrier Health Insurance for poor population financed by government Reforming stage was encouraged by reconstruction and construction and renovation stages: New Parliament building was established in Kutaisi.During the reforms the new vision of Saakashvili, to make Georgia as a best resort place in black sea region appeared. President of Georgia had also some branding visions to some particular Cities. For example he wanted to make Batumi, as a Las Vegas of Black Sea. South Georgian cities were rebuilt in Kakhety, and some of them with some use of marketing. Especially little town Signagi, was established as a rest place and a wine center. Signagi, also were repositioned as a city of love. The auto roads from west to east and from north to south were constructed and some of them reconstructed. The centre of Tbilisi, capital of Georgia, Mtskheta-oldest capital of Georgian Kingdome, Batumi and a lot of other places were rebuilt. In The castle of Jakeli Family (in Akhaltsikhe RABATI) was reconstructed and admirably represented as a new brilliant image of Georgia. The vision of President, without special branding project has been implemented as a new objective. What kind of new identity, brand awareness, image, or even reputation the country received from these huge spending for reconstruction and rebuilding? Working on this article, special focus group marketing research was undertaken. 3 focus groups with eight persons were gathered during which we were speaking about past, current and future, desired images of Georgia. A lot of interesting facts appeared in this focus group sessions. We all together once again understood that we are Georgians, oldest followers of agricultural economy but today we have lost the understanding to relevance to our past archetypes. According the ideas of focus group members, country branding matrix was created: Table 1: Country branding matrix established Very old past Positioning Georgians followers of agricultural ways of life and oldest Christians World s Awarenessto Georgia Image Identity Awareness to Golden Flees country Country of Amiran- Prometheus nailed on Elbrus according mythos Iberians and Kolkhees, Georgian Kingdome, David IV, Near Soviet past Soviet republic, resort and wine place, linked with some funny entertainment Only Recognition awareness Rich Families, hospitality Nice people, bribing, mucho style Small proud nation, singing well, dancing well, great football Current Transformational Desired Independent, political unstable, still poor, multicultural country Recognition awareness Tbilisi worst city result of CNN,s research Country paid expensive price for some democratic achievements, Political stable, growing economy, peacefully solver of its problems Recall awareness for some competences: wine making, organic product producing. sustainable economic and social life. Problem solving country Strong, sustainable Country of Clean energy, organic agricultural products and great mountain resorts with healing water, wine motherland Top level awareness for some unique characteristics Trustful, hardworking, respectful, improving, Motherland of wine Strong and confident 4

5 Reputation Slogans or aphorisms Tamar I, Georgian Shrift, writing, Christian Culture, Worriers for independence Strong and trustful soldiers, agricultural workers, tolerant and good partners, great wine makers, steel makers. Georgian sword makers Sword of Messiah players, smart old boys, Stalin was Georgian. Almost no reputation who best are, are Georgians Looser, something between loose and success. Reputation of Revolutions and stress Almost no slogan what matches to current Georgian situation Hardworking to restore its own economy and social facilities Like polish creative tension Georgian can have as a slogan creativity will save us Intellectual, Trustful, honest, good neighbor and friend with good organic products Creativity will save us The table above shows the structure and the frame of Georgian brand, what it was and what it can be in future. If future Georgian government undertakes country rebranding activities, they should recognize that the historical frame of Georgian past period positioning and identity can be well used also in future. Some other relevant topics, as recommendations, can be seen from this Matrix of Georgian Rebranding: - To improve their brand, Georgians must restore their oldest reputation of Strong and trustful agricultural workers and good soldiers, tolerant and good partners, great wine makers. Partly this happens hence Georgian military units, successfully participating in different UN missions in Afghanistan, having reputation of best soldiers. But to agricultural business Georgians less effective. - For future archetype of Georgian nation as a big desire can be some mix of Sage and Warrior, hence history shows that warrior archetype mixed with Sage brings big chances for peace. If desired archetype is known branding process can be easier. - In rebranding of Georgia, professionals should be very sensible and attentive to Christian, orthodox values, and also to some values of multinational communities in Georgian landscape, and hence religious and national values are frames what should be respectfully involved into new modernization. - As a desired positioning country can choose Strong, sustainable Country of Clean energy, organic agricultural products and great mountain resorts with healing waters hence Georgia has great ground to be clean energy country using hydro resources, Mountain Rivers, energy of winds and some other resources. - Having mentioned in encyclopedias as a country of wine motherland Georgia must well use such a gift of Lord God, to recreate its own importance as a country where the wine was born and establish it as an umbrella brand over other Georgian products, healing mineral waters and great Georgian soil. Having worked with several focus groups with the idea, how to rebrand Georgian country, the table established in the form of matrix supported the working process as a tool of planned activities with strategic brand management. Undertake this first try in Georgian rebranding theory, I hope this direction of brand management will growth, attracting more marketing scientists and professionals taking into consideration rebranding theories from other nations and countries. This new face of Georgia, will attract tourist, especially those tourists coming to the country to taste its clean environment, green areas, health lifestyle, clean water and a food. Bibliography Anholt, S. (1998) Nation-Brands of the Twenty-First Century. Journal of Brand Management 5, no. 6, pp Anholt, S. (2007).Competitive Identity: New Brand Management for Nations, Cities and Regions, London, Palgrave Macmillan. 5

6 Anholt, S. (2010).Places: Identity, Image and Reputation, London, Palgrave Macmillan. Anholt, S. Anholt-GMI Nation Brands Index, 2006 Q4 General Report Nation Brands Index. Available at: Balmer J., Greyser S. (2003) Revealing the Corporation: Perspectives on Identity, Image, Reputation, Corporate Branding, and Corporate-level Marketing: an Anthology Selected and Interpreted Kerr, G From destination brand to location brand. Brand Management 13 (4 5): Breakwell, G. M. (1986). Coping with Threatened Identity, London, Methuen. Clare L. Twigger, R., &UZZELL, D. L. (1996). Place and Identity Processes,Department of Psychology, University of Surrey, Guildford, GU2 5XH, U.K. Journal of Environmental Psychology 16, /96/ $18.00/0, Academic Press Ltd Jorge de, Vicente. (2004).State Branding in the 21st Century, Master of Arts in Law anddiplomacy Thesis. Manning, P. &Uplisashvili, A. (2007). Our Beer, Ethnographic Brands in Post socialist Georgia.American Anthropologist, vol. 109, issue 4, pp , ISSN online ISSN C_ 2007 by the American Anthropological Association. Manning, P. (2006)The Epoch of Magna: Brand Totemism and the Imagined Transition/Translation from Socialism to Post-socialism in Georgia. Paper presented at the Society for Cultural Anthropology Meetings, Milwaukee, May 5 6. Nokodemska-Wolowik A. M. (2006). Flag Brands as a factor and result of a country Identity and Image Polish Experience, Pechvnia 2, pp Percy, L. (2009).Strategic Integrated Marketing Communications, Amsterdam, London. Wells, L. T. Wint,& Alvin, G. (2001). Marketing a Country: Promotion as a Tool forattracting Foreign Investment. World Bank Yurchak, A. (2006).Everything Was Forever, until It Was No More: The Last Soviet Generation. Princeton, Princeton University Press. Internet Sources: Classical Numismatic Group at: 6

7 2) Hotel Market Development Experience of Central Asian Countries to Asian Countries Abbas SHERMUKHAMEDOV, KH, Rector, AT, Prof. Dean of International Relation of Tashkent branch of Russian Economic University, UZBEKISTAN Experience of development of the hotel market of the Asian countries for the countries of the Central Asia The hotel market of Asia promptly grows, for example, in 2011 Asia had over 3 million numbers (14 % of world hotel fund), as it is known, the increase in growth of numbers was prevented world financially by an economic crisis. Rates of its growth in 2-3 times exceed среднемировые rates and reach % a year that deduces this continent on dynamics of growth in modern leaders. The basic areas where growth of the industry of hospitality of Asia (- South East Asia concentrates), the Near East and Southern Asia. The increase in a stream of tourists to South East Asia and Pacific region occurs at the expense of arrivals in China, Japan. The hotel economy in this region develops in 3 times faster, than as a whole in the world. However even at so high rates of development, the share of the given region in a world hotel economy makes only 11 %. The Near-Eastern region to the XXI-st century beginning on rates of increase in a tourist's stream became the leader. Tourists and pilgrims have from every corner of the globe directed in the historical and bible places connected with terrestrial life of Jesus Christ. However the Palestine-Israeli conflict has actually stopped a stream of tourists to Israel. Nevertheless the general indicators of growth of tourist's streams impress (in ,1 million against 14 million persons in 1996). These successes it is possible to charge to Arab Emirates, Qatar, Bahrain, Jordan, Iran. In the Asian countries growth of hotel chains has started to increase despite world financial and economic crisis. The characteristic of the largest hotel chains of Asia (among 150 worlds largest) is resulted on fig. 1 and Shangri-La Hotels & Resorts Jin Jiang Int l Hotel Mgmt. Corp. Prince Hotels Tokyu Hotel Management Co. JAL Hotels Company Ltd. ANA Hotels Fujita Kanko Washington Hotel Corporation Raffles International Sunroute Company Ltd. APA Hotel Ltd. Hankyu Group Kokusai Kogyo Hotel Group Taj Hotels, Resorts & Palaces Cham Palaces & Hotels Jianguo International Hotels Ltd. Okura Hotels New Otani Company Ltd. Mandarin Oriental Hotel Group Fig. 1. The largest Asian hotel chains by quantity of hotels entering into group, 2009 Number 150 of the largest hotel chains of the world includes 19 Asian chains, the great bulk from them is Japanese and Chinese. 7

8 Количество номеров Shangri-La Hotels & Resorts Jin Jiang Int l Hotel Mgmt. Corp. Prince Hotels Tokyu Hotel Management Co. JAL Hotels Company Ltd. ANA Hotels Fujita Kanko Washington Hotel Corporation Raffles International Sunroute Company Ltd. APA Hotel Ltd. Hankyu Group Kokusai Kogyo Hotel Group Taj Hotels, Resorts & Palaces Jianguo International Hotels Ltd. Okura Hotels Cham Palaces & Hotels New Otani Company Ltd. Mandarin Oriental Hotel Group Fig. 2. The largest Asian hotel chains on number of numbers entering into group, 2009 The largest national networks of Asia enter in 3-4 ten world leaders. Jin Jiang Int l Hotel Mgmt. Corp. Occupies 35 place in a world rating, this chain possess 120 hotels and rooms. The basic part of hotels of this chain concentrates in East and South East Asia. Hotel chains Prince Hotels, Tokyo Hotel Management Co. Both Shangri-La Hotels and Resorts enter into fourth ten in a world rating of the largest hotel chains of the world. These chains have from 40 to 90 hotels and number of rooms hardly more than 20 thousand for each group. As a whole the Asian hotel chains occupy the bottom part of a world rating, essentially conceding to the American and European hotel chains. So, the largest European chain operates in 30 times big number of hotels, than the largest Asian, and in comparison with the largest American hotel chain the Asian concedes in 60 times. However, rates with which develop hotel chains of Asia, therefore in the long term it is possible to predict that soon Asian hotel chains on the basic indicators will catch up European and American. Analyzing indicators of the largest Asian hotel networks it is possible to notice that the domination, one or several chains as it occurs in Europe and America here is not marked. The Asian market still develops, therefore, is characterized by fast mobility and variability. On the countries the characteristic of quantity of the largest (TOP-200) national hotel chains is spent on fig Япония Китай Индия Сингапур Сирия Таиланд ОАЭ Израиль. Fig. 3. Quantity of national hotel chains (2009) Four hotel chains function in China and on one national hotel chain in 6 countries of Asia. Good rates hotel chains - Australia (Ridges Hotel), New Zealand (Stamford H&R), South Korea (Hotel Lotte Company), Indonesia (Sahid Group of hotels), Malaysia (Hotel Equatorial), and India (Oberoi) develop, etc. As well as in Europe, by the best possibility for the international companies to be fixed in this market acquisition or cooperation with local chains and the companies is, such as Asia Pacific, Mandarin Oriental Hotel 8

9 Group, Shangri-La, etc. However, coming on the local market, hotel groups practically always from zero erect new buildings of hotels. A number of factors brakes activity of foreign investors: high level of taxes, difficult bank system and political instability in some states of Asian-Pacific region. Other large Asian hotel chains: Amari Hotels and Resorts - 15 hotels on Thai resorts and country big cities, APA Hotel - 52 hotels in Japan, Dusit Hotels and Resorts - 18 hotels with restaurants in Thailand, on Filipinas, in Myanmar and the United Arab Emirates, Evergreen International Hotels - have 9 modern hotels, 5 from which are on Taiwan, Ginger Hotels - offers hotels in 8 cities of India, Jin Jiang Hotels hotels in China. Taj Hotels, Resorts and Palaces has opened the first hotel in 1903 in Bombay. Since then, on an extent already more than centuries company Taj Hotels Resorts and Palaces constantly improves the art of hospitality. All hotels constructed in the western style. Now Taj by right it is considered one of роскошнейших and the largest hotel chains of Asia. It includes 77 hotels in 40 cities across all India and 16 hotels behind its limits: in Australia, Great Britain, the USA, and Africa and in the Near East, Mauritius, Maldives Islands, in Sri Lanka, Butane and Malaysia. Considering modern lines in international trade and tourism development, will easily foresee in what direction to develop the international hotel corporations. It is expected that the tourist stream in the countries of Pacific region will increase in the same scales, as during the last years. In this connection development of resort hotels in Indonesia, Malaysia, Thailand, Vietnam is planned. So, already leaders of the world hotel industry on rates of increase of hotel fund are such Asian countries, as Turkey, China, Malaysia, and Singapore. Thus, the Asian hotel chains develop, but, on the basic indicators they concede to the European and American hotel chains. Japan and China have the most developed national hotel chains, other countries lag behind. The greatest concentration of world hotel chains in Asia is marked in South East Asia and in the Near East. Considering high rates of increase of the industry of hospitality of Asia, at these region good prospects for development of national hotel chains. As a whole the national hotel chain promptly develops in Asia, but, basically this while the market is occupied with the European and American chains. Today in Uzbekistan function 359 hotels offering a high quality degree of service, and hotel houses for those who prefers a house cosines and simultaneously wishes to get acquainted with way of life of our people more close. Hotels, "Afrosiab-oriental carpet", "Bukhara-oriental carpet", «the Grandee Bukhara», «Shahrisabz star», "Registan" and other hotels отвечают answer to the world standards. Given privileges for foreign investors and businessmen in the country, especially in sphere of the international tourism, have drawn attention, both large hotel networks, and the small firms which are carrying out management of hotels. As result - prompt development of a hotel economy which replenishes with new objects. This year in Termez the new hotel «Silk Road Termez» is put in operation. Erected taking into account norms of modern architecture and national traditions of architecture, the hotel has all conditions for rendering of services at level of the world standards. Services the professional guide-translator here renders to foreign visitors, in their order there is a sauna, pool and a fitness studio. Man's and female beauty salons, a dry-cleaner operate also, high-speed access to the Internet is given. With introduction in a system of new hotel it has been employed an order of 20 persons. As a whole in the Surkhan-Darya area reconstruction of a hotel complex on the basis of private enterprises «Navruzbek Maftun Sevinch», "Meridian", "Premim-prof", "Shark" is till the end of the year planned. Also building of two new on 30 places and 25 places of hotel economy is planned. By a present tourist season the new hotel has appeared and in Samarkand.«Sogdiana Plaza»has been constructed at the expense of Open Company means«sugdiona golden tour»and calculated on 56 places. In it there are numbers lux, a bar-restaurant, a conference hall and other conveniences. Building of new hotels proceeds and in the Ferghana area. According to corresponding program of the further development of tourism and expansion of scale of tourist services to 2015 this year in Kokand the new hotel will be entered. In immediate prospects in Ferghana reconstruction of hotels "Dustlic", «Farghana "and" Shark»will be finished. And the tourist route across Margelan will replenish with new object - the Center of national workmanship. As a whole on the country building of 77 hotels and other similar means of placing, creation of 90 objects of tourist display, 70 objects of service of tourists, acquisition of 50 buses new more and minibuses for service of travelers is till the end of the year provided. For the countries of the Central Asia is to that to learn at the countries of Asia in the field of the hospitality and tourism industry. The literature 1. Filippovskij E.E., Shmarova Л.В Economy and the organization of a hotel economy. -М: the Finance and statistics Harris Г, Katz K.M. Stimulation of the international tourism in the XXI-st century. - М: the Finance and statistics, Chudnovskij A.D., Zhukov M. A. Management in tourism and a hotel economy. М: Knorus, Yurkin N.A. Introduction to a specialty «Welfare service and tourism». Manual. - М: GINFO

10 3) Creation of Tourism Information Training Center Yelena TOKAREVA, MBA, lecturer of Economic Sciences, faculty of Economic and Management, Turar Ryskulov Kazakh Economic University, KAZAKİSTAN Creation of Tourism Information Training Center Abstract Purpose - to analyse the information support organisation in tourism and to develop offers on creation of information centres. Methodology - methods of the system-structural and retrospective analysis, and also comparison and experience generalisation are used. Originality/value. Results of research can be used for creation of tourist information system, for the purpose of advancement of local tourist's products on the international market. Findings Thus, the organisation of work of the tourist information educational centre will allow to use more effectively available Almaty tourist potential, to recover the tourist market, to strengthen material resources, to reduce deficiency of qualified personnel and to get necessary support of development of tourism from party Akimat of a city of Almaty. Actions advertising-information support include: creation of information databanks and formation The Tourist Information Educational Centre at KazEU of T.Ryskulova for the purpose of formation of an image Almaty as the region favorable for tourism, preparation and the edition of the information-advertising catalogue about possibilities of the tourist market of a city, participation in the organisation and carrying out of the international and domestic tourist exhibitions; proforientacion work and educational base for students. The planned measures will promote expansion of inflow of foreign tourists and formation of an optimum parity of export-import transactions in tourist balance. At the expense of increase in incomes of realisation of rekreatsionno-tourist services and the interfaced branches of service budgetary receipts will increase. Performance of tourist projects, work The Tourist Information Educational Centre and actions will bring the essential contribution to structural reorganisation of training of students of a speciality«tourism». Keywords - information technology, the tourist information educational centre. Введение. С точки зрения технических достижений, компьютерная революция в сфере туристского бизнеса Казахстана превзошла все ожидания. С точки зрения экономических затрат на внедрение компьютерных технологий, нужно отметить, что в каждой компании выделяются различные средства на данные цели. Успех в применении компьютерных технологий не связан однозначно с уровнем расходов на них. Некоторые компании считают подобные расходы неоправданными; другие, наоборот, делают большие расходы, используя в работе новейшее программное обеспечение. Результаты анализа показали, что с точки зрения прибыльности, компьютеризация почти все компании сталкиваются с реальными трудностями. Большинство агентств уже успешно компьютеризировали основную часть их рутинного делопроизводства и форму ведения бухгалтерского учета. Многие руководители туристских агентств отмечают, что компьютеры оказали сильнейшее влияние на ключевые действия компаний. Практика показывает, что создание различных информационных систем может обернуться значительными прибылями для компаний, даже при высоких затратах на эксперименты. Но не следует внедрять программу в свою систему управления, предварительно не взвесив все факторы, включая стоимость обучения и переподготовки персонала или оценку степени риска при применении новшеств в областях, где выявлена наибольшая эффективность применяемого программного обеспечения. Как уже было сказано, электронные сети являются важным каналом передачи информации, к которому прибегают все больше организаций. Однако туристские предприятия по-прежнему далеко не полностью используют все возможности, которые предлагает электронная сеть. В отличие от традиционных туристских информационных систем (GDS), электронные сети уже доступны всем категориям потребителей и туристских организаций. Применение электронных сетей может приблизить потребителя к предложению, обеспечивая быстрый дешевый, организованный, двусторонний, прямой и независимый информационный канал. У Казахстана есть прекрасная возможность перекроить туристскую карту мира, поскольку традиционные места отдыха успели несколько поднадоесть путешествующим людям. У нас 10

11 безграничные возможности для развития экоприключенческого туризма, стремительно набирающего популярность среди иностранцев. Впрочем, самым лучшим карт-бланшем располагает Алматы и Талдыкорганская область. Это международный аэропорт, уникальные ландшафты, составляющие 20 процентов всего туристско-рекреационного потенциала страны, и 3/4 туркомпаний страны, сконцентрированных в южном мегаполисе. Правда, пока ещё туризм в Казахстане не стал статьей национального дохода, и Казахстан даже не входит в сотню мировых держав туризма. Главную роль в привлечении туристов играют и государство, и турагентства, и транспортные услуги, и гостиницы. Но если мы хотим вывести нашу страну в разряд туристских держав, то этой идеей должно проникнуться всё общество. Для продвижения туристского продукта турфирмы создают свои сайты в Интернете, осуществляют прямую рассылку рекламно-информационных материалов по электронной почте. Успешно работают глобальные системы бронирования. Популярными становятся электронные каталоги. Разрабатываются программные системы автоматизации туристского бизнеса. Информация и скорость ее предоставления являются ключевыми в списке факторов конкурентоспособности предприятия. Основная часть исследования. Информационные технологии сегодня играют исключительно важную роль в обеспечении информационного взаимодействия между людьми, а также в системах подготовки и распространения массовой информации. Эти средства быстро ассимилируются культурой нашего общества, так как они не только создают большие удобства, но снимают многие производственные, социальные и бытовые проблемы, вызываемые процессами глобализации и интеграции мирового сообщества, расширением внутренних, и международных экономических и культурных связей, миграцией населения и его всё более динамичным перемещением по планете. В дополнение ставшим уже традиционными средствам связи (телефон, телеграф, радио и телевидение), в социальной сфере все более широко используются системы электронных телекоммуникаций: электронная почта, факсимильная передача информации и другие виды связи. Устройство туристской отрасли очень похоже на организацию любой другой экономической сферы деятельности (рисунок 1) [1, c. 44]. Правительственные органы Туристские ассоциации Международные ассоциации Информация Регулирование Содействие Информация Регулирование Содействие Информация Регулирование Содействие Поставщики услуг Авиакомпании Гостиницы Услуги на месте Туроператоры Туристы Рисунок 1 - Структура туристской отрасли Турагенты Анализ рисунка 1 показывает, что туризм - информационно насыщенная деятельность. Существует немного других отраслей, в которых сбор, обработка, применение и передача информации были бы настолько же важны для ежедневного функционирования, как в туристской индустрии. Однако выделяется одна особенность - связующим центром, удерживающим различных производителей в 11

12 рамках туристской отрасли, является информация. Именно информационные потоки, а не товары обеспечивают связи между производителями туристских услуг; они идут не только в виде потоков данных, но выступают также в форме услуг и платежей. Услуги, например, ночевка в гостинице, аренда автомобиля комплексные туры и места в самолетах, не пересылаются турагентам, которые, в свою очередь, не хранят их до тех пор, пока не продадут потребителям. Передается и используется информация о наличии, стоимости и качествах этих услуг. Точно так же реальные платежи не переводятся от турагентовтурпоставщикам, а комиссионные - от турпоставщиковтурагентам. На самом деле переводится информация о платежах и поступлениях (рисунок 2) [1, c. 63]. Авиакомпании Гостиницы Продукция: воздушные перевозки Информация о ценах, времени прибытия и отправления, наличии мест, Продукция: ночевки в гостиницах Информация о ценах, классе, размещении, наличии мест, обслуживании Доходы и информация Информация, услуги, комиссионные Доходы и информация Информация, услуги, комиссионные Турагенты Продукция: розничный продавецраспространитель информации от авиакомпаний, гостиниц и туроператоров консультации Резевирование мест в гостинице Доходы и информация Информация, услуги комиссионные Туроператоры Продукция: пакетированные туры, информация о месте пребывания, продолжительности остановки, времени прибытия и отправления, цены, компоненты отдыха Доходы Авиабилеты Туристы Рисунок 2 - Информация как связующий материал туристского бизнеса Анализ рисунка 2 показывает, что можно выделить три характерные черты туризма. Во-первых, это разнообразная и интегрированная торговля услугами. Во-вторых, это комплексная услуга, как с точки зрения производителя, так и потребителя. Наконец, этоинформационно насыщенная услуга. Поэтому туризм - как международный, так и внутренний, - сфера растущего применения информационных технологий [2, c. 80]. Система информационных технологий, используемых в туризме, состоит из компьютерной системы резервирования, системы проведения телеконференций, видеосистем, компьютеров, информационных систем управления, электронных информационных систем авиалиний, электронной пересылки денег, телефонных сетей, подвижных средств сообщения и т.д. При этом необходимо отметить, что эта система технологий развертывается не турагентами, гостиницами или авиакомпаниями каждым в отдельности, а всеми ими. Более того, использование каждым сегментом туризма системы информационных технологий имеет значение для всех остальных частей. Например, системы 12

13 внутреннего управления гостиницей могут быть связаны с компьютерными глобальными сетями, которые обеспечивают, в свою очередь, основу для связи с гостиничными системами резервирования, которые, уже в обратном направлении, могут быть доступны турагентам через их компьютеры. Следовательно, мы имеем дело с интегрированной системой информационных технологий, которая распространяется в туризме. Из вышеизложенного становится ясно, что в туристской индустрии распространяются не компьютеры, не телефоны, не видеотерминалы сами по себе - здесь функционирует система взаимосвязанных компьютерных и коммуникационных технологий. Кроме того, отдельные компоненты туристской отрасли тесно взаимосвязаны друг с другом - ведь многие турпроизводители вертикально или горизонтально вовлечены в деятельность друг друга. Все это позволяет рассматривать туризм как высоко интегрированную услугу, что делает его еще более восприимчивым для применения информационных технологий в организации и управлении. Сфера туризма является одной из наиболее быстро развивающихся отраслей экономики многих государств. Туризм сегодня - интеллектоемкое и информоемкое производство услуг, что во многом связано со спецификой деятельности современной турфирмы. Огромный массив разнообразной информации, ее подбор и отбор, хранение, обработка и передача являются ключевым фактором развития и деятельности любого туристического предприятия. Именно поэтому успех в современной туристической индустрии - это умелое использование новейших ИТ при создании, предложении и продвижении туристического продукта [3, c. 52]. Сегодня ИТ являются одним из главных факторов повышения конкурентоспособности турфирмы. Основными направлениями применения ИТ в деятельности туристической отрасли и каждого отдельного туристического предприятия являются использование специализированных программных продуктов и возможностей глобальных компьютерных сетей. Сегодня в индустрии туризма нашли широкое применение современные ИТ в сфере бронирования, резервирования, интегрированные коммуникационные сети, системы мультимедиа, SmartCards, информационные системы менеджмента и др. [4, c. 64]. Но главенствующее влияние на развитие туристического рынка оказывают технологии продвижениятуристических продуктов и услуг, т.е. маркетинг и реклама туристических предприятий в сети Интернет. Представленность (самопрезентация) компании в Мировой сети обеспечивает туристическому пред приятию возможность расширения потенциальной клиентской базы. Туристские информационные системы - еще один вид ИТ, который позволяет осуществлять ввод, редактирование и хранение информации о турах, гостиницах, клиентах, о состоянии заявок. Эти системы работают с различными типами электронных документов - с анкетами, ваучерами, списками туристов, описаниями туров, гостиниц и т.д. Информационные системы данного типа производят расчет стоимости туров с учетом курса валют, скидок, контролируют оплату туров, формируют финансовую отчетность, осуществляют экспорт-импорт данных в программные продукты Word, Excel и т.д. Автоматизация и широкое применение электронной техники становятся одной из актуальнейших задач в отрасли туризма. Создание мощных компьютерных систем бронирования средств размещения и транспорта, экскурсионного и культурно-оздоровительного обслуживания, внедрение новейшей технологии в сферу туризма, информация о наличии и доступности тех или иных видов поездок, маршрутов, туристского потенциала стран и регионов - весь комплекс этих вопросов с учетом развития интеграционных процессов ставится в повестку дня текущей и будущей деятельности Всемирной туристской организации. Казахстан, являясь действительным членов ЮН ВТО, к сожалению не так известен как туристское государство как того предполагает потенциальные возможности предоставляя разнообразные виды туризма познавательный, развлекательный, этнический, экологический, оздоровительный, детский, спортивный, охотничий, конный и приключенческий. Для туристов предлагается более 700 маршрутов путешествий по всей территории Казахстана. В начале XXI века туризм в РК впервые определён как отрасль экономики. Постановлением Правительства была принята «Программа развития туристской отрасли на годы». Главная цель Программы - создание современного высокоэффективного и конкурентоспособного туристского комплекса, обеспечивающего широкие возможности для удовлетворения потребностей казахстанских и иностранных граждан в разнообразных туристских услугах, разработка экономических и правовых механизмов развития отрасли и реализация мер на государственном уровне по обеспечению качества турпродукта Казахстана, как привлекательного туристского объекта, национального турпродукта и обеспечение его качества в соответствии с мировым уровнем, на комплексное развитие туризма на основе поддержки и выбора оптимальных методов государственного регулирования [5, c. 50]. Создание привлекательного туристского имиджа Казахстана и развитие въездного туризма требует организации туристских информационных центров в первую очередь в Алматы, в регионах Республики и за рубежом. Необходимо издание и активное распространение высококачественных полиграфических и 13

14 аудиовизуальных рекламных материалов о Казахстане. Привлечению туристов в Казахстан будут способствовать краеведческие публикации, рекламно-издательская деятельность, в том числе туристских фирм и гостиниц. Особое внимание следует уделить использованию новейших информационных технологий, в том числе создание веб-сайтов туристских фирм Казахстана в сети Интернет. Большое внимание для формирования туристского имиджа Казахстана будет иметь упрощение порядка въезда, выезда и пребывания на территории республики иностранных граждан, визовых и таможенных процедур с введением в действие единой компьютеризованной системы учёта. Мы предлагаем создать ТУРИСТСКИЙ ИНФОРМАЦИОННЫЙ УЧЕБНЫЙ ЦЕНТР на базе кафедры «Туризм» Казахского экономического университета им. Т.Рыскулова. Какой деятельностью должен заниматься ТИУЦ? Это, на наш взгляд, прежде всего консолидация рекламно-информационной работы различных участников туррынка в руках независимой от влияния отдельных компаний структуре - Туристском информационном учебном центре, - в целях оказания информационно-справочных, туристских и деловых услуг приезжающим туристам, для ведения рекламной и маркетинговой деятельности, ну и конечно в качестве учебной базы для студентов. Причем мы предлагаем создание ТИУЦ на базе включения материала пользователя, аналогичного технологии Интернет энциклопедии Википедии, то есть чтобы студенты имели возможность пополнения базы самостоятельно, и вместе с руководителями. Строительство ТИУЦ можно осуществить общей площадью кв. м. с созданием сети унифицированных информационных бюро ТИЦ общей площадью 600 кв. метров. В целях информационно-справочной деятельности необходимо организовать создание и регулярное обновление информационных баз данных для туристов. База данных "Путеводитель". Обзорная информация об Алматы (история города, статистика, достопримечательности, культурная программа, развлечения, шопинг, праздники, события, специальные мероприятия, карта Алматы, виртуальные камеры прямой трансляции на разных объектах турпоказа). База данных "Планирование и бронирование". Информация об организации поездки и пребывания в Алматы. Возможность ознакомиться с казахстанскими агентствами, вариантами перелета, размещения в гостиницах, получить консультацию, разместить заказ, забронировать, арендовать и т.д. Этим задачам соответствуют "Белый список" турагентств; система бронирования; формирование заказа для турагентства. Особое место занимает "Система планирования поездки", когда турист вводит определенную информацию о себе, а система обрабатывает эти данные и выдает оптимальные варианты поездки с учетом особенностей клиента. База данных "Дневник алматинской жизни". Сбор, обработка и классификация всей информации о том, что происходит в городе: какие события, где, когда, и т.д. Репертуары театров, программы ночных клубов, где развлечься, чем заняться, экскурсии и т.д. Предоставление актуальной и достоверной информации о работе объектов туристской индустрии Алматы, туристских ресурсах, туристских продуктах, событиях в культурной и общественной жизни города. База данных "Дневник студенческой жизни". Сбор, обработка и классификация всей информации о том, что происходит в студенческом сообществе: какие события, где, когда, и т.д. Репертуары театров, программы ночных клубов, где развлечься, чем заняться, экскурсии и т.д. Предоставление актуальной и достоверной информации о работе объектов туристской индустрии Алматы, но с учетом каникулярного времени студентов, с учетом различных скидок, возможность работать по программам ВОРК энд ТРАВЕЛ и т.д. Следующим моментом служит создание службы справок и консультаций, в деятельность которой должен входить перечень услуг: 1) предоставление справок по телефону на трех языках; 2) личные консультации (face-to-face); 3) приём заказов на бронирование услуг, с последующим получением заказчиком ваучера на заказанную услугу; 4) переадресация звонков в адрес поставщиков услуг; 5) круглосуточное предоставление справок с помощью системы интерактивного голосового ответа в голосовом режиме и в режиме "факс по запросу". Для обеспечения маркетинговой деятельности важно: 1) создание и распространение рекламных и пропагандистских материалов о туристском комплексе Алматы, о планируемых в городе событиях и о самом ТИЦ; 2) проведение специальных мероприятий в Алматы и других странах по формированию общественного мнения о городе как международном туристском центре; 3) изучение туристских ресурсов Алматы, отслеживание достоверности данных о ресурсах, хранимых в базах данных центра; 4) продвижение новых туристских ресурсов; 5) организация презентаций новых турпродуктов с приглашением их владельцев, инвесторов, а 14

15 также туроператоров и турагентств. Для активизации коммерческой деятельности необходимо организовать обслуживание в местах, наиболее часто посещаемых туристами: 1) выписка ваучеров на размещение, прокат автомобиля, посещение культурномассовых мероприятий, ресторанов, экскурсионное обслуживание и гида и т.д - в Алматы; 2) выписка ваучера на тур для выездного туриста; 3) оформление визы, бронирование билетов для отправки за рубеж; 4) продажа рекламных площадей в информационно-справочной продукции ТИЦ; 5) продажа чековых книжек и дисконтных карточек "Карта гостя"; продажа карт, путеводителей, брошюр и подарочных изданий, видео и CD и т.д; продажа сувенирной продукции. Необходима организация работы на международных выставках и ярмарках, сопровождаемой рекламными и промоушн-кампаниями: 1) организация конференций по туризму с участием зарубежных фирм. Проведение в Алматы конгрессов международных туристских организаций (это может быть Всемирная ассоциация туристских агентств, Всемирная федерация ассоциаций туристских агентств, Международная гостиничная ассоциация и др.); 2) работа с иностранными журналистами, приглашенными в Алматы; 3) работа с национальными турпредставительствами других стран; 4) разработка и выпуск рекламно-информационной продукции; 5) ежегодное издание сводного календаря туристских событий; 6) организация международных рекламных и PR-кампаний; 7) участие в реализации проектов, имеющих большой общественный резонанс, для создания бесплатной рекламы городу; 8) ведение активной пропагандистской кампании в Алматы, объясняющей и поддерживающей шаги городских властей по развитию города как туристского центра, воспитывающей алматинцев в духе гостеприимства и доброжелательного отношения к приезжающим туристам - казахстанским и иностранным; 9) проведение многоэтапной рекламной кампании Алматы как объекта туризма в регионах Казахстана; 10) изготовление и установка информационных табло, знаков и надписей в общественных местах, часто посещаемых туристами, дублирующих русский текст текстом в латинской транскрипции; 11) создание и поддержка туристского сервера Алматы в сети Интернет. Также необходимо выявить и установить прямые отношения с основными зарубежными туроператорами, специализирующимися на направлении "Казахстан". Организационно-управленческая структура информационного центра. Слабое развитие индустрии туризма в Казахстане оправдывается отчасти и неквалифицированным менеджментом, особенно на уровне туристских организаций. Успех деятельности ТИУЦ во многом будет зависеть от коллектива, деловых качеств работников, их подготовки, компетентности, ответственности за порученное дело и, в первую очередь, от руководителя, который возглавит его. Весь процесс деятельности туристского предприятия должен строиться в соответствии с главными функциями управления: прогнозированием, планированием, организацией, принятием решений, передачей информации, мотивацией и контролем. Для успеха деятельности турпредприятия важны все функции [6, c. 42]. Одним из важнейших факторов успеха в туристском бизнесе является правильный подбор и расстановка кадров. Среди профессий, насчитанных ЮНЕСКО, несколько десятков относится туристской сфере. Интенсивный рост туризма привлёк к нему большое количество людей. Разгосударствление туризма в РК привело к тому, что на туррынок попали тысячи людей совершенно не подготовленных к данному виду деятельности. В настоящее время изменилось отношение работодателя к приёму специалистов, выработались определённые требования: владение иностранными языками, умение работать с компьютером, быстрота печатания, знание туристских центров и географических регионов, навыки по маркетингу и продаже. Помимо профессиональных знаний к специалистам предъявляются и личностные требования. В зависимости от вида деятельности это: хорошие коммуникативные навыки; позитивное отношение к турпродукту и людям; умение вести переговоры; наблюдательность и динамичность; 15

16 Директор любезность и предупредительность; эрудиция и стремление к новому; артистизм и отличная эрудиция (для экскурсоводов); аккуратная внешность; скрупулёзность и ответственность; стремление к совершенствованию, росту на службе и др. Поэтому заметно повышается и роль кадровой политики требовательность к будущим работникам. Многие турфирмы уже научились планировать потребность в персонале: при увеличении объёма услуг с осторожностью принимают людей на работу с испытательным сроком. Временную или сезонную. Администрациям турфирм не следует жалеть времени на изучение резюме для отбора наиболее достойных и талантливых претендентов. Можно сделать вывод о том, что сам руководитель предприятия должен быть грамотным специалистом и обладать такими же качествами, которые требует от своих специалистов [7, c. 38]. Цель создания ТИУЦ - развитие информационной инфраструктуры, предоставление туристам полной информации по организации поездки, бронированию различного рода услуг и консультационносправочное обслуживание. В этом направлении необходимо будет работать информационным бюро, разбросанных по городу. Благодаря работе бюро можно будет получить справку по телефону или лично на трех языках, забронировать билет на самолет или номер в гостинице, взять в прокат автомобиль или найти гида-переводчика. Задачей ТИУЦ является привлечение в Алматы иностранных и казахстанских туристов, создание благоприятной информационной среды для иногородних и иностранных граждан. С этой задачей успешно сможет справиться отдел маркетинга (рисунок 3). На основе ТИУЦ можно будет создать аналитический центр, позволяющий поддерживать единую статистическую базу данных и осуществлять мониторинг потоков въездного туризма в Алматы. До сих пор не существовало единой базы учета въезжающих в столицу визитеров (как с деловыми, так и с туристскими целями). До настоящего времени статистика въезда велась по учету в гостиницах и данным пограничного контроля. Отдел маркетинга Веб-дизайнер Маркетолог Заместитель директора Аналитический центр Менеджеры по мониторингу Помощник директора Информационное бюро Служба справок и консультаций Менеджер по Алматы и Алматинской области Менеджер по Казахстану Рисунок 3 - Организационно-управленческая структура ТИУЦ Анализ рисунка 3 показывает, что своевременное и полное информирование своих партнеров и клиентов по вопросам путешествия и обслуживания является безусловным требованием к созданию турпродукта и его успешному продвижению и реализации. Соответственно, информационное сопровождение туров должно стать частью продуктовой политики туроператора. Во многих странах туристско-информационная служба имеет государственный статус: за счет государственного бюджета функционирует сеть информационных бюро, консультирующих туристов [8, c. 63]. 16

17 Вместе с тем, в рамках каждого туристского предприятия целесообразно создавать систему информационного обслуживания клиентов. Цель системы - обеспечение информационной поддержки предлагаемым турам. Информационное сопровождение включает сбор и систематизацию справочных материалов по всем вопросам, связанным с организацией приема и обслуживания туристов и предоставление их партнерам и клиентам по первому запросу, часто на бесплатной основе. К таким материалам относится следующая информация: о паспортно-визовом, таможенном и валютном регулировании; об условиях автотуризма на автобусах, собственных или арендованных автомобилях (аренда, автомаршруты, заказ такси); о средства размещения (отели, мотели и т.д.), их адреса. Категории, тарифы; об экскурсионных и культурно-зрелищных услугах и мероприятиях (музеи, картинные галереи, памятники, выставки и т.д.); о ресторанах, кафе, барах и других предприятиях питания; о природных достопримечательностях (национальные парки, заповедники, ботанические сады, водопады, гроты и т.д.); о видах туризма (познавательный, отдых, лечение и т.д.); о маршрутах путешествий; о медицинской помощи, видах страхования, почтово-телеграфных услугах; о других возможных дополнительных услугах; метеорологические справки; календарь национальных, религиозных праздников и культурных событий; обменный курс валют, размеры чаевых и т.д. Носителями такого рода информации могут быть различные справочники, путеводители, планы, карты городов, памятки, устные ответы персонала ТИУЦ. Выводы. Таким образом, организация работы туристского информационного учебного центра позволит более эффективно использовать имеющийся Алматинский туристский потенциал, оживить туристский рынок, укрепить материальную базу, сократить дефицит квалифицированных кадров и получить необходимую поддержку развития туризма со стороны Акимата города Алматы. Мероприятия рекламно-информационного обеспечения включают: создание информационных банков данных и образование ТИУЦ при КазЭУ им. Т. Рыскулова с целью формирования образа Алматы как региона, благоприятного для туризма, подготовку и издание информационно-рекламного каталога о возможностях туристского рынка города, участие в организации и проведении международных и отечественных туристских выставок; профоринтационной работой и учебной базой для студентов. Намеченные меры будут способствовать расширению притока иностранных туристов и формированию оптимального соотношения экспортно-импортных операций в туристском балансе. За счет увеличения доходов от реализации рекреационно-туристских услуг и сопряженных отраслей обслуживания возрастут бюджетные поступления. Выполнение туристских проектов, работа ТИУЦ и мероприятий внесёт существенный вклад в структурную перестройку обучения студентов специальности «Туризм». Bibliography Esaulova S.P. Informacionnyetehnologii v turisticheskoiindustrii. Uchebnoeposobie.- M.: «Dashkovi K», 2010, s. 315 Plotnikova N. I. Kompleksnayaavtomatizaciyaturistskogobiznesa. Chast' 1. Informacionnyetehnologii v turfirme. - M.: «Sovetskii sport», 2001, -s RobertsMaryLou. Internet Marketing: Integrating Online and Offline Strategies, McGraw-Hill, p.250. Held D., Goldblatt D. Global transformations. Oxford, p Ushakov D.S. Transnacionalizaciyaturistskogobiznesa: evolyuciyaisovremennost'. - M.: «INION RAN», s.261 Garanin N. I., Zabave Yu. V., Seselkin A. I. Informacionnyetehnologii v turizme. -M., s Gulyaev V. G. Novyeinformacionnyetehnologiiv turizme. - M.: «PRIOR», S Kvartal'noe V. A. Strategicheskiimenedzhment v turizme: Sovremennyiopytupravleniya. - M.: «Finansy i statistika», s

18 Economic Development and Transition Economies 1) The Investment Opportunities in Non-Oil Sector of Azerbaijan Republic in Modern World Rasim ABUTALIBOV, Assoc. Prof. University of Qafqaz, Lecturer, Baku / AZERBAIJAN, Rufat MAMMADOV University of Qafqaz, Lecturer, Baku / AZERBAIJAN ABSTRACT After collapsing of Soviet Union in 1990 Azerbaijan Republic passed into the new period of development like any other post-soviet countries. Thus Azerbaijan made the transition into market economic system from planned economy. The first years of transition into the market economy Azerbaijan Republic experienced instability in the economic system. During this period the social and market infrastructures were destroyed thus leading to the destruction of the economy. Foreign investors avoided Azerbaijan and they were not interested in opening new businesses in the regions. But the economic and social reforms that were carried on in the country solved this problem in a very short time. The volume of the investments in the economy of Azerbaijan increased very rapidly after the signature of the Contract of the Century. According to the official information the volume of the investment to the economy of Azerbaijan from 1994 exceeded $100 billion dollars. Thus, the invested capital in the first periods was mainly accumulated in the oil and gas sector, i.e. in energy sector. Azerbaijan Republic has already moved into a new stage of development. If the investments in non-oil sectors in the first periods were directed to the establishment of social infrastructure, nowadays they are directed to the establishment of new enterprises. Till 2005 foreign investments over passed the local investments but recently the local investment volume over passes the foreign investments. There are nutritious conditions for the development of non-oil sector in Azerbaijan Republic. Key words: Azerbaijan, investment, non-oil sector, foreign investment, development. INTRODUCTION After gaining its sovernigty approximatelly all of the industries in Azerbaijan Republic declined and most of them stopped their operations. However, new era started for the development of market economy. Economical stability was attained in Because of economical and political stability from investment point of view Azerbaijan became one of the most interested countries in the world. Thanks to successful political and economical projects Azerbaijan Government could realize one of the most expensive projects in the world. With the participation of 25 world countries the Contract of the Century was signed. Huge investment was required to rebuild the devastated industrial enterprises and equip them with the new technology. Our country took successful actions and signed numerous editcs and firmans in order to increase the interest of foreign investors to the country and to give them stimulations (Osman and Elchin, 2010:237). If we pay attention to the economic situation of Azerbaijan Republic in near future we may see that most investments by entrepreneurs were gathered in Baku and the economical region of Absheron. The main reasons 18

19 for that were the lack of humid environment for the investments in the regions and the insufficient level of infrastructure or least developed. But successful application of State Program for Socio-Economic Development of Azerbaijan Republic Regions between led to high developments in macroeconomic indicators, the infrastructure in the regions were rebuilt and developed. The adequate geographical position of Azerbaijan Republic, natural environment, rich of underground and on the ground resources give great opportunities for formulation and development of different sectors of the economy in the regions. There is humid environment in the regions of Azerbaijan Republic for either local or foreign investments. In general, in the last five years the volume of basic investments including all financial sources for the development of country s economy exceeded 33.5 billion manats (national currency of Azerbaijan Republic) and %53,2 fell on local investors and %46,8 fell on foreign invesment (stat.gov.az, 2013). In Azerbaijan in order to prosper the investment environment in Azerbaijan Republic, to develop entrepreneurship, to improve non-oil sectors and to open new vacancies 9 general tax forms were eliminated, the agricultural entrepreneurs were exempt from other taxes except land rents. The licsensing system in the country was completely changed, the number of licsensed activity areas was reduced and the expiry date of licsenses was prolonged. The Government applies open door strategy for stimulating the investment. Production of high qualitative and competitive products by means of attracting foreign investments, modern technologies and equipments, using high management experiences in the country economy is main part of development strategy of Azerbaijan Republic. By implementing vital economic and regulatory reforms Azerbaijan significantly improved its economic performance and is considered nowadays increasingly competitive worldwide. As such, the World Economic Forum places Azerbaijan 55 th in the world in its Global Competitiveness Report According to this index, Azerbaijan is the most competitive economy in CIS (AZPROMO, 2012). In Azerbaijan Republic tourism, agriculture, food, textile, and auto industries have great opportunities for either local or foreign investments (Rasim, 2010:45). Tourism industry: In many countries there are no required conditions for the joint development of resort, travel and natural treatment characteristics in tourism. Only some countries have such required conditions for the development of different types of tourism. And Azerbaijan is also included to such countries. If we pay attention to the development of tourism in the regions, in Absheron economic region Baku and near Baku areas have the required infrastructure for sea tourism, forest and mountaineous tourism in Sheki-Zagatala economic region, winter and summer tourism in Mountaineous Shirvan and Gusar economic region, and some economic regions have the infrastructure for medical tourism. Except these regions, Nakhchevan and Lankaran economic regions have great foreign investment opportunities in tourism industry (Rasim, 2009:80). Agriculture industry: Existence of regions with different climate zones and useful areas for agriculture in Azerbaijan give the opportunity to manufacture various, qualitative products. Difference in climate varies from subtropic to tundra climate zones. This allows to cultivate crops more than one time in the season. The different climate zones of the country let the farmers and entrepreners grow various crops. The main basic agricultural products are wheat, cotton, tobacco, tea, olive, fruit and vegetables. The agriculture is mainly spread over the north-eastern, the south-eastern and western regions. Guba-Khachmaz and Sheki-Zagatala economic regions are 19

20 specialized in fruit, Lankaran economic region is specialized in tea plantation and vegetables, the Mountaineous Shirvan is specialized in grapes, and Aran economic region is specialized in farming. In these regions there are vast opportunities for investment and private discounts by the government, and economically it is adequate. Auto industry: Notwithstanding to the existence of adequate environment for this industry, most of its areas have not been developed. Baku city, Absheron and Ganca-Gazakh economic regions have opportunities for the development of auto industry. To solve the flaws in auto industry and metal manufacturing and rebuild them, provide technological and production equipments are the main issues. Food industry: Food industry occupies 30% of general industry production and one third of enterprises are concentrated here. In all regions of Azerbaijan Republic there are adequate environment for the investment in food industry. Textile industry: Azerbaijan has raw materials, labour and market for the production of light industry products. But unfortunatelly this industry was not invested properly. As the consequence, clothes, shoes and other textile products are imported to the country with high prices. Besides there are opportunities for preliminary manufacturing of clothes from cotton, silk and wool and make them the final goods. Thus, these goods are exported from Azerbaijan Republic as raw materials. Basicly, this industry can be developed in Aran, Ganca- Gazakh and Absheron economic regions. CONCLUSION Thus we can understand that investment is very important for the development of regions. These investments must be increased day by day. The development of regions can be realized with the following actions: Local and foreing investments must be attracted to the regions; The investments for agricultural sector and for the development of private sector in the regions must be increased; New measures should be taken in order to develop social infrastructure, education and health care systems in the regions; The industrial enterprises adequate to the potentials of the regions must be established; The development of tourism sector in the regions must be provided So all these steps and measures will lead to the development of not only the regions economy but also the whole economy of the country. REFERENCE LIST Osman N. Aras and Elchin Suleymanov, Azerbaijan Economy, Baku, Rasim Abutalibov, The Consentration of Production and Regional Socio-Economic Development, Published PhD dissertation, Baku, Rasim Abutalibov, The Investment Opportunities in the Regions of Azerbaijan Republic (Инвестиционные возможности в регионах Азербайджанской Республики), НАУЧНОЕ ОБОЗРЕНИЕ, Russia, 2009, p Asef Nadirov, Azerbaijan Economy, Baku, AZPROMO, Azerbaijan Report, stat.gov.az,

21 2) Economic Growth and Economic Development: Qualitative & Quantitative Determinants Teimuraz BERIDZE Invited Professor Iv. Javakhishvili Tbilisi State University, Professor, International Black Sea University, GEORGIA Economic Growth and Economic Development: Quantitative and Qualitative Determinants Summary The modern world economy represents a quite complicated system of closely interrelated units (states, countries, international organizations and institutions, transnational companies, individual firms, households, individuals). On the verge of XX-XXI centuries the system acquired the completely new feature a global contents, which besides economy proper, embraces politics, society, culture, religion, education etc. These components of the social life have very important influence on economy as well; economy to a considerable and certain degree calls forth their contents. Moreover, dissolution of the socialist system and arising of completely new phenomenon - transitional countries, transitional economies - imparts new contents to the globalization. Arising of these countries made even more actual the issue on interrelation between the economic growth and the economic development in a globalized world. What is the difference between economic growth and economic development? By which indices they may be assessed? Is it possible to consider the model of economic development in the analysis of economies of transitional countries, or it is characteristic only for countries of the so called third world? Why some countries develop in short-run, but another needs sometime a very long-run period? What are the basic grounds of difference? The economic development is a wider concept, then the economic growth (gross domestic product per capita), because it is concentrated mainly on the issue; how the growth of economy is reflected in the development of the society, standard of life, i.e. economical development is more socially oriented. The indices of the economic development are: real income per capita of population; level of education standards and enlightenment; level of healthcare (e.g. number of doctors per 1000 people; level of observance of environmental standards; level of social technology; quality and availability of dwelling; level of infrastructure (transport, communications); corruption level; level of productivity of labor and mobility of labor force; volume of foreign investments; level of savings and investments etc. An answer on the above mentioned questions needs sufficiently vast and deep study. In the present paper we will touch upon several directions of the study (and as a statement of a question). Keywords: Economic Growth; Economic Development; Types and Indices of Economic Growth and Development; Post-communist Economics; Social economics. Once more about economic growth The phenomenon of economic growth is not a new issue in the economic theory and practice. From the very beginning of economic activity of people it was in the center of attention of the society due to a very simple cause: the results of economic growth are reflected in the development of the country and increasing of the standard of life, and factors that cause the growth always are the object of research of politicians and scientists economists. The representatives of ideologically opposite camps of economic theory studied the issues of economic growth in the XIX century - K.Marx (theory of reproduction, that made important contribution to the study of the mentioned issue) and in the XX century the known representatives of the theory of economic growth (J.Keynes, S.Kuznetz, R. Garaudy, E.Domar, J.Robinson, etc.), which gave much attention to the importance of growth of national income, taking into account only one factor a norm of capital accumulation. The importance of government spending for economic growth and the regulation of business cycles with the fiscal policy was main idea of Keynesian Economics. A country s economic growth may be defined as a long-term rise in capacity to supply increasingly diverse economic goods to its population, this growing capacity based on advantage technology and the institutional and ideological adjustments that it demands (Simon Kuznets). W.Rostow related this phenomenon to the phased development of the society. Later the author of the neoclassic model of economic growth J.Meade concentrated his attention on all its factors (capital, savings, labor power, investments); he believed 21

22 that only in this case the economic growth will have a stable and sustainable character. 1 Joseph A. Schumpeter in the beginning of twentieth century firstly emphasized the difference between economic growth and economic development. The economic growth, based on Schumpeterian approach, is quantitative changes the growth of production and consumption during the certain time period (mainly in short-run period); in contrary, economic development is a sum of positive qualitative changes in the process of production of goods, services, management and humanity life, mainly in long-run period. Basically Schumpeter s cornerstone idea for economic development is innovation and entrepreneurial resource which determine demand and supply and determine economic development in long-run period. All academic researchers of the mentioned problem tried to answer the following questions: what is the economic growth? What causes the economic growth and how is it measured? It is known that the macroeconomic textbooks 2 give answers to all these questions; however, we think that there is a certain range of questions that still needs an explanation and development. It is known that economists mainly evaluate economic growth by the dynamics of real (excluding inflation) gross domestic product (GDP) Though we will mention here that the index does not describe economic growth un fully extent, because it does not show a quality of country s life and effect of distributive relationships, at the same time it does not cover volumes of operations of financial mediating, does not reflect a growth in the real sector of economy. Taking into account these circumstances, the economists use other indices as well - gross national product (GNP); net national product; personal income, net personal income or disposable income. The social components of making of gross national product are also to be taken into consideration. What determines the growth of the gross national product? The answer is at first sight simple: the level of productivity in the country (it is to be said that the index during the recent two decades is not calculated by statistical bodies). What are its determinants? These are: the physical capital (equipment and buildings, used for production of goods and services), the human capital (skills and knowledge, acquired by people through education and practical experience), the natural resources (materials used in production of goods and services, given by nature), the technological knowledge (introduction of up-to-the-minute technology and know-how). All factors of production participate in the economic growth, but, naturally, unequally (they have not one and the same weight), since any country has advantage of using this or that factor, that gives her an advantage in the foreign trade. Naturally, the more optimal would be a combination of these factors, the higher is economic growth and its stability (in the Soviet period the economists and mathematicians even had developed the so called system of optimal functioning of economy). What is the situation in the present-day Georgia from this point of view? Unfortunately, we are obliged to mention that in Georgia all these determinants (factors) practically are more and more deteriorating during the recent 20 years! The average annual growth of GDP (7%) in recent years does not mean Let s consider physical capital. It is mainly depreciated, it is not replaced; the re-equipment is not fulfilled (as a rule, it must be made every 20 years). But industrial equipment and production lines are the basis of the modern economy. The import policy of the country is to be revised from this point of view. As to a human capital more than a million people (mainly in the age years) have left the country, and education (especially, technical) is in unenviable condition. The system of professions and specialties and preparation of specialists taking into account the interests of the country are to be revised. Natural resources - the environmental balance in the country is disturbed, whereas the ecosystem is an important component of the social economical system and promotes public health. As to the two-digit rate of growth of the gross domestic product (in and 2004), it was caused only by the so called effect of fast growth (according to the terminology by Gregory Mankiw) and by the reconstruction growth (according to the terminology by the Russian economist Ye.Gaidar). The economical policy of the country is to be developed taking into account these above-mentioned circumstances. The Essence and Indices of Economic Development The economic development is a relatively new concept and is much wider than the economic growth. It is reflected in textbooks and is studied in many institutions of the world. 3 Therefore, first of all, it is important to distinguish between the economic growth and economic development. On the first sight, such statement of a question is a tautology. However, in more deep study we will see principal differences between them that result from the difference between technical economical and social economical aspects. The first implies a 1 Экономическая энциклопедия. Политическая экономия. М., 1980, с (Economic encyclopedia. Political Economy. Moscow., P ) 2 Karl E. Case, Ray C. Fair. Principles of Economics. Eighth Edition. Pearson Prentice Hall P Hayami Y. and Godo Y. Development Economics. From the Poverty to the Wealth of Nations. Third Edition

23 development of the economy from the point of view of development of its industrial potential, and the secondemphasizes on the social results of development of the economy. From this point of view, the model of economic development to some extent is a continuation of the model of socially oriented economy that took place in West Germany and Scandinavian countries since the second half of the XX-th century. It is known that the economic growth is evaluated by the index of real output of gross domestic product (including per capita), and the economic development is much wider, than the economic growth. It is rather socially oriented and reflects many layers of development of the country. The Economic development generally refers to the sustained, concerted actions of policymakers and communities that promote the standard of living and economic health of a specific area. The economic development shows, what is the effect of economic growth directly on population, how the standard of living increases in the country and, respectively, it is measured by such indices as real income (GDP) per capita; education level, level of public health (e.g. number of doctors per 1000 people); observance of environmental standards. At the same time, the economic development to a considerable degree is determined by: level of infrastructure (transport, communication); efficiency of service sector; 4 low level of corruption; productivity of labor; mobility of labor force; flows of foreign investments and foreign aid; level of savings and investments etc. As economist Amartya Sen points out: economic growth is one aspect of the process of economic development. One growing understanding in economic development is the promotion of regional clusters for regional development and a thriving metropolitan economy. In modern globalized world location is vitally important and becomes a key in competitive advantage. The cluster of similar industries, specialties, skilled labor force, and technologies help to lower transaction costs and foster a growing environment of commerce, entrepreneurship, exports and other market productive activities (M.Porter). Now let s consider, what may be the economic growth without development: 1. The results of the economic growth are reflected on the condition of a small part (may be elite) of the population. For example, in oil-rich country an increasing of GDP takes place. In such case incomes of a firm may drastically increase, but this does not mean absolutely, that this wealth is equally reflected on the entire population. This problem raise the importance of fiscal policy; 2. Corruption. A country may have high level of GDP, but the efficiency of its growth may be reflected only in bank accounts of politicians. There is an urgent question, how we can measure the level of corruption in Georgia. There is no common view how to measure the level of corruption. The judicial statistics gives only a number of corruption crimes, but it is only one side of the coin; much more urgent is the question, what is the damage of corruption to the country, in particular, in tax-budget system; 5 3. Environmental problems. Production of toxic chemicals (and other harmful products) increases GDP, but incorrect regulation of their production may damage environment and public health, that costs much more to the society and, in general, to the country. One of the most important spheres in modern economics is environmental (ecological) economics (Herman Daly), he suggested the concept of sustainable economic conditions, when the physical components are limited and are not changing during the time-period. The Canadian economist Peter A. Victor offer the interactive model which gives a possibility to study the potential for stable, but not growing economy; 4. Overloading. Emphasizing only on technical economical aspect of the economic growth may cause overconsumption of resources in the economy, and damage the structure of the economy, that is also inacceptable for stable development in long-run; 5. Improper level of use of produced production. It sounds paradoxically on the first sight, but it is very urgent issue and is related, on the one hand, to efficiency of distributive relationships and, on the other hand, with inadequate allocation of resources; 6. Expenditures for armaments. Optimal planning of expenditures in the budget and their incurring is very important for development of the country (this was very urgent in the recent years, because increasing of expenditures for armaments significantly reduced the social expenses). This question is also urgent in modern times. Finally, let s try to answer the question: is it possible to use the model of economic development in the analysis of transitive (post-communist) economies, or for their future development? Using of the mentioned model on the modern stage is expedient from the point of view, that the economic reforms of the recent years in fact destroyed the social orientation of the post-communist countries and set forth 4 In this connection R.Asatiani s monograph - Service and market system. Tbilisi, Tbilisi University press, is to be mentioned. 5 K. Shevardnadze, R. Chechelashvili, V. Chocheli, N. Khaduri. Papava Indexes of Tax Corruption. Tbilisi, Publisher Company Imperial Ltd.,

24 as objective only her technical economical growth. Therefore it is necessary to use this index. The economic policy of Georgia must be directed at overcoming of the existing lag. Bibliography: 1. J.M. Keynes, The General Theory of Employment, Interest and Money. 1936; 2. Joseph A. Schumpeter. Capitalism, Socialism and Democracy S.Kuznets s Nobel Prize lecture. From Nobel Lectures, Economics , Editor Assar Lindbeck, World Scientific Publishing Co., Singapore, 1992; 4. Walt W. Rostow. The Stages of Economic Growth: A non-communist manifesto. 1960; 5. Joan Robinson, Contributions to Modern Economics (1978) (Basil Blackwell, Oxford, ISBN ); 6. Development Economics through the Decades: A Critical look at 30 Years of the World Development Report. World Bank Publications, Washington D.C. (2009), ISBN ; 7. The Complete World Development Report, (Single User DVD): 30 th Anniversary Edition. World Bank Publications, Washington D.C., (2009). ISBN ; 8. Michael Todaro and Stephen C. Smith, Economic Development. 10 th Ed., Addison-Wesly, Description; 9. Peter A. Victor, Managing without Growth. Slower by design, not Disaster [ Edward Elgar Publishing]. 10. Папава Владимер. Экономический рост в странах Центральной Кавказии в условиях нивелирования эффекта быстрого старта //Центральная Азия и Кавказ. Том. 15. Выпуск 4, 2012, стр ; 11. Beridze, T., The National Economic Model and Globalization (the Case of Georgia). Georgia in Transition, L. King, and G. Khubua, eds. Frankfurt am Main: Peter Lang. 12. Porter, M.E. (1998). Clusters and the New Economics of Competition. Harward Business Review. Pp Sen, A. (1983). Development: Which Way Now? Economic Journal, Vol. 93 issue 372. Pp William Easterly. The Elusive Quest for Growth. Economists adventures and misadventures in the tropics. The MIT Press. Cambridge, Massachusetts. London, England. 24

25 3) The Challenges and Opportunities for Central Asia Countries Experience of Republic of Turkey Giorgi BAGATURIA, PhD, Associate professor of International Black Sea University (IBSU), Management program coordinator, GEORGIA The Challenges and Opportunities for Central Asia Countries. Experience of Republic of Turkey Introduction As a result of the USSR collapsed the former Soviet republics of Central Asia had achieved the independence. For successful economic and political development the new independent countries had to overcome inheritance of the Soviet totalitarian governance. It was quite complex and difficult challenge. On the other hand, there was a possibility of use of natural riches, fossils, minerals, gas, oil products, cotton for the benefit of own people, own needs. Some countries could use skillfully these opportunities and they began to develop successfully (Kazakhstan, Turkmenistan, partially Uzbekistan) generally thanking to rich natural resources. Others (Kyrgyzstan, Tajikistan) appeared in whirlpool of the political and economic problems permission of which will demand long-term efforts. Because of the influence of various external and internal interested forces the same problems can arise and in the successful countries as well. At the same time before eyes the experience of the Republic of Turkey, which for a short period could turn from the backward country into one of roughly developing, strong and influential states. Studying and judgment of experience of Turkey has to be very useful for the states of Central Asia, especially as between these states there are much similarity and their population can be considered as the related people. From this point of view in the report the reasons of success of Turkey as a possible example of successful development of the new independent countries in a transition period are analyzed. Short economic characteristics of the Central Asia countries 25

26 For the general assessment of the countries position is useful to consider some economic indicators, mainly GDP, GDP per capita. According to data of the UN of GDP for the countries of Central Asia and South Caucasus, the USA, China and Turkey are presented as follows Table 1. Gross domestic product for the countries of Central Asia and South Caucasus, the USA, China and Turkey ( GDP List by the United Nations (2011) Rank Country/Region GDP (Millions of $US) World 70,201,920 1 United States 14,991,300 2 China 7,203, Turkey 774, Kazakhstan 186, Azerbaijan 63, Uzbekistan 45, Turkmenistan 25, Georgia 14, Armenia 10, Tajikistan 6, Kyrgyzstan 5,919 Data are provided in the table for the countries considered in this article, and also the USA and China (the highest indicators), Turkey and Transcaucasia for GDP comparison purposes. Data are provided in the table for the countries considered in this article, and also the USA and China (the highest indicators), Turkey and Transcaucasia for comparison purposes sizes gross domestic product. As we see, among the countries of Central Asia leading positions are taken by Kazakhstan, the 49th place in the world, it is followed by Uzbekistan and Turkmenistan, and Tajikistan and Kyrgyzstan are closing in a leaf from 195 countries, which are followed by the backward African and island countries. GDP per capita to 187 countries are more interesting Data refer mostly to the year World Economic Outlook Database-April 2013, International Monetary Fund. Accessed on 16 April 2013 (табл. 2) GDP per capita (PPP) 2012 IMF International Monetary Fund ( ) Rank Country International $ 1 Qatar 102,211 2 Luxemburg 79,785 3 Singapore 60,410 4 Norway 55,009 26

27 6 USA 49, Turkey `15, Kazakhstan 13, Azerbaijan 10, China 9, Turkmenistan 8, Uzbekistan 3, Georgia 5, Armenia 5, Kyrgyzstan 2, Tajikistan 2,229 As we see again Kazakhstan is the leader, but it is followed now not by Uzbekistan, but Turkmenistan. Tajikistan and Kyrgyzstan are again closing in a leaf from 187 countries. And according to GDP_PPP_per_capita_2007_IMF.png Kazakhstan belongs to the countries with high rate, Turkmenistan has moderate, Uzbekistan has a low rete and the others - Kyrgyzstan and Tajikistan - are close to dangerous treats category of the countries. These data give rich food for reflections. The main issue how to manage the country for achievement of economic welfare and political stability Democracy vs Authoritarian system. The history of development of the countries shows that the most acceptable and effective form of government is the democratic system, because, it is possible to say that the democratic system is self-sufficient and selfdevelopment system. If not to take into account the Arab countries rich with oil in which the authoritative system of governance dominates, it is possible to say that a basis of successful development of the countries is the democratic system of governance. But the democracy can't win in the poor countries (in an extreme cases - can win and keep an existence for a very short time). Poverty of the country creates favorable circumstances for 27

28 dictatorship establishment. On the other hand the dictatorial form of government of poor countries turns sooner or later into chaos, or, if it is not poor, is transformed into democratic system (e.g. Taiwan Republic of China). Thus for achievement of economic welfare and political stability eventually is necessary the achievements of democratic system of governance. Democracy also means a liberal system of economic managing. But thus, it is extremely important to consider specifics of a country, its traditional values, to reach a national consent between various sectors of society and on the other hand, between society and the government. In this sense development of Turkey gives a bright example, worthy imitations. Short characteristics of Republic of Turkey The most significant phenomenon of the beginning of 21 st century undoubtedly is substantial economic successes of Turkish republic. In the recent past economically backward country now is one of the most dynamically developing states. Now economic growth of Turkey advances almost all the most developed states of the world (including the countries of G-20). Growth of Turkish economy is especially remarkable, that it occurs on a background of not stopping crisis of the developed European countries which are characterized by approximately similar economic structure (Greece, Spain, Portugal, partially - Italy). In the Europe - crisis, in Turkey - prosperity. In accordance with the World Bank data ( Turkey is the most dynamically developing country (see Fig. 1). Fig Real GDP Growth (%) Moreover, According to the OECD, Turkey is expected to be the fastest growing economy of the OECD members during , with an annual average growth rate of 6.7%. (see Fig. 2). 28

29 Fig. 2. Expected annual average growth rate It is possible to list shortly the main signs of success of Turkey Institutionalized economy fueled by $ 94 billion of FDI th most attractive FDI destination for th largest economy in the world 6 th largest economy compared with EU countries in Robust economic growth over the last seven years with an average annual real GDP growth of 4%. Booming economy : Sound economic policies with tight fiscal discipline GDP in 2002 = $ 231 billion, in 2010 = $736 billion Strong financial structure resilient to the global financial crisis. Rapid recovery from the global financial crisis Sustainable economic growth (4.8 % annual average GDP increase ) What are the REASONS of Turkey success? We can introduce some preliminary foundations The reasons of Turkey success are: a wise and effective policy of the government, the national consent of a society, diligenceof people of Turkey, its entrepreneurships spirit, etc. the purposeful reforming of the country during the last twenty years. So, we have to say about Turkish Miracle - an example for many countries. Economic model Question is: how does Turkey achieved so significant results? Which economic model should be used? Commonly there are considered three economic models The first is so called Leftism direction (model) that means authoritarian system of governing. In this case everything has been planned by super authority committee, which organizes strong Influence on the economy. The plans must be realized in spite of market conditions. One of the followers of this system was USSR, which followed to leftism direction (based on Marx theory) without any doubt and at the end this on of the richest country was collapsed. Its collapsing has to show the effectiveness of such system. This model is comfortable for the governors, but not for a country and its population. Nevertheless, there are a lot of followers to this 29

30 system in the world, partially European countries (with socialist governments). Still, there are leftism model in communist countries. The second system is possible to introduce as a Right-wing that means. It is mostly liberal system that means small (or no) Influence of the government in the economic processes, business. Nowadays welfare countries are the followers of the liberal (Right-wing) directions. The third one is an extreme cases of Liberalism - Libertarian, that means No governmental Influence on the business - State is only Night Watchman and The Invisible Hand of Market Corrects Everything In this case we don t need any forecasting, but when a crisis happened once again the arisen problems will be more heavy. But, problem is which economic model should be selected in order to manage a country? As a history of economic development shows any sophisticated economic model is not successful. There are a lot of scientist economic research which are devoted to the problems of world economic development and the reasons of economic crisis but these problems have no real solution Actually the existing economic theories can t explain the nature of modern economic relations and forecast economic crisis. As a results economic crisises are happened suddenly and only afterwards various economist 30

31 experts tried to explain their reasons. But these explainings are too late, the economic crisis have grave consequences, especially for the pure and small countries with transient economy. In accordance with the opinion of the author of this article Turkish success is founded on two fundaments General political direction Democracy. General Economic direction Market economy. One of the best implementation of market economy is USA Economic System, which includes : Free entrepreneurship, supporting of private property, freedom of contacts, profit motivation, consumer s sovereignty (see fig. 3) Fig. 3. American Economic System What is possible to do by new countries of transition economy? The simple recommendation is: Do optimal management using cybernetic approach, Study of Experience. Including Turkey experience, that is practical implementation of the cybernetic approach in real life. The essence of a cybernetic approach is shown at Fig. 4 Fig. 4. Cybernetic method of management Historical samples- Common Sense and Economic Theory History shows interesting samples of economic governance while crisis situations. In the thirties of the 20th century in the USA the cruel economic crisis raged. Then, Roosevelt could rectify situation thanking reasonable decisions. Later some experts said that Roosevelt used Keynes's recipes. However 31

32 they didn't know each other at all. Moreover, when they had acquainted and Keynes gave long lecture about methods of economy control, Roosevelt remained very dissatisfied. He stated surprise and responded about Keynes that he isn't a political economist, but the mathematician, which drew different schedules and wrote formulas which in general have no any relations to the created situation. Franklin Delano Roosevelt the 32 nd president USA during Validly formulas and schemes can't be operated economic processes. Roughly speaking, Roosevelt was guided by common sense and the intuition that helped America to finish quickly crisis and to develop fast rates. Finally, economic development of America was promoted by the WW2. John Maynard Keynes, well known economist, founder of macroeconomic theory called as Keynesian economics.. Cherchill spoke a very characteristic quotation concerning Keynes: If you put in a room 2 economists you ll have 2 opinions, unless one of them is Lord Keynes, in which case you ll have 3 opinions 32

33 Sir Winston Leonard Spencer-Churchill, one of the greatest wartime leaders of the 20th century, Prime Minister of the United Kingdom from 1940 to 1945 and again from 1951 to Такое неопределенные рекомендации экономистов заставило Трумена воскликнуть (поскольку разные экономисты предлагали разные вараинты с одной руки так, а с другой - иначе) Such uncertain recommendations of economists forced to exclaim later Truman: I need One Hand economist (as different economists offered different variants during implementation of the Marshall plan rehabilitation of Europe after WW2- from one hand so, and with another hand - differently) Harry S. Truman: the 33 rd president USA during And in the conclusion it is necessary to point to the main difference between economic theories and practical affairs on what Drucker so formulated Keynes brilliant students are interesting in goods behavior, me peoples behavior Peter F. Drucker: well-known management consultant, educator, and author, a leader in the development of management education, author of the concept of management by objectives Really it is necessary to be engaged in people (in more narrow sense customers), to think and care of their interests for achievement of success. Thus it is possible to specify finally on necessary the directions in management of economy and the country.. The key strategy of governing is common sense and experience of successfully economics with taking into account the specific characteristics of a country And we can ask: What is the main goals of commercial company? Profit? Of coursed Profit is vital but main goal is Creation of Client, Customer. Only on the basis of clients, customers, peoples interest a company has to achieve success. And another question What is the main goal of a state leader? Strengthen of his/her power? According to key strategy the main goal of a state leader should be welfare of the people and on this basis welfare of the country and Strengthen of his/her power. 33

34 From this point of view Republic of Turkey is a case for successful development during in world (European) Crisis Main Foundations of Turkey s Success The success (or failure) of any country is the result of the coincidence of a lot of reasons: global political and economic events, historical development of the world, concurrent policy and interests of leader states, policy of the country and so on. But, in according to our opinion most important is the activity of the leaders of a country during turning points of history, their wisdom, courage, ability to face danger without fear, their understanding of interests and needs of the country and the society, all of the people, and ability to lead the entire country, all of society, the entire people. We suggest that the authors of the nowadays Turkish Miracle are: Atatürk, Turgut Özal, Recep Tayyip Erdoğan and Fethullah Gülen. Atatürk has laid the foundation for Turkish state, the foundation on which it was possible to build a grandiose building of a truly democratic, ready to evolve statehood. Mustafa Kemal Atatürk. Founder of the democratic Republic of Turkey. Author of the Political, economic, cultural reforms Turgut Özal inspired a new breath of life into the Republic of Turkey, has prepared a framework for the future economic miracle based on the nonexistence business style with the observance of the ethical norms and humanity standards (and not to rob people, as it usually happened at an early stages of capitalism formation - so called Jungle Capitalism ). Turgut Özal Prime Minister of Turkey ( ) and President of Turkey ( ). Author of transformation Turkey economy by privatization, liberal reforms, market economy development, Recep Tayyip Erdoğan completed the construction of the magnificent buildings of Republic of Turkey, giving it a completely new view, creating a unique type of statehood based on the broadest national consent expressed, in our view, on the ideology of Islamic Socialism and achieved unprecedented socio-political and economic success and welfare. The activity of Erdoğan is connected with Numerous Reforms on the basis of Common Sense. Short list of Erdoğan s achievement is as follow: Association with the EU; The foreign and domestic confidence; Reducing Military influence; Free entrepreneurship & strong fiscal policy; Banking system (Inflation under control); Social policy; Development of tourism, textile, agriculture industry; Building of Roads (Via Est Vital Road is 34

35 Life); speedily development of educational system. Turkey's dynamic economy is a complex mix of modern industry and commerce along with a traditional agriculture sector. Special attention to bank system, Turkey s Central Bank & solid financial system support stable development of the country. (The role of the bank system of Turkey is shown more effectively if we remember Icelandic financial crisis. It was a major economic and political crisis in Iceland that involved the collapse of all three of the country's major privately owned commercial banks, following their difficulties in refinancing their short-term debt and a run on deposits in the Netherlands and the United Kingdom. Relative to the size of its economy, Iceland s systemic banking collapse is the largest suffered by any country in economic history) Recep Tayyip Erdoğan current Prime Minister of Turkey, since The role of Fethullah Gülen is quite unique. His multifaceted activities made the basis for spiritual unification of the people of Turkey, the faith of the people (or its large part, including businessmen) in the permanence of the light and airy ideals become stronger. This society is able to get the great success in any area of activity. Gülen s activity supports Interreligious dialogues, establishment of Multi-party democracy, Service to the common good (hizmet), development of Education, ("Studying physics, mathematics, and chemistry is worshipping God ). Gulen's followers have built schools around the world, expensive modern facilities, equal gender treatment and English taught from the first grade Fethullah Gülen one of the world's most important Muslim figures author, educator, and Muslim scholar, the founder of the Gülen movement. As a good sample of Turkey foreign activity for establishment of piece and democracy around the world is, for instance, Chaglar network which develops in Georgia highest level of education and social cultural advance of the youth. 35

36 International Black Sea University ( is one of the best Universities in Georgia, its slogan is: International Education, International Employment and in reality IBSU ensures best results of the students education and their career achievements. Conclusion Life and activities of these illustrious sons of Turkey is widely known. Nevertheless, we will try to emphasize their most important, in our view, achievements as the components of a single historical process of Turkey s development. Of course, the other leaders of the people of Turkey have done much (not a bit) to the country, which is at least the preservation of the peace in Turkey during the WW2, but all the same, their activities didn t appear to be as significant as compared with them, the above mentioned great leaders, thinkers and policy makers. Nowadays Turkey has the strong advantages - The unity of society and the state (government). Of course, the Unity creates the Strength and prosperity of Turkey. Other countries can do the same if they are able to follow this example of transformation of the country and the society. A wise and effective policy of the government of Turkey, liberal reforms, fiscal & social policy, market economy with the reasonable regulations, the national consent of a society, hardworking people, with entrepreneurship spirit and ethical norms, the purposeful reforming of the country and society during the last years and the Unity of the State and the Society makes success of Turkey - Turkish Miracle - an example for many countries. 36

37 4) Georgia s Paradox: Growth without Employment Tatiana PAPIASHVILI, Prof. Dr. International Black Sea University, Tbilisi, GEORGIA Georgia s Paradox: Growth without Employment 6 ABSTRACT Jobless growth or growth without employment was recognized in developing world long ago. Based on statistical analysis, the paper shows that in Georgia the last decade unemployment rate has been stably high while GDP grows. This growth paradox and factors behind it (weak private sector and, especially, small/medium businesses) are analyzed and the way forward is specified. INTRODUCTION Georgian economy is growing economy with GDP (Gross Domestic Product) growth rate of average of 5.3 percent in Despite the great achievements in economic performance, the number of unemployed/employed does not change significantly. This statistical phenomenon is usually called as paradox of growth. The result of the paradox is that poverty and unemployment are still the most painful issues for the Georgian government and most Georgians (Poll: Georgia's, 2009), the situation that is dangerous in both economic and political aspects because any economy that fails to provide jobs for the majority of the citizens at any point has failed. The paper investigates the proximate explanatory factors behind the Georgia s growth paradox. We focus on one specific domain, namely analysis of unemployment. Relationships between GDP growth and poverty incidence reduction or the quality of living are not, for the moment, the subject of the interest. GDP GROWTH THEORIES AND EMPLOYMENT: LITERATURE REVIEW One of the parameters used in assessing the success of any administration is the level of the economic growth attained measuring as growth rate of RGDP (Real Gross Domestic Product) and/or of GNI (Gross National Income) and/or RGDP per capita, the like within the period. The GDP growth figure is considered as the leading indicator to decline in poverty incidence through reduced unemployment, increased household income and reduced inequality. Theoretically this approach is based on Okun s famous hypothesis regarding the relationship between employment/ unemployment and economic growth, on one side, and the Say s law on another. As the Say s law postulates the cycle of growth starts with consistent rise in output. It could be caused by new technology, policy actions (fiscal and/or monetary) and discovery and exploitation of natural resources. The output growth then translates into higher income and hence higher market demand which posits that supply creates its own demand on the aggregate. Even if the increased income is not consumed, the higher the income, the higher the potential savings and investment. The increased investment creates additional demand for resources, that is, the increased employment of idle resources. Therefore, as investment increases, especially in small and medium scale businesses which is the biggest employers of labour the world over, new jobs would be created, more people earn additional income and are lifted out of poverty, output rises, further increase in demand is created and the cycle begin again until the economy reaches a level where resources are optimally engaged. Thus, the orthodox economic theory states that economic growth is accompanied with increase in employment (or decrease in unemployment). In an ideal, it should be sufficient for poverty reduction and social progress. In other words, economic growth tends to be incomplete without improving social indicators like education, health, women's participation in economic activities, and etc. 6 Prof. Dr. Tatiana Papiashvili, Faculty of Social Sciences at International Black Sea University, Tbilisi, Georgia 37

38 But sometimes growth may be not adequate to achieve this goal. Moreover, there is practical evidence when high economic growth residing side by side with high unemployment of resources (human, natural and material), infrastructural decay, low manufacturing and agricultural productivity and ultimately high incidence of poverty. The phenomenon known as growth without development or jobless growth is usually called as a paradox of growth ( Gregg, 2011; Jeroen, 2009; Ghani, 2011;etc.) and it became a feature of, first of all, developing economies long ago. Particularly, this paradox has been recognized in whole region, for instance, Eurasian region (Åslund & Jenish, 2006), and in particular countries, for instance, in Philippines s economy (Shahani & Inquirer, 2011a; 2011b; etc.), in Indian s economy (Banerjee, 2006; Ghosal, 2012; Ghani, 2011; etc.), in Nigerian economy (The Nigeria s, n/d; Adekoya, 2012; Gaskia, n/d; Oluwa, 2012a; Oluwa, 2012b), in Jordan s economy (Rad, 2011), in Burkina Faso (Grimm & Günther, 2005) and other countries. Even more, South Africa experiences double paradox of growth: an increase in economic growth is accompanied by increase in both unemployment and employment. (Biyase & Bonga-Bonga, n/d) Remarkably, jobless growth was registered in some advanced countries, for instance in Sweden (Sweden s, 2006). Opposite situation was observed in UK: for the 3 months to March of 2011 the paradox was noted that a stagnant economy as measured by GDP growth co-existing with an apparently booming labour market (Gregg, 2011). This paper focuses on short run period relations between growth and employment (unemployment) because in the long run causation and correlation would be different as there is a belief that GDP growth generally achieves full employment level (or natural rate of unemployment). However, the empirical evidence for this view is weak (Saget, 2000). Instead, the long run equilibrium employment rate is likely to depend on other factors rather than the rate of GDP growth, notably effects of search time (jobs and employees), structural mismatches between education and work, the gap between gross and net income, the gap between income and unemployment benefits (Stevenson & Wolfers, 2008). Further, GDP growth does not necessarily reduce unemployment for several other reasons: it may involve outsourcing associated with retaining much of GDP domestically while moving jobs to elsewhere; growth often goes along with creative destruction, i.e. disruption of old economic activities, which in turn implies (temporary) unemployment in specific sectors or job types (Pissarides, 2006). ECONOMIC GROWTH AND EMPLOYMENT IN GEORGIA: STATISTICAL OVERVIEW According to the National Statistics Office (GeoStat) Georgia has relatively strong economic growth and good macroeconomic performance over the last decade. Despite this fact, as Figure 1 depicts unemployment rate has been stably high while GDP grows. Figure 1. Dynamic of GDP growth and unemployment rate in Georgia, percent Source: GeoStat GDP real growth 9,6 9,4 12,3 2,3-3,8 6,3 7,2 Unemployment rate 13,8 13,6 13,3 16,5 16,9 16,3 15,1 Number of employed and unemployed people is relatively stable and, in fact, and it follows the changes in GDP with minor alterations (Figure 2). In short, here is a paradox of growth in this country. From 2005 to 2011, the economy grew by an average of 5.3 percent and yet, instead of fluctuate with economic growth, the number of unemployed/employed does not change significantly. What factors are behind the statistics? Several explanations might be given for such a 38 GDP real growth Unemployment rate

39 paradox. To find the answer there is sense to distinguish GDP growth, on one side, and unemployment/employment issues, on another. Figure 2. Employment and unemployment in Georgia (thousand persons) Source: GeoStat Question of GDP growth factors is complex and needs special investigation, and, for the moment, it is out of the research interest. The paper focuses on labour contribution to GDP. As the statistics of GDP by income categories show, monetary payment to employees in form of compensations, wages, and salaries steadily grow from year to year even in the crisis (Figure 3), while employment fluctuates and even it grows insignificantly. In other words, this improvement in growth has failed to lead to the kind of economic diversification that could generate widespread productive employment. Figure 3. Compensations of employees, wages and salaries as a percentage of GDP Source: GeoStat At first sight, Georgia s unemployment rate is at around the mid-level for emerging countries. But in reality it understates the labor picture as many people who are statistically considered to be employed are in fact also underemployed. For example, they are (a) hindered by insufficient pay, (b) irregular or seasonal employed, (c) hidden unemployed, or being in the group that includes hopeless or discourage workers; (d) selfemployed (55%-65% of employed). This last group includes people who possess homesteads and mostly cultivate only for their family needs. Because their products are not marketable, they cannot be included into GDP and the effectiveness of such employment is low. Besides, most of these people consider themselves as unemployed and are ready to work. The problem of unemployment becomes disturbing when the youth unemployment is added to consideration. In 2011, 36.3% of Georgians of age and 25.0% of those between ages could not find work (GeoStat). That is why actual unemployment worsened rather than decrease, even with the high economic growth rates. Sometimes voluntary unemployment is discussed as a source of country s unemployment. For Georgia it is not the case just because country has no system of unemployment benefits. And the last, but not the least, important aspect of employment/unemployment issue should be taken into account. This is migration process that has been intensive in the country since the declaration of independence in In particular, as Figure 4 shows since 2000 Net migration has been positive only in yeas of Rose 39

40 revolution of (due to population s optimistic expectations) and after the Russian-Georgian war of 2008 (due to extradition of Georgian labor migrates from Russia). Figure 4. Net migration (thousands) Source: GeoStat Therefore, brief analysis of economic growth of Georgia finds out that, despite the successful FDI policy and impressive GDP growth in (9.4% and 12.3%, respectively ), and the recovery (6.3% and 7.2%, respectively), with about 7% in 2012 (GeoStat), there is still a limited pool of job opportunities available. Taking into account statistical data, it is clear that actual unemployment that includes all types of hidden unemployment, increased. In this circumstance, there is one sector of economy that has the capacities to generate employment opportunities and absorb ever-rising number of job seekers without additional investment. This is sector of small and medium enterprises (SMEs). All over the world employment is mostly generated by SMEs. For example, in OECD economies SMEs and microenterprises account for over 95% of firms, 60-70% of employment, 55% of GDP and generate the lion s share of new jobs. In developing countries, more than 90% of all firms outside the agricultural sector are SMEs and microenterprises, generating a significant portion of GDP (Promoting Small; 2007). In fact, the relationship between jobs creation and firms size is more comprehensive. As the latest researches show the negative relationship between firm size and employment growth is very general case. More precisely, the fact is that not only size but age of the firms is matter (Haltiwanger, et al, 2010; p.31); on another hand, it is important to distinguish between job creation vs. share in employment. Taking into account these assumptions, the research highlights the important role of business startups and young businesses in U.S. job creation (Haltiwanger, 2006). EXPLAINING THE GROWTH PARADOX: WEAK SME SECTOR Georgia s economy is largely private sector economy not only according to the number of registered enterprises but according to the main macroeconomic indicators such as turnover, output, value added and number of employed (Table 1). Table 1. The share of non-state enterprises, percent Registered enterprises Turnover Output Value added Employment Source: Entrepreneurship in Georgia, 2012; Entrepreneurship in Georgia, 2011; Entrepreneurship in Georgia, 2010; Entrepreneurship in Georgia, In turn, among the registered enterprises the most numerous group is small and medium enterprises (Table 2). 40

41 Table 2. The share of SMEs, percent Registered enterprises Turnover Output Value added Employment Source: Own calculation based on GeoStat In Georgia there is no official legal definition of small or medium enterprises. As the National Statistics Office of Georgia states, until 2002 different criteria were used for determining size of enterprises. Thus, current classification of large, medium and small enterprises was not in place (GeoStat). The National Statistics Office of Georgia provides the following interpretation (Entrepreneurship, 2012; p.18-19). Small and medium enterprises are defined as entities of any organizational-legal form which do not exceed following limits for number of employees and annual turnover, respectively: For small enterprises - 20 employees and 500 thousand GEL; For medium enterprises employees and 1500 thousand GEL; For large enterprise more than 100 employees and more than 1500 thousand GEL. The new Tax Code of Georgia which entered into force in 2011, stipulates a new specification of businesses in Georgia as: micro-, small, medium, and large based on workforce and annual turnover output (Tax Code of Georgia; p ). In particular, Micro business is an entity with an income less than to GEL 30,000 and no employees. Small business is entity with an income less than GEL 100,000 Thus, due to the absence of legal definition of a SME, there is no relevant statistical information on Georgian SMEs. Besides, significant part of enterprises is classified as unknown (Figure 4). Figure 4. The number of enterprises by number of employees (2011) Source: Geostat The fulfilled short statistical analysis has shown that, despite SMEs constitute a considerable number of business enterprises in Georgia, an inadequate growing of SMEs quality relevant to SMEs number, should be emphasized specially. In other words, SMEs have constituted an insignificant segment of Georgian economy according to their contribution to the main macroeconomic indicators - turnover, output, value added, national income, and even employment in comparison to the statistics of advanced countries. In Georgia the number of employed/unemployed is more or less stable despite the fluctuation of GDP. While GDP and related variables are mostly generated by large enterprises, employment is generated by both large businesses and SMEs. CONCLUDING REMARKS unknown over 100 Despite high rates of growth last decade, Georgian economy created relatively few new productive jobs and, as a result, actual unemployment increased because many Georgians have remained officially unemployed or economically inactive or have emigrated. In other words, growth process that the country has experienced since 41

42 the inception of reforms from 2004 has produced a mixed picture and failed to engender desirable impact on employment. The situation that is typically classified as paradox of growth or growth without employment. The role of small and medium businesses as employment generator is worldwide recognized. In contrast, in Georgia SME sector role in the development of national economy and as a factor of employment growth is, generally, under evaluated by the government and policymakers. Moreover, for local communities SMEs may be an important source of employment for low skilled workers, women, and young people or, particular, for the groups of unemployed that are more numerous in the country. Additionally, small size and flat management structure make them more flexible in response to the changing market environment and help to keep number of employees more or less stable. These challenges facing the Georgian labour market call for structural shifts in the government s economic policies or policy priorities. REFERENCE Adekoya, F. (2012). Paradox of growth without development, declining naira value. Retrieved March 19, 2013 from Åslund, A. & Jenish, N. (2006). The Eurasian Growth Paradox. Working Paper Series. Retrieved February 16, 2013 from Banerjee, A.V. (2006). The paradox of Indian growth: A comment on Kochhar et al. Journal of Monetary Economics, 53 (2006), p Biyase M. & Bonga-Bonga L.(n/d). South Africa s growth paradox. Retrieved February 7, 2013 from Entrepreneurship in Georgia: Statistical Publication (2009). Ministry of Economic Development of Georgia, Department of Statistics.Tbilisi, Georgia. Entrepreneurship in Georgia: Statistical Publication (2010). Ministry of Econom Development of Georgia, Department of Statistics. Entrepreneurship in Georgia: Statistical Publication (2011). Ministry of Econom Development of Georgia, Department of Statistics. Entrepreneurship in Georgia: Statistical Publication (2012). Ministry of Econom Development of Georgia, Department of Statistics. Gaskia, J. (n/d). The Nigerian economy: a paradox of growth without development! Retrieved March 9, 2013 from Ghani, E. (2011). Is growth incomplete without social progress? India s development paradox. Retrieved February 16, 2013 from Ghosal, R. (2012). Growth, Poverty and Inequality Paradox in India: A Panel Data Approach. Retrieved February 15, 2013 from Gregg, P. (2011). Employment and Growth Paradox. Retrieved April 3, 2013 from Grimm, M. & Günther, I. (2005). Growth and Poverty in Burkina Faso. A Reassessment of the Paradox. Retrieved January 25, 2013 from Haltiwanger, J. (2006). Entrepreneurship and Job Growth). Retrieved March 22, 2013 from Haltiwanger, J., Jarmin, R., Miranda, J. (2010). Who creates jobs? Small vs. Large vs. Young. Retrieved January, 2013 from Jeroen C.J.M. van den Bergh (2009). The GDP paradox. Journal of Economic Psychology, #30, p Oluwa K. (2012a). Paradox of growth without development: Nigerian experience. Retrieved March 19, 2013 from Oluwa K. (2012b). Paradox of growth without development. Retrieved March 15, 2013 from Pissarides, C. (2006). Labor Market Search Theory: A Basic Model. Retrieved January 25, 2013 from 42

43 Poll: Georgia's main problem unemployment. ( ). Georgia Times. Retrieved June 14, 2011 from Promoting Small and Medium Enterprises for Sustainable Development (2007), World Business Council for Sustainable Development. Saget, C. (2000). Can the level of employment be explained by GDP growth in transition countries? Theory versus the quality of data. Labour, 14(4), Rad, S.T. (2011). Jordan s Paradox of Growth without Employment: A Microcosm of the Middle East? Retrieved March 17, 2013 from Shahani, L.R. & Inquirer, P.D. (2011a). Paradox of growth. Retrieved March 22, 2013 from Shahani, L.R. & Inquirer, P.D. (2011b). The paradox of growth and persistent poverty. Retrieved March 22, 2013 from Stevenson, B. & Wolfers, J. (2008). Economic growth and subjective well-being: Reassessing the Easterlin paradox.nber Working Paper Retrieved March 3, 2013 from Sweden s growth paradox (2006). Mc Kinsey on economics. Retrieved March 22, 2013 from wnload.aspx?ar=1807 Tax Code of Georgia (In Georgian) (n/d). Retrieved June 1, 2011 from The Nigeria s Paradox of Growth amidst High Poverty Incidence (n/d). Retrieved January 25, 2013 from Nigeria's%20Paradox%20of%20Growth%20amidst%20high%20incidence%20of%20Poverty.pdf 43

44 Transition Period to Market Economy 1) Value Based Management in Joint Ventures of Uzbekistan Rustam ABDURAUPOV, Tashkent Financial Institute, Department of Financial Analysis, UZBEKISTAN, Abstract Value Based Management in Joint Ventures of Uzbekistan In the modern world, when the effective usage of available possibilities is the basic priority of all the entities and economy of the countries in general, international joint ventures (JV) are in a special niche as a rather new form of the international cooperation and attraction of direct foreign investments. Thus, JV companies have become an integral part of the national economy of Uzbekistan, and their proportion in Gross Domestic Product (GDP) has been doubled since the last decade. As the most part of the JV are successful, according to the history of the leading companies of the world, it appears that there is a need to transit to the next step of development creating value of the JV companies. However, Value Based Management (VBM) is a quite new concept for the local professionals in accounting and finance fields. Considering the peculiarities of the national economy, we suppose that, it is irrelevant to apply all the variety of tools that are included in VBM. Consequently, it is necessary to determine the most relevant tools that should be used during the current stage of development of the JVs, and the national economy. In this paper we show the basic aspects of the development of JVs of Uzbekistan, their role in the national economy. We attract the fundamental principles of VBM, and examine the advantages and disadvantages of the tools used in VBM by tables and illustrations according to the literature review. Having analyzed the research papers of the scientists and professionals, we emphasized the most applicable tools for the current conditions of the national economy, and set the ways for the further research. Key words: Value Based Management (VBM), Joint Ventures (JV), Economic Value Added (EVA), Market Value Added (MVA), comparative analysis. 1. Introduction The centuries-old history of development of world economy system shows a huge role of the investment factor in economic growth, rational resource allocation and provision of development of all the industries in economic complex, economic relations of the separate countries and production cooperation. Moreover, the volume of the attracted investments is one of the factors that illustrate the stability of the national economy. According to the statistics given by the World Bank, during the period from 2003 to 2011 net inflows of Foreign Direct Investment (FDI) to Uzbekistan increased by 17 times. Moreover, the analysis shows that correlation rate between FDI and Gross Domestic Product (GDP) of Uzbekistan is 0.95 (Abduraupov, 2011). The figures for the calculated rates indicate that there are a very strong relation between FDI and GDP of Uzbekistan. The consecutive realization of the principles which are based on the own model of the economic development, that has been adopted in the Republic of Uzbekistan, has allowed to lower essentially negative influence of world financial and economical crisis on economy, financial and banking systems of the state. As a result, stability in economic growth rates and macroeconomic balance were provided. These facts, in turn, lead to the increasing interest of foreign investors to the economy of Uzbekistan. Especially, in a form of creating JV as the strategic cooperation and the organization joint ventures involves not only high profits on as effective usage of principles of the international distribution of work, but also it positively influences on interstate relations. The percentage of GDP created by the JVs in the Republic of Uzbekistan doubled from more than 7% to more than 14% between 2003 and 2012 (Figure 1). This fact shows that this form of enterprise has a rapid development rate in Uzbekistan. Economists consider that one of the most important problems in the activity of JVs is a financing problem (Fomina, Smirnova, 2008). VBM is a system of tools that can help managers to make decision on financing issues. The author supposes that it is time to start applying the VBM tools in JVs of Uzbekistan, and set the aim of creating value, not just profit maximization for the managers. However, the main question is: What is the most relevant tool that can be used in JVs nowadays, considering the peculiarities of national economy of Uzbekistan? In order to answer the question the author determines the main conditions for the usage of VBM tools in the next chapter, and then provides with the research results on comparative analysis of the appropriate tools based on the literature review. The author assumes that the paper will be useful for the researchers, students and practitioners as accountants and managers of JVs. 44

45 2. Conditions for the usage of VBM tools The author believes that the performance indicators must first be relevant with the certain stage of development (life cycle) of the JV. In this sense, the updated financial goals of the organization can be represented as a pyramid of financial development stages, each stage of which has its own set of indicators of performance, the most appropriate for this stage. In the most general form of the pyramid of financial development stages and performance indicators is shown in Figure 2. While drawing the pyramid, the following were considered: First of all, the updated financial goals depend on two main factors: the growth of capital intensity of the JVs, which determines the need for asset balance (fixed and working capital); the degree of the need to take into account the long-term prospects for development of JVs. The latter is defined by a high probability of significant changes in the industry related to technology, government regulation, competition, investment cycle, structure of the modern corporation. It is significant that the former of these factors is related to the internal environment of the business (the optimal size factor), and the latter to the external environment (the business environment). The researchers from McKinsey & Co were one of the first who noted above mentioned factor and key financial performance indicators (Copeland, Koller, Murrin, 1995). Secondly, we assume that the transition from one stage of development to another is strictly deterministic. Moreover, there may be a possibility of contradiction between the actual declared goals of the organization and the stages of its life cycle. In this research paper, we focus on the performance indicators corresponding to a certain level of long-term vision for the development and the level of capital intensity of the JVs. However, we will not consider such traditional accounting indicators of economic efficiency, as net income, return on assets (ROA), return on equity (ROE), Earnings per Share (EPS) etc. Recognizing the importance of traditional accounting indicators, we note that making a profit, and even its growth is a necessary but not sufficient condition for growth of shareholder value. The main difference between VBM-performance and traditional accounting indicators of effectiveness is in the fact that they are designed to signal a change in value for the providers of capital (primarily the owners or shareholders) for the appropriate reporting period. In other words, VBM-figure should clearly and unambiguously characterize how well the company during the period satisfies the goals of maximizing the wealth of its owners (shareholders). The particular difficulty of choosing the main performance indicator is in a variety of indicators. Because of this variety of performance metrics the situation in the consulting market has been accurately picked the name of a classic article in the Journal of CFO Magazine (October 1996) Metric wars (Myers, 1996). Note that in the past almost seventeen years since the publication of this situation has only worsened. Therefore, when choosing the main performance indicator (set of indicators) there is a problem posed in the title of the paper magazine CFO Magazine (November 1997) Measure for measure, the essence of which reads as follows: The universe VBM-performance indicators is expanding rapidly. As the financial manager of the company it is hard to determine: which of these indicators is the best specifically for the company? (Myers, 1997). 3. Comparative analysis of the most popular VBM-performance indicators Having analyzed the procedure for calculating the most popular performance indicators, we return to the fundamental question: which of the indicators most accurately reflects the creation of new value for shareholders, that is, which of the indicators is better? It should be noted that there is no, by definition, good and bad indicators, each of them has its own scope, its pros and cons, and therefore companies should be guided by some set of performance indicators. But what indicator should the JVs start applying? To answer the questions we will continue to conduct comparative analysis. There is a number of approaches to compare performance indicators in the scientific literature. So, R. Morin and S. Jarell (Morin, Jarell, 2001) propose the following distribution of performance indicators in terms of their accuracy and complexity (Figure 3). More complex comparison of performance indicators for the same parameters (accuracy vs. complexity) is presented, in particular, by J. Knight (Knight, 1998) (Figure 4). Comparing the approaches Morin, Jarell and Knight, you may notice some depressing regularity: a figure that has been promoted by the author, is always in the north-eastern segment of the frame (in the first case, there is SVA, in the second - CFROI). It is particularly note that the above mentioned comparisons are carried out solely on the basis of logical analysis, based on the premise that any accounting figures are bad by definition. It seems that these approaches are flawed in principle. Moreover, it appears that if the degree of difficulty of calculating a performance indicator can be really noticeable, then the degree of accuracy should not be logically justified, but based on appropriate econometric studies. In this paper the author attempted to compare the figures that were discussed in this article in three ways: the 45

46 degree of complexity of the indicator, the formation of a new value, inclusion in the index of expectations regarding future results of current operations (Table 1). It is assumed that the more complex the score, the worse it is. Preferably, of course, if an indicator is easy to understand for the manager (employee) who does not have special financial education. The possibility of formation of a system based on creating a new value, which is defined as, firstly, the factorization of periodic indicator into drivers (factors), which, in turn, can be brought to every division of the JV, and secondly, testing the resulting periodic indicator for whether or not it indicates changes in the value for the shareholders (owners) in the reporting period. Inclusion of expectations makes some contradictory views of the nature of value creation: on the one hand, the value created expectations of future benefits, on the other hand, periodic performance indicator should not signal more about future expectations, but about the benefits actually received (the question arises: should managers be rewarded - for what they want to do, or what they actually did?). Therefore, the more in the periodic performance measure includes expectations of future benefits, the more it may be correct (in terms of creating future value), but the less it may be appropriate to determine the actual results achieved (in terms of determine the success of certain businesses and, therefore, a basis for remuneration of managers). 4. Conclusion The majority of the JVs in Uzbekistan are not listed companies. As the most of the attention is paid to the small business and entrepreneurship by the government of the country, the development of the corporate finance is tend to be the next stage. There is no doubt will the JVs be among them. Obviously, creating a scientific base for the VBM is a crucial moment. The surveys conducted among the accountants and managers of JVs resulted the need for a simple VBM tool, that does not requires capital market to be as developed as in the leading countries of the world. According to the conducted analysis, the table and the figures shown, advantages and disadvantages of each performance indicator, there is a decision to start with an EVA (Abduraupov, 2012). A number of JVs have already begun applying this indicator, and financial position of them is becoming better. The further research papers will provide with the numerical analysis of the current paper s conclusions REFERENCES Abduraupov, R Joint Ventures the Perspective Form of Business Entity. Scientific Journal of Finance 5-6: Tashkent (Абдураупов Р Қўшма корхоналар хўжалик юритишнинг истиқболли шакли. Молия: илмий журнал 5-6. Тошкент) Abduraupov, R EVA and its Role in Evaluating the Efficiency of the Activity of a Company. Scientific Journal of Finance 4: Tashkent (Абдураупов Р Иқтисодий қўшилган баҳо ва унинг компния фаолияти самарадрлигини аниқлашдаги роли. Молия: илмий журнал 4. Тошкент) Abduraupov, R., Abduraupova, G Executing Financial Strategy with the Balanced Scorecard. Banking- Finance Academy of the Republic Uzbekistan: Tashkent Copeland, T., Koller, T., Murrin, J Valuation: Measuring and Managing the Value of Companies. John Wiley & Sons: N. Y. Fomina, A., Smirnova, N Attracting Financing: from Zero to Infinity. Barator Publishing Knight, J Value-Based Management: Developing a Systematic Approach to Creating Shareholder Value. McGraw-Hill: N. Y. Morin, R., Jarell, S Driving Shareholder Value: Value-Building Techniques for Creating Shareholder Wealth. McGraw-Hill: N. Y. Myers, R Metric wars. CFO Magazine 12 (10) Myers, R Measure for measure. CFO Magazine 13 (11) Stern Stewart & Co WWW home page. [Online] Available: ttp:// 46

47 Level of Taking into Account Internal & External Factors Traditional Performance Indicators Performance Indicators Based on VBM % Figure 1: Share of Joint Ventures in GDP of Uzbekistan (%, ) (" 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 y = 6,5643e 0,0935x R² = 0, years Share of JVs in GDP Üstel (Share of JVs in GDP) Figure 2: Pyramid of Financial Development Stages and Performance Indicators VI. Steady Valuecreating: Valuecreating Indicators Growth V. Creating Value: Value-creating Indicators: Economic Value Added, Cash Flow Return on Investment, Cash Value Added etc. IV. Steady Growth: Net Income Growth, Return on Assets Growth, Return on Equity Growth III. Self-financing: Net Income, Return on Assets, Return on Equity II. Self-sufficiency: Operating Profit Growth, Operating Cash Flow Growth I. Survival: Gross Profit, Operating Profit, Operating Cash Flow Figure 3. Distribution of Performance Indicators in Terms of their Accuracy and Complexity (Morin, Jarell, 2001) 47

48 accuracy TSR NPV SVA MVA TBR CFROI EVA Traditional Accounting Performance Indicators BSC complexity Traditional Accounting Performance Indicators: ROE, EPS, ROA, NI, EBI (NOPAT) etc. EVA Economic Value Added (Stern Stewart & Co., 2000) MVA Market Value Added BSC Balanced Scorecard (Abduraupov, 2013) CFROI Cash Flow Return on Investment NPV Net Present Value SVA Shareholder Value Added TSR Total Shareholder Return TBR Total Business Return 48

49 Primary Adjustments accuracy Figure 4. Comparison of Performance Indicators (Knight, 1998). CVA CFROI EVA ROGA Sales EPS EBITDA ROE RONA complexity Income Statement Balance Sheet Risk Adjustments EBITDA Earnings Before Interest, Taxes, Depreciation and Amortization EPS Earnings per Share ROE Return on Equity RONA Return on Net Assets EVA Economic Value Added ROGA Return on Gross Assests CVA Cash Value Added CFROI Cash Flow Return on Investment Based on Cash Flow Based on Real Currency Accounts Asset Usage Period 49

50 Table 1. Comparison of Performance Indicators Performance Indicators Degree of Complexity of the Indicator Comparison Options Inclusion of Expectations Cash Value Added Medium Partially included Market Value Added Medium Included Economic Value Added Residual Operating Income Total Shareholder Return Residual Income Based on the Market Value Shareholder Value Added Cash Flow Return on Investment Medium Easy Easy Partially included Partially included Included Possibility of Creating a System of Drivers High. Easy to decompose into a system of drivers Low. Aggregate performance indicator that can be used at the corporate level High. Easy to decompose into a system of drivers High. Easy to decompose into a system of drivers Low. Aggregate performance indicator that can be used at the corporate level Hard Included Medium Hard Very hard Included Included Residual Income Easy Not included Net Economic Income High. Easy to decompose into a system of drivers Low. It is hard to decompose into a system of drivers High. Easy to decompose into a system of drivers Medium Partially included Medium 50

51 2) Factors Influencing the Return and Volatility of Georgian Stock Market Ilia BOTSVADZE, lecturer on business management faculty at International Black Sea University, Tbilisi, GEORGIA Metin MERCAN, Assoc. Prof. Dr, lecturer on business management faculty at International Black Sea University, Tbilisi, GEORGIA Factors Influencıng the Return and Volatılıty of Georgıan Stock Market ABSTRACT In the literature, there are many empirical studies to explore the causal side of relationship between stock returns and macroeconomic variables. However, neither the signs relationship nor the direction of causality is resolved both in theory and in empiric. This study seeks to address the causal relationship between stock prices and macroeconomic factors such as interest rate, inflation, exchange rates and money supply, applying monthly data covering the period of 2001:01 to 2010:12 from Georgia. Paper consists of three parts, in first part generally nature and characteristics of volatility is explained. The second part is review of Georgian capital and stock market. Chapter three is empirical evidence on Georgian Stock Exchange, exploring the causal side of relationship between stock returns and macroeconomic variables. Granger causality model is employed to explore such relationships. The results of the study indicate that interest rate (INT), inflation (CPI), money supply (M2, M1), and exchange rate (EXR) do not Granger cause stock returns, as well stock returns do not Granger cause macroeconomic variables in Georgian case, except money supply (M2). Furthermore, the analysis of the results infers that interest rates and exchange rate are the negative determinants of stock prices, while money supply and inflation are the positive determinants of stock prices in Georgia. Finally, the evidence related to predict macroeconomic factors by using stock returns is a little stronger than the evidence related to predict stock returns by applying macroeconomic variables. Key words: Stock Returns, Macroeconomic Factors, Granger Causality, Correlation. 1. INTRODUCTION In recent years there has been a significant increase in the volatility of returns of many financial assets which has attracted the interest of participants, regulators and academics. Stock market volatility illustrates the degree of price variation between the share prices during a specific period. A certain degree of market volatility is inevitable even desirable. Because the stock price fluctuation indicates changing values across economic activities and it facilitates better resource allocation. But continual and wide stock market price movements cause uncertainty about the value of an asset and affect the confidence of the investor. High volatility disrupts the regular functioning of the stock market. Stock markets are often labeled by periodic sessions of volatility, in which prices rise and fall sharply and unevenly. This volatility is often impelled by economic sources, which affects investor confidence in the listed companies, causing them to move their money into and out of stocks. Stock prices change every day in the market. Buyers and sellers deciding how valuable each stock is cause stock prices to change. Volatility in the stock return is an integral part of stock market with the bull and bear phases. In the bullish market, the share prices rise quickly and high and in the bearish market share prices fall down. These movements, ups and downs determine the return and volatility of the stock market. Volatility is a syndrome of a highly liquid stock market. Volatility of asset influences pricing of securities. An increase in stock market volatility causes a large stock price change of advances or declines. Investors interpret such big movements in share prices as an increase in the risk of equity investment. Thereby, they shift their funds to less risky assets. Changes in local or global economic and political environment impact the stock price movements and exhibit the state of stock market to the general public. Stock market volatility tends to be continual. The periods of high 51

52 volatility as well as low volatility tend to last for months. Generally, periods of high volatility occur when stock prices are falling and during recessions. Stock market volatility also is positively related to volatility in economic variables, such as inflation, industrial production, interest rate, many supply, exchange rate, volatility of bond markets 7. The continuance in volatility is characteristic: stock market volatility should depend on the overall health of the economy. The continuance of stock market return volatility has two implications. First, volatility is a alternate for investment risk. Continuance in volatility implies that the risk and return trade-off changes in a predictable way over the business cycle. Second, the continuance in volatility can be used to predict future economic variables. For example, Campbell (2001) shows that stock market volatility helps predict GDP growth 8. Volatility of stock prices is one of the empirical factor of stock market development which has received reasonable attention in the literature. Afar, volatility of stock returns is not an indicator of stock market development. Despite, high levels of volatility can significantly affect the return on investment and growth by affecting average portfolio risk. There is a variety of channels through which high volatility can have a negative impact on investment and growth: It causes great instability of the financial system as a whole. It decreases the supply of financial funds, and raises the cost of access to capital by discouraging savings from risk averse individuals. To the extent that equity markets help to channel resources towards the most profitable investment through price signaling, highly volatile stock prices cause miss-allocation of resources because prices do not correctly indicate return on investments. These arguments suggest that high volatility negatively affects growth and capital accumulation. Singh (1997) supports that because of high volatility, the large expansion of stock markets in developing countries, far from helping industrialization and fostering capital accumulation, can obstruct economic growth. Indeed, according to Singh, the expansion of stock markets in developing countries since the beginning of the 1980s has not been caused by the endogenous evolution of financial systems, but by means of ad hoc governmental programs of privatization and financial liberalization. This financial de-repression, as denoted by Singh, however, has occurred without a change in the regulatory system or infrastructure, which remains inadequate to support well functioning equity markets. The result is very volatile stock markets that are unable to accomplish the roles they carry out in advanced economies such as monitoring, screening, and information gathering - which is how they promote growth GEORGIAN CAPITAL MARKET AN OVERVIEW To a large extent, the businesses lack of interest in the markets is due to these markets somewhat sorry state. On GSE the levels of activity are low even by emerging market standards. Around 250 companies are listed on the exchange, but most of them have done so only to comply with regulatory requirements (listing is legally required of companies with more than 100 shareholders). The stocks of only a few of them are actually traded with any regularity (Bank of Georgia, Teliani, and United Georgian Telecom are among the more popular ones). To give a better idea of the volume of trading on the GSE, consider that the exchange only recorded GEL 38m ($23.9m) in turnover in all of 2007 a far cry from what is traded in countries of similar size. For example, Croatia s stock exchange showed $13 billion turnover in the same year 10. The capitalization of the market remains low as well: GSE s total market cap hovers around $1.5 billion, 70% of which is due to one stock Bank of Georgia. To give a sense of perspective, Croatia s stock exchange had a capitalization of $79 billion at the end of 2007, and even in Macedonia, population 2 million, the total market cap has recently touched $3.5bn Schwert, G.W. (1989), Why Does Stock Market Volatility Change Over Time, The Journal of Finance, Vol. 44, No. 5, pp Campbell J., M. Lettau, B. Malkiel, and Y. Xu. (2001). Have Individual Stocks Become More Volatile? An Empirical Exploration of Idiosyncratic Risk, Journal of Finance 56, pp Singh, A. (1997). Financial liberalization, stock markets and economic development, Economic Journal, 107: 77, pp Annual Report 2007, National Bank of Georgia, pp.4-26, 11 Annual Report 2007, National Bank of Georgia, pp

53 In the case of the GSE, the lack of liquidity and low levels of capitalization are creating a vicious circle: companies will not see a reason to go public unless there is active trading going on, but then, of course, there will be no active trading if companies choose not to go public to begin with. In this situation, the stock exchange does not play the role of a place where prices are determined instead, it just serves as a clearing house for deals that the market players strike in advance 12. Not that there are too many players: although GSE reports the existence of 8 Brokerage Company s continuous activity on Stock Market, from which 3 are branches of Commercial Banks. A single brokerage company BG Capital (formerly Galt & Taggart Securities), owned by the Bank of Georgia is responsible for 64% of trading on the GSE 13. BG Capital is also the only major player in the (rather small) Georgian market for investment banking services. Although TBC, the country s second largest bank, has recently created an IBD division, its footprint so far has remained limited. For both BG Capital and TBC IBD, much business comes from their respective parent banks and not local companies; other banks have shown even less interest in capital market development. In the more exotic sectors, the level of activity is lower yet leveraged buy-outs, for example, are yet to come to Georgia, even though another division of Bank of Georgia called BG Capital is trying to make inroads in the sector. The only instances of buyouts have so far occurred when banks snapped up their heavily indebted clients. The situation is similar for other financial instruments: Georgia has neither derivatives nor variable-rate bonds and mortgages. The success of capital markets depends strongly on an appropriate and effective functioning of joint stock companies. Despite the fact that currently their number in the economy is 1773 forming 2% of all legal persons registered at the tax department 14, GSE could not transform into the alternative to banking sector and the means of efficient fund-raising. Georgian business environment is not yet ready for participation in capital markets. The reason for this is that the managers lack the knowledge of capital market functions and fail to use all the fundraising benefits it provides. Thereby security emissions and exchange activity levels remain low. At present Georgian financial system follows German model, where bank loans are mostly preferred at corporate level. Further improvement of corporate governance is one of the country's main interests. The GSE leadership has organized Corporate Governance training program aiming to increase the awareness of benefits an organized stock exchange provides. The very structure of Georgian business supports the logic of the current state of affairs: most companies in the country are very closely held and see no need to go public. TBC Bank, already mentioned above, is a good example: although it is Georgia s second largest bank by volume of assets, it only has six shareholders. Of those, two are minor, two are Georgian physical persons, and two are foreign investment funds. Reportedly, only one of the key shareholders has an interest in going public everyone else is either ambivalent or disinterested. Then, what is necessary for the development of Georgian capital markets is not so much good laws or good infrastructure those are largely in place (USAID helped draft the capital market regulations a few years ago, and the trading system at GSE is working well based on Russia s RTS software). Instead, local business has to develop in an interest in moving away from the status quo but so far, they have not had any reasons to do so. There are a few historical explanations: in the last fifteen years, the government has not done all that much to promote market development. It never really used the markets to privatize state-owned companies (preferring to dispose of them through direct auctions instead), and it drained a lot of liquidity from the debt markets when it abruptly stopped to issue T-bills a few years ago. The mass privatization scheme that was initiated in Georgia did not act as a factor for promoting development of stock exchanges in the country. Privatization vouchers were not listed at stock exchanges and transfers of ownership rights were mostly arranged through individual direct transactions. Approximately 1300 joint stock companies and half a million shareholders emerged, but the role of capital markets in this process was minimal. Even at the second line of privatization capital markets were left outside of the process and major part of 12 That also makes it much more difficult to deal with insider trading issues because the market is so inefficient, prices fluctuate wildly, and it is impossible to say whether or not someone acted on insider information when conducting a trade. 13 Annual Report 2008, Bank of Georgia, 14 Elliot Clark, Georgian Capital Market (2010), pp. 3-8, htt:// 53

54 privatization was done mainly through auctions and direct-sale methods. Only in 2002 first medium-scale transaction on the sale of shares (10148 GEL) was made on stock exchange 15. But the far bigger problem for market development is the lack of awareness among the Georgian businessmen: far too many are still in the dark about how capital markets operate. When local businesses need money, they would much rather call up their banker than issue corporate bonds. The entrance of foreign players into the Georgian market could be a sign of impending changes as well. The Georgian Stock Exchange is in talks with Nasdaq OMX, a large global stock exchange operator; the talks are likely to end up in GSE s acquisition by the latter. The company already owns stock exchanges in Northern Europe and the Baltics and has also purchased the Armenian stock exchange in a recent transaction. Nasdaq OMX says it has no plans as of yet to create a unified trading platform in the Caucasus, but its technology and expertise would still be helpful. Year 2008 was especially difficult and dramatic both for Georgian Stock Market and for the whole economy of Georgia itself. Russian military invasion, occupation of 20% of Georgian territory and ethnic cleansing of Georgian population, World Economic Crisis, internal instability in Georgia deeply damaged economic life in Georgia and business activity. The Georgian financial markets suffered negative consequences as Fitch Ratings lowered Georgia's debt ratings from BB- to B+, commenting that there are increased risks to Georgian sovereign creditworthiness, while Standard and Poor's also lowered Georgian credit ratings 16. Partially, the negative influence was decreased by financial assistance, provided by world community to Georgia, but situation is still difficult. While the United States and the European Union have already announced major aid packages for Georgia, some specialists believe the money will not be enough to stop the country's economic slide. In general, Georgia has all the preconditions for successful capital market development. All that is needed is a critical mass of publicly traded companies that would stimulate trading on the GSE and convince others to follow suit. 3. LITERATURE REVIEW & INTRODUCTION TO ANALYSIS The role of macroeconomic policies in determining the growth of stock market activities in Georgia has been a subject of debate among the economists. Investors are interesting in discovering variables that can help forecast stock prices. Because it can help more appropriately manage their positions and portfolios by increasing returns and lowering risks; trying to answer, if macroeconomic news releases can be used as reliable indicators for the price movements on stock market. The relationship between the stock market returns and macroeconomic variables has been subjected to intensive economic research. The collapse of the stock market generally initiates financial crisis and push the economy into recession. Most of the major stock markets in the world were affected by recent global financial crisis. One can safely say that the volatility of stock markets is the most important factor in the economic growth in not only developed economies, but also developing economies like Georgia. There is no surprise that a large body of literature is centered to the study of the stock market and its effects on macroeconomic variables. Dropsy and Nazarian-Ibrahimi (1994) investigated the influence of basic macroeconomic policies on stock returns using monthly data from 1970 to 1990 for 11 industrialized countries. They conclude that predictable macroeconomic policies failed to predict stock returns 17. Mukhopadhyay and Sarkar (2003) had run a systematic analysis of Indian stock market returns prior to and after market liberalization and the influence of macroeconomic factors on returns. The result show that for the postliberalization period, real economic activity, inflation, money supply growth, foreign direct investment, and the NASDAQ index were convincing in explaining variations in Indian stock returns Elliot Clark, Georgian Capital Market (2010), pp Georgian Stock Market Annual Review, Georgian Investment Group, httpwww.investgroup.gepadminenweekly_reviewfiles2011georgian_stock_market_annualreview.pdf 17 Dropsy V. Nazarian-Ibrahimi, F. (1994). Macroeconomic policies, exchange rate regimes and national stock markets. International Review of Economics and Finance, 3, pp Mukhopadhyay D., Sarkar, N. (2003). Stock return and macroeconomic fundamentals in 54

55 Dopke et. al. (2005) relied on monthly data of Germany concludes that volatility in the stock market can be explained by the performance of major macroeconomic indicators which have impact on business cycles 19. Alam and Uddin (2009) conducted research on monthly data for fifteen developed and developing countries found strong relationship between share price and interest rate. Concluding that change in share price is affected by change in interest rate 20. Mahmood and Dinniah (2009) used the Engle-Granger test and Johansen and Juselius maximum likelihood procedure to test relationship between stock price and macroeconomics variables such as inflation, output and exchange rates of six countries in Asian-Pacific region. The study shows long-run relationship between these variables in all countries 21. Xiufang Wang (2010) analyzes the time-series relationship between stock market volatility and macroeconomic variable volatility for China using EGARCH and lag-augmented VAR (LA-VAR) models. The evidence shows a bilateral relationship between inflation and stock prices. An unidirectional relationship exists between the interest rate and stock prices, with the direction from stock prices to the interest rate. Despite, a significant relationship between stock prices and real GDP was not found 22. Gupta and Modise (2011) investigate the predictive power of selected macroeconomic variables for South Africa. They report that for in-sample forecasts, interest rates, money supply and world oil production growth have some predictive power in the short run, for out-of-sample forecasts, interest rates and the money supply exhibit shortrun predictability, and inflation rate shows a strong out-of-sample predictive power 23. Chinzara (2011) analyzes macroeconomic uncertainty and stock market volatility for South Africa. He indicates that stock market volatility is significantly affected by macroeconomic uncertainty that financial crises raise stock market volatility, and that volatility in exchange rates and short-term interest rates are the most influential variables in affecting stock market volatility whereas volatility in oil prices, gold prices and inflation play minor roles in affecting stock market volatility 24. In summary, the relationships between stock markets and macroeconomic variables have been studied in several developed and developing countries. This study focuses on whether these causal relationships exist in Georgia. The asymmetric relationship is examined between stock market volatility and macroeconomic variable volatility based on Georgian capital market. The Georgian Stock Exchange (GSE) was established on January 5th, 1999 on the initiative of distinguished securities market professionals, leading Georgian banks, investment and insurance companies. The GSE has contributed to the development of modern Georgian capital markets and Georgian economy since the date of its establishment. Automated trading system of GSE makes possible thousands of securities to be traded by brokers from the workstations at the GSE floor or remotely from their offices. As of February 1, companies were traded on GSE, with total market capitalization of USD 1.1 billion and the average daily turnover of USD model-specification framework: Evidence from Indian stock market. Indian Statistical Institute, Economic Research Unit, ERU Discussion Paper, pp Macro-Economic-Variables-Volatility. 19 Döpke, J., Hartmann, D., & Pierdzioch, C. (2005). Forecasting stock market volatility with macroeconomic variables in real time. Banking and Financial Studies 2006, 01, Deutsche Bundesbank, Research Centre. Discussion Paper Series 2, 20 Alam, M. M., & Uddin, M. G. S. (2009). Relationship between Interest Rate and Stock Price: Empirical Evidence from Developed and Developing Countries. International Journal of Business and Management, Vol. 4, No Mahmood, W. M., Dinniah N. M. (2009). Stock returns and macroeconomic variables: Evidence from the six Asian-Pacific countries. International Research Journal of Finance and Economics, 30, pp Xiufang Wang (2010) The Relationship between Stock Market Volatility and Macroeconomic Volatility:Evidence from China, International Research Journal of Finance and Economics, ISSN Issue 49, Euro Journals Publishing, Inc. 23 Gupta R., Modise, M.P. (2011), Macroeconomic Variables and South African Stock Return Predictability, working paper, 24 Chinzara, Z. (2011), Macroeconomic Uncertainty and Conditional Stock Market Volatility in South Africa. South African Journal of Economics, 79, pp Press Release (2011), Georgian Stock Exchange, 55

56 GSE Stock Market Indices are designed to measure the price and return performances of the stocks traded on the Exchange on an aggregate and sectoral basis. The GSX Index is the benchmark index for the National Market. The GSX Index is a portfolio of stocks which are generally selected amongst the biggest companies allowed to a listing tier on stock exchange 26. The daily average traded value of the equity market increased by 43.6% GEL 1,806,846 million in 2008, from its level of GEL 1,258,342 million in But the same token, the daily average number of shares traded registered a slight decrease from its level of 636,623 thousand in 2007 to 585,525 thousand in The total traded value in the GSE equity market amounted to GEL 256,572,174 million in 2008 whereas that this figure was GEL 167,359, million in 2007 showing 53.3% increase. After 2008 situation on stock exchange looks vice versa, during the three years daily average traded value of the equity market decreased by almost 93% to GEL 127,265 thousand in 2011, from its level of GEL 1,806,846 million in The total traded value in the GSE equity market amounted to GEL 256,572,174 million in 2008 decreased to GEL 19,344,259 million in The GSE Indices were influenced by the domestic economic instability, Russian military invasion, as well the global economic and financial crises 27. Table 1: Trading Results on Georgian Stock Exchange y. Georgian Stock Exchange (Summarized Results) Summary Results as of Total Volume (shares): 84,670,905 83,144, ,430,267 GSE Trading Floor: 12,480,863 12,077,996 Off exchange deals, fixation: 70,663,637 90,352,271 Total Value (GEL): 167,359, ,572,174 19,344,259 GSE Trading Floor: 10,584,246 2,503,705 Off exchange deals, fixation: 245,987,928 16,840,554 Number of Trades (Total): Number of Trading Days: Daily Avg. Volume (shares): 636, , ,883 Daily Avg. Value (GEL): 1,258,342 1,806, ,265 Source: GSE Annual Report 2007, 2008, As we see off exchange market (Fixation deals, done on stocks, listed on Stock Exchange, without trading) exceeds on the Trading floor by 7.5 times in stocks view and in 6.7 times in the money point of discussion. The statistics reflects the reality development of Stock Market in Georgia still on the very low (bottom) stage and it is the direct, but not the alone output of the present rules and the fixation. 3.1 Data and Methodology To analyze the relationship between macroeconomic factors and the GSE Index, the study focuses on causality among these variables applying the method developed by Granger. The Granger causality test (Granger, 1969) is designed to analyze the causal order in such VAR models 28. Granger causality test is most simple and easy way of showing cause effect of one indicator to another. A method for Granger causality is not sensitive to deviations from the assumption that the error term is normally distributed. This method is specifically useful in financial economics since many financial variables are non- 26 Rules on GSE, Index, Georgian Stock Exchange, 27 GSE Annual Review 2008, Georgian Investment Group, 28 Granger, C. W. J. (1969), Investigating Causal Relations by Econometric Models and Cross-spectral Methods, Econometrica, Vol. 37, No. 3, pp , 56

57 normally distributed. Recently, asymmetric causality testing has been recommended in the literature in order to separate the causal impact of positive changes from the negative ones. If say that Y is causing X, denoted by Yt=>Xt, then Yt is causing Xt, if it is better ability to predict Xt using all available information than if the information apart from Yt had been used. Xt and Yt are two stationary time series with zero means. The simple causal model is Where t and ŋ t are taken to be two uncorrelated white-noises series. All variables used in the empirical analysis are transformed variables by the use of natural logarithms. In order to answer whether the macroeconomics variables cause the stock returns, the hypothesis testing is used as shown below; H 0 : The macroeconomics variables do not Granger cause the GSX Index. H 1 : The macroeconomics variables do Granger cause the GSX Index. If reject the null hypothesis, then can be concluded that macroeconomic factors do Granger cause the stock index. In the finance literature, various economic series are considered when attempting to determine the relationship between macroeconomic factors and stock market index. The study utilizes 6 of them: Consumer Price Index (CPI) to proxy the goods market, money supply (M1, M2) and interest rate on loans (INT) to proxy the money market, the exchange rate (EXR) to proxy the currency basket, and Georgian Stock Exchange Index (GSX) to proxy stock market. Georgia follows a floating exchange rate policy. This is one of limitations for the study because during sample period exchange rate regime is not same. In this study, currency basket consists of the end of the month value of US Dollar, over the period 2001: :12 and in the model exchange rate quotation is direct quotation for Georgia. In other words, it is shown as GEL per one unit of the foreign currency (USD/GEL). Market interest rate on loans is weighted average monthly data. As in Georgia, loan financing is preferred among legal entities and individuals. Raw money aggregate data from NBG database. Consumer Price Index as proxy to inflation, monthly data 2001: :01 with 2005 as base year. CPI, INT, EXR, M1, M2 data are obtained from National Bank of Georgia`s official website and the end of the month closing values of the Georgian Stock Exchange Index (GSX) are obtained from GSE official database Empirical Analysis & Findings Monthly data of 6 variables is used in research. Georgian Stock Exchange Index (GSX), Interest Rate on Loans (INT), Money Supply (M1), Money Supply (M2), Exchange Rate (EXR), Consumer Price Index (CPI). The natural logarithms of the variables have been taken and all the variables are used in their logarithmic form. The sample period covers the period of 2001: :12, (10*12=120). Table 2 presents the summary statistics of the variables (first differences). Table 2: Descriptive Information (First Difference) Series DLOG(M2) DLOG(M1) DLOG(EXR) DLOG(INT) DLOG(CPI) DLOG(GSX) 29 National Bank of Georgia, Georgian Stock Exchange, 57

58 Mean Median Maximum Minimum Std. Dev Skewness Kurtosis The average monthly nominal return on stocks is 0.56% which is too low. Also, Georgia has experienced relatively high inflation (about 15% annually) for the period of the study. This inflation rate is quite high compared to the inflation rates in developed countries; however inflation rate has fallen to around 10% recently. Standard deviation is 9.3% on stock index which indicates high volatility of GSX, while deviation on macroeconomic variables is much less, which means that Georgia s stock prices are much more impulsive than the major macroeconomic variables. As GSX was stable volatile by increasing tendency gaining top point in middle 2007, after war with Russia and world financial crises has sharp drop by more than 200 points, around 80% in beginning The graphics of the series are given at appendix Unit Root Test In literature, time series data are often assumed to be non-stationary. Non-stationary is mentioned to arise from the accumulation over time of stationary and invertible first differences. Likewise, many financial variables are known to exhibit unit roots and it is necessary to carry out univariate analysis, to ensure whether a stationary cointegrating relationship exists among variables to avoid the problem of spurious regression before analyzing the relationships. If time series is not stationary, the estimation results will have no economic meaning. For a non-stationary time series, spurious results will be yielded. However, data should be converted into a stationary time series if the time series is non-stationary. In statistical terms, the data should be differentiated. Before that, there must be determined whether a time series is stationary. Currently, most popular test for non-stationary is the Dickey Fuller test for a unit root 30. Therefore, the Augmented Dickey-Fuller (ADF) test is employed to determine whether there is a unit root in economic variables used in the study. ADF is applied to the level variables as well as to their first differences in logarithmic terms. The null hypothesis tested that the variables under investigation have a unit root, against the alternative that they do not have. ADF tests the null hypothesis (H 0 ) against the alternative (H 1 ) hypothesis; H 0 : Each economic variable has a unit root H 1 : Each economic variable does not have a unit root At first, ADF test was performed on the variables in levels to determine the presence of unit roots. The second column of Table 3 presents the test statistics for each variable for a unit root in levels. 30 DeFusco, R. A., McLeavey, D. W., Pinto, J. E., and Runkle, D. E. (2007), Quantitative Investment Analysis, Second Edition, New Jersey, John Wiley & Sons, Inc. p

59 Table 3: Augmented Dickey-Fuller Test Results Series t-statistic Prob. α = 0.05 t = Ho L(0) Series t-statistic Prob. α = 0.05 t = Ho L(1) LOG(GSX) Not Reject DLOG(GSX) Reject LOG(M2) Not Reject DLOG(M2) Reject LOG(M1) Not Reject DLOG(M1) Reject LOG(EXR) Not Reject DLOG(EXR) Reject LOG(INT) Not Reject DLOG(INT) Reject LOG(CPI) Not Reject DLOG(CPI) Reject The reported results in first section of Table 3 indicate the presence of a unit root in log levels of all variables, thus the null hypothesis that each of the economic variable has a unit root cannot be rejected. If a time series appears to have a unit root, it should be modeled. One method that is often successfully used is to first-difference the time series and try to model the first-differenced series as an auto-regressive time series 31. The results of the Dickey-Fuller test for the first-difference of variables are presented at the second section of Table 3. The sixth column demonstrates the same statistics when the test is repeated for first differences of the variables that have a unit root in the level specification. No evidence is found against the unit root hypothesis and in all cases the first differenced series do not exhibit a unit root. That is, there is no evidence from test to support a unit root in first difference of all the variables. Since the calculated Dickey-Fuller test statistics for all variables are less than the 5% critical value, do not reject the null of non-stationary. In other words, the first-difference variables are stationary series Correlation Analysis It is often necessary to examine the relationship between two or more financial variables. There are many ways to examine how sets of data are related. Two of the most abundant methods are scatter plots and correlation analysis. The correlation coefficient measures how two data series are closely related, the direction and extent of linear association between two variables. A correlation coefficient can have a maximum value of 1 and a minimum value of -1. The correlation cannot pass 1 in absolute value. A correlation coefficient greater than 0 indicates a positive linear association between the two variables: When one variable increases (decreases), the other also tends to increase (decrease). A correlation coefficient less than 0 indicates a negative linear association between the two variables: When one variable increases (decreases), the other also tends to decreases (increase). A correlation coefficient of 0 indicates no linear relation between the two variables. The closer the coefficient is to either 1 or 1, the stronger the correlation between the two variables. Correlation measures the linear association between two variables, but it may not always be reliable. Two variables can have a strong nonlinear relation and still have a very low correlation 32. This is limitation of the study. Table 4 is a correlation matrix of selected macroeconomic factors and the GSX. The second column demonstrates the results of correlation test log data in levels. 31 DeFusco, R. A., McLeavey, D. W., Pinto, J. E., and Runkle, D. E. (2007), Quantitative Investment Analysis, Second Edition, New Jersey, John Wiley & Sons, Inc. p DeFusco, R. A., McLeavey, D. W., Pinto, J. E., and Runkle, D. E. (2007), Quantitative Investment Analysis, Second Edition, New Jersey, John Wiley & Sons, Inc. p

60 Estimated correlation coefficient should be tested to determine these results show either random or real relationships. Significance tests allow to assess whether apparent relationship between random variables are the results of chance. If decide that the relationships do not result from chance, it will be inclined to use this information in predictions because a good prediction of one variable will help in predicting other variable. If the estimated correlation coefficient is significantly different from 0 can be tested. Two hypotheses are proposed: the null hypothesis (H 0 ) and the alternative hypothesis (H 1 ) H 0 : The correlation coefficient is equal to 0 (r=0) H 1 : The correlation coefficient is not equal to 0 (r 0) The alternative hypothesis is a test that the correlation coefficient is different from 0; therefore, a two tailed test is appropriate. Test should carried out to determine whether the null hypothesis should be rejected using the sample correlation, r. The formula for t-test is Table 4: Correlations between GSX Index and Macroeconomic Series Series Correlation Coefficient LOG(GSX) t- Statistic Ho Hypothesis Series Correlation Coefficient DLOG(GSX) t-statistic Ho Hypothesis LOG(M2) Reject DLOG(M2) Not Reject LOG(M1) Reject DLOG(M1) Not Reject LOG(EXR) Reject DLOG(EXR) Not Reject LOG(INT) Reject DLOG(INT) Not Reject LOG(CPI) Reject DLOG(CPI) Not Reject The study found strong relationship between stock returns and macroeconomic factors used in the study. However, these series calculated at this study generally increase or decrease in long-term even though they may seasonally or periodically change. In such case, there is a danger of obtaining apparently significant correlation results from unrelated data. Such correlations are said to be fake. In order to avoid from spurious correlations, the same analysis is repeated using the first-differenced log data. The fourth column at the second section of Table 4 represents the results of correlation test. Additionally, the dual graphics of GSX and macroeconomic factors are given at appendix Money Supply and Stock Returns According to the results of study, there are low positive relationships between DLOG(GSX) and respectively DLOG(M1), DLOG(M2). Nevertheless, the relationship between stock returns and money supply is found insignificant. That is, the results of the study indicate there is no relationship between stock returns and money supply in Georgian case. This result is consistent with Humpe and Macmillan (2007) finding positive, but an insignificant relationship between US stock prices and the money supply. Moreover, Abugri (2008) for Mexico and Chile and Maghayereh (2002) for Jordan found negative, but not statistically significant relationship stock returns and money supply. On the other hand, Abugri (2008) for Brazil and Argentina, Humpe and Macmillan (2007) for Japan and Nishat and Shaheen (2004) for Pakistan report a negative significant relationship, whereas Al-Sharkas (2004) for Jordan, 60

61 Maysami et al. (2004) for Singapore indicate a positive significant relationship between stock returns and money supply. In theory, it is argued that created excess liquidity results in either lower interest rates, which decreases the cost of companies` investment or higher inflation rate. This change in liquidity ultimately affects common stocks. However, the actual relationship between money and stock returns is an empirical question and the effect varies over time. Therefore, although there has generally been a significant negative relationship between money supply and the returns on stock, this is not always correct as shown above Inflation and Stock Returns Contrary to results from developed countries, where a negative relationship has been established, the study indicates a low positive and (but insignificant) linear association exist between stock index and inflation rates, as predicted by the Fisher hypothesis. The correlation coefficients between DLOG(GSX) and DLOG(CPI) is respectively The results of the study indicate there is low relationship between stock returns and inflation in Georgian case. In literature, the correlation of returns with inflation has implications regarding the ability of an asset class to be an inflation hedge, and a good hedge should have strong positive correlation with inflation. Reilly and Brown (2006) show many Stock Indies have negative correlations in developed markets, which implies that they are poor inflation hedges 33. Fama and Schwert (1977), Fama (1981), Saunders and Tress (1981), Humpe and Macmillan (2007) for industrialized countries and Nishat and Shaheen (2004), Maghayereh (2002), Al-Sharkas (2004), Erbaykal et al. (2008) for emerging markets report negative relationship between stock returns and inflation, while Firths (1979) for UK, Adam and Tweneboah (2008), Maysami et al. (2004) for emerging markets report positive relationship between stock returns and inflation. The actual relationship between inflation and stock prices is also an empirical question and the effect varies over time. Therefore, although there has generally been a significant negative relationship between inflation and the returns on stock, this is not always true. In addition, even while it is true for overall market, certain industries may have earnings, cash flows, and dividends that react positively to inflation. In such an instance, their stock prices would be positively correlated with inflation Exchange Rate and Stock Returns The study indicates the relationship between stock returns and exchange rate is negative but insignificant. This result is consistent with Yildirtan (2007), Abugri (2008) for Argentina and Chile. However, Tabak (2006), Abugri (2008) for Brazil and Mexico, Adam and Tweneboah (2008) report negative significant relationship between stock prices and exchange rate whereas Maysami et al. (2004), Kandir (2008) indicates positive significant relationship between stock prices and exchange rate. There is no strong evidence to conclude whether the relationship between exchange rate and stock returns are positive or negative. That is, there are various evidences supporting both the goods market model and the portfolio balance model Interest Rate and Stock Returns The study indicates insignificant negative relationship between DLOG(GSX) and DLOG(INT) respectively. The results of the study show there is negative and insignificant relationship between stock returns and interest rate in Georgian case. This result is consistent with Humpe and Macmillan (2007), Abugri (2008) for Brazil, Argentina, Chile, Maghayereh (2002), Al-Sharkas (2004), Maysami et al. (2004) for long-term negative. The negative sign can be explained by either the discount rate effect. The changes in interest rates impact the theoretical value of companies and their shares via the changes in required rate of return. Additionally, interest rates impact a company's operations. Any decrease in the interest rates will decrease the cost of capital. Therefore, firms are able to generate higher returns in a low interest environment. 33 Reilly, F. K. and Brown, K. C. (2006), pp Reilly, F. K. and Brown, K. C. (2006), p

62 3.2.3 Granger Causality Test It has been argued that certain macroeconomic variables such as money supply (M2, M1), exchange rate (EXR), interest rate (INT) and inflation (CPI) have significant impact on stock prices (GSX). Therefore, it is important for investors to take account macroeconomic variables as risk factors while investing. So, determining the effects of macroeconomic variables on stock prices and investment decisions has been studied across stock exchanges over the world. Thus, it is important to empirically test whether certain economic indicators have significant impacts on the Georgian Stock Exchange as one of developing stock markets. Granger causality test is implemented to answer whether changes in macroeconomic variables cause changes in stock prices or changes in stock prices cause changes in macroeconomic variables, applying first-difference log data. Before starting Granger Causality test, it is needed to clarify limitations to model. It is necessary to take into account that the results from Granger causality test may be sensitive to the selection of the lag length. To avoid these limitations, Vector Auto-regression Estimates (VAR estimation) should be run for each macroeconomic variable one by one to discover optimal the lag length. Akakie Information Criterion (AIC) is used to select an optimal lag length for each macroeconomic variable. Estimated lag length for each macroeconomic variable is applied one by one to Granger causality test. According to VAR estimation and AIC criterion optimal lag length for GSX is 3, M2 is 6, M1 is 5, EXR is 3, INT is 2 and CPI is 1. At first, test is made whether the macroeconomic variables cause the GSX, testing as shown below; H 0 : The macroeconomic variables do not Granger Cause the GSX Index. H 1 : The macroeconomic variables do Granger Cause the GSX Index. Then, causality running from stock market return to macroeconomic variables is tested Granger Causality Test between Money Supply and Stock Price Lags Null Hypothesis: F-Statistic Prob. α = DLOG(M2) does not Granger Cause DLOG(GSX) Not Reject 5 DLOG(M1) does not Granger Cause DLOG(GSX) Not Reject 6 DLOG(GSX) does not Granger Cause DLOG(M2) Reject 5 DLOG(GSX) does not Granger Cause DLOG(M1) Not Reject The empirical results of the study reveal that the monetary variables do not Granger Cause the stock returns. The study infers that monetary expansion does not lead to increase investments in stocks. So, any monetary variable questioned in this study is not the indicator for the share returns for the Georgian case. This result is consistent with those reported in Errunza and Hogan (1998) for Italy, Netherlands, UK, Switzerland and Belgium, Karamustafa and Kucukkale (2003) for Turkey. However, Errunza and Hogan (1998) for German and France, Beltratia and Morana (2006), Nishat and Shaheen (2004) indicate that money supply does Granger cause return. However, the study indicates the stock returns also do not Granger causes the monetary variables except M2. That is, the causality is running from stock returns to money supply; hence it can be inferred that the GSX index might be considered a leading indicator for money supply (M2) Granger Causality Test between Inflation and Stock Price Lags Null Hypothesis: F-Statistic Prob. α = DLOG(CPI) does not Granger Cause DLOG(GSX) Not Reject 3 DLOG(GSX) does not Granger Cause DLOG(CPI) Not Reject The findings of the study are incompatible. The study indicates that the consumer price index does not Granger cause the stock returns in Georgian case. It is not consistent with Fama and Schwert (1977), Saunders and Tress 62

63 (1981), and Nishat and Shaheen (2004) finding unidirectional causality from inflation to stock returns. Therefore, the inflation (CPI) can be considered as leading indicator in estimating the stock returns. These differences stem can be sources from different stock indies used as proxies for stock returns Granger Causality Test between Exchange Rate and Stock Price As globalization expanded trade, capital movements intensively increased over the world; hence, the exchange rate has become one of the main determinants of business profitability and equity prices. Lags Null Hypothesis: F-Statistic Prob. α = DLOG(EXR) does not Granger Cause DLOG(GSX) Not Reject 3 DLOG(GSX) does not Granger Cause DLOG(EXR) Not Reject The findings of the study show no causal relationship, stock returns do not Granger cause exchange rate and vice versa. Georgian case is not consistent with other works. Stavarek (2004) shows the bidirectional causalities exist in the USA. Furthermore, the study reports that neither the intensity nor direction of causal relations is the same in the developed economies and the new EU-member countries. Tabak (2006) indicates linear Granger causality from stock prices to exchange rates and nonlinear Granger causality from exchange rates to Brazilian stock prices. On the other hand, as emerging and developed markets become more interdependent the growing international trade would result in increasing exchange rate risk over the world. At the same time, increasing international trade provides various investment opportunities for firms, investors, portfolio managers, etc. Therefore, exchange rate should be considered at valuation process to hedge and to diversify investments. Nevertheless, despite many empirical studies about the relationship between exchange rate and stock returns, any consensus regarding the direction of causality is not reached yet. Moreover, it is controversial whether the relationship between stock returns and exchange rate is positive or negative Granger Causality Test between Interest Rate and Stock Price Lags Null Hypothesis: F-Statistic Prob. α = DLOG(INT) does not Granger Cause DLOG(GSX) Not Reject 3 DLOG(GSX) does not Granger Cause DLOG(INT) Not Reject The findings of the study show that the no causalities exist between the interest rate and the stock returns in Georgian case. These results are not supported by the results of the previous empirical studies related to the industrial economies such as Beltratia and Morana (2006), Humpe and Macmillan (2007) and emerging markets such as Al-Sharkas (2004), Adam and Tweneboah (2008), Abugri (2008) for Brazil, Argentina, Chile, Yildirtan (2007), Kandir (2008), Rjoub et al. (2009) report that interest rate has a significant effect in explaining the stock market returns. Theoretically, an increase in interest rate is expected to cause a decline in all asset values. As expected, the study indicates that there is a direct causative effect running from interest rate to stock returns. In Georgian case, reason of no causalities can be explained by high illiquidity and no interest of investors in stock exchange by preferring loan financing. 3.3 Conclusion A number of studies have tried to find out whether a relationship exists between economic factors and stock returns for both developed and emerging markets. It is important to understand the influence of macroeconomic factors on stock prices, because at valuation process variables such as interest rate, growth rate, inflation, are used to estimate intrinsic value of financial instruments. In this study, the relationship between Georgian stock 63

64 prices (GSX) and macroeconomic variables such as inflation (CPI), interest rate (INT), money supply (M2, M1) and exchange rate (EXR) are investigated over the period of y using monthly data. According to the findings of the study, stock prices (GSX) are positively related to inflation (CPI), many supply (M2, M1) and negatively related to interest rate (INT) and exchange rate (EXR). However, the relationship between stock returns and other macroeconomic variables such as money supply, inflation, and exchange rate are statistically insignificant. According to the results of the Granger-causality test carried out between macroeconomic variables and stock returns in order to assess whether there is any potential predictability power of one indicator for the other, interest rate (INT), inflation (CPI), Money Supply (M2, M1) and exchange rate (EXR) do not Granger cause stock returns (GSX), while stock returns do Granger cause money supply (M2). According to the results of the study, it can be inferred the future stock returns cannot be estimated by using the time paths of the questioned macroeconomic variables such as interest rate, consumer price index, exchange rate and money supply. In addition, stock returns might be used to estimate money supply (M2). So, it may be concluded that the casual relationship running from stock returns is stronger than the casual relationship running from macroeconomic variables to stock returns. This is consistent with Schwert (1989) arguing that there is weak evidence that macroeconomic volatility can help predict stock volatility, whereas the evidence is somewhat strong that financial asset volatility helps predict future macroeconomic volatility 35. This result discloses that small investors are more interested in short-term gains and ignore long-term investment opportunities. This makes Georgia s stocks more volatile than those in mature markets like developed nations and less correlated to longer-term company performance and economic growth. Therefore, the stock market performance of the listed companies in Georgia can hardly reflect their real economic competence. In fact, the Georgian stock market is somewhat separated from the real economy, and the stock indexes do not reflect the actual situation of the economy. Finally, the results of the study are not consistently stable with the results of the previous studies due to differences between the macroeconomic factors used, the period covered, the research methodology employed and the countries examined. For the future research, it is recommended that there is need to repeat this study taking into account those kinds of differences to make the result of studies more comparable. BIBLIOGRAPHY Abugri, B. A. (2008), Empirical relationship between macroeconomic volatility and stock returns: Evidence from Latin American markets, International Review of Financial Analysis, Vol.17, Issue 2, pp , Adam, A. M. and Tweneboah, G. (2008), Macroeconomic Factors and Stock Market Movement: Evidence from Ghana, Alam, M. M., and Uddin, M. G. S. (2009). Relationship between Interest Rate and Stock Price: Empirical Evidence from Developed and Developing Countries. International Journal of Business and Management, Vol. 4, No. 3. Al-Sharkas, A. (2004), The Dynamic Relationship Between Macroeconomic Factors and the Jordanian stock market, International Journal of Applied Econometrics and Quantitative Studies, Vol.1-1, pp , Annual Report 2004, Georgian Stock Exchange, Annual Report 2007, National Bank of Georgia, Annual Report 2008, Bank of Georgia, Beltratia, A. and Morana, C. (2006), Breaks and Persistency: Macroeconomic Causes of Stock Market Volatility, Journal of Econometrics, Vol. 131, Issue 1-2, pp , 35 Schwert, G. W. (1989), pp

65 Campbell, J., M. Lettau, B. Malkiel, and Y. Xu. (2001). Have Individual Stocks Become More Volatile? An Empirical Exploration of Idiosyncratic Risk, Journal of Finance 56, pp Chinzara, Z. (2011), Macroeconomic Uncertainty and Conditional Stock Market Volatility in South Africa. South African Journal of Economics, 79, pp DeFusco, R. A., McLeavey, D. W., Pinto, J. E., and Runkle, D. E. (2007), Quantitative Investment Analysis, Second Edition, New Jersey, John Wiley & Sons, Inc. p 287. Döpke, J., Hartmann, D., and Pierdzioch, C. (2005). Forecasting stock market volatility with macroeconomic variables in real time. Banking and Financial Studies 2006, 01, Deutsche Bundesbank, Research Centre. Discussion Paper Series 2, Dropsy V. Nazarian-Ibrahimi, F. (1994). Macroeconomic policies, exchange rate regimes and national stock markets. International Review of Economics and Finance, 3, pp Elliot Clark, Georgian Capital Market (2010), htt:// Market&id= Erbaykal, E., Okuyan, H. A., Kadioglu, O. Real (2008), Macro Economic Variables and Stock Prices: Test of Proxy Hypothesis In Turkey, Yeditepe International Research Conference on Business Strategies, Istanbul, Turkey, June 13-15, 2008, Errunza, V. and Hogan, K. (1998), Macroeconomic determinants of European stock market volatility, European Financial Management, Vol. 4, No. 3, pp , Fama, E. F. (1981), Stock Returns, Real Activity, Inflation, and Money, The American Economic Review, Vol. 71, No. 4, pp , Fama, E. F. and Schwert, G. W. (1977), Asset Returns and Inflation, Journal of Financial Economics, Vol. 5, Issue 2, pp , 45KNKK3B/2/bfff32caf83a7913c4c9aca110a44118 Firth, M. (1979), The Relationship Between Stock Market Returns and Rates of Inflation, The Journal of Finance, Vol. 34, No. 3, pp , Fisher, I. (1930), The Theory of Interest, Georgian Stock Exchange, Georgian Stock Market Annual Review, Georgian Investment Group, httpwww.investgroup.gepadminenweekly_reviewfiles2011georgian_stock_market_annualreview.pdf Granger, C. W. J. (1969), Investigating Causal Relations by Econometric Models and Cross-spectral Methods, Econometrica, Vol. 37, No. 3, pp , GSE Annual Review 2008, Georgian Investment Group, Gupta R., Modise, M.P. (2011), Macroeconomic Variables and South African Stock Return Predictability. working paper, Humpe, A. and Macmillan, P. (2007), Can macroeconomic variables explain long term stock market movements? A comparison of the US and Japan, Centre for Dynamic Macroeconomic Analysis Working Paper Series, Kandir, S. Y. (2008), Macroeconomic Variables, Firm Characteristics and Stock Returns: Evidence from Turkey, International Research Journal of Finance and Economics, Issue 16, Karamustafa, O. and Kucukkale, Y. (2003), Long Run Relationships between Stock Market Returns and Macroeconomic Performance: Evidence from Turkey, Maghayereh, A. (2002), Causal Relations among Stock Prices and Macroeconomic Variables in the Small, Open Economy of Jordan Mahmood, W. M., Dinniah N. M. (2009). Stock returns and macroeconomic variables: Evidence from the six Asian-Pacific countries. International Research Journal of Finance and Economics, 30,

66 Maysami, R. C., Howe, L. C., and Hamzah, M. A. (2004), Relationship between Macroeconomic Variables and Stock Market Indices: Cointegration Evidence from Stock Exchange of Singapore`s All-S Sector Indices, Jurnal Pengurusan Vol. 24, pp , Mukhopadhyay D., Sarkar, N. (2003). Stock return and macroeconomic fundamentals in model-specification framework: Evidence from Indian stock market. Indian Statistical Institute, Economic Research Unit, ERU Discussion Paper, pp. 1-28, National Bank of Georgia, Nishat, M. And Shaheen, R. (2004), Macroeconomic Factors and Pakistani Equity Market, The Pakistan Development Review, Vol. 43, No. 4, pp , Press Release (2011), Georgian Stock Exchange, Press Release 2010, Georgian Stock Exchange, Press Release 2011, Georgian Stock exchange, Rjoub, H., Türsoy, T., and Günsel, N. (2009), The Effects of Macroeconomic Factors on Stock Returns: Istanbul Stock Market, Studies in Economics and Finance, Vol. 26, No 1, pp meraldfulltextarticle/pdf/ pdf Rules on GSE, Index, Rules on GSE, Saunders, A.and Tress, R. B. (1981), Inflation and stock market returns: some Australian evidence, The Economic Record, Vol. 57, Issue 156, pp Schwert, G. W. (1989), Why Does Stock Market Volatility Change Over Time, The Journal of Finance, Vol. 44, No. 5, pp , Singh, A. (1997). Financial liberalization, stock markets and economic development, Economic Journal, 107: Stavarek, Daniel (2004), Stock Prices and Exchange Rates in the EU and the USA: Evidence of their Mutual Interactions, MPRA Paper No. 7297, Stowe, J. D., Robinson, T. R., Pinto, J. E., and McLeavey, D. W. (2007), Equity Asset Valuation, New Jersey, John Wiley&Sons, Inc. p 47. Tabak, B. (2006), The Dynamic Relationship Between the Stock Prices and Exchange Rates: evidence for Brazil, Banco Central Do Brasil, Working Paper Series Xiufang Wang (2010) The Relationship between Stock Market Volatility and Macroeconomic Volatility: Evidence from China, International Research Journal of Finance and Economics, ISSN Issue 49, Euro Journals Publishing, Inc. Yildirtan, D. C. (2007), Effects of Macroeconomic Variables on Istanbul Stock Exchange Indexes, the case of Turkish Stock Exchange Market, 66

67 APPENDIX 1: The Graphics of Series A. The Series M2 M1 3,000,000 3,000,000 2,500,000 2,500,000 2,000,000 2,000,000 1,500,000 1,500,000 1,000,000 1,000, , , EXR INT CPI GSX B. The Logarithmic Series LOG(M2) LOG(M1) LOG(EXR) LOG(INT) LOG(CPI) LOG(GSX)

68 C. First-Difference Logarithmic Series DLOG(M2) DLOG(M1) DLOG(EXR) DLOG(INT) DLOG(CPI) DLOG(GSX) APPENDIX 2: The Dual Graphics A. Monetary Variables and GSX DLOG(GSX) DLOG(M2) 68

69 DLOG(GSX) DLOG(M1) B. Inflation and GSX DLOG(GSX) DLOG(CPI) C. Exchange Rate and GSX DLOG(GSX) DLOG(EXR) D. Interest Rate and GSX DLOG(GSX) DLOG(INT) 69

70 3) Borçlanma- Cari Açık- Büyüme İlişkileri Bağlamında Orta Asya Ekonomileri Filiz KADI, Doç. Dr. Fatih Üniversitesi, Ekonomi Bölümü, İstanbul / TÜRKİYE Osman KADI, Doç. Dr. Fatih Üniversitesi, Ekonomi Bölümü, İstanbul / TÜRKİYE Borçlanma- Cari Açık- Büyüme İlişkileri Bağlamında Orta Asya Ekonomileri Özet Planlı ekonomiden liberal Pazar ekonomiye geçişi yaşayan 6 Orta Asya ülkesi için tedarik zincirinde meydana gelen kopmalardan kaynaklanan üretim süreçlerinin alternatif çözümlere giderilerek yeniden yapılandırılması sürecinin kaçınılmaz olgularından olan dış borçlanma ve dış açığın geçen süre içinde ekonomik büyümeye olan etkileri ele alınmıştır. Çalışmada panel veri yöntemi uygulanarak borç-cari açık ve büyüme değişkenleri irdelenmiştir. İnceleme sonuçları cari açık ve borçlanmanın büyüme üzerinde zayıf da olsa olumlu etkilerinin olduğunu; borçlanmanın ülke içinde sabit sermaye yatırımlarını artırarak büyümeyi harekete geçirdiğini göstermektedir. Giriş Ekonomilerin temel hedefleri arasında gerek sosyal gerekse ekonomik açıdan gelişim önemli bir yer tutmaktadır. Bu gelişimi sağlamak için de yurtiçi üretimin artırılması öncelikli konuların başında gelmektedir. Yurtiçi üretim artışının sağlaması için ise sermaye birikiminin sağlanıp yatırımlara dönüştürülmesi gerekmektedir. Ancak gelişmekte olan ülkelerde sermaye kıt bir faktördür ve ekonomide sermaye faktörü artışı sağlayacak tasarruflar da genellikle yetersizdir. Düşük tasarruf, düşük yatırıma; düşük yatırım düşük gelire; düşük gelir ise düşük tasarrufa neden olmakta ve bu bir tür sarmal etkiliyle kısır bir döngü oluşturmaktadır. Bu kısır döngünün kırılabilmesi için dışarıdan bir müdahaleye ihtiyaç duyulmakta ve dış borçlanmaya başvurulmaktadır. Ayrıca bazı yatırım mallarının ithal edilebilmesi gerekliliği dolayısıyla döviz ihtiyacı kaçınılmaz hale gelmektedir. Bu tür ekonomilerde genelde ortaya çıkan tablo ise ikiz açık olarak adlandırılmaktadır. Bu sebeple gelişmekte olan ülkelerin refah düzeylerini artırma amacının gerçekleştirilebilmesi için karşı karşıya bulundukları iki temel sorun, tasarruf açığı ile ödemeler bilançosu açığıdır. Gelişmekte olan ülkeler, ekonomik kalkınma için gerekli olan yatırımları finanse edecek yurtiçi kaynakların yetersizliği nedeniyle önemli ölçüde yabancı kaynağa ihtiyaç duymaktadırlar. Bu gereksinimlerini dış borçlarla veya dış yardımlarla finanse etmeye çalışmaktadırlar (İnce, 2001: 135). Ülke içinde yerleşik kişi ve kuruluşların diğer ülkelerdeki kişi ve kuruluşlardan kredi temini olarak tanımlanan dış borca, kaynak ve tasarruf açığı, dış ticaret ve ödemeler dengesi açığı, bütçe açıklarının giderilmesi, savunma giderleri için finansman sağlanması, ekonomik dengeyi sağlayıcı ve koruyucu etkiler, büyük yatırım ve reformların finanse edilmesi, vadesi gelmiş borçlara finansman sağlanması ve olağanüstü harcamaların (doğal afetler, savaş vb.) karşılanması gibi nedenlerle başvurulabilmektedir. Ekonomik büyümede devlet müdahalesini savunan Keynes, gelişmekte olan ülkelere dış borcun ekonomik büyüme noktasında önemli katkılar yapabileceğini ve daha yüksek büyüme oranı için devlet müdahalesinin gerekli olduğunu ileri sürmüştür. Daha sonra Harrod-Domar bu ilişkiyi ele almış ve dış borçların tasarruf imkânlarına ilave kaynak sağlayarak yatırım oranını arttırdığını belirtmiştir. Yatırımlardaki artışın da geliri arttırarak büyüme oranında bir artışa yol açtığını ifade etmiştir (Kara, 2001:96-97). Diğer yandan özellikle sermayenin marjinal verimliliğinin yüksek olduğu ekonomilerde dış borçlanmanın yararlarının daha yüksek olacağı ifade edilmiştir. Dış borçlanmaya genellikle ekonomik gelişmeye katkı ve yarar sağlayacağı düşüncesiyle gidilmektedir. Ancak dış borçlanmanın büyüme üzerinde etkisi belirsizdir. Bu etkinin olumlu olmasında faiz oranları, yabancı kaynağın etkin kullanımı, ekonominin massetme kapasitesi, ödemeler dengesi bilançosu, dış borcun vadesi gibi faktörler dikkate alınmaktadır. Bu noktada Özelikle uzun dönemli dış borçlar; borç geri ödemesinde, gelecekteki sermaye stokunu ve gelecekteki ekonomik büyümeyi azaltmasına rağmen, ülkenin cari sermaye stokunda bir artışa ve cari ekonomik büyümeyi canlandırmaya imkan tanıyacağı vurgulanmaktadır. (Lin ve Sosin, 2001: ). Ayrıca massetme kapasitesi ölçütüne göre, dış borçlanmaya reel üretimi arttırdığı ölçüde gidilmesi uyarısında bulunulmaktadır. (Kozalı, 2007: 62). 70

71 Diğer yandan belirli bir noktadan sonra borç artışı, yurt içi ve yabancı yatırımlar üzerinde bir dışlama etkisi meydana getirerek ekonomik büyümeye zarar verebilmektedir. Bu durum ise yatırımcıların vergi artışı beklentilerinden kaynaklanmaktadır (Bhattacharya ve Clements, 2004: 49). Yüksek düzeylerdeki borç stokunun ekonomik büyüme üzerindeki olumsuz etkisi borç yükü teorileri ile açıklanmaktadır. Buna göre sahip olunan borcun ödeme gücünden daha yüksek olması ihtimalinde beklenen borç servis maliyetleri gelecekteki yurt içi ve yurt dışı yatırımları engelleyecektir. Çünkü potansiyel yatırımcılar ülkenin daha fazla üretmesi halinde elde edilen gelir artışının dış borç ödemeleri için vergiler yoluyla kendilerinden alınacağını düşüneceklerdir. (Uysal, vd 2009:164). Çalışmada inceleme konusu yapılan geçiş ekonomilerinin de sosyalist planlamacılık gereği her şeyin devlete ait olduğu bir yapıdan piyasa ekonomisine geçişte kurumsal yapıları inşa edebilmek amacıyla dış kaynak teminine gitmeleri zorunluluk arz etmiştir. Özellikle özelleştirme uygulamalarının paralelinde kamu kaynaklarının kısıtlanmasına karşılık yeniden yapılanmayı sağlama ve dışa açılmayla birlikte tüketim kalıplarının kırılmasının yarattığı ithalat patlamaları döviz açığı sorununu gündeme taşımıştır.(uzun vd, 2011:125). Bir yandan yurtiçi tasarruf eksikliği diğer yandan ithalat artışının doğurduğu cari açık bu ülkelerin dış borçlanmalarını adeta kaçınılmaz hale getirmiştir de siyasal ve ekonomik anlamda ilk defa bağımsızlığını elde eden ülkelerde dış borç sıfır iken, devam eden süreçte borcun GSMH ye oranı %100 leri dahi aşmış ve hatta bir kısmı ağır borçlu ülkeler kategorisine bile girmiştir. Ancak, ekonomilerin yeniden yapılandırılması ve reorganizasyonu için borçlanmanın kaçınılmaz olduğu gerçeğine rağmen; bu ülkelerde borçlanma, ekonominin dinamiklerini harekete geçirmekten ziyade, tüketim açlığını karşılamak amacıyla ithalatın, özellikle de tüketim malları ithalatının finansmanında kullanılmıştır; bu da söz konusu ekonomilerin bir kısmında kısa bir zaman içinde en önemli sorunların başında gelir olmuştur.(uzun vd. 2012:151) Bu durumun yansımaları ise cari işlemler bilançosunda giderek derinleşen açıklar olmuştur. Cari açıkların yıldan yıla artış göstermesi de gereksinim duyulan sermaye girişlerinin sürdürülebilirliğini ve piyasa ekonomisinde geçiş için istikrar programlarının uygulanabilirliğini sorgulatır nitelik taşımıştır (Wachtel, 1998: 2-3). Bu çalışma dış borçlanma ile ekonomik büyüme ilişkilerini geçiş ekonomileri özelinde yapmayı amaçlamaktadır. Bu doğrultuda geçiş ekonomilerinde dış borçlanmanın ekonomik büyüme üzerine etkileri araştırılırken; aynı zamanda geçiş öncesinde önemli ölçüde dışa kapalı olan bu ekonomilerin dışa açıklıkla beraber karşılaştıkları cari açık sorunun da ekonomik büyüme ve borçlanmaya etkileri inceleme konusu yapılmıştır. 2. Literatür İncelemesi Bütün dünyayı etkisi altına alan küreselleşme trendi ülkeleri artan oranda dış borçlanmaya yöneltmiştir. Bu yönelişin ekonomik büyümeye etkisine dair ampirik çalışmaların ekonomi yazınında oldukça yer bulmuştur. Bu çalışmaların bulguları kimi zaman kullanılan test yöntemleri ve ele alınan dönemlere göre farklılıklar göstermektedir. Ancak elde edilen sonuçlar ekonomik büyüme ve dış borç arasındaki ilişkinin olumsuz olduğunu destekler niteliktedir. Konu ile ilgili yapılan çalışmaların genişliği nedeniyle bu çalışma da özellikle gelişmekte olan ülkelerin ele alındığı ve son dönemlerde yapılan çalışmalara yer verilmiştir. Dış borçlanmanın ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini Kenya için yılları arasını kapsayan dönemde, eş bütünleşme ve hata düzeltme modeli kullanarak inceleyen Were (2001), ekonomik büyümenin dış borçlardan olumsuz etkilendiği sonucuna ulaşmıştır. Pattilo vd (2002) yılları arasındaki verileri kullanarak 93 ülke için yapmış oldukları çalışmada dışborç stoğu GSMH ya oranının %35-40 ın üzerinde olduğu ekonomilerde dış borcun ekonomik büyümeye etkisinin negatif olduğu; düşük olan ülkelerde ise pozitif olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Desta (2005), dönemi verilerini kullanarak Etiyopya için dış borç ile ekonomik büyüme ilişkisini en küçük kareler, koentegrasyon ve hata düzeltme modeliyle analiz etmiştir. Desta, değişkenler değişkenler arasında negatif bir bağıntının bulunduğunu ortaya koymuştur. Presbitero (2005) 152 gelişmekte olan ülke üzerine dönemini kapsayan araştırmada kişi başına gelir artış hızı ile dış borç arasındaki ilişkilerin araştırıldığı çalışmada, borçluluk ile ekonomik büyüme arasında ters yönlü ilişkinin olduğunu; borç servisinin de dışlama etkileri yaratarak büyümeyi sekteye uğrattığını ortaya koymuştur. Akujuobi (2007), Nijerya nın dönemine ait borçlanma ve ekonomik büyüme verilerini kullanarak borç-büyüme ilişkisini analiz etmiştir. Çalışma regresyon analizi bulgularına dayanarak iç borçlanmanın ulusal çıktı düzeyi üzerinde olumlu; ancak dış borçlanmanın olumsuz bir etki meydana getirdiğini ifade etmiştir. Abu Bakar (2008) ise Vektör Otoregresif Modeli kullanarak Malezya için yaptığı çalışmada dönemini esas almış ve borçlanmanın ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediğini ve uzun dönemde toplam dış borçlardaki yüzde 1 lik artışın ekonomik büyümeyi yüzde 1,29 oranında artırdığını sonucuna ulaşmıştır. Safia (2008), arası dönem için 24 gelişmekte olan ülke üzerine yapılan çalışmada kişi başına gelir ile borç yükünün GSYİH ya oranı arasındaki ilişkileri araştırmıştır. Çalışmada kiş başına geli ve ile borç yükü 71

72 arasında negatif yönlü ilişki olduğu sonucuna ulaşılmış ve dış borcun sürdürülemez noktada olması halinde daha derinden ortaya çıktığı ortaya koyulmuştur. Hayat ve Hayat (2010) Pakistan için dönemini kapsayan ve ADF testine dayalı olarak yaptıkları çalışmada, dış borçtaki artışın iktisadi büyümede azalmaya yol açtığı, borç servisinin ise GSYH artışını olumsuz yönde etkilediğini tespit etmişlerdir. Ogunmuyiwa (2011), arası dönem için Nijerya üzerine yapılan araştırmada zaman serisi analizlerine gidilmiştir. Dış borçlanmanın büyümeyi teşvik ettiğine dair hipotezin sınandığı çalışmada, dış borçların büyümeyi teşvik etmediği; aksine hafif de olsa düşürücü etkilerinin olduğu tespit edilmiştir. Safdari ve Mehrizi nin (2011) İran için yaptıkları çalışmada VAR modeline dayalı olarak döneminde dış borç ile ithalatın ekonomik büyüme üzerine negatif bir etkiye sahip olduğu tespit edilmiştir. Aynı çalışmada ithalat ve dış borcun özel yatırımlar üzerinde de negatif etkisi belirlenmiştir. Uzun vd (2011) Orta Asya ve Kafkas ekonomilerinden 7 si üzerine, dış borç ve ekonomik büyüme ilişkilerini yıllarına ait verileri panel veri yöntemini kullanarak Garnger nedensellik testi ile incelemişlerdir. Çalışmanın bulguları ekonomik büyümeden dış borca, cari açıktan ekonomik büyümeye ve dış borca doğru bir nedenselliğin olduğunu ortaya koymuştur. Başka bir çalışma da ise Uzun vd (2011) dış boç, dışa açıklık ve büyüme ilişkileri 20 geçiş ekonomisi için dönemi için incelenmiş; nedensellik sınamalarında büyüme-borç-dışa açıklık ilişkileri araştırılmıştır. Nedensellik test sonuçlarına göre büyüme ve borç arasında tek yönlü nedensel ilişki saptanmışken; borç-büyüme arasında ilişki yakalanamadığı gibi, büyüme ile açıklık ve borç ile açıklık arasında da nedensellik ilişkileri tespit edilememiştir. Gül vd (2012) Türkiye nin de içinde bulunduğu 6 Türk cumhuriyetinde dış borç ve ekonomik büyüme ilişkilerini yılları arasındaki dönem için araştırmışlardır. Çalışmada Pederoni Eşbütünleşme ve nedensellik testleri kullanılmıştır. Test sonuçları, dış borç ve ekonomik büyüme arasında uzun dönemli bir ilişkinin olduğunu, dış borç servisi ile büyüme arasında tek taraflı bir nedensellik bulunduğunu göstermektedir. Türkiye ekonomisine yönelik olarak Karagöl (2002), dönemi verilerinden hareketle dış borç yükü ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi koentegrasyon ve Granger nedensellik testleri yardımıyla analiz etmiştir. Sonuçlar borç servisinin ekonomik büyümeyi negatif yönde etkilediğini göstermiştir. Karagöl (2006) ün dönemi için yaptığı çalışmasında ise kullanmış olduğu koentegrasyon, etki tepki fonksiyonu ve VAR Ayrıştırması bulguları söz konusu değişkenlerin uzun dönemde birlikte hareket ettiklerini ancak dış borçlara verilen şokun ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediğini göstermiştir. Kozalı (2007), Türkiye üzerine yıllarını kapsayan çalışmada reel değerlerle GSMH, dış borç stoku, dış borç servisi, kamu ve özel sektör yatırımları değişkenleri kullanılmıştır. Yapısal kırılmanın dikkate alındığı eş-bütünleşme testleri sonucunda hem dış borç stokunun hem dış borç servisinin büyümeyi olumsuz etkilediği belirlenmiştir. İpek ve Yaşar (2008) Türkiye de dış borç ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi koentegrasyon ve nedensellik analizlerini kullanarak 1989: :9 arası dönem için incelemektedir. Çalışmanın sonuçları, Türkiye de dış borçlar ve ekonomik büyüme arasında eşbütünleşme ilişkisinin yanı sıra hem kısa, hem de uzun dönemde iki yönlü nedensellik ilişkisi bulunduğunu ortaya koymaktadır. Bilginoğlu ve Aysu (2008) araştırmalarında, dış borç ve ekonomik büyüme ilişkisi Türkiye Ekonomisi açısından incelenmiştir. Araştırmada, Türkiye için dönemine ait yıllık verileri kullanılarak En Küçük Kareler yöntemiyle bir regresyon analizi yapılmıştır. Yapılan analiz sonuçlarına göre Türkiye deki dış borçların ekonomik büyüme üzerinde negatif bir etkisinin olduğu sonucuna ulaşılmışlardır. Uysal vd (2009), Türkiye üzerine yapılan çalışmada dış borçların ekonomik büyüme üzerindeki etkisi dönemi için zaman serisi analizleriyle inceleme konusu yapılmıştır. Elde edilen bulgularda kısa ve uzun dönemde dış borçların ulusal çıktı düzeyini olumsuz yönde etkilediği tespit edilmiştir. Çiçek vd. (2010) araştırmalarında iç ve dış borçlanmanın ekonomik büyümeyi ne yönde etkilediğini dönemi üçer aylık verileri kullanarak incelemişlerdir. analiz sonucunda iç borç stokundaki artışın GSYİH artışına pozitif, dış borç stokundaki artışın ise GSYİH artışına negatif etkide bulunduğu sonucuna varılmıştır. Ceylan ve Durkaya (2011) çalışmalarında, Türkiye ekonomisinde ekonomik büyüme ve borç stoku arasındaki uzun dönem ilişkinin simetrik olup olmadığını 1987: : 03 üç aylık zaman serileri vasıtasıyla araştırmışlardır. Bu amaçla EG doğrusal koentegrasyon yaklaşımın yanında asimetrik uyarlamaya izin veren TAR ve M-TAR koentegrasyon modellerini kullanmışlardır. Elde edilen bulgular, ele alınan dönemde Türkiye ekonomisinin aşırı borçluluk sınırının üzerinde olduğunun sinyallerini vermiştir. Kamu borçlanmasının verimli yatırımlarda kullanılmaması ve borç geri ödemesi için yeterli kaynağın sağlanamaması Türkiye yi bir borç kısır döngüsünün içine sürüklemektedir. Bu sebeple kamunun sadece üretken kamu yatırımları için borçlanması ve borç stokunu azaltması gerekmektedir. Bu çerçevede daha katı bir uygulama olarak borç stoku artışını engelleyen bir mali kural ya da benzeri bir uygulamanın hayata geçirilmesi iradi uygulamaların önüne geçilmesini sağlayacağını önermektedirler. Sürdürülebilir büyüme için gerekli ek sermaye ihtiyacı ise yurtiçi tasarruf oranının ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının artırılmasıyla karşılanabileceği sonucuna ulaşmışlardır. 72

73 3. Ekonometrik Model ve Sonuçlar Bu çalışmada geçiş ekonomilerinden Orta Asya ve Kafkasya da bulunan ülkelerden Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan ekonomileri özelinde, iktisadi büyüme, dış borç ve cari açık ilişkileri incelenmeye çalışılmıştır. Oldukça uzun süre komünizm altında kalan bu ülkelerin temel özelliği, komünizm öncesinde de devlet yapısına sahip olmamaları ve dolayısıyla devlet erkini kendi bağımsız organlarınca yürütmemiş olmalarıdır. Bu nedenle devlet geleneğinden mahrum olmanın olumsuz yansımaları kurumsallaşma adına yapılması gereken harcamalar ve bunun finansmanı için dış destek arayışlarıdır ki, bunlar da ancak dış borçlanma ile sağlanabilmiştir. Diğer taraftan üretimde girdi temini ve pazara sunum zincirinin kopmasının tetiklediği üretim yetersizliği de giderek derinleşen ödemeler bilançosu açığını ortaya çıkarırken; bu durum da döviz açığını beslemiş ve döviz açığı ise yurtiçi üretimin yeniden yapılandırılması maliyeti olarak dış borçlanmayı kaçınılmaz kılmıştır. (Uzun vd. 2011:155) Büyük miktarlardaki borç servisi ödemeleri, sermaye mallarının ithalatı için gerekli olan dövizin ülkeden çıkması nedeniyle, yatırıma yeterli kaynak ayrılamadığı için büyümeyi olumsuz etkiler. Dış borçlarla ekonomik büyümenin gerçekleştirilebilmesi için dış borçlarla yapılan yatırımların getirisinin dış borçların maliyetinden yüksek olması gerekmektedir. Bu durumda borçlanan ülkede üretim kapasitesi ve hâsıla artışı gözlenebilecektir(çiçek ve diğ., 2010:143). Bu ülkeler için GSYİH büyüme oranı, dış borç/gsyih oranı, cari açık/gsyih VE sabit sermaye/gsyih oranı verileri kullanılarak; borç-cari açık-büyüme ilişkilerinde borçluluğun ekonomik büyüme üzerindeki etkileri Panel Veri yöntemiyle incelenme konusu edilmiştir. Belirtilen istatistiki ve ekonometrik analizler için veri seti Dünya Bankası göstergeleri (WDI) dan alınmış ve veri dönemi de arası yılları kapsamaktadır. Çalışmada E-views 6 ve stata11 ekonometri paket programları kullanılmıştır. Panel veri analizlerinde yatay kesit (6 ülke; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan) boyutuna ilaveten zaman serisi ( ; 17 yıl) boyutu da söz konusudur. Bu nedenle özellikle zaman boyutunun olduğu verilerde düzmece-sahte regresyon sorunu ortaya çıkabilmektedir. Sahte regresyon sorununun önüne geçebilmek amacıyla serilerin durağanlığının-birim kök içerip içermediğinin araştırılmasına gereksinim duyulmaktadır. Bu nedenle Panel veri analizleri öncesinde değişkenlerin durağanlıklarını belirlemek ve birim kök içerip içermediğini tespit etmek amacıyla Levin, Lin ve Chu (LLC) ile Im, Pesaran, Shin (IPS) tarafından geliştirilen Panel Birim Kök Testleri yapılmıştır. Verilerin durağanlık testleri tablo 1 de yer almaktadır. Tablo 1. Levin, Lin & Chu ve Im, Pesaran and Shin panel veri birim kök testleri sonuçları Seviye İlk fark LLC testi (sabitli) IPS testi LLC testi (sabitli) IPS testi Değişkenler Olasılık değeri Olasılık değeri Olasılık değeri Olasılık değeri GDP GDPB EDSO CARİO FC 0.06* 0.09* *%10 anlamlılık düzeyinde durağandır. Birim kök test sonuçları GSYİH büyüme oranını ifade eden GDPB değişkeni, Dış borç stokunun GSYİH ya oranını ifade eden EDSO değişkeni ve Sabit sermaye yatırımlarının GSYİH ya oranını gösteren FC değişkeni kendi değerlerinde durağan olduklarını bildirmektedir. Diğer değişkenler ise farkları alınarak durağanlaştırılmıştır. Panel veri yöntemleri Baltagi (2004) de belirtildiği gibi hem sabit hem de tesadüfi etkilerle gerçeklestirilmektedir. Çalısmada, iki olası tahmin modeli arasında seçim yapabilmesi için bazı istatistiksel testler gerçeklestirilmektedir. Analizde hangi modelin kullanılacagı ile ilgili olarak yapılan Hausman (1979, 1981) testi ile elde edilen sabit ve rassal etki model katsayıları arasında sistematik farklılıgın olmadıgı hipotezi kabul edilmiştir. Hausman testi sonucuna göre rassal etkiler yönteminin kullanılması daha tutarlı olacaktır. Ancak havuzlanmış EKK yöntemi ile Rassal etkiler modeli arasında hangisinin daha etkin olacağına dair Breusch Pagan testi ile tesadüfi bireysel etkinin anlamlılığı test edilmektedir. Bos hipotezin kabul edilmesi Havuzlanmış EKK modelinin Rassal etkiler modeline karsı tercih edilmesi gerektiğine işaret etmektedir. Ayrıca F testi de sabit etkiler ile Havuzlanmış EKK modeli arasında ikincisinin daha tutarlı olacağını göstermektedir. 73

74 Tablo 2. Model seçimine Yönelik Testler Testler Olasılık değeri Hausman testi F testi Breusch-Pagan LM testi Breusch - Pagan Heteroskadisite testi Havuzlanmış EKK modeli kullanılarak yapılan regresyon sonuçları, tablo 3 te yer almaktadır. Buna göre regresyonun F testi sonuçları anlamlıdır ve R 2 değeri GSYİH büyümesinde meydana gelen değişimin %33 oranında bağımsız değişkenlerce açıklanmaktadır. Dış borç stoku ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki pozitiftir ancak istatistiki olarak anlamsızdır. Tablo 3. Havuzlanmış EKK regresyon sonuçları (Bağımlı değişken GDP) Değişkenler Katsayı T istatistiği P olasılık değeri Dış borç Cari açık Sabit Sermaye R Cari açık oranının büyümeye etkisi pozitiftir ve istatistiki olarak da %10 oranında anlamlıdır. Cari açıkta meydana gelen 1 birimlik değişme büyüme oranını 0.13 yükseltmektedir. Sabit sermaye yatırımlarının büyümeye etkisi teoride öngörüldüğü gibi pozitiftir ve istatistiki olarak da anlamlıdır. Sermaye yatırımlarında meydana gelen 1 birimlik artış ekonomik büyümeyi 0.19 olarak artırmaktadır. 4. Genel Değerlendirme ve Sonuç Ekonomi yazınında dış borcun ekonomik büyüme üzerindeki tesirlerinin daha çok olumsuz olduğu yönünde hakimiyeti söz konusudur. Ancak bu ilişkinin olumlu olabileceğine dair bulguların ortaya koyulduğu çalışmalar da mevcuttur. Literatürde farklı sonuçların varlığı dış borçlanmayı massetme ya da dış borcu etkin alanlarda değerlendirebilme yetisiyle yakından ilişkilendirilebilinir. Üretken yatırımlara yönlendirildiği takdirde dış borçlanmanın ekonomilerde büyümeye olumlu katkılar sağladığı; ektin kullanılmadığı takdirde ise gerek geri ödemelerde yaşanacak sıkıntılar, gerekse ekonomide meydana getireceği sızıntılar nedeniyle borçlanmanın büyüme üzerinde olumsuz etkiler meydana getirmesi kaçınılmaz olacaktır. Çalışmada inceleme konusu edilen 6 Orta Asya ve Kafkas ekonomileri bağımsızlıkları ilan ederek planlı ekonomiden liberal Pazar ekonomisine geçiş gerçekleştirmişlerdir. Geçişin ilk dönemlerinde üretim yapısındaki bağlantıların kopması ile yaşanan resesyon dönemini atlatmak ve ekonomilerinde yatırım-üretim sürecini yeniden canlandırmak üzere çeşitli finansman arayışlarına gitmek durumunda kalmışlardır. Bu arayışların sonucu olarak da dış borçlanmalarında artışlar, dış ödemeler dengesinde bozukluklar meydana gelmiştir. Özellikle ele alınan ülkeler için 1990lı yılların ikinci yarısından itibaren alınan dış borç ile büyüme arasında bir bağ oluşmuş; dış borç, cari açık ve büyüme oranlarında parelel biçimde artışlar görülmüştür. İncelenen dönem ve ülkeler özelinde yapılan ekonometrik analizler dış borç ve cari açığın ekonomik büyümeye olumlu katkılar sağladığı; yatırımlarda meydana gelen artışlara neden olduğu ve bu kanalla üretim seviyesine pozitif etkilerde bulunduğu sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmada elde edilen bulgular Abu Bakar (2008) ın Malezya için yapmış olduğu analiz sonuçlarıyla paraleldir. Uzun vd.( ) yapmış olduğu çalışmalarda ortaya koydukları borcun geçiş ekonomilerinde büyümeyi olumsuz etkilemediği; borç- büyüme ilişkilerinde Laffer eğrisinin sol kısmında bulunulduğu bulgusuyla ötüşmektedir. Analiz sonuçları özellikle sabit sermaye oranında meydana gelen artışın ekonomik büyümeye önemli katkılar sağladığını; bu ülkelerde sağlanan dış kaynağın üretken alanlara yönlendirildiğini düşündürmektedir. Elde edilen bulgular bu ülkelerin büyümelerinde dış borcun ve cari açığın henüz büyüme üzerinde olumsuz etkilere dönüşmediğini ancak ekonomik büyümede dış borç ve ithalata bağımlı bir yapının varlığına dikkat çekmektedir. Cari açığın büyümeyi beslediği, üretim sürecinde ithal girdilere gereksinim duyulduğu söylenebilir. Dış borçlanmanın azaltılarak sürdürülebilirliğinin sağlanması için cari açıkları azaltacak ve yurtiçi tasarrufları 74

75 artıracak politikaların uygulanması uzun dönemde istikrarlı bir ekonomik yapıya ulaşmalarında etmektedir. önem arz KAYNAKÇA Abu Bakar, Nor Aznin (2008), Empirical Evaluation on External Debt of Malaysia, International Business & Economics Research Journal,7 (2). Akujuobi, L. (2007), Debt And Economic Development İn Nigeria, Journal Of Research İn National Development, 5 (2). BALTAGI, Badi; (2001), Econometric Analysis of Panel Data, Chichester, Eng.: John Wiley and Sons Inc. 292s. Bhattacharya, R. ve B. Clements (2004), Calculating Benefits Of Debt Relief, Finance&Development, December Bilginoğlu, M. Ali ve Ahmet Aysu (2008), Dış Borçların Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkisi: Türkiye Örneği, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 31: CEYLAN, Servet ve DURKAYA, Mehmet (2011). Dış Borç Ekonomik Büyüme İlişkisi: Asimetrik Ko- Entegrasyon Analizi, İktisat İşletme ve Finans, 26 (301), Çiçek, Halit; Süleyman Gözegir ve Emre Çevik (2010), BirMaliye Politikası Aracı Olarak Borçlanma ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Örneği ( ) Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:1, s Desta, M. G. (2005), External Debt And Economic Growth in Ethiopia,Econometrica, 46, no. 6, ss Gül Ekrem, Kamacı Ahmet, Konya Serkan, (2012), Dış Borcun Büyüme Üzerine Etkileri: Orta AsyaCumhuriyetleri ve Türkiye Örneği, International Conference On Eurasian Economies 2012, Ekim Almaatı, s HAUSMAN, Jerry; (1979), Specification Tests in Econometrics. Econometrica, 46, no. 6, ss Hayat, Muhammad Khizar and Muhammad Umar Hayat (2010). External Debt and Economic Growth: Empirical Evidence from Pakistan, International Research Journal of Finance and Economics, 44: İNCE, Macit (2001). Devlet Borçları ve Türkiye. Ankara: Gazi Kitapevi. İpek, Evren ve Burak K. Yaşar (2008), Türkiye de Ekonomik Büyüme ve Dış Borç İlişkisi Uluslararası Sermaye Hareketleri ve Gelişmekte Olan Piyasalar Uluslararası Sempozyumu, Balıkesir. Kara, Mehmet (2001), Türkiye nin Ekonomik BüyümeSürecinde Dış Borç Çıkmazı Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:6, Sayı:1, s Karagöl, E. (2002). The Causality Analysis of External Debt Service and GNP: The Case of Turkey, Central Bank Review, 2 (1): Kozalı, Jale, Dış Borç Sorunu ve Dış Borçların Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi: Türkiye Örneği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, Lin, Shuanglin and Kim Sosin (2001). Foreign Debt and Economic Growth, Economics of Transition, 9 (3): Ogunmuyiwa, M. S. (2011), Does External Debt Promote Economic Growth in Nigeria?, Current Research Journal of Economic Theory, 3(1): Patillo C., H. Poirson and L. Ricci (2002). External Debt and Growth, IMF Working Papers 02/69. Presbitero, Andrea F. (2005), The Debt-Growth Nexus: a Dynamic Panel Data Estimation, Economic Policy and Open Economy Macro, Quaderno Di Ricerca, n. 243, Milan, May 21st-22nd. Safdari, Mehdi and Masoud Abouie Mehrizi (2011). External Debt and Economic Growth in Iran, Journal of Economics and International Finance, 3(5): , Safia, Shabbir (2008), Does External Debt Affect Economic Growth: Evidence from Developing Countries. International Research Journal of Finance and Economics, pp ( (Haziran 2011). 75

76 Uysal, Doğan, Hüseyin Özer ve Mehmet Mucuk (2009), Dış Borçlanma ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Örneği ( ), Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 23(4): Uzun, Ahmet; Çağatay Karaköy ve Selçuk Emsen (2011), Geçiş Ekonomilerinde Dış Borçlulukta Değişmeler International Conference On Eurasian Economies 2011, Ekim 2011, Bişkek, s Uzun Meral, Karaköy Çağatay, Selçuk Emsen (2012), Orta Asya ve Kafkaslarda Borç Büyüme İlişkisi International Conference On Eurasian Economies 2012, Ekim Almaatı, s Wachtel, Paul (1998), Current Account Balances and External Debt in Transition Economies: Lessons for Central Asia, Challenges to Economies in Transition: Stabilization, Growth and Governance, Bishkek, Kyrgyz Republic, May Were, Maureen (2001), The Impact of External Debt on Economic Growth and Private Investment in Kenya: In Empricial Assessment Wider Development Conference On Debt Relief, Helsinki. World Bank. World Development Indicators, 2013 CD Rom. 76

77 4) Piyasa Ekonomisine Geçişte Afganistan ve Kırgızistan: Benzerlikler, Farklılıklar ve Türkiye Etmeni İrfan KALAYCI, Doç. Dr. İnönü Üniversitesi İİBF İktisat Bl. Öğretim Üyesi, Malatya/ TÜRKİYE Elnura ABYLKASYMOVA, Doktora Öğrencisi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat AD, KIRGIZİSTAN Wahidullah Yare MOMENZADA, Yüksek Lisans Öğrencisi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat AD, AFGANİSTAN Piyasa Ekonomisine Geçişte Afganistan ve Kırgızistan: Benzerlikler, Farklılıklar ve Türkiye Etmeni Özet I.Sorunsal: Afganistan ve Kırgızistan, tarihsel ve moral değerler bakımından Türkiye nin ilgi alanına giren; aynı zamanda kapitalist küreselleşme açısından çeşitli sorunlar yaşamakta olan iki Orta Asya ekonomisidir. Bu araştırma ile yanıt verilmek istenen başat soru şudur: Afganistan ve Kırgızistan serbest piyasa sistemine geçiş sürecinde hangi sorunları yaşamaktadır? Bu sorunların nedenleri ve sonuçları nelerdir? Bu bağlamda bu iki ülkenin benzer ve farklı yönleri nelerdir? II. Yöntem: Bu çalışmada izlenen düşünce yöntemi, genelden (piyasa ekonomilerinden) özele (Afgan ve Kırgız ekonomilerine) doğru gidileceğinden tümdengelim ; araştırma yöntemi ise betimleme dir. Çeşitli istatistik kurumlarından derlenen veriler ışığında bulgular sıralanacaktır. III.Katkı: Bu araştırma ile Afganistan ve Kırgızistan özelinde Orta Asya nın piyasa ekonomisi odaklı sorunları ve çözüm politikalarının karşılaştırılması yapılarak; bilimsel literatüre küçük bir katkının yanı sıra, bu bölgeye alternatif yatırım yapmayı planlayan iş çevresine (özel sektöre) de çeşitli fikirler vermek hedeflenmiştir. Bu eserin bir özelliği de, konu başlığında adı geçen üç ülkeyi temsil eden akademisyenlerin araştırma, tartışma ve yazma şeklinde bir kolektif çalışmasına dayanmasıdır. IV. Kapsam: Araştırma sorusu üç boyutta ele alınabilir: i-afganistan ve Kırgızistan ın piyasa ekonomisine geçiş serüveni: Afganistan, 1979 daki Sovyet işgalinin etkisinin izlerini, görece devletçi ekonomik yapıyı ve Üçüncü Dünya nın karakterini taşıyan bir ülke görünümünde iken; Kırgızistan ise, eski bir Sovyet bakiyesi olarak liberal ekonomiye (fiyat mekanizmasına) geçişin sancılarını büyük ölçüde atlatmış bir ülke görünümündedir. ii-bu iki ülkenin benzer ve farklı piyasa ekonomisi yapıları: Her iki ülke yoksul ve geri kalmıştır. Bu ülkelerde piyasa ekonomisinin kurum ve kuralları yeterince gelişmemiştir. Kayıt-dışı ekonomik faaliyetler (karaborsa, mafya, rüşvet) yoğundur. Mal, emek, para ve sermaye piyasaları Batılı örneklerinden çok uzaktır. Buna karşı doğal kaynakları (petrol, uranyum, demir, vb.) zengin olup bölgesel yatırımlar için yüksek kazançlar vaat etmektedir. Küresel terör Afganistan ının kalkınmasını geciktirmeye devam etmektedir. Kırgızistan, dağları ile ünlü olduğu için Orta Asya nın İsviçresi olarak bilinse de, henüz o ülkenin kalkınma düzeyini yakalayacak vizyona sahip değildir. Afganistan ve Kırgızistan ın, sosyal piyasa ve Keynesçi politikalar ekseninde yapısal reformlar yapmasına ivedilikle ihtiyacı var. Bu durumda, ülke içinde toplam talep canlandırılabilir, yurtiçi reel üretim ve gelir değerleri arttırılabilir, doğrudan ve dolaylı yabancı sermaye girişleri kolaylaştırılabilir. iii-türkiye nin bu iki ülkeye piyasa ekonomisine geçiş sürecinde sunabileceği bilgi, deneyim ve mali katkılar: Türkiye bu iki ülkeyle bir arada ya da ayrı ayrı çeşitli uluslararası örgütlerde (ECO, KEİB, IMF, vb.) aktif üyedir. Türkiye, Avrupa Birliği nin aday üye olması sıfatıyla bu bölge için çağdaş piyasa gelişmeleri noktasında bir köprü işlevini görebilir. Ayrıca, bölgesel istikrar,barış ve refaha katkı sağlamak üzere Afganistan ve Kırgızistan a nicelik/nitelik bazında ekonomik/dış ticaret faaliyetlerini arttırabilir. V.Kaynakça: Bu araştırma için pek çok temel kaynak referans alınmıştır. Bazıları şunlardır: -ADB (2012), Kyrgyz Republic Evolving Transition to a Market Economy. -Cordesman, A.H. (2012), Afghanistan: The Uncertain Economics of Transition, CSIS. -Çöloğlu, Z. (2009), Poverty in Kyrgyz Republic in Early Transition, Econ Research Paper. -Dąbrowski, M.& Antczak, R. (1994), Economic Reforms in Kyrgyzstan Case. -DEİK (2012) Ülke Profilleri (Afganistan, Kırgızistan). -Hogg, R., Nassif, C., Osorio, C.G. Afghanistan in Transition Looking beyond Pomfret, R. (2010), Constructing market-based economies in central Asia: A natural experiment?, EJCE. -World Bank (2005), Afghanistan: Poverty, Vulnerability and Social Protection:An Initial Assessment. -World Bank (2008), The Afghanistan Investment Climate. 77

78 1.GİRİŞ Serbest piyasa ekonomisi denilen kapitalist sistem dünyayı küreselleştirirken Orta Asya bölgesini ve dolayısıyla Afganistan ve Kırgızistan ı kapsam dışında tutması olanaksızdı. Bu çalışmada bu iki ülke odak alınmıştır ve bunun birkaç nedeni vardır: Birincisi, Bu iki ülkenin yeraldığı coğrafya, jeopolitik yönden eski Sovyet müdahalesi ve etkisini yaşamıştır. Bu müdahale ve etkinin ortadan kalkmasıyla ortaya çıkan boşluğa, Sovyet artığı ve uzantısı olan diğer tüm ülkeler gibi onlar da düşmüşlerdir. Az ve zor gelişme sendromu bu ülkeler için de geçerli olmuştur. Bu sendromun bir nedeni ya da sonucu olarak, hem Afganistan ve hem de Kırgızistan piyasa ekonomisinin kurum ve kurallarını oturtamamış ve serbest piyasa modeli ile kalkınmayı başaramamıştır. İkinci gerekçe, bu iki ülkenin iktisadi ve tarihsel değerler bakımından, birbirlerine karşı benzer ve farklı oldukları kadar Türkiye ile de benzer ve farklı özellikleri taşımalarıdır. Demokrasi normları ve geleneği bakımından Türkiye, iktisadi gelişmişlik düzeyi ve Batı ile yakın teması da dikkate alınırsa, her iki ülke için rehber olabilecek konumdadır. 2.AFGANİSTAN VE KIRGIZİSTAN IN PİYASA EKONOMİSİNE GEÇİŞİ VE KALKINMA SÜRECİNDE BENZERLİKLER VE FARKLILIKLAR Afganistan, 1979 daki Sovyet işgalinin etkisinin izlerini, görece devletçi ekonomik yapıyı ve Üçüncü Dünya nın karakterini taşıyan bir ülke görünümünde iken; Kırgızistan ise, eski bir Sovyet bakiyesi olarak liberal ekonomiye (fiyat mekanizmasına) geçişin sancılarını büyük ölçüde atlatmış bir ülke görünümündedir. Orta Asya nın genel karakteristik yapısı her ülke üzerinde çeşitli izler bırakmıştır Orta Asya nın Genel Bölgesel Yapısı Afganistan ve Kırgızistan, birer Orta Asya ülkesi olarak, tarih boyunca, coğrafyanın jeopolitik ve jeoekonomik özelliğinden kaynaklanan çeşitli handikaplarlarla yüzyüze olmuştur. Coğrafya bir ülkenin kalkınma iradesini ve ivmesini, kısacası kaderini belirler. Orta Asya, zengin doğal kaynakların üzerine konuşlanmış bir bölgedir ve bu yapısıyla güçlü fakat enerji bağımlısı olan emperyalist devletler için adeta oltadaki Asya işlevini görmüştür. O yüzden bu bölge sürekli işgal, terör, savaş ve bağımsızlık mücadelelerinin sahası haline gelmiş ve çağdaş anlamda piyasa ekonomisine geçişe ve kalkınma atılımlarına bir türlü sıra gelmemiştir. Sovyetlerin çözülüşü ve çöküşünden sonra tüm dünyanın olduğu gibi bu bölgenin de kaderi değişmeye başlamıştır. Bölge ülkeleri serbest piyasacı-kapitalist Batı nın ilgisine ve etkisine daha açık hale gelmiştir. Emperyalistlerin adı, küreselleştirmeciler olarak; Doğu-Batı bloklaşması da Tek Dünya olarak değişmiştir. Burada ortak dil olarak da artık, -tarzanca da olsa- piyasa dili konuşulmaktadır. Orta Asya da piyasa diliyle konuşmaya çalışan ülkelere, kısaca, Asya geçiş ekonomileri (Asian Transitional Economies, ATE) adı verilmektedir. ATE, Ai-guo ya (2001) göre, refah çıktılarının karma bir paketine tanıklık yapan ülkelerden oluşmaktadır: Bu paketin önemli bir parçası olarak iktisadi büyüme ya da büyüme yetersizliği ; kişi başına gelir, beslenme ve yoksulluk düzeyi gibi temel refah koşullarındaki değişmelerde kesin bir etmendir. Bu bölgede Çin ve Vietnam, şaşırtıcı derecede iyi bir sınav vermektedir. Elbette aynı gelişme tüm ATE için geçerli değildir. Bölgenin hemen hemen tüm ülkeleri iki türlü geçiş yaşamaktadır. Birinci geçiş, Sovyet ideolojisi ile kurulan ve uzun bir süre boyunca yönetilen Doğu Bloku ndan kopuşu ve Batı kapitalizmine duyulan sempatiyi ifade eden bir gelişme ile ilgilidir ve bu geçiş tümüyle gerçekleşmiştir. İkinci geçiş ise, Batı kapitalizminin değerlerini içselleştirererek ve kalkınma politikalarına dönüştürerek refahlı birer ekonomi haline gelmekle ilgilidir. Ancak bu zorlu ve zorunlu bir süreç şeklindedir; dolayısıyla süreç henüz tamamlanmamıştır. Pickup (2003), ATE içinde Tacikistan, Özbekistan ve Kırgızistan a göre en şsansız olan ülkenin Afganistan olduğunu vurgulamaktadır. Çünkü ona göre, Afganistan, yaşadığı sıcak çatışmalar ve geçiş sorunsalından dolayı birçok kalkınma fırsatını kaçırmak durumunda kalmıştır. Uluslararası Çalışma Örgütü ILO nun bölgeye ilgisi durmamıştır, fakat istihdam krizi devam etmiştir. İstihdam, silah ve uyuşturucu alt sektörlerde yoğunlaşmıştır. Orta Asya, piyasa ekonomisi denilen sistemin kurulması bakımından bir doğal deney olarak kabul edilmektedir. Bu görüşü ortaya atan Pomfret (2010), ayrıca, bölgenin Rusya ve Kazakistan gibi petrol ve doğalgaz ağırlıklı enerji-zengini ülkelerle Afganistan gibi enerji-yoksulu ülkeleri biribirine komşu hale getirdiği için de dikotomik bir özelliğe sahip olduğunu vurgulamaktadır. Piyasa ekonomisine geçişin anahtarı, deregülasyon un bir bileşeni olarak özelleştirme dir. Sovyet sisteminin / Doğu blokunun çökmesiyle siyasal bağımsızlığını kazanan D.Avrupa ve Orta Asya ülkeleri, kimi doğrudanhemen, kimi de dolaylı-aşamalı bir şekilde kapitalist sisteme bağlanma eşiğine geldiler. Kapistalist uluslararası örgütler ve devletler, kapitalizmi benimsemek dışında seçeneksiz bırakılan bu devletler için yapısal reformlar adı altında özelleştirme proğramları hazırladılar ve uygulanmasını finanse ettiler. Martin (1997), özelleştirmeyi, halk kapitalizmi için bir teşvik aracı olarak görmektedir. Bölgeye Çin ve İran ın özel bir ilgisi sözkonusudur. Afganistan İran la, Kırgızistan da Çin le komşudur ve dolayısıyla İran Orta Doğu nun ve Çin ise (Orta) Asya nın en önemli ekonomileridir. 78

79 Bölgede iş yapma (doing business) kapasitesi ülkeden ülkeye değişmektedir. Yabancı yatırımcıların bir ülkeye ilgi göstermesinin en önemli belirleyicisi güvenlik unsurudur. Güvenlik sorunu artan ülkelerde iş kapasitesi daralırken, güvenlik boyutu görece iyi olan ülkelerde ise bu kapasite artmaktadır. Dünya Bankası Grubu (IBRD- IFC) tarafından dünya ekonomileri iş kapasitesi bakımından bir sıralamaya tabi tutulduğunda, görülmektedir ki (Grafik 1), 2012 yılına göre, 200 civarında ülke arasında Afganistan 168.sırada yani çok kötü durumda iken, Kırgızistan ise ortalamanın üstünde olarak 70.sıradadır. (Bölge-Güney Asya ortalaması 121.liktir.) Grafik 1. İş Yapma Kapasitesi Bakımından Afganistan ve Kırgızistan ın Sıralaması Kaynak: IBRD-IFC, Afganistan bölgesel enerji akışı projeleriyle ekonomisini canlı ve sürdürülebilir kılmaya çalışmakta ve bu hedefte başta Hindistan olmak üzere birkaç ülkenin önemli katkıları ve etkileri ile karşılaşmaktadır. Diğer adı Trans-Afganistan Boruhattı olan TAP ya da TAPI (Turkmenistan Afghanistan Pakistan India Boruhattı) projesi Asya kalkınma bankası tarafından 1995 te geliştirilmiştir. Orta Asya nın Hindistan ticareti ve enerji bağlantısı açısından kritik güzergâh Afganistan dır. Ham mineral kaynakları milyarlarca dolar ile hesaplanan Afganistan, Hindistan için çekici bir ekonomi olarak izlenmekte ve takdir edilmektedir. TAPI, bu takdirin bir göstergesi sayılabilir. TAPI, bir SWOT tahliline tabi tutulabilecek şekildeçok yönlü bir projedir, dolayısıyla güçlü (strength, S) ve zayıf (weakness, W) yönlerinin yanı sıra arzettiği çeşitli fırsatlar ı (opportunity, O) ve tehlikeler i (threat, T) sözkonusudur. Şöyle ki; piyasa ekonomisine elverişli olması, paydaşlara dayanması, finansal açıdan başarılı sayılması ve ABD nin desteğini alması, vb. TAPI nin güçlü (S) özelliklerini; Orta Asya da doğal kaynakların güvenliğinin yetersiz olması, karar sürecinin geç işlemesi, tröst zararı, vb. zayıf (W) özelliklerini; enerji arzı ve bölgesel ticareti genişletmesi, ek gelir ve temettü yaratması, vb. fırsatçı (O) özelliklerini; güvenliği zorlaması ve Hindo-Pakistan ilişkilerinin düşmanca çizgide devam ediyor olması ise projenin tehlikeli (T) özelliklerini oluşturmaktadır. (Bkz. Şema 1.) Şema 1. TAPI Projesinin SWOT Tahlili Kaynak:Upadhyay andr Zafar, Afganistan ın Kalkınma Düzeyi ve Piyasa Ekonomisine Geçişi: Durum Saptaması 79

80 Afganistan, bağımsızlığını 1919 da Büyük Britanya dan aldı bin km2 lik alana konuşlanmış 31 milyon nüfusu vardır. Nufusun 2/3 ü tarım sektöründe çalışmaktadır. Bu ülkede kişi başına gelir (satın alma gücü paritesi-sagp ile) 950 $ civarındadır. Afgan ekonomisi bir yandan güvenlik alanına, öte yandan istikrar alanına geçiş sürecini tümüyle tamamlayamadığı için kalkınma parametreleri düşük düzeyde seyretmektedir. Afganistan, bir Orta Asya ülkesidir, fakat eğer bir Orta Amerika ülkesi olsaydı, büyük bir olasılıkla bir muz cumhuriyeti (MC) olarak anılabilirdi. Aynı benzetme, kuşkusuz bir ölçüde Kırgızistan için de geçerlidir. MC, uluslararası literatüde siyasal açıdan istikrarsız, iktisadi açıdan da kısıtlı tarımsal üretime ve ihracata bağımlı olan, yolsuzluk ve kayıt dışı faaliyetlerin egemen olduğu ve bir oligarşinin yönettiği ülkeleri ve hatta kukla devletleri küçümseyici anlamda tanımlamak için ilk kez ABD tarafından 20. yy. başından beri kullanılan bir siyasal terimdir. Afgan ekonomisi, çağdaş dünyanın tüm dikkatlerini çekecek ve onu ürkütecek kadar bir informal yani bir karapara ve kayıtdışı ekonomidir. Afganistan ı bir narko-ekonomi olmaya sürükleyen güçler; yoksulluğun ancak narkotik ürünlerin üretimi ve pazarlanması yoluyla aşılabileceğini hedeflemektedir. Byrd a (2008) göre, afyon-haşhaş ekonomisi Afganistan ın karşı karşıya olduğu en kritik sorunlardan biridir. Bu ekonomi kırsal nüfusun temel geçim kaynağını oluşturuken terör ve uyuşturucu örgütleri arasında da bir garip sinerji yaratmaktadır. Looney in (2008) tahmini hesaplamasına (Grafik 2) bakılırsa, sadece afyon-haşhaş (opium), sektöründe dönen karapara, %35 oranla tümünün içinde en büyük payı oluşturmaktadır. Bu sektördeki kayıtdışılık da %100 oranındadır. Onu %27 ile hububat (cereal) izlemektedir. Oradaki kayıtdışılık da %90 nın üzerinde seyretmektedir. İmalat (manufacturing) ve ulaştırma iletişim - enerji (transport telecom - power) sektörlerindeki tüm kara para ekonomisindeki payı %17 civarında olup %10-50 arasında bir kayıtdışık derecesi bulunmaktadır. Grafik 2. Afganistan Ekonomisinde Kayıtdışılık - Karapara Ekonomisi Kaynak: Looney, Mineral kaynaklar açısından ne kadar zengin olursa olsun, Afganistan ekonomisi bir kısırdöngü ekonomisidir. Kısırdöngünün adı, Looney in (2008) deyimiyle, bir kayıtdışılık dengesidir. Şöyle ki: Afganistan da kötü bir yönetişim egemendir. Silah tüccarları, diğer deyişle, savaş lordları, yasal gücünü kullanamayan hükümeti zayıf düşürmektedir. Makro iktisadi istikrar yoktur. İstikrarsız bir ekonomide yüksek büyüme, yüksek verimlilik, sağlıklı düzenleme ve denetim sözkonusu değildir. Her çeşit yetersizlik her çeşit yoksulluğu beslemektedir. Afganistan da bir Amerikan askeri gücü bulunmaktadır. Bu gücün varlık gerekçesi tartışmalıdır. Kimine göre, işgal ettiği ülkenin siyasal ve iktisadi yönetiminde söz sahibi olmak isteyen ABD nin, diğer ortakları (AB, vb.) ile birlikte yürüttüğü Genişletilmiş Büyük Orta Doğu Projesi nin (G-BOP) Orta Asya daki ayağını oluşturmaktadır. Kimine göre ise, ABD, Afganistan a transfer edilen demokrasinin ve iktisadi yardımların trafiğini yöneten iyiniyetli küresel jandarmadır. Gerçekte ise, Afganistan deniz aşırı küresel çıkarların tatminine dayalı Büyük Oyun un sadece küçük bir figüran oyuncusundan başkası değildir. Afganistan a yapılan maddimali yardımlar bu oyunun daha iyi oynanmasına hizmet etmektedir. Nereden bakılırsa bakılsın, Cordesman ve Burke nin (2012) yorumuna göre, ABD askeri kuvvetleriyle oradan çekildiğinde, örneğin 2014 ten sonra yılına kadar-, Afganistan ekonomisinin gerçek ile mistik arasındaki durumu daha iyi netleşebilecektir. Afganistan da güvenlik sorunu var ve bu sorun yüzünden iktisadi yatırımlar sekteye uğramakta ve yoksulluk yayılarak devam etmektedir. Afganistan, uluslararası yardımlarla ayakta durmaktadır. Yardım yapan ülkelerin 80

81 bir amacı insani ise, diğer amacı büyük bir olasılıkla Afgan göçmenleri için yeni vatan haline gelmemektir. Doğduğu yerde doyan isanlar başka ülkelere kaçmak istemeyeceklerdir. ABD nin 2002 den 2011 e kadar Afganistan a verdiği parasal yardım yeniden yapılanma adı altında yaklaşık 85 milyar $ civarındadır. Bunun 52 milyarı güvenlik, 20 milyarı yönetişim ve kalkınma, 6 milyarı uyuşurucu ile mücadele içindir (Cordesman and Burke, 2012). Karzai Hükümeti, ülkeyi Taliban ın etkisinden uzaklaştırmak için bu dış yardımları önemsemektedir. Savaştaki Afganistan, piyasa ekonomisinin gereklerini ancak barış ekonomisine geçtikten sonra yerine getirebilecektir. Bağımlılığa dayalı bir iktisdi yönetim uzun bir süre daha devam edecektir. (Bkz. Cordesman and Mann, 2012; Cordesman, 2012.) Afganistan zayıf yönetişime, yetersiz faktör piyasalarına ve yenilik ekonomisine rağmen büyümek zorundadır. Dünya Bankası nın (WB, 2008) yatırım iklimi raporuna göre, Afgan Hükümeti yönetişimi iyileştirecek ve faktör piyasalarını genişletecek şekilde bir reform proğramı ugulamaktadır. Hogg, Nassif, vd. (2013), Afganistan ın piyasa ekonomisine geçişinin mali yapı üzerinde olacağını vurgulamaktadırlar: yılları arasında kamusal finans açığı GSYH nin 4 te 1 ine ulaşacağı beklenmektedir. Kalkınmayı besleyen bütçe kaynakları bu sonuca yol açacaktır. Zyek in (2011) de belirttiği gibi, Afganistan Yeni İpek Yolu (YİY) üzerinde konuşlanmaktadır. YİY içinde Afganistan-Pakistan Transit Ticaret Antlaşması (APTTA) özel bir önem arzetmektedir, zira Afganistan ın iktisadi büyüme ve özel sektörün gelişmesi için yapıcı bir bakış açısı sağlamaktadır. 2.3.Kırgızistan ın Kalkınma Düzeyi ve Piyasa Ekonomisine Geçişi: Durum Saptaması 2011 verilerine göre, yarıya yakını kentli 5.5 milyonu aşkın nüfusu olan, yıllık 6 milyar dolar civarında GSYH elde eden ve kişi başına 1000 dolarlık gelir sağlayan Kırgızistan, 1992 den beri sosyalist sistemden liberal sisteme geçiş sürecinde bulunan, tarıma ve hayvancılığa dayalı bir Orta Asya ekonomisidir. Rüşvetleşme olgusu, bu geçiş sürecini tıkayan ve ekonomiye içten içe kemiren bir virüs niteliğindedir. Öte yandan, Kırgız Hükümeti kaynak dağılımında etkinliği sağlamak için fiyatlar dahil tüm iktisadi faaliyetleri serbestleştirmiş, kamusal işletmeleri özelleştirerek devleti ekonomi dışında tutmayı hedeflemiştir. Deregülasyon sayesinde ortalama bir piyasa ekonomisi ve orta gelişmiş bir ülke haline gelmek istemiştir. Gorbaçov un dışa açık ve yeniden yapılanma politikaları, bulaşıcılık kanalıyla Rusya dan başlayarak tüm Orta Asya da ve dolayısıyla Kırgızistan da da hemen benimsenmiştir. Abazov (1999), bu bölgede, devlet kurumları ve devlet müdahalesinden oluşan devletçi kalkınma stratejisinin ve minimal devlet anlayışına dayanan piyasacı reformların post-sovyet geçişin ve kalkınma politikalarının iki ayrı seçeneğini oluşturduğunu vurgulamaktadır. Devletçi kalkınma Sovyet sisteminin yıkılması sonucunda, Kırgızistan da da ihracata dayalı sanayileşme stratejisi ile ikame edilmiştir. Namazie ve Sanfey (1999), piyasa ekonomisine geçiş olayını, Kırgızistan ın da dahil olduğu ex-komünist ülkeler için mutluluk olarak nitelemişlerdir. Buna bağlı olarak, Kırgızistan ve çevresindeki Sovyet artığı ekonomiler için bir finansal sistemin geliştirilmesi gereği zorunlu olmuştur. Geçiş dönemi süresince, iktisadi büyümeyi ve kalkınmayı finanse edecek şekilde para ve sermaye piyasalarından oluşan etkin bir finansal sistem henüz kurulamamıştır. Bu piyasaların yatırımları fonlamasında tıkanıklar mevcuttur ve o yüzden sıkça başarısız özelleştirme deneyimleri, banka ve şirket iflasları, yetersiz iç tasarruflar ile karşılaşılmıştır. Bu arada, Dünya Bankası, Asya Kalkınma Bankası, NATO, çeşitli dış yatırım kuruluşları ve küresel finans sistemiyle bütünleşme yönündeki çabalar Kırgızistan da finansal sistemin gelişimini ve güvenliğini olumlu yönden etkilemektedir. Burada finansal sistem kritik bir konumdadır; küresel piyasa sistemini tehdit eden örgütli suçlar, kara para aklama ve yolsuzluklar gibi sorunlar ve doğurduğu riskler ancak etkili finans sistemi sayesinde en aza indirgenebilir (Met, Torobekova ve Keleş, 2008) arasında yıllık ortalama %5.6 ve arasında %4.3 oranında büyüyen Kırgız ekonomisinde, serbest piyasa sistemine geçisin bir handikap olarak yolsuzluk ve yoksulluk oldukça yüksek düzeyde seyretmektedir da, Dünya Bankası (WB) ölçüsüne göre Kırgız nüfusunun %32 si (= 1.7 milyon kişi) mutlak yoksulluk çizgisinde yaşamaktadır. (CAP, 2012; WB, 2011). WB nin (2007) bir raporuna göre Kırgızistan, Avrupa ve Orta Asya nın (ECA) en yoksul ikinci ülkesidir. Bir handikap da, geçişin başlarında tüm eski Sovyet coğrafyasında dört rakamlı (%1000+) hiper enflasyonun yaşanmasıdır. Enflasyonla mücadele amacıyla dönemin Kırgız Hükümeti hızlı özelleştirme proğramlarını yürütmüştür. Bu proğramlar, Dabrowski ve Antczak ın (1994) deyimiyle, ekonominin içsel liberalizayonu dur. Ayrıca, mal piyasasını bollaştırarak istikrarlı ve düşük enflasyon elde etmek için, dışsal liberalizasyon bağlamında Çin den Avrupa ya uzanan bir alanda ithalatı ve yabancı sermaye girişini kolaylaştıran önlemler alınmıştır. Ayrıca, Kırgıizistan Özbekistan ile birlikte bir Serbest Ticaret Alanı (Free Trade Zone, FTZ) oluşturarak dış ticaret hacmini büyütmeye çalışmıştır. Kırgızistan ın iktisadi fotoğrafı çekildiğinde, Lee ve Tugut un (2008) ifadesiyle, şu unsurlar dikkat çekmektedir: Azgelişmiş insan kaynakları, düşük verimlilik ve kalitesiz üretim, gerileyen ihracat sistmleri, bürokrasinin ağırlığı Tüm bunlar bir geçiş ekonomisinin geçer not almasını önleyen unsurlardır. Madencilik, enerji, 81

82 turizm, bankacılık vd. alanlarda devlet tekelciliğini kırmak ve özel girişimleri tevik etmekle piyasa ekonomisi canlandırılmak istenmektedir. 2.4.Afganistan ve Kırgızistan: Piyasa Ekonomisi Paydasında Benzerlikler ve Farklılıklar Her iki ülke yoksul ve geri kalmıştır. Bu ülkelerde piyasa ekonomisinin kurum ve kuralları yeterince gelişmemiştir. Kayıt-dışı iktisadi faaliyetler (karaborsa, mafya, rüşvet) yoğundur. Mal, emek, para ve sermaye piyasaları Batılı örneklerinden çok uzaktır Kırgızistan, dağları ile ünlü olduğu için Orta Asya nın İsviçresi olarak bilinir, fakat iktisadi açıdan, kişi başına düşen geliri ile İsviçre nin 20 de 1 ini üretecek kadar çok geridir. Afganistan ise, yoksulluktan kurtulmak için narko-ekonomiye eklemlenmiş, onu bir araç olarak görmüş fakat çelişkili bir şekilde daha da yoksullaşmıştır. Buna karşı doğal kaynakları (petrol, uranyum, demir, vb.) zengin olup bölgesel yatırımlar için yüksek kazançlar vaat etmektedir. Küresel terör Afganistan ının kalkınmasını geciktirmeye devam etmektedir. Afganistan ve Kırgızistan ın, sosyal piyasa ve Keynesçi politikalar ekseninde yapısal reformlar yapmasına ivedilikle ihtiyacı var. Bu durumda, ülke içinde toplam talep canlandırılabilir, yurtiçi reel üretim ve gelir değerleri arttırılabilir, doğrudan ve dolaylı yabancı sermaye girişleri kolaylaştırılabilir. (İki ülke arasındaki, gözlemlenebilir bazı benzerlik ve farklılıklar için bkz. Tablo 1.) Tablo 1. Afganistan ile Kırgızistan ın Genel Karşılaştırması Afganistan Kırgızistan Benzerlik *Küçük ekonomi *Zayıf-yoksul ekonomi *İpek Yolu üzerinde *Yurtiçi tasarruflar yetersiz *Altın ve döviz stokları yetersiz *Ar-ge harcamaları ve teknoloji yetersiz *Dış yardımlara ve IMF ye muhtaç * Siyasal ve iktisadi yapı kırılgan *Devlet kapitalizmi egemen *Yolsuzluk ve yoksulluk cenderesinde Farklılık *Geniş anlamda (*) Orta Asya ülkesi *Başkanlık tipi cumhuriyet rejimi *ABD nin etkisinde *Dar anlamda (**)Orta Asya ülkesi *Parlamenter cumhuriyet rejimi *Rusya nın etkisinde Not: (*) Geniş anlamda Orta Asya, SSCB nin beş ülkesinin yanı sıra, ise Afganistan, Kuzey Pakistan, Batı Çin (Doğu Türkistan ve Tibet), Moğolistan ve Güneydoğu Rusya ve Kuzeydoğu İran ı içeren bölgeyi kapsamakatdır. (**) Dar anlamda Orta Asya, SSCB'nin beş ülkesinden (Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Tacikistan) ibarettir. (Rus coğrafyacılar bu tanıma Kazakistan ı da dahil ederler.) Kaynak: Tarafımızdan oluşturulmuştur. 3.İKİ ÜLKENİN PİYASA EKONOMİSİNE GEÇİŞİ VE KALKINMA SÜRECİNDE TÜRKİYE NİN ETKİSİ / KATKISI Türkiye nin Afganistan ve Kırgızistan a, her ikisine birden ya da ayrı ayrı olmak üzere, hem piyasa ekonomisine geçişi ve hem de çağdaş kalkınma sürecinde sunabileceği bir dizi bilgi, deneyim ve mali katkı sözkonusudur. Bunun için ticaret-finans ve iktisadi entegrasyon olmak üzere iki kanalın devreye girmesi beklenmelidir 3.1.İkili Ticaret ve Finans Kanalıyla Kırgızistan yabancı sermayenin dikkatini çeken bir ülke değildir. Kırgızistan da faaliyet gösteren Türk girişimcileri de genellikle kendi kaynakları ile yatırım yaparak, ülkenin maden ve büyük piyasa ticaretine dayalı işletmelerinden pay almadan küçük sermaye birikimleri ile büyümüşlerdir. Nitekim bölgeye 1990 lı yıllarda gelen ve küçük çapta ticaret yapan Türk girişimcileri daha sonra değişik sektörlerde yatırımlarını arttırmıştır. Resmi verilerin kesin doğruluğu konusunda şüpheler olsa da bağımsızlığından günümüze kadar Kırgızistan da gerçekleştirilen yabancı yatırımların miktarı 2,2 milyar dolara ulaşmıştır. Türkiye nin Kırgızistan da yaklaşık 209 milyon dolarlık doğrudan yatırımı bulunmakta olup, 1995 yılından bu yana, burada inşaat-müteahhitlik, tekstil, marketçilik, turizm acentalığı, bankacılık, eğitim, vb. sektörlerde halen faal olan 300 Türk şirketi ve toplam 400 milyon doları aşan yatırımı mevcuttur verilerine göre, Kırgızistan Türkiye nin ihracatında 82

83 %2.6 ve ithalatında %2.8 oranında görece düşük bir paya sahiptir. Dış ticaret hacmi 233 milyon dolar olan Türkiye, Kırgızistan a karşı bunun yaklaşık değeriyle fazla vermiştir (DEİK, 2012). Türkiye nin Kırgızistan a dair dış ticaretin düşük düzeyde seyretmesinin bir nedeni, bu ülkenin küçük bir pazar olması ve Türkiye nin dış ticarette ülkeler portföyünün çeşitlilik göstermesidir. Ayrıca, bölgesel istikrar, barış ve refaha katkı sağlamak üzere Afganistan ve Kırgızistan a nicelik/nitelik bazında iktisadi /dış ticaret faaliyetlerini arttırmaktadır. Yapılan yatırımların karşılıklı teşviki ve korunması ve çifte vergilendirmeyi önleme anlaşmalarının yanısra iş konseyi toplantıları yoluyla bu faaliyetler daha dinamik bir özellik kazanmaya başlamıştır. Türkiye nin genelde Türk Cumhuriyetleri ve özelde Afganistan ve Kırgızistan la ikili ticaret, sanayi, tarım, madencilik, enerji, vb. alanlarda ilişkileri, Sovyet sonrası bir düzene girmiştir. (Ayrıntı için bkz. DPT, 2000; DEİK, 2012a ve 2012b.) 3.1.Uluslararası İktisadi Örgütler / Entegrasyonlar Kanalıyla Türkiye bu iki ülkeyle bir arada ya da ayrı ayrı çeşitli uluslararası örgütlerde (ECO, KEİB, IMF, vb.) aktif üyedir. Türkiye, Avrupa Birliği nin aday üye olması sıfatıyla bu bölge için çağdaş piyasa gelişmeleri noktasında bir köprü işlevini görebilir. 4.SONUÇ Geri kalmışlık Orta Asya ve onun bünyesindeki ülkeler için kader değildir. Afganistan ve Kırgızistan, gevşek serbest piyasacı politika ve uygulamalarla kalkınma çelişkilerini ortadan kaldırabilirler. Bu arada, Türkiye, tarihsel ve maddi ve moral bağlarından dolayı bu iki ülkeye daha yüksek katma değer sağlayan çeşitli yatırımlar yapabilir, piyasa ekonomisiyle ilgili bilgi, deneyim ve birikiminden yararlandırabilir, uluslararası iktisadi örgütlerde ve entegrasyonlarda öncülük edebilir. Ttüm bu açılardan Avrupa Birliği Türkiye için ne kadar bir kalkınma çıpası işlevini görüyorsa, Türkiye de bu ülke için o işlevi görebilir. Bir Kırgızlı akademisyenden, Kırgızistan ın bir zamanlar Türkiye ye bir vilayet gibi bağlanmak istediğini fakat buna coğrafyanın izin vermediğini duymuştuk. Bu yaklaşımda, kuşkusuz, Türkiye ye olan güvenin ve derin tarihsel bağların etkisinin olduğu yadsınamaz. KAYNAKÇA Ai-guo, Lu (2001), The Impact of Transition to the Market Economy on weelfare Changes: Lessons from the Experience of Asian Transitional Economies, China & World Economy, No 2, Byrd, William A. (2008), Responding to Afghanistan s Opium Economy Challenge: Lessons and Policy Implications from a Development Perspective, Policy Research Working Paper 4545, The World Bank South Asia Region, March. CAP- Country Assistance Program Evaluation (2012), Kyrgyz Republic Country Assistance Program Evaluation: Evolving Transition to a Market Economy, CAP: KGZ , Independent Evaluation Department. Cordesman, Anthony H. (2012), Afghanistan: Meeting the Real World Challenges of Transition, CSIS Report, Washington, Jan.23, Cordesman, Anthony H. / Burke, Arleigh A. (2012), Afghanistan: The Uncertain Economics of Transition, Chair in Strategy First Working Draft, CSIS Report, Washington, April 18. Cordesman, Anthony H. / Mann, Sean T. (2012): Afghanistan: The Failing Economics and Civil-Military Aid Efforts of Transition, Third Working Draft: CSIS Report, Washington, September 11th, 2012 DEİK-TC Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (2012a), Afganistan Ülke Bülteni. DEİK-TC Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (2012b), Kırgizistan Ülke Bülteni. Dąbrowski, Marek / Antczak, Rafal (1994), Economic Reforms in Kyrgzstan, CASE-Center for Social & Economic Research, Warsaw, September. DPT-TC Devlet Planlama Teşkilatı (2000), VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı: Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri ve Bölge Ülkeleri İlişkileri Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara. Hogg, Richard / Claudia Nassif / Camilo G. Osorio / W. Byrd, /A.Beath (2013), Afghanistan in Transition Looking beyond 2014, World Bank, Direcetions in Development Countries and Regions, pdf?sequence=1 IBRD-IFC (International Bank for Reconstruction and Development-International Finance Corporation) (2013), Doing Business 2013: Afghanistan, Washington. 83

84 Lee, Choong Y. / Meltem Tugut (2008), Transition Economy and its Implications on the Kyrgyz Business Environment: Analysis and Recommendations, Journal of International Management Studies, February. Looney, Robert E. (2008), The Afghan Economy I: History and Key Issues, October, nps.edu Met, Onder / Venera Torobekova / Ibrahim Keles (2008), Financial System Developments in Transition Economies: The Case of Kyrgyz Finacial System, Sosyal Bilimler Dergisi, S.19, Martin, Brendan (1997), The Interdepartmental Action Programme on Privatization, Restructing and Economic Democracy: Social and Employment Consequences of Privatization in Transition Economies, ILO, IPPRED-4, Geneva, 1997 Namazie, Ceema / Peter Sanfey (1999), Happiness in Transition: the Case of Kyrgyzstan, London School of Economics and Political Science, March, Pickup, Francine (2003), The Impact of Transition and the Afghanistan Crisis on Employment and Decent Work Concerns in Kyrgyzstan, Tajikistan and Uzbekistan, ILO Working Paper, No. 13 Ponfret, Richard (2010), Constructing market-based economies in central Asia: A natural experiment?, The European Journal of Comparative Economics, Vol. 7, n. 2, Agu., pp Upadhyay, Dinoj K. / Athar Zafar (2012), Afghanistan Under Transition: Assessing India s Economic Engagement, Indian Council of World Affairs (ICWA) Issue Brief. WB-World Bank (2007), Kyrgyz Republic Poverty Assessment (In Two Volumes) Volume II: Labor Market Dimensions of Poverty Poverty Reduction and Economic Management Unit Europe and Central Asia Region, Report No KG, WB-World Bank (2008), The Afghanistan Investment Climate, AFGHANISTANEXTN/Resources/ / /1AFInvestmentClimate surveyreportfinal.pdf WB (2011), The Kyrgyz Republic Profile and Dynamics of Poverty and Inequality 2009: Poverty Reduction and Economic Management Unit Europe and Central Asia Region, October 3, worldbank.org/bitstream/handle/10986/2787/650680esw0p1220equality eng0.txt?sequence=2 Zyck, Steven A. (2011), Transit Trade in Transition: The APTTA & the Afghan Economy, CMFC, Nov. 84

85 Law 1) Geçiş Ekonomilerinde Karşılaşılan Sorunlar: Orta Asya Ülkeleri Bülent AÇMA, Doç. Dr. Anadolu Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Eskişehir / TÜRKİYE Kübra YENİŞEN, Anadolu Üniversitesi, İ.İ.B.F İktisat Böl.,4. Sınıf öğrencisi, Eskişehir / TÜRKİYE ÖZET Geçiş Ekonomilerinde Karşılaşılan Sorunlar: Orta Asya Ülkeleri Geçmişte SSCB nin parçası olarak tanımlanan beş ülkenin kapladığı alan, Orta Asya dır. Bölge geçmişten bu güne, gerek coğrafi önemi gerekse ona hâkim olan toplumların yönetim anlayışlarıyla hep gündemde kalmış ve inceleme konusu olmuştur. Aynı zamanda Orta Asya, Türk Halklarının da ana yurdu olmuştur. Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan dan oluşan beş eski SSCB ülkesi piyasa ekonomisi kurmaya çalışan geçiş ekonomileridir. Piyasa ekonomisi kavramı özel mülkiyet, teşebbüs, miras, kar ve rekabete dayanan kapital bir sistem olmasıyla birlikte devletin ekonomiye en az derecede müdahale ettiği anlayıştır. Yeni bir ekonomik sistem uygulamak için en sağlam temellerden biri, hukuki düzenlemeler çerçevesinde atılır. Geçiş sürecinde ülkeleri ekonomik anlamda zor süreçler beklediği gibi sosyal anlamda da huzursuzluklar bekler. Toplum refahını sarsıntıya uğratmadan ekonomik rejimlerin değişimi imkânsız denecek kadar güçtür. Amaç her ne kadar toplum refahını azaltmamak da olsa, geçiş ekonomilerinde devletin değişen görevleriyle toplumu etkileyen sorunlar baş göstermiştir. Bu süreçte serbest rekabet anlayışı Orta Asya ülkelerinin ilk defa karşılaştığı kavramlardan biridir. Serbest bir pazarın oluşmasıyla piyasa oyuncuları arasında rekabet bir hayli kızışacaktır. Rekabet şartları ticari anlamda uygulanmalı, hukuki gelişmelerle de desteklenmelidir. Aksi durumda tekeller, karteller gibi birleşmeler yaşanacak ve ülkeler yeni sorunlarla karşılaşacaktır. Nitekim hukuki düzenlemelerin eksik kaldığı noktalarda bu gibi problemler yaşanmıştır. Bu güne dek dış dünyaya kapalı şekilde yaşayan Orta Asya ülkeleri için politika değişikliği de şarttır. Geçiş ile birlikte dış politikalarında hukuki ve stratejik bir düzenleme yapmak zorunda kalmışlardır. Toplumun ekonomik anlamda güvence altına alınması, şeffaf rekabetin uygulanarak monopolleşmeye ve oligopolleşmeye karşı savaşılması gerekliliği doğmuştur. Bu araştırma, Orta Asya ülkelerinin piyasa ekonomisine geçiş sürecinde karşılarına çıkan sorunları bilimsel ve sosyal araştırmalara, ekonomik ve hukuki düzenlemelere, örnek olaylara dayanarak ele alacaktır. Araştırmanın kapsamı Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan dan oluşan beş ülkedir. Araştırmanın yöntemi analitik olacaktır. Araştırmada hedeflenen katkı, geçiş sürecinde karşılaşılan sorunlar üzerinde belirlenmiştir. 1. GEÇİŞ EKONOMİLERİ TANIMLAMASI Geride bıraktığımız yüzyılın en önemli olaylarından biri şüphesiz ki, 1989 yılının sonlarında Berlin Duvarı nın yıkılması ve hemen ardından 1991 yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nin dağılmasıdır. Ağustos 1991 de başarısız bir darbe girişimini takiben eski SSCB yıkılmış ve Ekim 1991 de köklü bir ekonomik reform programı ilan edilmiştir. Böylece 1990 ve 1991 yılları eski SSCB için bir taraftan politik yapı değişikliği olarak demokrasiye yönelme, diğer taraftan da 70 yılı aşkın bir süre varlığını sürdüren bir imparatorluğun yıkılışı ve geçişin başlangıcı olmuştur. Bu süreç dünya ekonomisini köklü bir şekilde değiştirmiş ve aslında 1970 li yılların sonu ve 1980 li yılların başında Amerika Birleşik Devletleri ndeki muhafazakarların piyasa ekonomisini devletin etki alanından çıkarmasıyla başlayan Yeni Ekonomik Düzen in tamamlayıcısı olmuştur (Güler, 2012). Geçiş ekonomileri genelde piyasa ekonomisini oluşturmaya çalışan ekonomileri tanımlamaktadır. Bir çok gelişmekte olan ülke bu kapsamda yer almaktadır. Ancak spesifik olarak geçiş ekonomileri kavramı; eskiden sosyalist ekonomi sistemine sahip olup, günümüzde piyasa ekonomilerini oluşturmaya çalışan ülkeler için kullanılmaktadır. Bu ekonomiler birbirinden farklı piyasa ekonomisi deneyimi geçirmekle birlikte, yoksulluk, az 85

86 gelişmiş altyapı, güçlü ve katı bir komuta sistemi ile sürekli büyüyen ve hantallaşan kamu sektörünün yol açtığı problemler ortak paydaları olmuştur (Altay, 2003). Liberal düşünce, ekonomik sistem olarak piyasa ekonomisini savunur. Piyasa ekonomisi ya da kapitalizm, rekabete dayalı, karı esas alan, özel mülkiyet, miras, sözleşme yapma, teşebbüs ve tercih özgürlüğünün güvence altına alındığı ve devletin fiyat mekanizmasının işleyişine en az düzeyde müdahale ettiği bir ekonomik sistem modelidir. Dolayısıyla liberal düşüncenin benimsediği sınırlı devlet anlayışı, piyasa ekonomisinin temel mantığını oluşturmaktadır (Tandırcıoğlu, 2012) Geçiş Ekonomilerinin Şematik Tasnifi I. Avrupa ve Eski Sovyetler Birliği ndeki Geçiş Ekonomileri Merkezi Doğu Avrupa Ülkeleri (MDAÜ) : Arnavutluk, Bulgaristan, Hırvatistan, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Romanya, FYR Makedonya, Slovak Cumhuriyetleri, Slovenya. Baltık Cumhuriyetleri (BC) : Estonya, Letonya, Litvanya. Türk Cumhuriyetleri ve Bağımsız Devletler Topluluğu: Azerbaycan, Ermenistan, Beyaz Rusya, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna. II. Asya daki Geçiş Ekonomileri Çin, Kamboçya, Laos, Vietnam (IMF nin 2000 yılı yaklaşımı) (Çiftçi, 2004). Bağımsız Devletler Topluluğu Ülkeleri ise aşağıdaki gibi ele alınmıştır: 1. Grup; Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan. 2. Grup; Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan. 3. Grup; Beyaz Rusya, Moldova, Rusya ve Ukrayna (Altay, 2003). 2. GEÇİŞ SÜRECİ 1920 li yıllardan itibaren gelişmeye başlayan Refah İktisadı Teorisi kapsamında geliştirilen Piyasa Başarısızlığı Teorisi, devletin ekonomik fonksiyonlarını incelerken devletin etkin olarak ekonomiye müdahale gerekçelerini oluşturmuştur. Altmışlı yılların sonlarından itibaren Klasik ve Neo-Klasik İktisadın yeniden yorumlanmasının yanısıra yetmişli yılların ortalarında yaşanan petrol krizleri ve stagflasyon olgusu Neo-Liberal İktisadi düşünce kapsamında devletin ekonomik görevlerinin yeniden sorgulanmasını gündeme getirmiştir. Neo- Liberal İktisat görüşü temelde devletin ekonomiye, dolayısı ile piyasalara müdahalesine karşıdır. Sözü geçen görüş, Keynesyen İktisadın önerilerini bütünüyle reddederek; vergi, harcama, bütçe ve borçlanma politikalarını içeren maliye politikası ile para politikası ve hatta dış ticaret politikası araçlarının piyasadaki tasarruf, yatırım, üretim ve tüketim kararlarını olumsuz etkileyeceğini öne sürmektedir. Seksenli yıllarda daha da güçlenen Neo-Liberal İktisat Teorileri uygulamaya da yön vermiş ve 1990 lı yıllarda gelişen küresel ekonomik ilişkilerde devletin küçültülmesi yaklaşımlarının şiddetle savunulmasına yol açmıştır yıllarından itibaren planlı komuta ekonomilerinin uygulandığı sosyalist ülkelerin bu sistemden vazgeçerek kapitalist sisteme geçmeleri ile neo-klasik iktisatın temelini oluşturan liberalizm adeta altın yıllarını yaşadığı 19. yüzyıla geri dönmüştür. Kuşkusuz 21. yüzyılın koşullarının liberal uygulamalara farklı boyutlar kattığı vurgulanmalıdır (Altay, 2003). Kapalı bir ekonomik sistemden yeni çıkan geçiş ülkelerinde, planlı sistemin yapısından kaynaklanan sorunlar nedeniyle, ekonomik etkinlik için piyasa ekonomisi uygulaması karşısında başarısız olmaları doğal karşılanabilir. Bu ekonomiler 1990 lı yıllardan bu yana devletin ekonomik sistemini değiştirmek amacı ile bir çok reform uygulamaya çalışmışlardır. Ancak geçen 10 yıllık sürede edinilen tecrübeler reformların başarısını etkileyen birçok faktörün olduğu şeklindedir. Özellikle eski sistemin genel özellikleri, uygulanan reformların başarısı üzerinde hala önemli etkilerde bulunmaktadır (Acartürk, Arslaner, 2004). Planlı ekonomi döneminin ülkeler için yarattığı temel sorunlar; Komünist partinin siyasi tekeli Sanayi sektöründeki tekelci yapı 86

87 Kıtlık olgusu ve ürünlerin kalitesizliği Bastırılmış enflasyon Mali dengesizlikler ve bütçe kısıtı Planların çarpıtılması Düşük verimlilik Dışa kapalı ve sonuçta rekabet edemez ekonomi (Bağırzade, 2011). Reformların başarısı kuşkusuz bu unsurların ne ölçüde giderildiği ile ilgilidir. Diğer bir deyişle, bu unsurların sırasıyla piyasa ekonomisi ortamını yaratacak boyuta çekilmesi gerekmektedir. Bunun için; Siyasetteki tekelci yapının demokratik rekabetçi bir düzene, İktisadi tekelci yapının rekabetçi firma düzenine, Malların kıtlığının giderilmesinde serbest fiyat düzenine, Mali dengesizliklerin azaltılması için mali disiplin ortamına, Enflasyonla mücadelede sıkı para politikası uygulamasına, Çalışmayı caydırıcı uygulamaların çalışmayı teşvik eden bir yapıya kavuşturulmaları, gerekmektedir. Bunlar yerine getirildiğinde ekonomide merkezi karar alma mekanizmasının yerine, özgürce ekonomik kararların alınabildiği liberal bir ekonomik sistemden bahsetmek mümkün olabilir(acartürk, Arslaner). TOPLUMSAL ALAN SİSTEMİ OLUŞTURAN UNSURLAR MERKEZDEN YÖNETİMLİ EKONOMİ GEÇİŞ EKONOMİSİ PİYASA EKONOMİSİ Koordinasyon Merkezi yönetim Güdümlü piyasa Piyasa mekanizması Girişimci Tipi Kamu girişimi Ağırlıklı kamu girişimi ve özel girişim Özel girişim EKONOMİK Fiyat Oluşumu Devlet Yönlendirilmiş piyasa Piyasada Yönlendirme Mutlak eşitlik Temel ihtiyaçları karşılama güdüsü Rekabet Sonuçların Değerlendirilmesi Planlanan hedefin gerçekleşmesi Bütçe ve kar Kar-gelir ilkesi Diğer Ekonomilerle İlişkiler Blok içinde kapalı Kısmen kapalı Dışa açık Kaynak: Bağırzade, Orta Asya ülkeleri diğer geçiş ekonomilerinden ayrı değerlendirilmelidir. Çünkü bu ülkelerde önemli makroekonomik istikrarsızlıklar söz konusu olup, bunun yanında liberalizasyon politikalarını uygulamaktadırlar. Bu ülkeler hızlı ekonomik büyüme ve devlet mülkünün yeniden yapılandırılması konusunda çok büyük isteklilik göstermişlerdir. Reformun ilk yıllarında ( ) yüksek enflasyon oranları ortaya çıkmış, ancak bu birçok Orta Asya ülkesinde aşağı çekilebilmiştir. Bu ülkelerin özelleştirme faaliyetleri ile yabancı sermayeye çalıştıkları görülmektedir (Altay, 2003). Ayrıca geçiş ekonomileri incelenirken, savaş ve çatışmaların olduğu bölgeleri de ayırmak gerekir. Çünkü savaşın ve çatışmaların getirdiği yıkım, ekonominin normal işleyişini engellemekte ve reformları geciktirmektedir (Ganmet, 2006) Serbest Piyasaya Geçiş Stratejileri Tartışmayı yürüten iktisatçılar iki farklı geçiş stratejisini savunmuşlardır. Bunlardan birisi şok terapisi (shock therapy), soğuk hindi (cold turkey) ve büyük patlama (big bang) gibi adları almıştır. Diğer geçiş stratejisine ise aşamalı strateji veya tedricilik (gradualism) denilebilir. Aslında tartışmanın temelini, Polonya ve Macaristan da serbest piyasaya geçişte uygulanan iki farklı strateji oluşturmuştur. Polonya birden tüm alanlarda reformu başlatırken, Macaristan daha yavaş serbestleşmeyi tercih etmişti. 87

88 Şok terapisi ve aşamalı stratejiler arasındaki farklar reformların yapıldığı süre, refomların kapsamı ve yapılış şeklinden oluşmaktadır. Özellikle iki strateji arasındaki temel görüş ayrılığı geçişin süresiyle ilgilidir. Şok terapisi ve aşamalı geçiş stratejisi arasında diğer önemli bir fark, reformların kapsamıyla ilgilidir. Şok terapisi stratejisine göre sistematik değişiklikler eşzamanlı olarak bütün sektörlerde yapılmazsa reform tutarsızlıktan zarar görecek ve başarılı olmayacaktır. Aşamalı geçiş stratejisine göre ise, reformlar aynı anda ve birden gerçekleştirilemez. Özellikle yapısal reformların zaman alacağını ve bu yüzden en azından yapısal reformların aşama aşama yapılması gerektiğini savunmaktadırlar. Şok terapisi ilk başta daha kötü bir duruma, yani aşamalı geçiş stratejisinin yol açtığından daha kötü bir duruma yol açsa da, bu durumdan daha hızlı çıkılacaktır. Buna karşılık, aşamalı geçiş stratejisi başlangıçta şok terapisi ne göre ekonomik durumu daha az kötüleştirdiği halde, bu durum daha uzun zaman alacak ve yıllarca yaşanacaktır(ganmet, 2006) Reformların Yapılış Sırası Tartışmaları Geçiş ekonomileri literatüründe yaygın olarak tartışılan bir konu, reformların yapılış sırasıyla ilgilidir. Reformların çok hızlı yapılmasına karar verilse de, reformların belirli bir sırayla yapılması gerektiği açıktır. Geçiş ekonomilerinde makroekonomik istikrarın sağlanmasına yönelik olarak kamu sektöründeki ücretler üzerindeki kısıtlamalar yaygın olarak kullanılmıştır. Makroekonomik istikrarın sağlanmasının yanısıra serbest piyasaya geçiş döneminde, fiyat reformu da büyük bir öneme sahiptir. Örneğin: Fiyatların serbestleştirilmesi, piyasa dağıtım mekanizmasını harekete geçirir. Fiyatların serbestleştirilmesi sübvansiyon ve vergi muafiyetlerinin azaltılması, dolayısıyla bütçe disiplini için önemlidir. Fiyatlar, serbestçe belirlenmeden özelleştirme ve özel sektörün gelişmesi mümkün değildir. Piyasada bulunan kıtlıkların giderilmesi için fiyatların serbest bırakılması önemlidir. Yapılan bir çok ampirik çalışmada, hızlı fiyat reformunun şart olduğu sonucuna varılmıştır(ganmet, 2006). Şok terapisi yöntemine göre özelleştirme, mülkiyet değişikliğini sağlayıp bütün dönüşüm sürecini etkileyecektir. Geçiş sürecinin diğer alanlardaki başarısı da özelleştirmenin ne kadar hızlı yapıldığına bağlıdır. Özelleştirme çabuk yapılmazsa, devlet mülkiyetindeki etkin olmayan işletmeler, devlet bütçesi ve para politikası üzerinde baskı oluşturur ve makroekonomik durumun kötüleşmesine yol açar. Aşamalı geçiş yaklaşımında, başından beri, özelleştirmenin hızlı yapılmasının mümkün olmadığı savunulmuştur. Özelleştirmenin hızlı yapılması konusunda iktisatçıların endişeleri; tekeller yüzünden oluşacak olan etkinsizlik, hızlı özelleştirmenin siyasi olarak çok maliyetli olma ihtimali ve işsizliğin çok fazla artması konularında yoğunlaşmaktaydı. Geçiş ekonomilerinin geçirdikleri deneyimlerin ışığında, bugün için özelleştirmenin hızlı bir biçimde yapılamayacağı açıktır(ganmet, 2006) Serbest Piyasaya Geçişte Temel Düzenlemeler Dışa açık bir ekonominin sosyalist piyasa ekonomisine ya da kapalı devletçi bir ekonominin daha liberal bir ekonomiye geçişinde yaşanacak zorlukların başında, kuşkusuz zihniyet ve anlayışta ortaya çıkacak problemler gelmektedir. Çünkü Pazar ekonomisinin dayandığı temellerle sosyalist ekonominin kuralları büyük oranda farklılık göstermektedir. Piyasa ekonomisinin yasal alt yapısının temelleri arasında; sözleşme özgürlüğü, bireylerin serbest girişim özgürlüğü, bireysel mülkiyet özgürlüğü, mülkiyetin korunması vs. bulunmaktadır. Bu özgürlükleri, haberleşme, ulaşım özgürlükleri gibi temel haklar izlemektedir. Bu temel alt yapı kurulmadan zihniyetteki değişimin sağlanması veya yeni bir sistemin yerleştirilmesi mümkün görünmemektedir. Bağımsızlık sonrası erken dönemde Orta Asya Bölgesi nde bu temel şartların sağlanamadığı görülmüştür. Sosyalist ekonomiden piyasa ekonomisine geçişin ön şartı, devlet mülkiyeti yerine özel mülkiyet kurumunun yerleştirilmesidir. Özel girişim hakkı, özel mülkiyet hakkının devamı olup bireylerin karlı alanlara yönelmelerini sağlayıcı bir unsurdur. Bu bağlamda yeni piyasa ekonomisine geçmiş olan ülkelerde oluşturulması gereken kavramlar şöyle sıralanabilir: Fiyatların serbestleşmesi, Rekabet şartlarının oluşturulması, Özel girişimin teşvik edilmesi, Kamu işletmelerinin makul bir program ile özel kesime devredilmesi, Sanayiye dış koruma sağlamak için geçici bir korumacılığın uygulanması, Piyasaların geliştirilmesi ve sermaye piyasasının oluşturulması, 88

89 Karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı bir sınai yapının kurulması, Sosyal refah devletinin kurulması, Orta Asya Kafkasya Bölgesi nde uzun vadede entegrasyona yol açabilecek bir ekonomik birliğin kurulması. Orta Asya Kafkasya Bölgesi nde erken dönemde yaşanan en önemli ekonomik sorunlardan birisi de üretimin yapısının konsantre olmasıdır. Çok sayıda firmanın oluşması mümkün olmadığı için, fiyat mekanizmasının işlemesi ithalat serbestleştirilmesine bağlıdır. Böylece ithalat kamu mallarına keyfi fiyat uygulamasını önleyebilecektir. Önce bağımsız bir gümrük sisteminin geliştirilmesi, gümrük birliği gibi alternatiflerin değerlendirilmesi gereklidir. Bunun yanında mal hareketliliğinin önündeki engeller kaldırılmalıdır. Reel döviz kuru yoksa, fiyat sisteminin sağlam bir yapıya kavuşması sağlanamaz ve piyasa sağlıklı işleyemezse kaçakçılık ve suistimaller önlenemez. Reel kur, dış ve iç fiyatların yakınlaşmasını sağlayarak yabancı sermaye için cazip bir hal alabilir. Bu şartların ardından üretim yapısında değişikliklere gidilmelidir (Dikkaya, 2009) Fiyat Liberalizasyonu Bu süreçte hedeflenen şey, fiyatların çok daha serbestleştirilmiş piyasada belirlenebilmesi ve ticari engellerin ortadan kaldırılmasıdır. Piyasaların gelişmesi ve fonksiyonların etkin bir şekilde yerine getirebilmeleri öncelikle fiyatların piyasa şartlarında oluşumuna bağlıdır. Piyasa ekonomisine yönelen geçiş ekonomileri fiyatlar üzerinde var olan kısıtlamaları kaldırarak fiyatların piyasa şartları altında gerçekleşmesine imkan sağlamaktadır. Rusya bu çerçevede 1992 yılında fiyatları serbestleştirmiş ancak bu durum artan talebe karşılık üretimin yetersizliği dolayısıyla önemli ölçüde enflasyonist etki doğurmuştur. Diğer taraftan ticaretin serbestleşmesi ve engellerin kaldırılması başlığı altında Putin yönetiminin temel hedefi, dünya ile entegre olmuş bir ticaret anlayışıdır. Bu doğrultuda Putin, en azından ilk döneminde Dünya Ticaret Örgütü (WTO) ile üyelik sürecine büyük önem vermektedir (Hatipoğlu, İşcan, 2010) Özelleştirme Genel anlamda özelleştirme yöntemleri; Direkt Satış Yöntemi, Hisse Senedi Satış Yöntemi, Blok Satış Yöntemi, İmtiyaz Yöntemi (Franchising), İhale Yöntemi Fiyatlama Yöntemi, Yap-İşlet-Devret Yöntemi, Finansal Kiralama Yöntemi, Yönetim Devri Yönetimi, Ortak Girişim Yöntemi, Yasal Serbestleştirme Yöntemi, Tüketicinin Desteklenmesi (Kupon Yöntemi), Üreticinin Desteklenmesidir. Geçiş ekonomilerinde kullanılan özelleştirme yöntemleri ise şöyle sıralanabilir; Sahibine İade (Restitution), Doğrudan Satışlar ve Hisse Senedi Arzı (Direct Sales and Equity Offerings), Çalışanlarına Yönelik Özelleştirme (Management and Employee Buyouts) ve Hisse Satışı Yöntemi (Mass Privatization) (Ganmet, 2006). Özelleştirmenin temel gerekçesi, milli ekonomi içerisinde piyasa ekonomisinin payını kamu ekonomisi aleyhine genişletmek ve piyasa ekonomisinin işleyişini sağlamak oluşturur. Bu özelleştirmenin ekonomik gerekçesi olarak nitelendirilir. Piyasa ekonomisinin işleyişini sağlayacak en önemli mekanizma, rekabetin sağlanmasıdır. KİT lerin faaliyet gösterdiği alanların rekabete açılması ve bu faaliyet alanlarına özel sektörün girişinin kolaylaştırılması, piyasa ekonomisinin işleyişi açısından oldukça önemlidir. KİT lerin faaliyet gösterdiği alanların rekabete açılması, söz konusu KİT lerin özel sektöre devri öncesinde hazırlık niteliği taşıyan bir aşama olarak da düşünülebilir. Fakat burada önemli olan, devlet tekelinin özel tekele dönüşmesini engellemektir. Devletin buradaki görevi ilgili sektörde rekabeti sağlayacak yasal ve kurumsal tedbirleri almak olmalıdır (Tandırcıoğlu, 2012). Öte yandan özelleştirme ile birlikte, KİT hisse senetlerinin menkul kıymetler borsasında satışı halinde, sermaye piyasalarında menkul kıymet arzının artırılmasıyla ve böylelikle sermaye piyasalarına işlerlik kazandırılması sağlanacaktır (Tandırcıoğlu, 2012). Özelleştirme yabancı sermayenin ülkeye girişini sağlama fonksiyonuna da sahiptir. Önemli konumdaki yabancı firmaların ülkeye girişini sağlamakta, milli ekonomiye ilave kaynak girişi sağlamakta, ürün ve süreç yenilikleri ve teknolojik gelişmeleri hızlandırmaktadır (Tandırcıoğlu, 2012). Ülkelerde özelleştirme sürecinin nasıl başladığını inceleyelim, Azerbaycan da 2001 yılında özelleştirmeye ilişkin tüm yönetim ve denetim yetkileri Ekonomi Geliştirme Bakanlığına (İktisadi İnkişaf Nazirliği) devredilmiştir. Bu çalışmaların hukuki dayanağı Ocak 1993 de çıkarılan ve 27 maddeden oluşan Devlet Mülkiyetinin Özelleştirilmesi Kanunu dur. Azerbaycan da özelleştirilemeyecek kuruluş ve sektörler, petrol, doğal gaz, sanatsal mekanlar ve madenler olarak kararlaştırılmıştır (Ganmet, 2006). 89

90 Kazakistan da 1991 yılında yürürlüğe giren Mülkiyet Hakkında Kanun ve Özelleştirme Hakkında Kanun çerçevesinde Devlet Başkanı na doğrudan sorumlu Devlet Özelleştirme Kurumu tarafından özelleştirme süreci başlatılmıştır(ganmet, 2006). Türkmenistan özelleştirmede kademeli bir strateji takip etme ve yaparak öğrenme stratejisini uygulamıştır (Ganmet, 2006). Kırgızistan da 1992 yılı Ocak ayında yayınlanan bir kararname ile Devlet Malları Fonu kurularak özelleştirmeyi yürütmekle görevlendirilmiştir (Ganmet, 2006). Ermenistan da özelleştirme diğer ülkelerin tersine toprak özelleştirmesi ile başlamıştır. Özellikle Azerbaycan la olan savaş sonucunda Ermenistan a katılan toprakların özelleştirilmesi 1994 yılında bitmiştir (Ganmet, 2006) Yasal ve Kurumsal Reformlar Serbest piyasaya geçiş sürecinde birçok kurumsal reform aniden yapılamamakta ve bir süre gerektirmektedir. Böylece mali sistemin kurulması, bankacılık sektörünün oluşması, hukuki mevzuatların oluşturulması gibi konular daha uzun vadeli konulardır (Ganmet, 2006). Özel mülkiyet ve hukukun üstünlüğü, liberal bir düzen içinde gerekli koşullar olup, girişimcilerin yatırım yapması ve rekabetin geliştirilmesi açısından iflas yasası, rekabet yasası, vb. düzenlemeler, gereklilik halini almaktadır. Bu doğrultuda Putin yönetimi, 2001 yılında mevcut yönetmelikleri geliştiren programın kabulüyle, serbest piyasa şartlarını sağlamayı hedeflemiştir. Bu konuda önemli yasal ve kurumsal değişiklikler yapılmış ve tüm bu çabalar sonucunda kriz sonrasında yılları arasında girişimci piyasaya girmiş, kayıtlı girişimci sayısı ise 4,3 milyona ulaşmıştır. Rusya nın iş ortamına dair en temel sıkıntısı teşebbüs sayısının diğer gelişmekte olan ülkelerden daha az olmasıdır. Rusya da diğer geçiş ekonomilerinden farklı olarak büyümenin kaynağı yeni girişim ve firmalardan gelmemektedir. Rus ekonomisinin Sovyet döneminden kalan mirası ve kaynak bağımlılığı gibi yapısal sorunlar yanında kişisel bağlantıların yüksek oranda kullanıldığı iş ortamında yolsuzluk algısının da önemli düzeyde artmış olması, Rusya daki piyasa ekonomisi için önemli olumsuzluklar arasındadır(hatipoğlu, İşcan, 2010). Sağlıklı işleyen bir piyasa ekonomisinde mikro ekonomik olguların, piyasa davranışlarını düzenleyen hukuki ve kurumsal çerçevesi can alıcı bir fonksiyon görmektir. Bahsedilen sistemlerde işletmelerin piyasa girişlerini, bu düzlemdeki davranışlarını ve piyasadan çıkışlarını düzenleyen, ticaret, şirketler, borçlar ve icra-iflas hukuku gibi yasalar ile devlet piyasa ilişkilerini ilgilendiren, genel olarak ekonomik kamu hukuku olarak adlandırabileceğimiz disiplinlerin gelişmişlik düzeyi, yargı sistemi ile kazani müeyyidelerin uygulanabilirliği büyük önem taşımaktadır(çiftçi, 2004). 3. GEÇİŞ SÜRECİNDE KARŞILAŞILAN SORUNLAR Merkezi ve Doğu Avrupa ülkelerine (MDAÜ) göre Batı Avrupa pazarlarına uzaklık, denize çıkışlarının bulunmayışı, temel hammaddelerini ihraç edecek güzergah meselesini çözememeleri ve planlı ekonomik sistem altında daha uzun süre kalmaları gibi başlangıç dezavantajlarına sahip bu cumhuriyetler, başarı kriterleri açısından, doğal olarak, MDAÜ ile aynı başarı performansını gösterememişlerdir. Bununla birlikte, uygulanan 10 yıllık ekonomik reform sürecinin sonunda Türk Cumhuriyetleri'nin planlı bir ekonomik sistem yapısından uzaklaştığı da bir gerçektir. Türk Cumhuriyetleri'nden özellikle Kazakistan ve Kırgızistan'ın hemen hemen tüm ekonomik reform alt sahaları ve sektörlerinde diğer cumhuriyetleri geride bıraktığı, Azerbaycan'ın da yaklaşık olarak bu cumhuriyetlerle aynı kategoride yer aldığı, buna mukabil Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan'ın ekonomik reformların derinleştirilmesi hususunda çok istekli bir reform programı takip etmedikleri görülmektedir. Türk Cumhuriyetleri'nin ekonomik reformların başlangıç yıllarında maruz kaldıkları derin resesyon (negatif büyüme) ve hiper enflasyon, 1990'ların ortalarına doğru etkisini kaybetmeye başlamış, 2000 yılı ile birlikte pozitif büyüme dönemine geçilmiş, halihazırda bölgede bu trend devam etmiştir(çiftçi, 2004) Özelleştirme ve Beraberinde Getirdiği Sorunlar Genellikle KİT lerin özelleştirilmesinde, ciddi işsizlik sorunları ortaya çıkarmak gibi dönüşüm maliyetlerini de dikkate almak gerekir. Çünkü bu, özelleştirmenin karşısındaki en güçlü argümanlardan biridir(tandırcıoğlu, 2012). En çok tartışılan konulardan biri de yeni sahiplerin kimler olacağı meselesidir. Bu işletmelerin büyük bir kısmı kırk yıl önce devletleştirilmişken, yani bunların eski sahiplerine veya onların mirasçılarına iadesi yöntemi de hukuksal olarak gündeme getirilmiştir. Aradan geçen kırk yıl içinde bu işletmeler yenilenmiş, büyümüş, neredeyse yeniden kurulmuştur. Kırk yıllık toplumsal ve ekonomik birikim de söz konusu olup, bu birikim 90

91 işletmenin eski sahibinin değil, orada çalışan işçilerin ve tüm toplumun birikimi olmuştur. Bunlar birbirinden nasıl ayrılacaklardır(tandırcıoğlu, 2012)? Bu ülkelerde uygulanan sistemin bir sonucu olarak sermaye birikiminin yetersiz olması da bir başka sorunu ortaya çıkarmaktadır. Bu durumda, özelleştirmeye gidilirken ya yabancı sermayeye ağırlık verilecek ya da özelleştirme, işletmelerin değerinin çok altında bazen de bedelsiz olarak halkın ve çalışanların yönetime katılmaları yani kurum ve kuruluşlara ortak olmaları vasıtasıyla sağlanacaktır(tandırcıoğlu, 2012). Özelleştirme konusunda ülkeden ülkeye farklılık gösteren ve aşılması gereken bir sorun da halkın özelleştirmeye bakış açısı ile ilgilidir(tandırcıoğlu, 2012). Geçiş ekonomilerinde özelleştirme gereği kabullenildikten sonra yaşanan bir diğer sorun özelleştirmenin zamanlaması ile ilgilidir. Özelleştirme ne pahasına olursa olsun hemen gerçekleştirilmeli midir, yoksa daha yavaş ve kaliteli bir özelleştirme mi gerçekleştirilmelidir? Hızlı gerçekleşmesi gerektiğini savunanlar, özelleştirmenin maliyetinin gün geçtikçe arttığını, bu nedenle hızlı bir geçişin yaratacağı maliyetin önümüzdeki dönemde daha düşük olacağını söyler. Yavaş gerçekleşmesi gerektiğini savunanlar, sermaye piyasalarının yokluğu ve sermaye birikiminin yetersiz olması gibi nedenlerin bile, özelleştirmeyi yavaşlatacak unsur olduğunu söylerler(tandırcıoğlu, 2012). Özelleştirme konusunda Kazakistan ın hayal kırıklığına uğradığı sektörlerin başında tarım sektörü gelmiştir. Tarım sektöründe özelleştirme için, toprak reformunun bir an önce yapılması gerekmiştir. Fakat hükümet uzun bir direnişten sonra 1999 yılında toprakta özelleştirmeyi reddederek doksan dokuz yıllık kiralamayı öngören bir taslak hazırlamıştır. Bu nedenle yasal belirsizliğin oluşmasından dolayı etkin bir arazi piyasası oluşamamıştır. Tarımsal olmayan arazilere sahip olmanın da karışık süreci gerektirmesi konuyu daha da zorlaştırmıştır. Uzun süren bu belirsizliğin ardından ülkedeki etnik yapı göz önüne bulundurularak 2004 yılında arazide özel mülkiyet hakkı kesin kısıtlamalara tabi tutulmuştur(ganmet, 2006). Gürcistan da ise siyasi istikrarsızlık özelleştirme kapsamında yabancı yatırımcıların katılımını son derece olumsuz etkilemiştir. Bunun yanısıra rüşvet yolsuzluk ortamı, mafya tarzı güçlerin yaygın olması ve satış sırasında kapsamlı koşullar ileri sürülmesi, keyfi vergi uygulaması ülkeye giren yabancı yatırımcıları olumsuz etkilemiştir. Bunun en belirgin örneği, Telasi isimli elektrik dağıtım şirketinin %75 hissesine sahip olan ve Gürcistan daki özelleştirmeye katılan en büyük yabancı yatırımcı olan Amerikan enerji şirketi AES nin elindeki tüm hissesini Rus şirketine satmış olmasıdır. Sebep olarak da politik baskı yapıldığını, ülkedeki yatırım ortamının elverişsiz olduğunu ve müşterilerinin faturaları ödemede isteksiz davrandıklarını ileri sürmüştür(ganmet, 2006) Fiyatların Serbestleşmesi ve Enflasyonist Sorunlar Fiyat reformunu uygulamanın güçlüğünün nedeni, bunun yalnızca yaşam maliyetine etkisi değil, aynı zamanda, ekonomistlerin önceliğin daha fazla toplumsal adalete mi yoksa ekonomiyi harekete geçirmek üzere var olan fiyat çarpıklıklarını düzeltmeye mi verilmesi gerektiği konusunda anlaşamamaları olmuştur. Merkezi fiyat kontrolü ve merkezi dağılımın devam etmesi, mal kıtlığına ve üretim azlığının sürmesine yardım etmiş, bu da enflasyonu körüklemiştir. Ekonomide baş gösteren enflasyonun maddi ifadesi olan bütçe açığı işletmelerin kısa dönemli nakit ve sermaye harcaması gereksinimlerini karşılamak için kolayca kredi almaya başvurabilmeleri nedeniyle, mal ve hizmet arzından daha fazla likiditeden kaynaklanmıştır. Hükümet bütçe açığını azaltmak için para basmak yerine, iç borçlanmaya gitmiş ücret harcamalarını arttıran kuruluşlardan %3 daha fazla vergi almış, devletin sahip olduğu evleri halka satarak ve kuruluşların hisselerini çalışanlara satmayı teşvik ederek bu bütçe açığını azaltmayı hedeflemiştir(islatince, 2009). Daha önce de değindiğimiz gibi liberalizasyon sürecinde hedeflenen şey, fiyatların çok daha serbestleştirilmiş piyasada belirlenebilmesi ve ticari engellerin ortadan kaldırılmasıdır. Bu durum da önemli ölçüde enflasyonist etki doğurmuştur yılı başında fiyatların serbest bırakılmasıyla enflasyon oranı Rusya da yıllık %2500 lere kadar yükselmiştir. Enflasyon oranı ancak 1997 yılında dış ticarette yaşanan serbestleşmeye bağlı olarak %11 düzeyine inebilmiştir. Petrol fiyatlarının artmasıyla birlikte Rusya toparlanma sürecine girmiştir(hatipoğlu, İşcan, 2010). Rusya da liberal politikaların bir diğer etki alanı ise bankacılık ve finans kesimidir. Liberal politikaların kısmen de olsa gerçekleştirilmesine rağmen, bu sektörde yapısal sorunlar hala devam etmektedir. En önemli sorun henüz finansal yapının tamamlanmadığına işaret eden, yerli ve kamu kesimin toplam mevduattan aldığı payın ve bu kesimin sektördeki ağırlığının diğer geçiş ülkelerine göre çok daha yüksek oluşudur. Rusya da 2002 yılında toplam finansal aktiflerden 27 yabancı banka %5,4 oranında pay sahibi iken, bu rakam 2007 yılında 61 yabancı banka tarafından sadece %10 a yükseltilebilmiştir yılında Polonya ve Macaristan da bu oranlar sırasıyla 91

92 %69 ve %61 olarak gerçekleşmiştir. Diğer taraftan bankacılık kesiminin kurumsal yatırımlara olan katkısı oldukça düşük düzeydeyken, halka arzların, tahvillerin ve şirketlere yönelik banka kredilerinin 2001 yılında GSYİH ya oranı %12,4 iken, 2007 yılında bu pay %26,5 e yükselmiştir(hatipoğlu, İşcan, 2010) Hukuki Eksiklikler Sosyalist sistemden piyasa mekanizmasına geçiş yolundaki Türk Cumhuriyetleri nde, uygulanan programların belki de en can alıcı yanlarından birisi bahsekonu hukuk alt dallarının ne ölçüde ihdas edilebildiği, uygulanabildiği, hukuki sonuçlarının yaptırıma bağlanabildiği veya etkin bir şekilde uygulanabilirliğidir. Bu kapsamda ekonomik hukuk diyebileceğimiz bazı hukuk alt dallarındaki reformları değerlendirdiğimizde, Kazakistan ın anonim şirket kayıt sistemi ne yönelik yeni düzenlemelere gitmesinin genel ticaret hukuku kalitesini yükselttiği, yine Asya Kalkınma Bankası - ABD desteğinde yürüttüğü çalışmalar neticesinde Kırgız Ticaret Hukuku nda iyileşme gerçekleştiği görülmektedir. Örneğin; Kırgız borsasına kota edilen şirketler ABD yönetim kalite standartlarını otomatik olarak kabul etmek durumunda kalmaktadır. Diğer taraftan Azerbaycan ın ipotek hukuku alanında Temmuz 1998 de yeni düzenlemeler yaptığı, Özbekistan ın 1998 Mayıs ında yeni bir Borçlar Kanunu düzenlemesi gerçekleştirdiği görülmektedir. Bununla birlikte, borçlar hukuku kapsamında bir borçlunun borcunu ödeyememesi durumunda alacaklının icra takibinin kısıtlanması uluslararası bankaların Özbekistan a kredi açmamasının önündeki en önemli engellerden birisini teşkil etmektedir. Yine şirketler hukuku alanında 1998 Temmuz ayında Kazakistan'ın Şirketler Kanunu'nda şirket hissedarlarını koruyan bazı düzenlemeler yapıldığını, bununla beraber vergi sahasında hükümeti kayıran bazı hususların da bu düzenleme içerisinde yer almasının bir dezavantaj teşkil ettiği belirtilmektedir yılı içinde Kazakistan ve Azerbaycan'ın icra-iflas hukukuna yönelik düzenlemeleri gerçekleştirdiği, bu kapsamda en kaliteli icra-iflas hukuk sistemine Kırgızistan'ın sahip bulunduğunu, bu ülkeyi Azerbaycan ve Kazakistan'ın izlediğini görüyoruz (Çiftçi, 2004). Türk Cumhuriyetlerinde 5 yıl hukukçuluk yapan ABD li bir avukat Orta Asya da KOBİ lere yönelik hukuk ve mevzuat altyapısı konulu makalesinde bu ülkelerdeki hukuki eksiklikleri şöyle sıralıyor: Hukukun üstünlüğü kuralına riayet edilmemesi, Mevzuatın muallaklığı ve belirsizlik içermesi, Yanlı ve tarafsızlığını muhafaza edemeyen kazai organlar, Bürokratik kayırmacılık (favoritism), Hukuki rejimin şeffaf olmaması, Hukuk ve mevzuat oluşumu sürecine özel sektörün katılmaması, Aşırı düzenleme (regulation) ve kontrol, Kamu görevlilerinin sorumluluk hissi duymamaları, Hukuk sisteminin tahmin edilemeyen gelişmeler içermesi (Çiftçi, 2004) Bölüşüm Sorunu Liberal kapitalizm ve sanayileşmenin sonucu doğan işçi sınıfı ile birlikte ortaya gelirin dağılımı sorunu çıkmıştır. Çünkü değeri yaratan emeğin, değerin bölüşümündeki payı ne olacak sorusu yanıt bulamamıştır. İşçinin payını belirleyen ücretler nasıl bir hukuksal çerçeveye oturtulacaktır? Devlet emek sermaye ilişkilerine dolaylı veya dolaysız bir müdahalede bulunmayacak, bu durumda kişisel düzeyde oluşan ücret pazarlıkları güçsüzün yani işçinin aleyhine sonuçlanacaktı. Sistem gereği bu durum serbest rekabet, kişisel çıkar, çalışma özgürlüğü gibi etmenlere bağlı olarak çözülmüştür(islatince, 2009) Vergi İdaresinden Kaynaklanan Sorunlar Tüm geçiş ekonomileri, piyasa ekonomisi sürecinde yer almalarıyla birlikte vergi idarelerinin yapısından kaynaklanan ciddi sınırlamalar nedeniyle kamu gelirlerinde ani ve hacimli açıklarla karşılaştılar. Dolayısıyla bu sürecin sonunda söz konusu ülkelerin GSYİH rakamları terk ettikleri devletçi ekonomi dönemine göre oldukça küçüldü. Bu olgu, bumerang etkisi yaratarak çoğunluğu devlet mülkiyetinde olan büyük firmalardan toplanan vergi gelirlerinin azalması sonucunu doğurmuş, ortaya çıkan bu olumsuzluk çoğunlukla küçük ve orta boy girişimlerin vergi yükleri arttırılarak telafi edilmeye çalışılmışsa da başarılı olunamamıştır. Bu durum, vergi oranlarının yükseltilmesi ve sıklıkla ad hoc yani yeni vergilerin yürürlüğe konulması için baskı oluşturmuştur. Vergi sisteminde yama (patches) olarak adlandırılan bu değişiklikler, büyük ölçüde, vergi idaresinin varolan vergileri toplamasındaki verimsizliğinden kaynaklanmıştır. Bu durum yeni vergilere, vergi sisteminde değişikliklere ve neredeyse sürekli vergi reformlarına ihtiyaç doğurmaktadır. Geçiş ülkelerinde gelir vergisi önem kazanmaktadır. Vergi mükellefleri bu tip vergilendirmeye alışkın değildirler ve ilk karşılaştıklarında bu vergiyi aşırı bir yük olarak algılamaktadırlar. Hatta bu ülkelerin vatandaşları vergi ödemeye 92

93 hiç alışkın değildirler. Çoğu geçiş ekonomileri, uyum sorunlarıyla ilgilenmeye ve tümüyle daha iyi gelir performansına sahip modern bir vergi idaresi meydana getirmeye henüz başlamışlardır. Bir ilk adım, işin organize edilişini yeniden yapılandırmaktır. Geçiş ekonomilerinde vergi idareleri, tahsil, kayıt, denetim, yaptırım gibi fonksiyonel ilkeler göz önünde bulundurularak mülkiyet tipi, vergi tipi ve ekonomideki girişimlerin tipi gibi kategorilerden herhangi birine göre organize edilmektedir (Gökbunar, Utkuseven, 2007) Emek Verimliliği ve İstihdamla İlgili Sorunlar Verimlilik, kişi başına düşen üretimdir. Dolayısıyla verimliliği, çalışanların sayısını azaltarak veya üretimi artıran, maliyeti düşüren teknolojik ve beşeri sermaye yatırımları yaparak artırmak mümkündür. Sosyalist ekonomilerde devlet tek bir işveren olarak istihdam sorununu kendi başına çözmek zorundadır. Ekonomik büyümeyi sağlamak için de sürekli olarak yeni işyerlerin kurulmasını yani ekstansif bir büyümeyi tercih etmiştir. Bu da kaynakların kötü kullanımına yol açmıştır. Gizli işsizlik, aşırı istihdamın varlığı ve kaynakların kötü kullanımı bu ülkelerin özellikleri haline gelmiştir. Rus iktisatçı Lvov un yaptığı analize göre 1985 yılında SSCB emek verimliliği alanında gelişmiş ülkelere göre 5 6 kat geride kalmıştır (Ganmet, 2006). Özelleştirmeler ile hükümetlerin ekonomideki ücret belirleme sorunu hafifleyecektir. Çünkü işgücü piyasasında ücretler arz-talep ve niteliğe göre belirlenecektir. Yani hükümet işçi ilişkilerine karışmaz. Böylece sorunlar işçi ve işveren arasında mevcut piyasa koşullarında kendiliğinden çözümlenir. Öte yandan özelleştirme ile KİT lerdeki gizli işsizlik ortadan kalkacaktır. Böylece bu kuruluşların politikacılar tarafından akraba, eş-dost partili gibi nedenlerle arpalık olarak kullanılması da önlenmiş olacaktır (Ganmet, 2006). Geçiş ülkelerinde reel ücretteki düşüşün daha yüksek olmasını, mali istikrarı sağlamaya yönelik reform çerçevesinde işletmelerde yeniden yapılandırılmayı yeterli düzeyde yapamadıklarına ve yüksek enflasyonu durdurmakta başarısız olduklarına bağlamak mümkündür. Bu süreçte Rusya ve Orta Asya da çok sayıda öğretmen, doktor ve mühendis işlerinden istifa etmiştir (Ganmet, 2006) Toplumsal Sorunlar Orta Asya ülkelerinin bağımsızlıklarını kazanmalarının hemen ardından ortaya çıkan sınır çatışmaları, iç savaşlar ve radikal islamcı güçlerin ortaya çıkışı, yabancı yatırımı çekmek için zaten zayıf olan teşvik unsurunu daha da azaltmıştır (Ganmet, 2006). Çifte vergilendirmeyi önleme, yatırım konusunda uyuşmazlıkların çözümü, yatırımların korunması, sigortalanması, çalışanların sosyal güvenlik ve emeklilik gibi sorunlarının çözülmesi gibi konular bunlar arasında sayılabilir. Kısacası yabancı yatırımları ülkelerine çekmek için yapmaları gereken şeylerin çok olması, bu ülkelere önemli ölçüde zaman kaybettirmiştir (Ganmet, 2006). Diğer taraftan yaygın olan kayıt dışılık, vergi kaçırma ve görevini kötüye kullanma ücret dışındaki gelir türlerine sahip olanların lehine işlemektedir. Hükümetler kurumlar vergisi ve gelir vergisi toplamakta yetersiz kalınca harcamalar üzerindeki vergilere ağırlık vermektedir. Bu da ücretli ve düşük gelir gruplarını olumsuz etkilemektedir. Diğer taraftan bölgesel gelir dağılımı da son derece bozulmuştur. Kırsal kesimde işsizlik, önemsiz işlerin yaygınlığı ve düşük ücretli tarım işlerin ağırlıklı olması Orta Asya ülkelerinde yaygın bir durumdur. Bu bölgesel farklılığı piyasa ekonomisi kendiliğinden çözemez. Dolayısıyla devlet müdahalesi gerekmektedir. Bu durum, siyasetçilerin en büyük seçim aracı haline gelmiştir. Gürcistan ve Ukrayna daki seçimler bunu göstermektedir (Ganmet, 2006). SONUÇ VE ÖNERİLER Orta Asya ve Kafkasya ülkelerinde 1991 de Sovyetler Birliği nin yıkılmasıyla ve günümüze dek uzanan sorunlarıyla ekonomik serbestleşme süreci ortaya çıktığından bu yana birçok engeli aşmıştır. Orta Asya söz konusu serbestleşme sürecini diğer geçiş ekonomilerine oranla farklı yaşamıştır. Sosyalist sistemle uzun yıllar yönetildikten sonra bu sistemin tam zıttı olan liberal yapıya alışmak epeyce zor olmuştur. Aynı zamanda bu süreç dünya ekonomi ve politik yapısına köklü şekilde etki etmiş, ekonomik düzenin yönünü küresel anlamda değiştirmiştir. Özelleştirme konusu sürecin en önemli argümanlarındandır ve ekonomi buna bağlı çoğu alanda etkilenmiştir. KİT lerin devri sırasında oluşan işsizlik sorunu önemli bir maliyet yaratmıştır. Bölgenin uzun yıllar sahip olduğu sosyalist sistem, sermaye birikimine izin vermemiştir. Bu da özelleştirme ile oluşacak yeni sahiplerin yabancı yatırımcılar olacağı alt yapısını hazırlamıştır. Araştırmanın sonucunda, bölgedeki tekellerin sebebinin büyük oranla özelleştirme olduğu ortaya çıkmıştır. Fiyatlarda yapılan liberalizasyon politikaları ise yeni bir sorunu 93

94 doğurmuştur. Bu sorun enflasyonist baskıdır. Süreç boyunca ülkeler bir yandan serbestleşme politikasını uygulamaya çalışırken bir yandan da kat ve kat artan enflasyon oranlarını dizginlemeye çalışmışlardır. Hazırlanan geçiş paketinin toplumsal yapıda uygulanmasını sağlayacak hukuksal reformlar, değişimlerle eş zamanlı yapılmalıdır. Bu konuda yaşanan gecikmeler ülkelerin problemlerinden birini oluşturmuştur. Emeğin değeri artık işçi ve işveren arasında belirlenecektir. Bu da gelir dağılımı sorununu ortaya çıkarmıştır. Ücret konusundaki pazarlıklar işçinin zarara uğramasıyla sonuçlanmıştır. Bölüşüm, toplumda uzun vadede problem yaratacak büyük bir sorundur. Reformların uygulama süresi boyunca karşılaşılan asıl problem ise toplumsal sorunlardır. Yeniliklere karşı dirençli olan yapı yeni sistemin tamamıyla uygulanmasını engellemiştir. Günümüzde dahi bölgede mevcut olan kaçakçılık ve kayıt dışılık gibi problemler geçiş sürecinden bu yana çözümlenememiştir. Her ülkede, her toplumda ve her ekonomide var olan yapıyı sorunsuzca değiştirmek mümkün değildir. Bölgenin yapısından ve muhafazakarların değişim fikrine karşı duruşundan kaynaklanan problemler, aşılması oldukça güç olmasına karşın ülke ekonomileri bu süreçte oldukça başarılı bir performans göstermiş denilebilir. Hukuki, sosyal ve kültürel süreçte eksikliklere ve zaman zaman aksayan reformlara rağmen, Orta Asya bölgesindeki ekonomik performans oldukça etkileyicidir. Orta Asya ülkelerindeki hukuki, ekonomik ve sosyal yapıdaki kurumsallaşma düzeyi, gelecekte bu ülkelerin liberal ekonomik sürece eklemlenmelerini de etkileyecektir. Bu nedenle reformların hız kesmeden devam etmesi ve kurumsal sürecin rehabilitasyonu hayati önem taşıyacaktır. KAYNAKÇA Acartürk, E., Arslaner, H. (2004). Geçiş Ülkelerinde Devletin Ekonomik Rolü Yabancı Sermaye ve Özelleştirme: Kırgızistan Örneği, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, I. Maliye Konferansı Geçiş Ekonomilerinde Mali Politikalar Bişkek/Kırgızistan. Altay, A. (2003). Geçiş Ekonomilerinde Devletin Ekonomik Rolleri, Görevleri ve Kobilerin Durumu, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları 86 (41), 4, 13, 23. Bağırzade, E. R. (2011), Dönüşüm Ekonomileri Ders Notları. 11 Nisan 2013, elsenbagirzade.files.wordpress.com/. Çiftçi, A. (2004). Geçiş Ekonomilerini Yaşamakta Olan Ülkelerde Yabancı Yatırımcılara Sağlanan İmkanlar, Karşılaşılan Problemler ve Çözüm Yolları: Kırgızistan Modeli, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 6, Dikkaya, M. (2009). Orta Asya ve Kafkasya Dönüşüm Süreci ve Uluslararası Ekonomi Politik, İstanbul: Beta Yayınları. Ganmet, D. (2006). Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme Uygulamaları ve Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 22, 24-26, 28-31, 45, 76, 83-89, 91-94, 116, 119, Gökbunar, A. R., Utkuseven, A. (2007). Geçiş Ekonomilerinde Vergi İdaresinin Yeniden Yapılandırılması Üzerine. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar Dergisi 44 (508), 64, 65. Güler, E. (2012). Geçiş Ekonomileri ve Yeni Kurumsal İktisat ın Yeniden Yükselişi, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 13 (1), Hatipoğlu, Y. Z., İşcan, İ. H. (2010). Rusya da Serbest Piyasa Ekonomisine Geçiş Süreci ve 2008 Küresel Krizi, Uluslararası Avrasya Ekonomileri Konferansı, 28-31, 202, 203, 206. İslatince, H. (2009). İktisadi Sistemler, Eskişehir: Ekin, 46, 223. Tandırcıoğlu, H. (2012). Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4 (3), , 205,

95 2) "Vergi Hukukunda Muvazaa" Mahmut KİZİR, Yrd. Doç. Dr. Mevlana Üniversitesi Hukuk Fakültesi Konya / TÜRKİYE Ümit Süleyman ÜSTÜN, Yrd. Doç. Dr. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Konya / TÜRKİYE VERGİ HUKUKUNDA MUVAZAA ÖZET Toplumsal yaşamın bir gereği olarak insanlar, hukuk düzeninin öngördüğü sınırlar içinde, hukukî sonuç doğurmaya yönelik pek çok irade beyanında bulunmakta ve çok çeşitli hukuki muamelelerle karşılaşmaktadırlar. Hukukî muamele yapmak için irade beyanında bulunan kişilerin iradeleriyle beyanlarının birbirine uygun olduğu düşünülür. Ancak bazen beyan ile irade birbirinden farklı olabilir. Örneğin bir kimse bir şey satın almak isterken yanlışlıkla başka bir şey satın almak istediğini söyleyebilir. Aynı şekilde malını satmak isteyen bir kimse yanlışlıkla bağışladığını beyan edebilir. İşte irade ile beyan arasında meydana gelen uygunsuzluk, dil sürçmesi, dalgınlık, kullanılan kelimelerin gerçek anlamlarının bilinmemesi, beyanı muhataba ulaştıran vasıtanın hatası gibi sebeplerle ortaya çıkabilir. Bütün bu hallerde irade ile beyan arasında, bilmeden, istemeden uygunsuzluk meydana gelmektedir. Taraflar bazen de çeşitli sebeplerle bilerek ve isteyerek iradeleri ile beyanları arasında uygunsuzluk meydana getirebilirler. Muvazaa olarak ifade edebileceğimiz böyle bir durumda, taraflar aslında üçüncü kişileri aldatmak amacıyla hiç yapmak istemedikleri bir hukuki işlemi yapıyormuş gibi görünmektedirler. Bazen de aslında bir hukuki işlem yapmak istemekle birlikte bu işlemin üçüncü kişiler tarafından farklı bir şekilde anlaşılmasını arzu etmektedirler. Böyle durumlarda tarafların yanlışlıkla ve gerçek amaçlarını gizlemek için kullandıkları sözcüklere bakılmaksızın, gerçek ve ortak iradelerinin esas alınması gerektiği hükme bağlanmıştır (TBK. m. 19/I). Özel hukukta muvazaa olarak ifade edilen bu türlü hallere vergi hukukunda da rastlanmaktadır. Dolayısıyla vergi hukukunu ilgilendiren muvazaalı işlemlerde de özel hukuktaki muvazaa kavramından yararlanılabilir. Ancak özel hukuka ilişkin muvazaaya ait ilkelerin kamu hukukunun bir dalı olan vergi hukukunda aynen uygulanması söz konusu olmaz. Ancak uygun düştüğü oranda uygulama alanı bulur. Vergi hukukunda muvazaaya ilişkin düzenleme Vergi Usul Kanununun 3. maddesinin B bendidir. Vergilendirmede vergiyi doğuran olay ve bu olaya ilişkin işlemlerin gerçek mahiyeti esastır (VUK. m. 3/B). Görüldüğü üzere, TBK. m. 19/I ile VUK. m. 3/B hükmünün birbirine paralel düzenlemeler olduğu ifade edilebilir. Her iki madde de gerçek ortak iradelerinin esas alınması gerektiği düzenlenmekte, tarafların gerçek amaçlarını gizlemek için kullandıkları, tabirlere bakılmamakta, görünürdeki işlem geçersiz sayılmaktadır. Bu sebeple, vergi hukukunda özel hukuktan farklı bir muvazaa kavramına gerek yoktur. Özel hukuk açısından üçüncü kişileri yanıltmak için yapılan görünürdeki sözleşme butlan nedeniyle geçersiz sayılacaktır. Vergi hukuku açısından da, görünürdeki sözleşme geçersiz sayılacak, buna karşılık gizli sözleşme (saklanan), sonuçları istenen işlem olduğu için, geçerli sayılarak vergilendirilecektir. Böylece tarafların vergiden kurtulmak için yaptıkları işlem, etkisiz kalacaktır. Dolayısıyla hem vergi hukukunda hem özel hukukta atıf yapılan muvazaa kavramı temel itibariyle aynı kavramdır. 95

96 Vergi hukuku bakımından muvazaanın ele alınabilmesi için ortada mutlaka vergiye ilişkin bir çıkar bulunması gerekmektedir. Muvazaa kavramı vergi hukukundaki peçeleme kavramıyla büyük benzerlik göstermektedir. Her ikisinde de vergi kanunu hükümlerinin dolanılması ve vergiye ilişkin çıkar elde edilmesi amacı söz konusudur. Ancak bu sonuca farklı şekillerle ulaşılmaktadır. Muvazaanın vergi hukuku bakımından dikkate alınabilmesi için üçüncü kişileri aldatma kastı yerine vergi idaresini aldatma kastı bulunmalıdır. Ya da üçüncü kişileri aldatma kastı unsurunun, vergi hukuku bakımından vergi idaresini aldatmayı da içerecek şekilde geniş yorumlanması lâzımdır. Peçeleme ve muvazaa her ne kadar vergi kanunlarını dolanmak maksadıyla yapılıyorsa da, bunların tam olarak nitelendirilmesi gerekir. Bunun için de tarafların yaptıkları işlemin gerçek iradelerine uygun olup olmadığının tespiti şarttır. Buna göre peçelemede yapılan işlem gerçek irade ile örtüşmektedir. Oysa muvazaada yapılan işlemin kişilerin gerçek iradelerini yansıtmamaktadır. ANAHTAR KELİMELER: Vergi hukuku, vergide muvazaa, muvazaa, peçeleme. GİRİŞ Muvazaada, taraflar iradelerini karşılıklı ve birbirine uygun şekilde beyan etmektedirler 36. Ancak burada irade ile beyan arasında bilerek uygunsuzluk meydana gelmektedir 37. Taraflar bu uygunsuzluğu bilmekte ve istemektedirler 38. Böylece aralarında muvazaa anlaşması olarak ifade edebileceğimiz iki taraflı bir hukuki işlem meydana gelmektedir 39. Taraflarca yapılan böyle bir anlaşma TBK. m. 19/I e göre hukuken geçerli değildir. Bir sözleşmenin türünün ve içeriğinin belirlenmesinde ve yorumlanmasında, tarafların yanlışlıkla veya gerçek amaçlarını gizlemek için kullandıkları sözcüklere bakılmaksızın, gerçek ve ortak iradeleri esas alınır (TBK. m. 19/I). Gerçekten de muvazaa anlaşmasında iki tarafın sözleşmenin gerçek niteliğini gizlemek için kullandıkları isim ve deyimlere bakılmayıp onların birbirlerine uygun gerçek iradelerini aramak gerekir 40. I. ÖZEL HUKUKTA GENEL OLARAK MUVAZAANIN TANIMI, ŞARTLARI VE ÇEŞİTLERİ A. Muvazaanın Tanımı Tarafların, aralarında anlaşarak, gerçekte yapmak istemedikleri bir hukukî işlemi üçüncü kişileri aldatmak maksadıyla yapıyormuş gibi görünmelerine muvazaa adı verilir 41. Tanımdan da anlaşılacağı gibi muvazaada ESENER, s. 1. EREN, s. 350; AKINCI, s. 90; ANTALYA, s. 201; AYAN, s. 163; KILIÇOĞLU, s Y.HGK gün ve E. 2004/11-254, K. 2004/295 sayılı kararına göre, Borçlar Yasasının 1. maddesinde belirtildiği üzere, bir sözleşme karşılıklı ve birbirine uygun iradelerin birleşmesi ile oluşur. Kural olarak bir irade beyanında, irade ile bildirimin birbirine uyumlu olması aranır. Uyumsuzluk, istemeden oluşabileceği gibi, taraflar bilerek ve isteyerek de bu uygunsuz durumu yaratabilirler. Tarafların bilerek ve isteyerek iradeleri ve beyanları arasında böylesi bir uygunsuzluğu yaratmaları halinde muvazaa söz konusu olacaktır (Kazancı Mevzuat- İçtihat Programı); EREN, s. 350; ANTALYA, s ESENER, s. 1; OĞUZMAN / ÖZ, s. 108; KILIÇOĞLU, s Y.2.HD gün ve E. 2002/2854 ve K. 2002/5453 sayılı kararına göre, Borçlar Yasasının 18. Maddesi (TBK. m. 19); bir sözleşmenin şartlarının belirlenmesinde tarafların gerek yanılarak, gerekse sözleşmedeki gerçek niyetlerini gizlemek için kullandıkları sözlere ve isimlere bakılmaksızın onların gerçek ve ortak maksatlarını aramak gerekeceğini öngörmüştür. Görünüşteki sözleşme tarafların gerçek iradelerini aksettirmediği surette geçersizdir ( gün 1/2 sayılı İç. B. Kararı ) (Kazancı Mevzuat- İçtihat Programı); EREN, s. 350; KILIÇOĞLU, s Y.9.HD gün ve E. 2008/30742 ve K. 2008/24595 sayılı kararında muvazaanın tanımı verilmiştir. Karara göre, Muvazaa Borçlar Kanununda düzenlenmiş olup, tarafların üçüncü kişileri aldatmak amacıyla ve kendi gerçek iradelerine uymayan ve aralarında hüküm ve sonuç meydana getirmesi arzu etmedikleri görünüşte bir anlaşma olarak tanımlanabilir (Kazancı Mevzuat- İçtihat Programı); 96

97 tarafların asıl amaçları görünürdeki işlemle üçüncü kişileri aldatmaktır. Burada aldatma kastı doktrin tarafından açıkça aranmaktadır 42. Muvazaada taraflar, gerçek iradelerine uymayan bir işlem yapmak üzere (görünürdeki işlem) anlaşmakta ve böylece her iki tarafta beyanları ile iradeleri arasındaki uygunsuzluğu kasten meydana getirmektedir 43. B. Muvazaanın Şartları Muvazaanın şartlarını tanımından çıkarmak mümkündür. Buna göre muvazaanın şartlarını, irade ile beyan arasında bilinçli bir uygunsuzluk, üçüncü şahısları aldatma kastı ve muvazaa anlaşması şeklinde sıralayabiliriz. 1. İrade ile Beyan Arasında Bilinçli Bir Uygunsuzluk Belli bir davranışta bulunup bulunmama konusunda kişinin kafasında, iç dünyasında oluşan düşünce ve varılan karara irade adı verilir. Hukukî işlemin kurulabilmesi için sadece iradenin oluşması yetmez, aynı zamanda açığa vurulması da gerekir. Buna, irade açıklaması denir 44. İrade açıklaması, psikolojik bir olgu olan iradenin hukuki işlem ile istenen sonucu meydana getirebilmesi için, bunun dış dünyaya yansıması, üçüncü kişilere bildirilmesi gereklidir 45. Dolayısıyla irade açıklaması hukuki işlemin temel kurucu unsurudur. Bir hukukî işlemin kurulabilmesi için irade açıklaması tek başına yeterli değildir. Bu irade açıklamasının aynı zamanda bir hukukî sonuca yönelik olması da gerekir. Tarafların, yaptıkları hukukî işlem ile ulaşmak istedikleri amaca, hukukî işlemin sonucu denir. Hukuki sonuç, bir hakkın ya da hukukî ilişkinin kurulması, değiştirilmesi, devredilmesi ya da ortadan kaldırılması şeklinde olabilir 46. Örneğin, mülkiyetin devredilmesinde olduğu gibi hukuki sonuç mülkiyetin naklidir. Eğer hukuki sonuca yönelik bir irade açıklaması söz konusu değilse, bu durumda hukukî işlemden söz edilemez. Örneğin bir öğrencinin arkadaşına bahçede gezmeyi teklif etmesi, diğerinin de bu teklifi kabul etmesi halinde, irade açıklaması olduğu halde ortada bir hukukî işlem yoktur 47. Şu halde, her irade beyanı biri kişi iradesi diğeri de beyanı olmak üzere bu ikisinden oluşur 48. Normal olarak bir hukuki muamelede irade ile beyan birbirine uygun olmalıdır. Fakat bazı durumlarda hukuki muamelelerde tam bir mutabakata varılamaz. Yani irade ile beyanın birbirine uygun olduğu söylenemez 49. Muvazaadan bahsedebilmek için, irade ile beyan arasındaki uygunsuzluğun bilinçli olması gereklidir. Yani taraflar bu uygunsuzluğu bilerek ve isteyerek meydana getirmişlerdir. Böylece taraflar başka bir şey düşünmekte ve istemekte oldukları halde, bunun dışında başka bir şeyi beyan etmektedirler 50. Bu gibi durumlarda hâkim Federal Mahkemeye göre; muvazaa, tarafların üçüncü kişileri aldatmak amacıyla gerçek iradelerine uymayan bir muamele yapmaları, fakat görünüşte ki bu muamelenin kendi aralarında geçerli olmayacağı hususunda anlaşmalarıdır (JT 1929, 261), Y.HGK gün ve E. 2004/11-254, K. 2004/295 (Kazancı Mevzuat- İçtihat Programı); Von TUHR/ PETER, s. 293; AKINCI, s. 90; ESENER, s. 7; TEKİNAY/ AKMAN/ BURCUOGLU/ ALTOP, s. 407; EREN, s. 350; REİSOĞLU, s. 103; KILIÇOĞLU, s. 169; AYAN, s. 163; ANTALYA, s. 201; OĞUZMAN / ÖZ, s Federal Mahkemede aldatma kastını muvazaanın temel unsuru olarak kabul etmektedir. BGE 97 II 201; ESENER, s. 11 vd.; EREN, s. 350; ANTALYA, s ANTALYA, s. 201; EREN, s AKINCI, s. 47; EREN in İrade açıklaması hakkındaki tanımı için bkz. s EREN, s. 120; AKINCI, s. 47. EREN, 124; AYAN, s. 89. AKINCI, s. 49. ESENER, s. 8. AKINCI, s. 90; SCHWARZ, s Nitekim Y.HGK. nun gün ve E. 54/5-92, K. 20 sayılı kararında da pek haklı olarak muvazaadan bahsedilmek için tarafların izhar etmiş oldukları iradenin kasdetmiş oldukları akde uygun olmaması icap eder. Hâlbuki hadisede taraflar temlikin hakiki kast ve niyetlerine uygun olduğuna ittifak ettiklerinden dava konusunu teşkil eden satış akdi muvazaa'ı sayılamaz demektedir (Sinerji İçtihat Programı). 97

98 TBK. m. 19/I gereğince tarafların gerçek iradelerinin ne olduğunu araştırarak hukuki işlemin mahiyetini tayin etmelidir. 2. Üçüncü Şahısları Aldatma Kastı Taraflar, yapmış oldukları hukuki muamelelerde üçüncü şahısları aldatma kastıyla hareket etmişlerse, buna muvazaa niyeti denir 51. Gerçek irade ile beyan arasında kasdî bir uygunsuzluk meydana getirmenin sebebi, üçüncü şahısları görünürde yaptıkları işlem ile aldatmaktır 52. Taraflar burada hukuki işlemi sırf görünüşte yapmakta, kendileri hakkında hiçbir hüküm ve sonuç doğurmayacağı hususunda anlaşmaktadırlar. Örneğin borçlu bir kimsenin alacaklılarının icra takibinden kurtulmak için mallarını arkadaşına devretmesi halinde bu devir işlemi görünürdeki işlemdir. Burada devri sağlayan görünürdeki işlem aynı zamanda muvazaalı işlemi de oluşturur Muvazaa Anlaşması Tarafların, muvazaalı (görünürdeki) işlemi sırf üçüncü kişileri aldatmak amacıyla yaptıklarına ve kendileri için hüküm ifade etmeyeceğine dair aralarında yaptıkları gizli anlaşmaya muvazaa anlaşması denir 54. Örneğin alacaklılardan mal kaçırmak amacıyla bütün mallarını muvazaalı olarak arkadaşına devreden borçlu ile arkadaşı arasında yapılan satım sözleşmesinin sırf alacaklıların icra takibinden kurtulmak için yapıldığı, dolayısıyla kendi aralarında hüküm ifade etmeyeceğine ilişkin yaptıkları anlaşma, muvazaa anlaşması olarak ifade edilir 55. Muvazaa anlaşması görünürdeki işlemin tamamı için yapılabileceği gibi (Tam muvazaa), bir kısmı için de yapılabilir (Kısmî muvazaa). Aynı şekilde muvazaa anlaşması, görünürdeki işlemden önce yapılabileceği gibi aynı anda da yapılabilir. Ancak görünürdeki işlemden sonra yapılamaz. Muvazaa anlaşmasının yazılı veya sözlü şekilde yapılması mümkündür. Resmî şekle tâbi sözleşmelerde, muvazaa anlaşmasının da resmî şekilde yapılması gerekmez 56. Örneğin, gayrimenkulünü bağışlamak isteyen bir kimse bunu satış olarak göstermişse, satış akdinin resmî şekilde yapılma mecburiyeti muvazaa anlaşmasının da resmî şekilde yapılmasını gerektirmez. Sözlü bir şekilde yapılması yeterlidir. C. Muvazaanın Çeşitleri Muvazaa, mutlak muvazaa ve nispi muvazaa olmak üzere iki türlüdür. 1. Mutlak (Adi) Muvazaa Mutlak muvazaada taraflar, üçüncü kişileri aldatmak amacıyla, aslında hiç bir hukukî işlem yapmak istememelerine rağmen hukukî işlem yapıyormuş gibi davranmaktadırlar 57. Örneğin, alacaklıların haciz işlemlerinden korkan borçlunun, alacaklılardan mal kaçırmak amacıyla, bir arkadaşı ile anlaşarak aralarında göstermelik bir satım sözleşmesi yapması halinde mutlak muvazaadan bahsedilir. Burada ne mallarını satan ESENER, s. 11. ANTALYA, s. 203; ESENER, s. 11. EREN, s. 352; OĞUZMAN / ÖZ, s ANTALYA, s. 202; EREN, s. 351; ESENER, s. 20. EREN, s. 351; ESENER, s. 20. EREN, s ; ANTALYA, s Y.1.HD gün ve E. 1996/14548, K. 1996/14984 sayılı kararına göre, Muvazaada taraflar üçüncü kişileri aldatmak amacıyla gerçek iradelerine uymayan, aralarında hüküm ve sonuç doğurmayan bir görünüş yaratmak için anlaşarak bazen aslında bir sözleşme yapma iradesi taşımadıkları halde görünüşte bir sözleşme yapmaktadırlar (mutlak muvazaa) (Kazancı Mevzuat- İçtihat Programı); AKINCI, s. 90; OĞUZMAN / ÖZ, s

99 borçlu ne de alıcı gerçekte bir satım sözleşmesi yapmak niyetinde değildirler. Bilâkis, üçüncü kişileri, örneğimizde alacaklıları ve icra memurunu aldatmak maksadıyla aralarında anlaşmışlardır 58. Aynı şekilde iflasın eşiğine gelen arkadaşının itibarını yükseltmek için bir borç senedi imzalanması halinde de mutlak muvazaa söz konusudur 59. Aralarında gerçekte bir kefalet sözleşmesi yapma niyeti olmamasına rağmen diğer kimselerinde kefil olmalarını sağlamak amacıyla A nın, B ye kefil olması halinde de mutlak muvazaadan söz edilir 60. Mutlak muvazaa halinde yapılan sözleşme geçerli değildir. Çünkü taraf iradeleri böyle bir sözleşme yapmak hususunda uyuşmamıştır. Sadece üçüncü kişileri aldatmak amacıyla bir işlem yapmış gibi davranmaktadırlar. Böyle durumlarda tarafların yanlışlıkla ve gerçek amaçlarını gizlemek için kullandıkları sözcüklere bakılmaksızın, gerçek ve ortak iradelerinin esas alınması gerektiği hükme bağlanmıştır (TBK. m. 19/I). 2. Nisbî (Mevsuf) Muvazaa Nispî muvazaa, tarafların aralarında gerçekte akdettikleri bir sözleşmeyi (gerçek işlem) üçüncü kişileri aldatmak için, dışa karşı yaptıkları başka bir işlem ile gizlemeleridir 61. Nisbî muvazaada taraflar, aslında aralarında yapmış oldukları hukukî işlemin üçüncü kişiler tarafından farklı bir şekilde anlaşılmasını arzu etmektedirler. Burada iki tane hukukî işlem söz konusudur. Birincisi, tarafların gerçekte yapmak istedikleri fakat üçüncü kişilerden gizledikleri işlemdir ki buna gerçek işlem ya da gizli işlem denir. İkincisi ise, üçüncü kişileri aldatmak maksadıyla, yapıyormuş gibi göründükleri işlemdir. Buna da görünürdeki işlem denir. Taraflar, gerçek işlemi, görünürdeki işlemin arkasına gizlemişlerdir. Yani taraflar arasında gerçekte arzu edilen sözleşme gizlenerek arzu edilmeyen görünürde bir sözleşme yapılmıştır. Örneğin, tek erkek evladına gayrimenkullerini bağışlamak niyetinde olan bir baba, diğer kız çocuklarının tepkilerinden çekindiği için, oğlu ile sanki bir satış sözleşmesi yapıyormuş gibi anlaşması halinde nisbî muvazaadan bahsedilir. Örnekte tarafların gerçekte yapmak istedikleri sözleşme, bağış sözleşmesidir (gizli işlem). Üçüncü kişileri aldatmak maksadıyla yaptıkları işlem ise satıştır (görünürdeki işlem) 62. Nisbî muvazaada, görünürdeki işlem tarafların gerçek iradelerine uygun olmadığı için geçerli değildir (TBK. m. 19/I) 63. Buradaki geçersizlik, doktrindeki hâkim görüşe göre butlandır 64. Aynı durum, mutlak muvazaa için de geçerlidir. Bazı yazarlar ise görünürdeki işlemin yok hükmünde olduğu fikrindedirler 65. Nisbî muvazaada gizli işlemin geçerli olması, kanunun öngördüğü şekil şartına uygun olarak yapılmış olmasına bağlıdır. Taraf iradeleri gerçekte yapmak istedikleri bu gizli işlemin yapılması konusunda uyuşmuştur. TBK. m REİSOĞLU, s. 103; AKINCI, s ; EREN, s. 353; ESENER, s. 42; AYAN, s. 165; ANTALYA, s. 203; KILIÇOĞLU, s ESENER, s. 42. ESENER, s. 42. TEKİNAY/ AKMAN/ BURCUOGLU/ ALTOP, s. 409; EREN, s. 353; AKINCI, s. 91; KILIÇOĞLU, s. 172; OĞUZMAN / ÖZ, s. 109; ANTALYA, s. 203; AYAN, s. 165; ESENER, s. 87. AKINCI, s. 91; ANTALYA, s Y.HGK, gün ve E. 2002/6-618, K. 2002/659 sayılı kararına göre, Nispi (mevsuf ) muvazaa görünüşteki işlem tarafların gerçek iradesine uygun bulunmadığından, her koşulda geçersizdir (Kazancı Mevzuat ve İçtihat Programı); AYAN, s Von TUHR/ PETER, s. 294; OĞUZMAN/ ÖZ, s. 110; TEKİNAY/ AKMAN/ BURCUOGLU/ ALTOP, s ; EREN, s ; AKINCI, s. 91; KILIÇOĞLU, s. 173; Esener e göre, butlan kamu düzeni düşüncesi ile konulmuş bir müeyyidedir. Hâlbuki muvazaalı olarak yapılan işlem kamu düzenini ihlal etmediği gibi bizatihi muvazaada ahlak ve adaba aykırı bir mefhum değildir. Bu sebeple muvazaa sebebiyle butlanın, kanundan doğan ve bir müeyyide niteliğini taşıyan butlandan farklı olduğunu ifade etmektedir. Yazarın görüşü hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. ESENER, s Hangi görüş kabul edilirse edilsin, muvazaayı ileri sürmek herhangi bir süreye bağlı değildir. Çünkü butlanda da yoklukta da kanun bir zamanaşımı süresi öngörmemiştir (AKINCI, s. 92, dn. 64). 99

100 1/I e göre bir sözleşmenin kurulabilmesi için, iradelerin karşılıklı ve birbirine uygun olması gereklidir. İradelerin ne şekilde beyan edildiği şekle bağlı olmayan hukukî işlemlerde önemli değildir. Taraflar iradelerini sarih ya da zımnî olarak beyan edebilirler. Gizli işlemi yapan tarafların da iradeleri karşılıklı ve birbirine uygundur. İrade beyanlarının sarih olması gerekmez. Şu halde gizli işlem geçerlidir. Ancak, kanun gizli işlemi belli bir geçerlilik şartına bağlamışsa durum farklıdır. Bu durumda gizli işlemin geçerli olması, kanunun öngördüğü şekil şartına uygun olarak yapılmasına bağlıdır 66. Bu sebeple yukarıda verilen örnekte baba ile oğlu arasında yapılan görünürdeki satış sözleşmesi, tarafların gerçek iradeleri satış değil bağış olduğu için geçerli değildir. Gizli işlem olan bağış sözleşmesi ise kanunun öngördüğü şartlara uygun olarak yapıldıysa geçerli, aksi halde geçersizdir. Türk hukukunda taşınmaz mülkiyetinin kazanılması tescille olur (TMK. m. 705/I). Taşınmaz mülkiyetinin devrini amaçlayan sözleşmelerin geçerliliği, resmî şekilde, tapu memurunun huzurunda yapılmış olmasına bağlıdır (TMK. m. 706/I). Örnekte taraflar tapu kütüğünde, tapuya kayıtlı gayrimenkullerin bağışlanması için değil, satılması için irade beyanında bulunmuşlardır. Bağışın (gizli işlemin) geçerli olabilmesi için tarafların tapuda, tapu memuru huzurunda resmî bir bağışlama sözleşmesi yapmaları gerekirdi. Bu nedenle gizli işlemi oluşturan bağışlama sözleşmesi, tarafların iradeleri gerekli şekil şartı içinde beyan edilmediği için, şekil eksikliğinden dolayı geçerli değildir 67. Bağışlanan şeyin tapuya kayıtlı bir gayrimenkul değil de menkul olması halinde durum farklı olurdu. Menkullere ilişkin elden bağışlama sözleşmesinin geçerliliği, tarafların irade beyanlarının bu hususta uyuşması ve malın bağışlanana teslim edilmiş olmasına bağlıdır. Örneğimizde baba ile oğul, kıymetli bir kol saatinin bağışlanması konusunda anlaşmışlar ve saat büyük oğula görünürdeki işlem olan satım sözleşmesi ile teslim edilmiş olsaydı, görünürdeki işlem (satış sözleşmesi) geçersiz olsa bile, gizli işlem (bağış sözleşmesi) geçerli olurdu. Çünkü elden bağışlama konusunda taraflar anlaşmış ve elden bağışlamanın şekil şartları da sağlanmıştır 68. a. Nisbî Muvazaanın Çeşitleri Nisbî muvazaa, işlemin niteliğinde muvazaa, işlemin konusunda veya şartlarında muvazaa ve kişide muvazaa olmak üzere 3 çeşittir. aa. İşlemin Niteliğinde Muvazaa Y.HGK, gün ve E. 2002/6-618, K. 2002/659 sayılı kararına göre, Nispi (mevsuf ) muvazaa görünüşteki işlem tarafların gerçek iradesine uygun bulunmadığından, her koşulda geçersizdir. Gizli işlem ise yasanın o işlem için öngördüğü şekil şartına ayrıca bir sözleşmenin geçerli olabilmesi için aradığı genel geçerlilik şartlarına uygun bulunduğu takdirde geçerli olabilecektir (Kazancı Mevzuat ve İçtihat Programı); AYAN, s Y.HGK gün ve E / , K / 966 sayılı kararına göre, Taraflar ister yalnız bir görünüş yaratmayı, ister ikinci bir gizli işlem yapmayı arzu etmiş olsunlar, görünüşteki (zahiri) işlem tarafların gerçek iradelerine uymadığından, ilke olarak herhangi bir sonuç doğurmaz. Muvazaada görünüşteki işlemin her türlü hukuki sonuçtan yoksun olması, tarafların ortak iradelerinin bu yolda olmasından ötürüdür. Şu halde, özellikle mevsuf (nisbi) muvazaada ilke olarak görünüşteki işlemin altına saklanan ve tarafların muhteva ve sonuçlarıyla birlikte gerçekleştirmek istedikleri işlem (gizli sözleşme) geçerlidir. Çünkü bu geçerlilik, yine tarafların gerçek ve uygun iradelerinin bu yolda olmasından kaynaklanır ve çünkü, onun muvazaalı hukuki işlemin altına gizlenmiş olması, kural olarak geçerliğini etkilemez. Ancak muvazaada, gizli işlem şekle bağlıysa ve bu gizli işleme ilişkin irade açıklamaları şekle uygun olarak yapılmamışsa, görünüşteki işlem yapılırken yasaların öngördüğü şekle uyulmuş olması, gizli işlemdeki şekle aykırılığı gidermez. Bu durumda, görünüşteki işlem tarafların gerçek iradelerini yansıtmamasından ötürü herhangi bir sonuç doğurmadığı gibi, gizli işlem dahi şekle aykırılıktan dolayı geçersizdir ( Erişim Tarihi ); EREN, s ; OĞUZMAN / ÖZ, s. 111; AKINCI, s. 92. AKINCI, s. 92; REİSOĞLU, s AKINCI, s

101 Bu tür nisbî muvazaaya, sözleşmede muvazaa veya sözleşmenin vasfında muvazaa veyahut da tam muvazaa denilmektedir. Burada taraflar gizli işlemi, görünürdeki işlemin niteliğini değiştirmek için yaparlar. Örneğin miras bırakanın saklı paylı mirasçılardan mal kaçırmak amacıyla, karşı tarafla yapmış olduğu bağışlama sözleşmesini bir satış sözleşmesiyle gizlemesi halinde işlemin niteliğinde veya sözleşmede muvazaadan bahsedilir. Aynı şekilde önalım (şuf a) hakkının kullanılmasına mâni olmak için, satım sözleşmesinin bağışlama sözleşmesi ile gizlenmesi halinde de durum böyledir 69. bb. İşlemin Konusunda veya Şartlarında Muvazaa Burada taraflar görünürdeki işlemi gerçekte yapmak istemektedirler. Ancak işlemin bazı şartlarını gerçek iradelerinden farklı olarak tayin etmektedirler. Yani gizli akit muvazaalı akdi tamamen ortadan kaldırmamakta, akdin bir kısmını veya belli şartları tadil etmektedir. Bu tür muvazaaya kısmî muvazaada denir 70. Nisbî muvazaanın bu türüne verilen en bariz örnek, satış bedelinin hakiki bedelden eksik veya fazla gösterildiği bedelde muvazaa halidir. Bedelde muvazaaya ya tapu harçlarını daha az ödemek amacıyla satış bedeli gerçek bedelden daha düşük gösterilmek suretiyle ya da önalım (şuf a) hakkı sahibinin bu hakkını kullanmasını güçleştirmek amacıyla satış bedeli gerçek bedelden daha yüksek gösterilmek suretiyle başvurulur. Örneğin 100 bin TL ye satılan bir taşınmazı, daha az vergi ödemek için tapuda 50 bin TL gösteren alıcı ve satıcı için durum böyledir. Yine önalım (şufa) hakkı sahibinin bu hakkını kullanmasını güçleştirmek amacıyla, taşınmazın gerçek değerinin iki katı satış bedeli gösterilmişse bedelde muvazaadan bahsedilir. Her iki durumda da, görünürdeki bedelle yapılan satış sözleşmesi, tarafların gerçek iradelerine uymadığı için, muvazaa nedeniyle; gizli bedelle yapılan satış sözleşmesi ise, geçerlik şartının bir unsurunu gizlediğinden, yani resmi şekilde yapılan senette gerçek bedel gösterilmediği için, batıldır 71. Hatta Alman Federal Mahkemesi ne göre, aradaki bedel farkı, peşin olarak ödenmiş olsa bile resmî şekil şartı yerine getirilmediği için, gizli bedelle yapılan satış sözleşmesi batıldır 72. Buna karşılık Türk hukukunda vergi mevzuatına göre 73, eksik gösterilen bedel tamamlanmakta ve eksik ödenen harç cezalı olarak alınmak suretiyle satış sözleşmesinin geçerliği kabul edilmektedir 74. cc. Kişide Muvazaa Burada yapılacak işlemden yararlanacak kişi yerine başka bir kimse gösterilmektedir. Yani sözleşme, taraf olarak gözüken kimseden başka bir şahıs ile yapılmak istenmektedir. Kişide muvazaada nitelik itibariyle kısmî muvazaa olarak ifade edilir. Örneğin sabıkalı olduğu için bir şirkette yönetici olarak çalışamayan baba (A), diğer ortak (B) ile anlaşarak oğlu (C) nin sigorta şirketinde yönetici olarak çalışmasını öngören bir iş sözleşmesi yapmakta, ancak gerçekte (A) ile (B), (C) nin değil sabıkalı olan (A) nın çalışması hususunda anlaşmaktadırlar 75. D. Muvazaanın İspatı Von TUHR/ PETER, s. 294; EREN, s. 354; ANTALYA, s ; KILIÇOĞLU, s EREN, s. 354; ANTALYA, s. 204; ESENER, s. 62. BGE 78 II 224; 86 II 404; 104 II 101. BGE 86 II 260. Buna ilişkin bazı düzenlemeler için bkz. 492 sayılı Harçlar Kanunu m. 63, 1319 sayılı Emlak Vergisi Kanunu m. 29 ve 213 sayılı Vergi Usul Kanunu m. 49. OĞUZMAN / ÖZ, s. 112; EREN, s ; ESENER, s. 62 vd. ANTALYA, s. 205; EREN, s

102 Hukuki işlemin muvazaalı olduğunu, gerçek iradelerine uymadığını ileri süren taraf, bu iddiasını ispat etmekle yükümlüdür (TMK. m. 6) 76. Burada hâkim taraflarca ileri sürülen şefkat, özendirme, yardım gibi emareler dışında bir malın gerçek değerinden çok düşük bir bedelle satılması muvazaa emaresi sayılır 77. Sözleşmenin muvazaalı olarak yapıldığı iddiasını ilgili üçüncü kişiler ileri sürebileceği gibi, bizzat sözleşmenin tarafları da ileri sürebilir. Muvazaanın ispatı bu kişilere göre değişmektedir. Hukuki işleme taraf olmayan üçüncü kişiler, işlemin muvazaa sebebiyle geçersiz olduğunu iddia ediyorsa, hukuki işlem adi veya resmi senede bağlanmış olsa dahi, bu iddiasını tanık, vs. her türlü delille ispat edebilirler 78. Muvazaalı işlemlerde saklı paylı mirasçılarla önalım hakkı sahibi kimse ve alacaklılar üçüncü kişi olarak nitelendirilir. Muvazaalı işleme taraf olmadıkları için bu kimselerden yazılı delil istenmez 79. Üçüncü kişiler işlemin yapılmasına taraf olarak katılmamışlardır. Saklı payına tecavüz edilen mirasçılarda, murisle tasarruf nisabını aşan işlemi yapan kimse karşısında üçüncü kişi konumunda olduğu için, açılan tenkis davasında muvazaayı tanıkla veya herhangi bir delille ispat edebilir 80. Önalım hakkı sahibi de, taraflarca bağışlama olarak gösterilen işlemin gerçekte satış olduğunu veya sözleşmedeki bedelin gerçek bedel olmadığını tanık veya her türlü delille ispatlayabilir 81. Üçüncü şahısların (saklı paylarından mahrum edilmek istenilen mirasçıların) taraflar arasında yapılan bir sözleşmenin tarafı olmadıkları için, muvazaa anlaşmasıyla ilgili belge temin edemezler. Dolayısıyla işlemin muvazaalı olduğunu senetle ispat etmeleri maddeten imkânsız olduğu için, tanık vs. delille ispat etmeleri zorunlu bir sonuçtur 82. Muvazaanın taraflar yönünden ispatı durumunda tanık dinlenemez. Taraflardan biri, muvazaalı olduğu ileri sürülen hukuki işlemi bir adi senede veya noter ya da tapu memuru önünde yapılmış bir resmi senede bağlamışsa, tarafların (aynı şekilde, murisin külli halefi olarak hareket eden mirasçıların) muvazaa iddiası HMK. M e göre tanıkla ispat olunamaz. Bu gibi durumlarda taraflar, işlemin muvazaa sebebiyle Y.1.HD gün ve E. 1996/01179, K. 1996/01570 sayılı kararına göre,...muvazaanın varlığını iddia eden taraf veya bunların ardılı (halefi) sıfatı ile hareket eden, başka bir anlatımla sözleşmenin yanlarından birine teb'an dava açan kişi Medeni Kanunun 6. maddesi gereğince bu iddiasını isbat etmek zorundadır. Senede bağlı bir sözleşmeye karşı muvazaa iddiası, Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununun 288. ve 290. maddelerinde belirtildiği üzere ancak yazılı delille kanıtlanabilir. Sözleşme aynı Kanunun 293. maddesinde sözü edilen yakın akrabalar arasında yapılmış olsa dahi muvazaanın yazılı delille ispat edilmesi gerekir. Böyle bir sözleşmenin resmi şekilde yapılması halinde dahi olayın özelliği itibariyle adi yazılı delilin yeterli olacağı öğretide ve kararlılık kazanmış içtihatlarda ortaklaşa kabul edilmiştir. İşte bu görüşten hareketle tarih, 20/6 sayılı İçtihatları Birleştirme Kararında taraf muvazaası ve takma ad (nam-ı müstear) davalarında iddianın ancak yazılı delille kanıtlanabileceği kabul edilmiştir ( Erişim Tarihi: ). Y.HGK gün ve E. 1978/13-627, K. 1979/ 1380 sayılı kararında, değerinden çok düşük bedelle kiraya verilmesini muvazaa emaresi olarak kabul etmiştir. Karar Tarafların karşılıklı iddia ve savunmalarına, dosyadaki kâğıtlara, tanık sözlerine, direnme kararındaki gerektirici nedenlere, özellikle 38 dönüm yüzölçümündeki dava konusu tarlanın 15 yıl süre ile lira gibi yörenin özelliklerine göre çok cüz'i sayılabilecek bir bedelle kiraya verilmesinin hayatın normal akışına denk düşmemesine, bu suretle davalıların muvazaa savunmalarının kanıtlanmış olmasına göre usul ve yasaya uygun olan direnme kararının onanması gerekir şeklindedir (Kazancı Mevzuat- İçtihat Programı). Y.HGK gün ve E. 2004/1-186, K. 2004/ 189 sayılı kararına göre, Somut olayda, miras bırakanın satışa ihtiyacı olmadığı, ara malik Nurhan ın taşınmazı hiç kullanmadığı, alım gücünün bulunmadığı, satış bedelleri ile gerçek değerler arasında açık fark belirlendiği, böylelikle devirlerin muvazaalı bir şekilde gerçekleştirildiği anlaşıldığından taşınmazdaki miras bırakan payı yönünden tapunun iptaline karar verilmesi gerekir (İstanbul Barosu Dergisi, C. 80, S. 5, Y. 2006, s vd.). REİSOĞLU, s. 109 vd.; EREN, s ; AYAN, s. 170; ESENER, s. 109 vd.; KILIÇOĞLU, s TEKİNAY/ AKMAN/ BURCUOGLU/ ALTOP, s. 419; EREN, s ; ESENER, s. 109 vd.; OĞUZMAN / ÖZ, s EREN, s. 364; ESENER, s Y.6.HD gün ve E. 2005/955, K. 2005/ 2510 sayılı kararına göre, Davacı önalıma konu payın davalıya gerçekte TL'ye satıldığı halde önalım hakkının engellenmesi için tapuda bedelin fazla gösterildiğini bildirerek bedelde muvazaa iddiasında bulunmuştur. Davacı bu iddiasını kanıtlamak zorundadır. Muvazaa iddiası tanık dahil her türlü delil ile kanıtlanabilir. Mahkemece keşif yapılarak keşifte belirlenen bedel üzerinden önalım hakkının tanınmasına karar verilmiş ise de keşif bedelde muvazaa iddiasının varlığına tek başına yeterli delil teşkil etmez. Yargıtay'ın yerleşen içtihatları da bu yöndedir. Bu nedenle bedelde muvazaaya ilişkin davacının gösterdiği tanıkların dinlenilmesi ve sonucuna göre bir karar verilmesi gerekirken, bu hususun göz ardı edilerek yazılı şekilde hüküm kurulması hatalı olduğundan hükmün bozulması gerekmiştir (Kazancı Mevzuat- İçtihat Programı). REİSOĞLU, s

103 geçersizliğini adi veya resmi bir senetle ispat etmek zorundadırlar 83. Ancak hukuki işlem resmi şekilde yapılmış olsa dahi, taraflar muvazaa iddiasını adi senetle ispat edebilirler 84. II. VERGİ HUKUKU KAPSAMINDA MUVAZAA Vergi hukukunda muvazaa kavramını ele almak için öncelikle özel hukuk kavramlarının vergi hukukunda ne ölçüde uygulama alanı bulduğu konusuna değinmek gerekir. A. Özel Hukuk Kavramlarının Vergi Hukukunda Uygulanması Kamu hukukunun içinde yer alan vergi hukukunun özel hukuk dalları ile çok yakından bir ilişki bulunmaktadır. Özel hukuk şekilleri ve kavramları, kural olarak vergi hukukunda geçerlidir. Ancak belli durumlarda vergi hukukunun özel bir düzenleme getirdiği hallerde, bu özel düzenlemeler esas tutulmaktadır 85. Vergi hukuku ile özel hukuk dalları arasındaki ilişkiyi önemli hale getiren temel sebep, vergiyi doğuran olayın birçok durumda özel hukuk ilişkisine dayanmasıdır. Vergiyi doğuran olayın özünde, özel hukuk ilişkisi bulunmaktadır 86.Diğer bir ifadeyle, vergiyi doğuran olay birçok durumda bir özel hukuk olgusudur 87. Vergiyi doğuran olay Vergi Usul Kanunu nun (VUK) 19. maddesinde şu şekilde ifade edilmiştir: Vergi alacağı vergi kanunlarının vergiyi bağladıkları olayın vukuu veya hukuki durumun tekemmülü ile doğar. Vukuu bulacak olay ya da tekemmül edecek hukukî durum, çoğunlukla bir özel hukuk kavramını teşkil etmektedir. Vergiyi doğuran olayın bu şekilde çoğunlukla özel hukuk ilişkisine dayanması dolayısıyla doktrinde vergi hukuku gıdasını özel hukuktan, otoritesini kamu hukukundan alan bir dal olarak tanımlanmıştır 88. Bir özel hukuk kavramı olan muvazaa da vergi hukukunda uygulama alanı bulmaktadır. Ancak özel hukuk kavramlarının vergi hukukunda aynen uygulanması bazı yanlış sonuçlara yol açabilecektir. Bu itibarla vergi hukukunun ilkelerinin de dikkate alınarak bir sonuca ulaşmak gereklidir 89. Doktrinde, vergi hukukuna hâkim olan ilkelere ve özellikle ekonomik yaklaşım ilkesine aykırı olmadığı ölçüde, vergi hukuku alanında başvurulan özel hukuka özgü kavram ve kurumların bu alanda kabul edilen genel anlam ve kapsamlarıyla uygulanmasının hukuk düzeninin birliğinin sonucu olduğu vurgulanmaktadır. Buna göre vergi hukukuna has amaç, usûl ve yaklaşım açıları zedelenmedikçe, özel hukuk kavram ve kurumlarına yapılan atıfların özel hukuktaki gibi anlaşılması da vergi hukukunun bağımsızlığını zedelemez 90. Vergi hukukunda da muvazaalı yapılan işlemlere rastlanmaktadır. Ancak muvazaa işlemlerin vergi hukuku bakımından sonuçlarının ne olacağı üzerinde önemle Y. 1. HD gün ve E. 1996/01179, K. 1996/01570 sayılı kararına göre,...muvazaanın varlığını iddia eden taraf veya bunların ardılı (halefi) sıfatı ile hareket eden, başka bir anlatımla sözleşmenin yanlarından birine teb'an dava açan kişi Medeni Kanunun 6. maddesi gereğince bu iddiasını isbat etmek zorundadır. Senede bağlı bir sözleşmeye karşı muvazaa iddiası, Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununun 288. ve 290. maddelerinde belirtildiği üzere ancak yazılı delille kanıtlanabilir. Sözleşme aynı Kanunun 293. maddesinde sözü edilen yakın akrabalar arasında yapılmış olsa dahi muvazaanın yazılı delille ispat edilmesi gerekir. ( Erişim Tarihi, ); KILIÇOĞLU, s ; AYAN, s Y.1. HD gün ve E. 1996/01179 K. 1996/01570 sayılı kararına göre,...senede bağlı bir sözleşmeye karşı muvazaa iddiası, Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununun 288. ve 290. maddelerinde belirtildiği üzere ancak yazılı delille kanıtlanabilir...böyle bir sözleşmenin resmi şekilde yapılması halinde dahi olayın özelliği itibariyle adi yazılı delilin yeterli olacağı öğretide ve kararlılık kazanmış içtihatlarda ortaklaşa kabul edilmiştir ( Erişim Tarihi: ). ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 5. ŞENYÜZ/YÜCE/GERÇEK, s. 9. KANETİ, s. 12. ŞENYÜZ/YÜCE/GERÇEK, s. 9. TUNCER, I, s. 5; TUNCER, II, s. 4; Hem vergi hukukunda hem de özel hukukda atıf yapılan muvazaa kavramının aynı olduğunu düşünmekteyiz. Vergi hukukunda özel hukuktan farklı ayrı bir muvazaa kavramı yaratmaya gerek yoktur. Özel hukukun muvazaa kavramı vergi hukuku açısından da geçerlidir. GÜNDOĞDU, Muvazaa-II, s.3. KANETİ, s

104 durulması gerekmektedir. Vergi hukukunun kamu hukuku dalı olması ve kendine özgü bazı ilkelerinin bulunması konuyu önemli hale getirmektedir. Ayrıca muvazaa kavramının vergi hukukundaki peçeleme kavramı ile olan benzerlik ve farklarının da iyi tespiti gerekmektedir. Vergiyi doğuran olayın meydana gelmesi sırasında özel hukuk ilkeleriyle vergi hukuku düzenlemeleri arasında bir çatışma durumunda vergi hukukunun ilke ve kuralları uygulanacaktır 91. Bu yüzden özel hukuk kurumları aynen vergi hukukuna uygulamak, her zaman doğru sonuçlar vermeyebilecektir. Örneğin kanuna, ahlâka aykırı işlemler özel hukuk bakımından batıl oldukları için herhangi bir sonuç doğurmasalar da, vergiyi doğuran olay kapsamı içinde değerlendirilmeleri halinde vergi yükümlülüğü doğurabileceklerdir 92. Nitekim bu husus VUK un 9/2. maddesinde şöyle belirtilmektedir: Vergiyi doğuran olayın kanunlarla yasak edilmiş bulunması mükellefiyeti ve vergi sorumluluğunu kaldırmaz. Benzer şekilde, özel hukukta geçerli kabul edilen bazı şekiller, vergi hukuku bakımından peçeleme oluşturduğu takdirde, özel hukuk şekil ve kavramlarının bir kenara bırakılması ve olayın vergi hukuku açısından değerlendirilmesi gerekmektedir 93. Bu durum da VUK un 3/B maddesinde Vergilendirmede vergiyi doğuran olay ve bu olaya ilişkin muamelelerin gerçek mahiyeti esastır şeklinde hükme bağlanmaktadır. Vergi hukuku bakımından önem taşıyan özel hukuk işlemleri, şeklî olarak değil, iktisadî içerikleriyle uygulanmaktadır. Bu itibarla vergi hukuku alanında, özel hukuk kavram ve kuralları adeta vergi hukukunun damgasını taşırlar ve özel hukuktakinden daha değişik bir anlam ve muhtevaya sahip olabilirler 94. Bunun temel sebebi vergi hukukundaki ekonomik yaklaşım ilkesidir. Yukarıda açıklandığı üzere, bir işlem özel hukuk bakımından geçerli olsa bile, vergi hukuku bakımından o olay ve olaya ilişkin muamelelerin gerçek mahiyetinin esas alınması lâzımdır. Bu durum ise vergi hukukunda ekonomik yaklaşımı ifade etmektedir: B. Ekonomik Yaklaşım Kavramı Vergi hukukunda kanunun amacından hareket edilerek yorum yapılması, ekonomik yaklaşımın uygulanması sonucunu doğurmaktadır. Ekonomik yaklaşım, vergi doğurucu olayların tespitinde ve vergi kanunu hükümlerinin uygulanmasında hukukî şekillerin ötesine geçilerek gerçek ekonomik nitelik ve içeriklerin esas alınması anlamına gelmektedir. Ekonomik yaklaşım, amaçsal (gaî) yorumun vergi hukukundaki yansıması niteliğindedir 95. VUK un 3/B maddesinde yer alan Vergilendirmede vergiyi doğuran olay ve bu olaya ilişkin muamelelerin gerçek mahiyeti esastır hükmü, vergi hukukunda ekonomik yaklaşımı ifade etmektedir. Ekonomik yaklaşım, vergiyi doğuran olay belirlenip nitelendirilirken ve vergi kanunu hükümleri anlamlandırılırken şekillerin ötesine geçilerek özün iktisadi boyutun esas alınmasını öngörmektedir 96. Ekonomik yaklaşım ilkesi, inceleme konumuz itibariyle, muvazaa ve peçeleme uygulama alanı bulunmaktadır. Doktrinde bu husus şu şekilde belirtilmektedir: Somut maddi olayın vergiyi doğuran olayın- büründüğü formun veya biçimin ötesine geçilerek gerçek iktisadi niteliğinin vergilendirmede esas alınmasının ön koşulu, ŞENYÜZ/YÜCE/GERÇEK, s. 9; ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 5. ŞENYÜZ/YÜCE/GERÇEK, s. 9. ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 5. KANETİ, s. 13. ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 24; KARAKOÇ, s. 164; ÇÖLGEZEN, s. 71. AKKAYA, s

105 verginin bağlandığı olgu ve olayların tanımında yer alan kurum ve kavramların biçimleri nedeniyle değil, iktisadi içerikleriyle vergilendirmede etkili unsur olarak belirlenmiş olmasıdır. Bu ön saptamadan sonradır ki, biçimiyle iktisadi içeriği farklı (muvazaa), hukuken geçerli bir biçime sahip olmaksızın iktisadi sonuçlar doğurmuş (ahlâk ve kanuna aykırı), iktisadi sonuçlar doğurmuş olmakla birlikte geçerliliği veya geçersizliği askıda olan (iptal edilebilir) veya taliki ya da bozucu şarta bağlanmış somut maddi olayların vergi normunun uygulanmasındaki konumlarının belirlenmesi, ekonomik irdelemenin uygulama alanının sınırlarının çizilmesi bakımından gereklidir. Ekonomik irdeleme hususunda ele alınması gereken son bir konu da vergisel sonuçlara ulaşmak için irade özgürlüğünün sunduğu olanakları kötüye kullanarak, vergi yasalarını dolanmaya yönelik peçeleme sözleşmeleridir 97. Vergiyi doğuran olayın saptanmasında ve bu saptama sonrasında uygulanacak kanun hükmünün belirlenmesinde ekonomik yaklaşım esas alınmaktadır. Bu bakımdan vergiyi kaçırmaya yönelik faaliyetlerin, peçeleme ve muvazaa gibi işlemlerin tespit edilip daha sonra bu tespite uygun vergi kanunu hükmüne göre vergilendirme hep ekonomik yaklaşım çerçevesinde gerçekleştirilebilecektir. C. Vergi Hukukunda Muvazaa Kavramı a. Genel Olarak Muvazaa kavramı, vergi hukukunda geniş bir uygulama alanı bulmaktadır. Ancak buna rağmen vergi hukuku alanında çok fazla inceleme konusu edilmemiştir 98. Bunun temel sebebi olarak vergi kanunlarında muvazaa kavramına açıkça yer verilmemesi ve uygulamaya ilişkin sorunların özel hukuk ilkeleri ile çözümlenmeye çalışılması gösterilmektedir. Ayrıca vergi hukuku ile uğraşan bilim adamlarının muvazaa konusuna pek iltifat etmedikleri de ileri sürülmektedir 99. Vergi hukukunda muvazaa ile ilgili kapsamlı bir açıklama şu şekildedir: Mükellefler kendi aralarında yaptıkları göstermelik bir anlaşma ile vergi idaresini yanıltmak ve bu yolla vergiden kurtulmak isterler ve bunun için görünürde normal hukuki kurallara uygun fakat gerçekte vergiden kurutulmayı amaçlayan sözleşmeler yaparlar. İşte sözleşmeyi yapan taraflar, vergiyi doğuran olayı asıl amacından saptırarak ödenecek olan verginin konusu, matrahı, mükellefi ve tutarını ortadan kaldıran veya oranını düşüren sonuçlara ulaşmak istedikleri takdirde, yapılan işlem vergi uygulaması bakımından muvazaalı sayılacaktır 100. Bu tanım elbette nisbî (mevsuf) muvazaa için geçerlidir. Ancak mutlak (adi) muvazaa da ayrıca bir gizili işlem bulunmadığını da ihmal etmemek gerekir. Bunu dışında doktrinde bu tanımda yer alan her iki tarafın da mükellef olması gerektiği kısmı eleştirilmektedir 101. Gerçekten de vergi hukukunda muvazaadan bahsedebilmek için her iki tarafından da mükellef olması şart değildir. Tarafların en az birisinin mükellef olması yeterli olacaktır. Önemli olan vergiden dolanma kastının mevcut olmasıdır. Vergiyi dolanma kastı unsurunun bulunmadığı muvazaalı sözleşmeler, doğal olarak vergi hukukunun ilgi alanına girmeyecektir. Muvazaanın unsurları, yukarıdaki bölümde incelendiği üzere üç başlıkta ele alınabilir: 1-İrade ile Beyan Arasında Bilinçli Bir Uygunsuzluk AKKAYA, s. 83. TUNCER, I, s. 1. TUNCER, I, s. 1; ŞENYÜZ, s. 63. TUNCER, I, s. 2; YILMAZ, s. 1770; GÜNDOĞDU, Muvazaa-I, s. 4; BATUN, s Muvazaa tanım açıklaması, her iki tarafından mükellef olması mecburiyetini ifade eden kısmı dışında başarılıdır. Bkz. ŞENYÜZ; s

106 2-Üçüncü Şahısları Aldatma Kastı 3-Muvazaa Anlaşması Muvazaanın unsurlarından en önemlilerinden birisi üçüncü kişileri aldatmaktır. Bir taraf diğerini aldatmamaktadır. Bu husus, kanuna karşı hile ile muvazaa arasındaki farktır. Muvazaada üçüncü kişileri aldatmak üzere anlaşma yapılmaktadır 102. Vergi hukuku bakımından muvazaanın ele alınabilmesi için ortada mutlaka vergiye ilişkin bir çıkar bulunması gerekmektedir. Aşağıda da ele alınacağı üzere, peçeleme işlemleriyle vergi hukukunda muvazaanın ortak noktasını vergiyle ilgili çıkar elde edilmesi oluşturmaktadır. Bu itibarla özel hukuk bakımından sayılan muvazaanın unsurlarının vergi hukuku bakımından tekrar ele alınması gereklidir. Muvazaanın vergi hukuku bakımından dikkate alınabilmesi için üçüncü kişileri aldatma kastı yerine vergi idaresini aldatma kastı bulunmalıdır. Ya da üçüncü kişileri aldatma kastı unsurunun, vergi hukuku bakımından vergi idaresini aldatmayı da içerecek şekilde geniş yorumlanması lâzımdır. Vergi idaresinin aldatılması suretiyle vergiye ilişkin menfaat sağlanmış olmalıdır. Bu menfaat verginin az ödenmesi/ödenmemesi şeklinde olabileceği gibi, vergi kolaylıklarından yararlanma şeklinde de olabilir. Hatta vergi icra hukuku kapsamında cebren tahsil işlemlerinden (ve kamu alacağının korunması yollarından) kurtulma şeklinde de gerçekleşebilir. Vergiyle ilgili çıkar sağlanması amacına yönelik olmayan muvazaa, vergi hukukunun kapsamına girmeyecektir. Bunlar sadece özel hukuku açısından sonuç doğuracaktır. Bu halde, hukukî veya iktisadî olgu niteliğindeki sonuçların ancak verginin doğumunun bağlandığı olay ile irtibatlandırılması halinde buna yol açan sözleşmelerle vergi hukuku ilgilenecektir. Bu durumda muvazaalı sözleşmenin vergi hukuku ile ilişkisi dolaylı olarak kurulmaktadır 103. Yukarıdaki açıklamalar ışığında bütün muvazaanın değil sadece vergi ile ilgili çıkar sağlama amacına yönelik muvazaalı işlemlerin vergi hukukunun inceleme alanına girdiği anlaşılmaktadır. Bu tür muvazaa ise doktrinde esas itibariyle vergisel saikli muvazaa olarak adlandırılmaktadır 104. Muvazaanın ispatı kural olarak idareye aittir. Vergi idaresi muvazaalı durumu VUK un 3/B maddesi kapsamında ispatlayabilecektir. Vergi idaresi doğal olarak, muvazaalı durumun vergiye ilişkin sonuçlarıyla ilgilenecektir. Ekonomik yaklaşım ilkesi gereğince, vergilendirmede, yapılan muvazaada gizlenen işlem dikkate alınacaktır 105. Vergisel saikli olmayan ya da dolaylı olarak vergiyle ilgili sonuç doğurmayan muvazaalarla vergi idaresi ilgilenmeyecektir. b. Vergi Hukukunda Muvazaanın Çeşitleri ve Sonuçları aa. Mutlak (Adi) Muvazaa Mutlak (adi) muvazaada, taraflar herhangi bir işlem yapmak istemedikleri halde, görünüşte bir işlem yapmaktadırlar. Ortada sadece tek bir görünüşte sözleşme vardır ve taraflar aslında bunu da yapmak istememektedir. Burada muvazaalı sözleşme ile vergiyi doğuran olay ortadan kaldırılabileceği gibi, ödenecek TUNCER, I, s. 5. ŞENYÜZ, s Vergisel motifli (saikli) muvazaa. Bkz. AKKAYA, s. 103; ŞENYÜZ, s. 66; AKMAN, s. 33; YILMAZ, s ŞENYÜZ, s. 85; ÇÖLGEZEN, s. 73; ÇÖLGEZEN, Vergi Kaçakçılığı, s

107 verginin ödenmemesi de sağlanabilmektedir. Örneğin, vergi borcundan dolayı mallarının haczini önlemek için, kişi mallarını yakın akrabalarından birine satmış gibi gösterebilir. Görünüşte bir satım sözleşmesi vardır fakat taraflar gerçekte böyle bir sözleşme yapmak istememektedir. Yani, aslında olmayan bir satım sözleşmesi varmış gibi gösterilmektedir 106. Böyle bir durumda vergi dairesi muvazaayı ispatlayarak mallar üzerinde haciz koyma hakkına sahip olur. Geçersiz sayılan görünürdeki satış sözleşmesi dolayısıyla ödenmiş vergiler varsa, bu vergilerin düzeltme hükümlerine göre iadesi gerekir 107. Çünkü geçersiz sayılan sözleşmeye dolayısıyla alınan vergiler de artık dayanaksız hale gelmiştir. Benzer şekilde, bir kişi diğer mirasçılarına miras bırakmamak için gayrimenkulünü bir mirasçısına satmış olabilir. Bu durumda geçerli sayılacak işlem de doğal olarak söz konusu olmayacaktır. Çünkü yapılmış olan görünürdeki işlemin sakladığı bir işlem yoktur. Muvazaalı işlem aynı zamanda vergiyi doğuran olay niteliğinde olup vergisi ödenmişse ve daha sonra o işlemin muvazaalı olduğu tespit edilip geçersiz hale getirilmişse, artık vergi hukukuna ait hukukî sonuçlar da ortadan kalkacaktır. Bu itibarla ödenmiş vergi, söz konusu işlemin geçersizliğinin ardından mükellefe iade edilecektir 108. Yine, veraset sonucu ortaya çıkacak veraset ve intikal vergisini ödememek amacıyla muris ile mirasçı arasında da muvazaalı sözleşme yapılabilir. Bu yolla murisi borçlu gösteren, gerçekte olmayan bir borç ilişkisi oluşturulabilir. Bu durumun tespiti halinde borç ilişkisi geçersiz kabul edilecek ve veraset ve intikal vergisi uygulanacak ve muvazaalı borç tutarı vergilendirmede doğal olarak dikkate alınmayacaktır 109. bb. Nisbî (Mevsuf) Muvazaa Nisbî muvazaada biri tarafların gerçek iradesini yansıtan gizli sözleşme, diğeri de tarafların aslında yapmak istemedikleri görünürde sözleşme vardır. Muvazaanın ispatı halinde gerçek (gizli) işleme göre vergilendirme yapılacaktır 110. Görünürdeki işlemin vergisinin gerçek işlemdekinden fazla olması halinde, vergi idaresinin gerçek işleme göre tarhiyat yapacağı ve mükellefin başvurusu halinde hata düzeltme hükümleri çerçevesinde düzeltme yapılacağı belirtilmektedir 111. Örneğin, taraflar veraset ve intikal vergisi ödememek için bağış sözleşmesini ölünceye kadar bakma sözleşmesinin altına gizleyebilirler. Muvazaanın tespiti halinde, gerçek (gizli) sözleşme ivazsız olan bağışlama olduğu için, veraset ve intikal vergisi uygulama alanı bulacaktır 112. Murisin sağlığından sahibi bulunduğu gayrimenkulün intifa hakkını kendine bırakmak suretiyle çocuklarına satış olarak tapuda tescil ettirilmesi halinde de muvazaalı işlem vardır. Burada da veraset ve intikal vergisinden kaçınmak amacıyla yapılan muvazaalı bir işlem bulunmakta olup, murisin ölümü halinde veraset ve intikal vergisi uygulanacaktır. Gerçek duruma göre vergilendirme yapılacağı için, veraset ve intikal vergisinden, muvazaalı satış işleminin yapılması sırasında ödenen vergiler mahsup edilebilecektir ŞENYÜZ, s. 68; TUNCER, II, s. 5. ŞENYÜZ, s. 69; TUNCER, II, s. 5. ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 29. Ayrıca bkz. Dş.7.D gün ve E. 1985/2894, K. 1986/286, Danıştay Dergisi, S , s , KANETİ, s. 53, dn. 12a; bkz. ŞENYÜZ, s. 69, dn Bu konuda başka örnekler için bkz. ŞENYÜZ, s KANETİ, s. 52. ŞENYÜZ, s. 73. KANETİ, s. 52. Dş.7.D gün ve E. 2539, K. 1354, Danıştay Dergisi, S , s , Bkz. KANETİ, s. 52, dn. 11b. 107

108 Nisbî muvazaanın bir türü olan kısmî muvazaa içinde yer alan bedelde muvazaaya örnek olarak, tapu harcının az ödenmesine yönelik işlemler gösterilebilir. Tapu harcından kaçınmak için resmî senette gösterilen satış bedelinin gerçekte kararlaştırılandan düşük olması halinde vergilendirme gerçek bedel üzerinden yapılacaktır. Burada peçeleme değil, vergilendirmenin gerçek (gizli) işlem göz önünde tutularak yapılmasına dayanan bir muvazaalı işlem bulunmaktadır 114. Bedelde muvazaada sözleşmenin tamamı değil, sadece muvazaalı kısım geçersizdir 115, gizlenen gerçek değer üzerinden ikmalen tarh yoluna gidilecektir 116. Vergi borcu olan ve gayrimenkul almak isteyen bir kişi, alacağı gayrimenkulün haczedilmesini önlemek için başkasının adına alıyor. Kişide (tarafların şahsında) muvazaa olarak belirtilecek bu örnekte, görünürdeki kişi ile satıcı arasındaki satış sözleşmesi muvazaalıdır. Benzer şekilde, otomobil alıp satan kişi ticarî kazanç dolayısıyla vergilendirilmemek için otomobilleri her defasında farklı bir tanıdığının üzerine alması durumunda da kişide muvazaa söz konusu olacaktır. Vergilendirmenin gerçek taraf dikkate alınarak yapılması gerekir 117. Nisbî muvazaada iki ayrı sözleşme bulunduğu için, bu sözleşmeler dolayısıyla vergilendirmenin nasıl olacağı şu şekilde belirtilebilir 118 : Gerçek (Gizli) Sözleşmede Görünürde Sözleşmede Hangisinde Vergi Yükünün Daha Fazla Olduğu Vergi Hukuku Açısından Ortaya Çıkan Sonuç Vergiyi Doğuran Olay VAR Vergiyi Doğuran Olay VAR Gerçek sözleşmenin vergi yükü daha fazla Gerçek sözleşmeye göre tarhiyat yapılır. Görünürde sözleşmeye göre yapılan tarhiyat terkin edilir, eğer vergi ödenmişse düzeltilir veya mahsup edilir. Vergiyi Doğuran Olay VAR Vergiyi Doğuran Olay VAR Görünürdeki sözleşmenin vergi yükü daha fazla Mükellef muvazaayı ispat ederek gerçek sözleşmeye göre ortaya çıkan iktisadî sonuçlara göre vergilendirme yapılmasını sağlar. Sonuçta görünürde sözleşmeye göre ödediği vergileri geri alma hakkını elde eder, varsa tahakkuk edenler terkin edilir. Vergiyi Doğuran Olay VAR Vergiyi Doğuran Olay YOK Gerçek sözleşmeye göre vergilendirme yapılır Vergiyi Doğuran Olay YOK Vergiyi Doğuran Olay VAR Esas itibariyle görönürde sözleşmeye göre vergilendirme yapılmıştır. Gerçek sözleşmeye göre verdgilendirme durumu değerlendirilmelidir. Gerçek sözleşmenin vergiyi doğuran olayla ilişkisi olmadığından vergilendirme yapılmayacaktır. Görünürde sözleşmeye göre tarh edilen vergiler terkin edilecek, ödenmişse düzeltme hükümleri uygulanacaktır. Vergiyi Doğuran Olay YOK Vergiyi Doğuran Olay YOK Bu muvazaa vergi hukukunun alanı dışında kalmaktadır. Vergi hukukunda muvazaa, peçeleme kavramı ile benzerlik göstermektedir. Her ikisinde de vergi ile ilgili bir çıkar elde edilmesi amacı bulunmaktadır. Bu iki müessese arasındaki benzerlik ve farkların ortaya konulması gerekir. D. Vergi Hukukunda Muvazaanın Peçeleme ile Karşılaştırılması KANETİ, s. 53; Ancak tapu harcını fazla ödemeyi göz önüne alan bir müteahhit arsaların maliyetini yüksek göstermek suretiyle ileride yapacağı bina satışından elde edeceği kazancını az gösterme çabasına girebilir. Bu durumda fazla ödenen tapu harcının dikkate alınmaması ve arsanın gerçek maliyetinin tespiti gerekecektir. Bkz. ŞENYÜZ, s. 79 ve ayrıca bkz. s. 79, dn ŞENYÜZ, s. 77. ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 28. ŞENYÜZ, s. 83. ŞENYÜZ, s. 76 daki tablo esas alınmıştır. 108

109 1. Peçeleme Peçeleme, mükelleflerin vergiyi dolanmak veya bertaraf etmek için başvurdukları yollardan biri olarak kabul edilmektedir 119. Peçeleme işlemi, vergi mükellefleri ile sorumlularının vergi kaçırmaya ya da vergiden kaçınma amacıyla özel hukuk şekillerini veya kurumlarını olağan kullanımları dışında kullanarak yaptıkları işlemler olarak tanımlanmaktadır 120. Vergi kanununun vergilendirme konusu yaptığı bir özel hukuk işlemiyle ulaşılması gereken iktisadî sonucu elde etmek için, vergi kanunlarınca vergi konusu sayılmamasından istifade etmek üzere olağan ve doğal kullanımımı dışında başvurulan başka tür ve nitelikteki özel hukuk işlemleri peçeleme (perdeleme) işlemi olarak adlandırılmaktadır 121. Kısaca peçeleme işlemleri, vergi konusu teşkil eden bir özel hukuk işlemi yerine, vergi konusunu oluşturmayan bir başka özel hukuk işleminin olağan ve doğal kullanımı dışında kullanılarak yapılan işlemlerdir 122. Peçeleme işlemlerinde, kanunun istemediği bir sonuca, kanunda yasaklanmayan işlemlerle, bu işlemleri olağan ve doğal kullanımı dışında kötüye kullanılarak ulaşılması durumu söz konusudur. Bu itibarla peçeleme işlemleri, kanuna karşı hilenin vergi hukukundaki özel türü, vergi hukukuna yansıma olarak kabul edilmektedir 123. Bu özelliği dolayısıyla malî güce göre vergileme ve eşitlik ilkeleri bakımından ciddî tehdit oluşturmaktadır 124. Peçelemede mükellef kanunun gereklerin şeklen yerine getirmesine rağmen, esas itibariyle kanun hükmünü amacı dışında kullanmak suretiyle aslında kanunun özünü ihlâl etmektedir. Kanunun amacı tamamen bertaraf edilmektedir 125. Vergi mükellefleri ya da sorumluları, normal şartlarda kendisine başvurulmayacak hukukî biçimlere, sırf vergi kanunlarını dolanmak amacıyla başvurmaktadır 126. Peçelemenin unsurları esas itibariyle dört başlık altında ele alınmaktadır 127 : a) Özel hukukun düzenleme imkânlarının kullanılması: Peçelemenin varlığının ön şartı, vergi kanununun vergiyi bağladığı olayın tanımında, özel hukuk kurum ve kavramının temsil ettiği iktisadî içeriğiyle kullanılmış olmasıdır. Eğer özel hukuk kavramları iktisadî içeriğinden bağımsız bir şekilde kendi ait olduğu hukuk dalındaki anlamıyla kullanılmışsa, peçeleme yoktur 128. Kısaca, vergi kanunu, vergiyi doğuran olayı özel hukukun kalıp ve şekillerine dayalı olarak tanımlamış olmalıdır 129. b) Özel hukukun düzenleme imkânlarının kötüye kullanılması: Özel hukukun düzenleme imkânlarının uygun, makûl, münasip, ölçülü bir şekilde kullanılmaması, esas itibariyle kötüye kullanma teşkil edecektir 130. Bu bakımdan özel hukukun kavram ve kurumları kötüye kullanılmamışsa, peçelemeden söz edilemeyecektir ŞENYÜZ/YÜCE/GERÇEK, s. 338; TUNCER, III, s. 1. Bkz. KARAKOÇ, s Bkz. KANETİ, s. 49. Bkz. AKKAYA, s. 96. KANETİ, s., 49; AKKAYA, s. 96; KARAKOÇ, s. 170; TUNCER, III, s. 2; YILMAZ, s. 1777; TAYLAN, s. 29; Bir vergi kanununun emredici bir hükmünün men ettiği amaca bu hükmün uygulamasını ortadan kaldırarak başka bir yoldan erişmek istenildiği takdirde yapılan işlem kanuna karşı hiledir. TUNCER, III, s. 4; ÇÖLGEZEN, Vergi Kaçakçılığı, s. 75. AKKAYA, s. 96. ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 28; ŞENYÜZ/YÜCE/GERÇEK, s ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 28; KANETİ, s AKKAYA, s. 97 vd.; KANETİ, s. 49 vd.; YILMAZ, s AKKAYA, s. 97. KANETİ, s. 50. AKKAYA, s. 99; TUNCER, III, s

110 Özel hukuk şekillerine kendi nitelikleri sebebiyle değil de, onlardan kaynaklanan iktisadî sonuçlar dolayısıyla başvurulmuş olmalıdır. Amaç, sonuçla karşılaştırıldığında, işlemin olağan dışı, doğal akışa aykırı, yapay, iktisadî açıdan anlamsız, gereksiz yere karmaşık olarak değerlendirilmesi, kötüye kullanmanın belirtileridir 131. c) Vergi bakımından çıkar sağlanması: Peçelemeden bahsedebilmek için yapılan işlem sonucunda, vergi bakımından bir çıkar elde edilmiş olması şarttır. Bu, vergi borcunun doğumunun engellenmesi şeklinde olabileceği gibi, vergi kolaylığından yararlanılması şeklinde de ortaya çıkabilecektir 132. d)vergiyi dolanma kastının varlığı: Bu unsur (kastın arınıp aranmayacağı) hakkında doktrinde bazı tartışmalar olsa da 133, peçelemenin diğer unsurları da göz önüne alındığında, vergiyi dolanma kastının peçelemenin temel bir unsuru olduğu anlaşılmaktadır. Özel hukuk imkânlarının kötüye kullanılmasının temel sebebi zaten vergi ile ilgili bir çıkar sağlamaktır. Bu da ancak vergi kanunları hükümlerinin dolanılması ile mümkün olabilecektir. Kişiler kanunun öngördüğü sonuca, özel hukuk işlem ve kurumlarını kanunun öngörmediği şekilde vergiyi dolanma kastıyla gerçekleştirerek ulaşmaktadırlar. Vergi hukukunda peçelemenin varlığı halinde gerçekleşen olay yerine varsayımsal olay ikame edilmektedir Muvazaa ile Peçelemenin Karşılaştırılması a. Ortak Özellikleri Peçelemenin ana hatlarıyla muvazaa kavramıyla benzerlik gösterdiği doktrinde kabul edilmektedir. Buna göre muvazaada tarafların gizledikleri (gerçek) iradeleri ile görünürdeki (açıkladıkları) iradeleri arasında kasıtlı bir uygunsuzluk vardır 135. Bu husus Danıştay Vergi Dava Daireleri Genel Kurulu nun bir kararında da benzer şekilde ifade edilmiştir: Vergi mükellefleri özel hukuk biçimlerini ve kurumlarını olağan kullanımları dışında kötüye kullanarak vergi kaçırma amacı güdüyorlarsa bu amaca yönelik sözleşmelere "peçeleme sözleşmeleri" adı verilir. Peçeleme borçlar hukukunun muvazaa kavramı ile benzerlik gösterir. Her ikisinde de gerçek irade ile açıklanan arasında kasıtlı bir uyumsuzluk vardır 136. Hem peçelemede hem de vergi hukukunda muvazaada aldatma kastı mevcuttur. Yine her ikisinde de aldatılmaya çalışılan esas itibariyle vergi idaresidir 137. Doktrinde de bir özel hukuk işleminin muvazaa ya da peçeleme olarak nitelendirilmesinin sonuç itibariyle vergi hukuku bakımından bir farklılık göstermeyeceği, çünkü her iki durumda da vergilemede gerçek iktisadî sonuçların esas alınacağı belirtilmektedir 138. Hem muvazaalı işlemler hem de peçeleme sözleşmeleri yapıldıkları andan itibaren geçersizdir 139. b. Farkları Peçeleme ile muvazaa arasındaki temel farklar ana hatlarıyla şu şekilde belirtilebilir: Bkz. KANETİ, s. 50. Kanımızca da peçelemenin doğası gereği, yükümlünün aleyhine vergisel sonuç doğuran özel hukuk işlemlerinde peçelemenin varlığından söz edilemez. AKKAYA, s AKKAYA, s AKKAYA, s ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 28. Dş.VDDGK gün ve E. 1996/320, K. 1996/410, Kazancı İçtihat Bilgi Bankası, GÜNDOĞDU, Muvazaa ve Peçeleme, s. 3. AKKAYA, s GÜNDOĞDU, Muvazaa ve Peçeleme, s

111 Ekonomik yaklaşımının uygulanmasının sonuçları her iki durum bakımından da farklıdır. Muvazaa ve peçelemenin her ikisinde de, ekonomik yaklaşımdan hareket edilerek, işlemin gerçek iktisadî sonuçları ele alınmaktadır. Ancak muvazaada hukuk uygulayıcısının görevi sadece gerçek ekonomik nitelik ve mahiyeti saptamak ve saptadığı olayı nitelemekten ibarettir. Buna karşın peçelemede, hukuk uygulayıcısı bütün bu belirleme ve nitelemelere ilaveten, somut maddî olay yerine vergilemede esas tutulacak varsayımsal olayı da belirlemek zorundadır 140. Dolayısıyla muvazaalı ve peçelemeli işlemlerin tespiti halinde ekonomik yaklaşım sonucu yapılacak işlemler farklılık göstermektedir. Peçelemede taraf veya tarafların yapmak istedikleri işlem (gerçek işlem[gerçek iradeleri]) ile yaptıkları işlem aynıdır. Dolayısıyla sadece tek bir işlem söz konusudur. Taraflar özel hukuk bakımından geçerli olan hukukî şekli, görünürdeki biçimiyle seçip istemişlerdir. Ancak vergi hukukunda muvazaada tarafların yapmak istedikleri işlem (gerçek işlem[gerçek iradeleri <bu bağlamda örneğin hiç işlem yapmak istememeleri>]) ile yaptıkları işlem (görünürdeki işlem) birbirinden farklıdır 141. Muvazaada görünürdeki işlem geçersizdir. Gerçek (gizli) işlem ise, geçerlilik şartlarına sahipse geçerli kabul edilmektedir. Oysa peçelemede yapılan tek işlem (veya bazen birden fazla ama ayrı ayrı işlem), görünüşteki şekliyle taraflarca istenmiş olup özel hukuk bakımından geçerli bir işlemdir 142. Bu itibarla, görünürdeki şekil ve gerçek içeriği birbirinden farklı işlemler de muvazaadan bahsedilebilirken, peçelemede tek işlem vardır ve irade özgürlüğünün vergiye ilişkin bir takım sonuçlar elde edebilmek için bu işlemin kötüye kullanımı söz konusudur 143. Dolayısıyla peçelemede ortaya konan şekil (işlem) ile irade arasında farklılık yoktur 144 ancak seçilen şekil normal kullanımı dışında kötüye kullanılmıştır. Muvazaanın sadece vergiye ilişkin sonuçlar doğuranı, vergi hukukunu ilgilendirmektedir. Oysa peçeleme vergi hukukuna has bir kavramdır 145. Muvazaada görünürdeki işlem hem özel hukuk hem de vergi hukuku bakımından geçersizdir. Hâlbuki peçeleme işlemleri sadece vergi hukuku bakımından geçersizdir, özel hukuk bakımından geçerlidir 146. Muvazaalı sözleşme mutlak butlanla batıldır, vergi idaresi dâhil aldatılan kişilerce her zaman ileri sürülebilir. Peçeleme ise vergi hukukundaki zamanaşımı süreleri dikkate alınmak suretiyle sadece vergi idaresi tarafından ileri sürülüp ortaya çıkarılabilir 147. Elbette örtülü sermaye ve örtülü kazanç dağıtımı gibi kanunî karine olarak kabul edilen peçelemelerde 148 ise vergi idaresinin bunu ayrıca ileri sürmesine gerek yoktur. Muvazaa ile peçeleme arasında farklar bu şekilde belirtilmesine rağmen, her iki müessese arasındaki sınırın tam ve net olarak çizilebilmesinin neredeyse imkânsız olduğu doktrinde belirtilmektedir. Bu duruma doktrinde AKKAYA, s Bkz. AKKAYA, s. 103; ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 29; ŞENYÜZ, s. 87; YILMAZ, s. 1777; Muvazaada genellikle ulaşılmak istenen hedefe (vergisel çıkar sağlama) gerçekte yapılmak istenen işlemin dışında bir işlemle ulaşılır. Dış dünyaya görünüşteki işlem yansıtılır. Peçelemede ise yapılan ve yapılmak istenen işlem aynıdır. Yapılan işlem özel hukuk bakımından geçerlidir. Vergisel çıkara değişik içerik ve biçimde bir veya birden fazla özel hukuk işlemiyle ulaşılır. AKKAYA, s ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 29; AKKAYA, s. 104, 105; Muvazaalı sözleşmelerde gizlenen işlemin saklanması temel amaçtır. Peçelemede saklamak bir yana yararlanmak üzere kullanılması normaldir. ŞENYÜZ, s. 87; Muvazaalı sözleşme, gizlenen sözleşmenin gün ışığına çıkışını önleyebilmek için yapılan sözleşmedir. Peçeleme sözleşmelerinde bir sözleşmeyle bir başka sözleşmenin gizlenmesi söz konusu olmayıp, gizlenen vergiyi doğuran olayın sonuçlarıdır. YILMAZ, s. 1778; TUNCER, III, s. 2. AKKAYA, s. 83; ŞENYÜZ, s. 87. ŞENYÜZ, s. 87. ŞENYÜZ, s. 87; YILMAZ, s. 1776; BATUN, s ŞENYÜZ, s. 88; AKKAYA, s ŞENYÜZ, s. 89; Karş. YILMAZ, s. 1778; BATUN, s ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s

112 verilen örneklerdeki iç içe geçmiş haller delil olarak gösterilmektedir 149. Peçeleme ve muvazaalı işlemin taraf veya taraf iradelerin de kapsar biçimde bir bütün olarak kavranamaması ve özel hukukun düzenleme olanaklarının ne zaman kullanıldığı konusundaki belirsizlik ler bu iki müessesenin sınırlarının belirlenmesindeki güçlüğün sebebidir 150. Bir annenin oğluna yapacağı büyük miktar bağışlamayı Veraset ve İntikal Kanunu ndaki istisna hükümlerini dikkate almak suretiyle, tek bir bağışlama yerine istisna haddinden aşağıda kalacak şekilde birden fazla bağış halinde yapması, bazı yazarlarca peçeleme olarak kabul edilmektedir. Çünkü bağış işlemi kanunun emredici hükmüne aykırı olarak yapılmıştır 151. Buna karşı olan görüşe göre ise yapılan işlem muvazaalıdır. Çünkü gerçek bağışlama iradesi, yapılan birden çok bağışlama işleminin toplamıdır. Gerçekleştirilen (görünürdeki) işlem ise, birden çok bağışlama işlemidir (örnekte beş ayrı bağışlama) 152. Benzer şekilde para faizsiz-ev kirasız şeklinde karma sözleşme yapılması halinde, bir görüşe göre peçeleme bulunmaktadır 153. Ancak burada gerçek iradelerin gizlendiğinden bahsedilebilir. Buna göre tarafların gerçek iradesi faiz ve kira almaktır. Hâlbuki görünürdeki bir işlemle karşılıklı olarak faiz ve kira alınmaması öngörülmüştür. Bu itibarla burada muvazaa vardır 154. Örtülü kazanç dağıtımında da bazı durumlarda muvazaa söz konusu olabilmektedir. Kişiler emsale uygun bedel dışında kendi aralarında geçerli bedel de belirleyebilmektedir. Ancak tarafların arasında gizli bedel belirlemeleri ihtimali dışında, örtülü kazanç dağıtımı ile muvazaa birbirinden farklıdır 155. Kişilerin emsal kira bedeli dışında kalmalarına yönelik çabalarında ise muvazaa söz konusudur. Binaların mesken olarak kira verilmesinde, usul, füru ve kardeşler dışındaki kiralamalarda emsal kira bedeli esası uygulanacaktır (GVK md. 73). Oğlun amcasına evini kiraya vermesi halinde emsal kira bedeli üzerinden vergi ödemesi söz konusudur. Bunun için oğul evini babasına, baba da kardeşine (amcaya) evini tahsis ettiğinde vergi ödenmeyecektir. Burada yapılan tek işlem (kiralama) kanun hükmünü dolanmak için yapıldığından peçeleme söz konusu olacaktır. Kişilerin iradeleri ile görünürdeki işlem arasında uygunluk bulunmaktadır. Nisbî muvazaa ile peçeleme arasındaki farkı ortaya koyabilmek için tarafların iradelerine bakılması gerektiği yönünde bir görüş de vardır. Buna göre, tarafların yaptıkları sözleşme (nisbî muvazaa açısından görünürde sözleşme), tarafların iradelerini karşılamıyorsa, ona aykırıysa muvazaa; yok eğer tarafların iradelerine uygunsa peçelemeden söz edilir. Bu itibarla muvazaada yapılan işlemin araç niteliğinde olduğu, peçelemede ise işlemin gerçek iradeyi yansıttığı, amaç niteliğini haiz olduğu belirtilmektedir 156. Peçeleme ve muvazaa her ne kadar vergi kanunlarını dolanmak maksadıyla yapılıyorsa da, bunların tam olarak nitelendirilmesi gerekir. Bunun için de tarafların yaptıkları işlemin gerçek iradelerine uygun olup olmadığının tespiti şarttır. Buna göre peçelemede yapılan işlem gerçek irade ile örtüşmektedir. Oysa muvazaada yapılan işlem kişilerin gerçek iradelerini yansıtmamaktadır AKKAYA, s. 104; AKMAN, s. 34. AKKAYA, s ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 26. AKKAYA bu işlemin yine de peçeleme olarak da savunulabileceğini, çünkü irade muhtariyetinin aynı sözleşmenin parçalar halinde yapılmasını engellemeyeceğini belirtmektedir. Bu halde bağışın parçalara bölünerek yapılması, özel hukuk şekillerinin kötüye kullanılması olarak kabul edildiği ölçüde peçeleme oluşturacaktır. Bkz. AKKAYA, s ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, s. 25. TUNCER, II, s. 6-7; AKMAN, s. 36. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. BATUN, s AKMAN, s

113 SONUÇ Özel hukuk kavram ve kurumları vergi hukukunda da uygulama alanı bulabilmektedir. Bu kavramlardan birisi de muvazaadır. Muvazaa kavramı da vergi hukukunda kullanılmaktadır. Bu bakımdan muvazaanın çeşitleri, unsurları kural olarak vergi hukukunda da geçerlidir. Vergi hukukunun kendine has özelliklerinin de dikkate alınması gereklidir. Bu itibarla muvazaanın vergi hukukunda dikkate alınması için mutlaka vergiye ilişkin sonuç doğurmaya yönelik olması gereklidir. Bu sonuç doğrudan olabileceği gibi, dolaylı da olabilmektedir. Dolaylı sonuç doğuranlar da vergi hukukunun inceleme alanına girer. Bu yüzden vergi hukukunda muvazaadan bahsedebilmek için muvazaanın unsurları içinde yer alan üçüncü kişileri aldatma kastının vergi idaresini aldatmaya yönelik olarak da geniş şekilde anlaşılması gerekir. Vergi idaresini aldatma kastı ön planda olabileceği gibi, üçüncü kişileri aldatmanın yanı sıra vergi idaresinin de aldatılması talî olarak da hedeflenebilir. Vergi hukukunda ekonomik yaklaşım ilkesi de muvazaada dikkate alınmalıdır. Muvazaalı işlemler, ekonomik yaklaşım ilkesi uyarınca tespit edilip geçersiz sayılacaktır. VUK un 3/B maddesinde Vergilendirmede vergiyi doğuran olay ve bu olaya ilişkin muamelelerin gerçek mahiyeti esastır şeklinde ifadesini bulan ekonomik yaklaşım, muvazaalı işlemler bakımından da çok büyük bir önem arz etmektedir. Muvazaa kavramı vergi hukukundaki peçeleme kavramıyla büyük benzerlik göstermektedir. Her ikisinde de vergi kanunu hükümlerinin dolanılması ve vergiye ilişkin çıkar elde edilmesi amacı söz konusudur. Ancak bu sonuca farklı şekillerle ulaşılmaktadır. Peçeleme ve muvazaa her ne kadar vergi kanunlarını dolanmak maksadıyla yapılıyorsa da, bunların tam olarak nitelendirilmesi gerekir. Bunun için de tarafların yaptıkları işlemin gerçek iradelerine uygun olup olmadığının tespiti şarttır. Buna göre peçelemede yapılan işlem gerçek irade ile örtüşmektedir. Oysa muvazaada yapılan işlemin kişilerin gerçek iradelerini yansıtmamaktadır. Peçeleme ve muvazaa arasında temel fark, gerçek irade ile yapılan işlemin (görünürdeki işlemin) uygun olmadığıdır. Muvazaada yapılan görünürdeki işlem, tarafların gerçek iradesini yansıtmamaktadır. Nisbî muvazaada ayrıca bir gizli işlem de vardır. Bu gizli işlem kişilerin gerçek iradesini yansıttığı için, görünürdeki işlem geçersiz sayıldığında bu gizli işlem esas alınacaktır. Peçelemede ise tek bir işlem yapılmaktadır. Bu yapılan işlem (ya da ayrı ayrı yapılan birden fazla işlemler) ise tarafların gerçek iradelerine uygundur. Ancak yapılan işlem özel hukuk kurum ve kurallarının -vergiye ilişkin çıkar sağlanması maksadıyla- normal kullanımları dışında kötüye kullanılmasını teşkil etmektedir. Bu itibarla yapılan işlem özel hukuk bakımından geçerli olsa da vergi hukuku bakımından geçersiz olmaktadır. KAYNAKÇA AKINCI, Şahin, Borçlar Hukuku Bilgisi, Genel Hükümler, 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu Hükümlerine göre Hazırlanmış 5. Baskı, Konya AKKAYA Mustafa, Vergi hukukunda Ekonomik Yaklaşım, Turhan Kitabevi, Anakara AKMAN Şefik Taylan, Vergi Hukukunda Peçeleme Kavramının Hukuksal ve Sosyolojik Analizi, Ankara Barosu Dergisi, Yıl 66, S. 3, 2008, s ANTALYA, Gökhan, 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanununa Göre, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul

114 AYAN, Mehmet, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu Hükümlerine göre Hazırlanmış 7. Baskı, Konya BATUN Mehmet, Transfer Fiyatlandırılması Yoluyla Örtülü Kazanç Dağıtımı ve Muvazaa, Vergi Dünyası, S. 344, Nisan ÇÖLGEZEN Övül, Vergi Hukukunda Yorum ve Ekonomik Yaklaşım İlkesi, Vergi Dünyası, S. 346, Haziran ÇÖLGEZEN Övül, Vergi Kaçakçılığı, Vergiden Kaçınma ve Vergi Planlaması, Vergi Dünyası, S. 347, Temmuz EREN, Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul ESENER, Turhan, Türk Hususi Hukukunda Muvazaalı Muameleler, İstanbul GÜNDOĞDU Burhan, Muvazaa I Özel Hukukda Muvazaa, Vergi Dünyası, S. 287, Temmuz 2005, (Muvazaa-I). GÜNDOĞDU Burhan, Muvazaa II Vergi Hukukunda Muvazaa, Vergi Dünyası, S. 288, Ağustos 2005, (Muvazaa-I). GÜNDOĞDU Burhan, Muvazaa ve Peçeleme, Yaklaşım, S. 193, Ocak 2009, KANETİ Selim, Vergi Hukuku, Filiz Kitabevi, İstanbul KARAKOÇ Yusuf, Genel Vergi Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara KILIÇOĞLU, Ahmet, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul OĞUZMAN, M. Kemal / ÖZ, M. Turgut, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul ÖNCEL Muallâ/KUMRULU Ahmet/ÇAĞAN Nami, Vergi Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara REİSOĞLU, Sefa, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul SCHWARZ, Andreas B., Borçlar Hukuku Dersleri, C. I, İstanbul 1948 (Çev. Bülent DAVRAN). ŞENYÜZ Doğan, Vergi Hukuku Açısından Özel Hukuk Sözleşmeleri, Yaklaşım yayınları, Ankara, Kasım ŞENYÜZ Doğan/YÜCE Mehmet/GERÇEK Adnan, Vergi Hukuku (Genel Hükümler), Ekin Basım Yayım Dağıtım, Bursa TEKİNAY, Selahattin Sulhi/ AKMAN, Servet/ BURCUOGLU, Haluk/ ALTOP, Atilla, Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, 7. Baskı, İstanbul TUNCER Selahattin, Vergi Hukukunda Muvaza, Yaklaşım, S. 80, Ağustos 1999, (I). TUNCER Selahattin, Vergi Hukukunda Muvazaa II, Yaklaşım, S. 81, Eylül 1999, (II). TUNCER Selahattin, Vergi Hukukunda Muvazaa III, Yaklaşım, S. 82, Ekim 1999, (III). Von TUHR, Andreas/ PETER, Hans, Allgemeiner Teil des Schweizerischen Obligationenrechts, Band I, 3. Aufl. Zürich YILMAZ Elif, Kanuna Karşı Hilenin Vergi Hukukundaki Görünümü Olarak Peçeleme Kavramı ve Muvazaa ile Mukayesesi, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XVII, Yıl 2013, S. 1-2, s

115 3) "İş Sağlığı ve Güvenliğinde İş Güvenliği Uzmanlığı" Yalçın BOSTANCI, Yrd. Doç. Dr. Mevlana Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Konya / TÜRKİYE İş Sağlığı ve Güvenliği Hukukunda İş Güvenliği Uzmanlığı ÖZET İş sağlığı ve güvenliği konusundaki temel hükümler 6331 sayılı Kanun kabul edilinceye kadar 4857 sayılı Kanunda yer almıştır sayılı Kanun iş sağlığı ve güvenliği alanını düzenleyen ayrı bir Kanun olarak mevzuat içerisindeki yerini almıştır. Söz konusu Kanunun en önemli özelliği uygulama alanının çok geniş olmasıdır. İş güvenliği uzmanlığı ise Kanun içinde düzenlenmiş olan önemli bir hukuki statüdür. Söz konusu Kanun ve ilgili mevzuat çerçevesinde kamu veya özel sektördeki tüm işverenler iş güvenliği uzmanından hizmet almak zorundadır. İş güvenliği uzmanlığı müessesinin uygulama alanının genişlemesi sonrasında konu ile ilgili olarak mevzuatın incelenmesi ve değerlendirilmesi önemli hale gelmiştir. Çalışma hayatına yeni bir meslek grubu olarak giren iş güvenliği uzmanlığı konusundaki değerlendirmeler hem işverenler açısından hem de iş güvenliği uzmanlığı mesleğini icra edecek bireyler açısından önem arz etmektedir. Çalışmada öncelikle iş sağlığı ve güvenliği hukuku ile mevzuatın gelişimi konusunda genel bilgi verilecektir. Daha sonra iş güvenliği uzmanlığı hukuki statüsünün kazanılması ve iş güvenliği uzmanlığı eğitimi konuları incelenmeye çalışılacaktır. Uygulama açısından önem arz eden, işverenlerin iş güvenliği uzmanı çalıştırma yükümlülüğü ve sonuçları, iş güvenliği uzmanlarının hizmet verme koşulları da çalışma kapsamında incelenecektir. I- GİRİŞ İş güvenliği uzmanlığı kavramı ilk kez 4857 sayılı Kanun ile mevzuatımıza girmiştir. Bununla birlikte iş güvenliği ve iş güvenliği uzmanlığı müessesesi birçok Avrupa ülkesinin mevzuatında yaklaşık elli yıldır yer almaktadır sayılı Kanun 157 ile ise iş sağlığı ve güvenliği konusu ilk defa ayrı bir kanun ile düzenlenmiştir. Mevzuatımızda ayrıntılı yer bulan iş güvenliği uzmanlığına ilişkin düzenlemelerin arzu edilen amaca ulaşması, sağlıklı bir uygulama ile olabilecektir. Buna göre özellikle sosyal tarafların iş güvenliği uzmanlığı ile ilgili kavram ve kurumlar hakkında doğru bilgilendirilmeleri gerekmektedir. Öğretide de ağırlıklı olarak ifade edildiği gibi iş sağlığı ve güvenliğinin gerçekleşebilmesi için öncelikle bu konuda bilinç oluşturulmalıdır 158. Önceki dönemde yürürlükte olan iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin düzenlemeler ile çalışmalar incelendiğinde daha çok iş kazası sonrasındaki zararın tazmin edilmesine önem verildiği görülecektir 159. Çünkü iş sağlığı ve güvenliği kavramı doğrudan iş kazası ve meslek hastalığı kavramı ile sonuçlarını akla getirmektedir. Söz konusu yaklaşım gereğince işçi ve işveren tarafının hedefleri tazminatların düşük veya yüksek olması ile sınırlı kalmaktadır. İş sağlığı ve güvenliğinin temel özelliğinin önleyici fonksiyon olduğunun farkına varılması ile birlikte mevzuattaki düzenlemelerde söz konusu anlayış kendisini göstermeye başlamıştır sayılı Kanun ile başlayan iş sağlığı ve güvenliğindeki yeni dönem 6331 sayılı Kanun ve ilgili mevzuatla devam etmektedir. Modern iş hukuku sisteminde de iş sağlığı ve güvenliği alanında önleme ve tazmin anlayışı birbirini tamamlar niteliktedir. Buna göre iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması iş kazası ve meslek hastalığını azaltacak, işverenler ve sosyal güvenlik kurumları da daha az ödeme yapmak zorunda kalacaklardır 160. Türkiye'de bugüne kadar yapılan düzenlemelerle iş kazaları ve meslek hastalıklarının azaltılmasında arzu edilen gelişme sağlanamamıştır 161. Yeni dönemde iş sağlığı ve güvenliğinde temel hedef çalışma ortamına ilişkin şartların iyileştirilmesi ve denetimi suretiyle iş kazaları ile meslek hastalıklarının önüne geçmektedir. Söz konusu amacın gerçekleşmesinde en önemli sorumluluk iş güvenliği uzmanlarına düşmektedir. Bu çalışmada iş güvenliği uzmanlığı ile ilgili uluslararası düzenlemelerden kısaca bahsedildikten sonra, iş güvenliği uzmanlarının söz konusu statüyü kazanmaları, işverenlerin iş güvenliği uzmanı çalıştırma yükümlülüğü ve iş güvenliği uzmanlarının sorumluluğu hususları genel olarak incelenmeye çalışılacaktır Aydın, Ufuk, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu Tasarısı Üzerine, Sicil Dergisi, Haziran 2012, s Süzek, Sarper, İş Hukuku, İstanbul 2012, s.854; Ekmekçi, Ömer, 4857 Sayılı İş Kanunu'na Göre İş Sağlığı ve Güvenliği Konusunda İşyeri Örgütlenmesi, İstanbul 2005, s.48; Ergin, Berin, İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından Türkiye Geneli, A. Can Tuncay'a Armağan, İstanbul 2005, s.142. Akın, Levent, Sendikaların İş Sağlığı ve Güvenliğinin Sağlanmasına Katkısı, Çalışma ve Toplum, 2012/3, s.102. Süzek, İş Hukuku, s.853. Yılmaz, Fatih, Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye'de İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları: Türkiye'de Kurulların Etkinliği Konusunda Bir Araştırma, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, C.7, S.1, 2010, s

116 II- ULUSLARARASI VE ULUSAL HUKUKTA İŞ GÜVENLİĞİ UZMANLIĞINA İLİŞKİN DÜZENLEMELER 1) Uluslararası Hukukta İş sağlığı ve güvenliği konusuna büyük önem veren Uluslararası Çalışma Örgütü konu ile ilgili çok sayıda sözleşme hazırlamış ve tavsiye kararları ortaya koymuştur 162. İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin temel ILO düzenlemesi "İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin 155 Sayılı Sözleşme'dir 163. İş sağlığı ve güvenliği alanında diğer önemli sözleşme İş Sağlığı Hizmetlerine İlişkin 161 Sayılı Sözleşme'dir 164. ILO'nun 164 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Tavsiye Kararı da iş sağlığı ve güvenliği mevzuatının oluşmasında önem arz etmektedir. ILO, 155 sayılı sözleşme ile 165 kamu kesimi de dahil olmak üzere ekonomik faaliyetin tüm dallarındaki çalışanları kapsayacak şekilde taraf ülkelerin ulusal koşul ve uygulamaları ışığında iş güvenliği, iş sağlığı ve çalışma ortamı konularında uyumlu bir ulusal politika oluşturmasını ve bunun düzenli olarak denetimini öngörmüştür Üye ülkelerin benimsemesi öngörülen politikanın ayrıntıları 164 sayılı tavsiye kararı ile doldurulmaya çalışılmıştır 166. ILO'nun düzenlemelerinde iş güvenliği uzmanlığı ile ilgili ayrıntılı hükümler bulunmamaktadır. Bununla birlikte söz konusu düzenlemeler incelendiğinde iş güvenliği uzmanlarının, işletmelerdeki işlerle ilgili iş güvenliğinin tüm aşamalarında incelemelere katılması gerektiği, işverenlere danışmanlık yapması gerektiği ve iş güvenliğine ilişkin önlemlerin uygulanmasını denetlemesi gerektiği vurgulanmıştır. İş güvenliği uzmanlarının çalışma ilişkilerine ilişkin olarak ise, iş güvenliği uzmanının işletmenin bünyesinde istihdam edilebileceği, diğer işletmelerle ortak bir ilişki kurularak iş güvenliği uzmanından hizmet alınabileceği ve dışarıdan sözleşmeye dayalı bir ilişki ile hizmet alınabileceği hususlarından bahsedilmiştir Mayıs 2013 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 6485 sayılı Kanun 168 ile de Uluslararası Çalışma Örgütü Genel Konferansı nın 31 Mayıs 2006 tarihinde yapılan 95 inci oturumunda kabul edilen 187 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliğini Geliştirme Çerçeve Sözleşmesi ne katılmamız uygun bulunmuştur. ILO'nun 187 sayılı çerçeve sözleşmesinde, bu sözleşmenin uygulanmasında iş sağlığı ve güvenliği alanında ulusal politika, ulusal sistem, ulusal program ve ulusal önleyici sağlık ve güvenlik kültürü terimlerinin ne anlama geldiği ifade edilmektedir. Bu kapsamda sözleşmeyi onaylayan her üye devletin en fazla temsil kabiliyetine sahip işçi ve işveren kuruluşları temsilcilerine danışarak, ulusal bir politika, ulusal sistem ve ulusal program geliştirme yoluyla iş kazalarını, meslek hastalıklarını ve ölümleri önlemek için iş sağlığı ve güvenliğinin sürekli gelişimini sağlayacağını taahhüt ettiği hususları üzerinde durulmaktadır. Avrupa Birliği 169 normlarında da iş güvenliği ve iş güvenliği uzmanlığı konularında düzenlemeler bulunmaktadır. İş güvenliğinin sağlanması tüm üye devletlerin temel hedeflerinden biridir 170. Avrupa Birliğinin iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin ilk mevzuatının Roma Antlaşmasına dayandığı iler sürülmektedir 171. Bakanlar Konseyi tarafından onaylanan 89/391 Sayılı Çalışanların Sağlık ve Güvenliklerini İyileştirmeye Yönelik Önlemler Alınmasına İlişkin Çerçeve Yönerge 172 iş sağlığı ve güvenliği konusundaki ulusal standartların yükseltilmesinde önemli rol oynamıştır 173. Çerçeve Yönergenin 7. maddesinde işverenin işletmedeki iş risklerinin önlenmesi ve bunlara karşı korunmaya ilişkin faaliyetleri yerine getirmek için işveren 162 Demircioğlu, A.Murat, Ulusal ve Uluslararası Hukukta İş Güvenliği Uzmanlığı, İstanbul 2006, s.9. Ayrıntılı bilgi için bkz. Demircioğlu, A.Murat, Karşılaştırmalı Hukukta ve Türkiye'de İşçi Sağlığı ve İşyeri Hekimliği, Prof.Dr. Kemal Oğuzman'a Armağan, Ankara 1997, s.203 vd tarihli ve 5038 sayılı Kanun ile Türkiye tarafından onaylanmıştır (RG., , 25345) tarihli ve 5039 sayılı Kanun ile Türkiye tarafından onaylanmıştır (RG., , 25345) Sayılı Sözleşmenin konu ile ilgili 4. maddesine göre, "Her üye, ulusal koşullar ve uygulamaya göre ve en fazla temsil kabiliyetine sahip işçi ve işveren kuruluşlarına danışarak iş güvenliği, iş sağlığı ve çalışma ortamına ilişkin tutarlı bir ulusal politika geliştirecek, uygulayacak ve periyodik olarak gözden geçirecektir. Bu politikanın amacı, işle bağlantılı olan veya işin yürütümü sırasında ortaya çıkan kaza ve yaralanmaları, çalışma ortamında bulunan tehlike nedenlerini mümkün olduğu ölçüde asgariye indirerek önlemek olacaktır". 166 Demircioğlu, İş Güvenliği Uzmanlığı, s Demircioğlu, İş Güvenliği Uzmanlığı, s RG., , Avrupa Birliği ülkelerindeki iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı için bkz. Yıldız, Ulaş, İş Sağlığı ve Güvenliği Sistemleri, İşveren Dergisi, Ağustos 2007, s.79 vd. 170 Tuncay, A. Can, Avrupa Birliğine Üyelik Sürecinde İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatının Uyumu ve Yeni Yönetmelikler, İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatındaki Değişiklikler ve İşveren Yükümlülükleri Semineri, Ankara 2004, s.25 vd.; Demircioğlu, İş Güvenliği Uzmanlığı, s Piyal, Bülent, Avrupa Birliğinde İş Sağlığı ve Güvenliği, Türk-İş Dergisi, Eylül-Ekim 2005, S.369, s Ayrıntılı bilgi için bkz. Bayram, Fuat, Yeni İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatımıza Hakim Olan İlkeler, İHSGHD, 2005, s.1105; Kabakçı, Mahmut,Avrupa Birliği İş Hukukunda İşverenin İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Temel Yükümlülükleri, İstanbul 2009, s.11 vd. 173 Demircioğlu, İş Güvenliği Uzmanlığı, s

117 bir veya birden fazla kişinin çalıştırılabileceği, işletmede söz konusu kişilerin olmaması durumunda işverenin dışarıdan da hizmet alabileceği hususları düzenlenmiştir 174. İlgili çerçeve yönerge sonrasında 175 konu iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çok sayıda yönerge çıkarılmıştır 176. Çerçeve Yönerge ve buna göre çıkarılan diğer yönergelerde işverenin çalıştırdığı işçinin sağlık ve güvenliğini koruma yükümlülüğü ön plana çıkarılmıştır 177. Bu kapsamda işverenlerin iş güvenliği uzmanı çalıştırması veya söz konusu uzmanlardan hizmet alması söz konusu yükümlülüğün tam olarak yerine getirilmesinde önem arz etmektedir. 2) Ulusal Hukukta 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile iş güvenliği uzmanlığı müessesesinin uygulama alanı genişletilmiş ve etkinliği artırılmıştır. Bununla birlikte söz konusu Kanundan önceki dönemde de iş güvenliği uzmanlığı konusunda çalışma hayatına ilişkin mevzuatımızda çok ayrıntılı ve kapsamlı olmamakla birlikte birtakım düzenlemeler mevcuttu sayılı İş Kanunu döneminde işyerlerinde münhasıran iş güvenliği ile ilgili birinin bulundurulması yükümlülüğü yoktu sayılı İş Kanunu döneminde ilk kez belirli işyerlerinde iş güvenliği ile ilgili görevli eleman bulundurulması zorunluluğu düzenlenmiştir 178. Buna göre, sanayiden sayılan, devamlı olarak en az elli işçi çalıştıran ve altı aydan uzun süreli işlerin yapıldığı işyerlerinde işverenler; işyerinin iş güvenliği önlemlerinin sağlanması, iş kazası ve meslek hastalıklarının önlenmesi için alınacak önlemlerin belirlenmesi ve uygulamasının izlenmesi hizmetlerini yürütmek üzere, işyerindeki işçi sayısına, işyerinin niteliğine ve tehlikelilik derecesine göre bir veya birden fazla mühendis veya teknik elemanı görevlendirmekle yükümlüdür. İş güvenliği ile görevli mühendis veya teknik elemanların nitelikleri, sayısı, görev ve sorumlulukları, eğitimleri, çalışma şartları, görevlerini nasıl yürütecekleri konuları Yönetmelikle düzenlenir (m.82). Kanun hükmünde bahsi geçen Yönetmelik, İş Güvenliği İle Görevli Mühendis veya Teknik Elemanların Görev, Yetki ve Sorumlulukları İle Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik'tir 179. Türkiye'de iş sağlığı ve güvenliği alanında 4857 sayılı Kanun ile getirilen yeniliklere rağmen, ABD İş Güvenliği ve Sağlığı Yasası (Ocupational Safety and Health Act-OSHA) ile İngiliz İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası (Health and Safety at Work Act) gibi konuyla ilgili tüm hukuki müesseseleri içeren, mevzuatta dağınık olarak yer alan hükümleri toplayan, tüm sosyal taraflara düşen görev, sorumluluk ve hakları ayrıntılı bir şekilde Demircioğlu, İş Güvenliği Uzmanlığı, s /391 Sayılı Çerçeve Yönergenin çıkarılmasından sonra daha önce çıkarılan bazı Yönergeler de Çerçeve Yönergenin hükümlerine uyarlanmak üzere gözden geçirilmiş ve düzeltilmiştir (Piyal, s.77; Demircioğlu, İş Güvenliği Uzmanlığı, s.25). Demircioğlu, İş Güvenliği Uzmanlığı, s.25. Çerçeve Yönerge sonrasında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yönergeler; (1) 89/392 Sayılı Makinalar Konusunda Üye Devletlerin Mevzuatlarının Uyumlaştırılması Yönergesi (93/68 Sayılı Yönerge ile değiştirilmiştir), (2) 89/654 Sayılı İşyerinde Bulunması Gerekli Asgari Sağlık ve Güvenlik Koşulları Hakkında Yönerge, (3) 89/655 Sayılı Makine, Araç ve Gereçlerde Bulunması Gerekli Asgari Sağlık ve Güvenlik Koşulları Hakkında Yönerge (95/63 Sayılı Yönerge ile değişiklik yapılmıştır), (4) 90/270 Sayılı Ekranlı Ünitelerde Çalışmaya İlişkin Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönerge, (5) 89/656 Sayılı İşte Kullanılan Koruyucu Malzemede Bulunması Gereken Asgari Sağlık ve Güvenlik Koşulları Hakkında Yönerge, (6) 90/269 Sayılı Sırtta Arıza Yaratma Riski Ağır Yük Kaldıran İşçiler İçin Asgari Sağlık ve Güvenlik Koşulları Hakkında Yönerge, (7) 90/394 Sayılı Kansorejen Risklere Karşı İşçilerin Korunması Hakkında Yönerge (1999/38 Sayılı Yönerge ile değişikliğe uğramıştır), (8) 90/679 Sayılı İşte Biyolojik Unsurların Yarattığı Risklere Karşı İşçilerin Korunması Hakkında Yönerge (2000/54 Sayılı Yönerge ile değişikliğe uğratılmıştır), (9) 92/57 Sayılı Geçici Yapı İşlerinde Alınması Gereken Asgari Sağlık ve Güvenlik Yönergesi, (10) 92/58 Sayılı İşyerlerinde Bulunması Gereken Sağlık ve Güvenlik İşaretleri Yönergesi, (11) 98/24 Sayılı İşte Kullanılan Kimyasal Maddelerin Yarattığı Risklere Karşı Koruma Yönergesi (2000/39 Sayılı Yönerge ile değişikliğe uğramıştır), (12) 1999/92 Sayılı Patlayıcı Maddelerle Çalışılan İşyerlerinde Çalışan İşçilerin Sağlık ve Güvenliklerinin İyileştirilmesine Yönelik Asgari Koşullar Hakkında Yönerge, (13) 2002/44 Sayılı Titreşimden Doğan Risklere Karşı İşçilerin Korunması İçin Asgari Sağlık ve Güvenlik Koşulları Hakkında Yönerge, (14) 2003/10 Sayılı Gürültüden Doğan Risklere Karşı İşçilerin Korunması İçin Asgari Sağlık ve Güvenlik Koşulları Hakkında Yönerge (86/188 Sayılı Yönergeyi değiştirmiştir), (15) 2004/40 Sayılı İşçilerin Fiziksel Etkenlerden Kaynaklanan Risklere Maruz Kalmalarıyla İlgili Asgari Sağlık ve Güvenlik Gerekleri Hakkında Yönerge, (16) 2003/105 Sayılı Önemli Kazalara Yol Açma Riski Taşıyan Tehlikeli Maddelerin Kontrolü Hakkında Yönerge (96/82 Sayılı Yönergeyi değiştirmiştir), (17) 2003/122 Sayılı Euratom Sayılı Yüksek Aktiviteye Sahip Olduğu Onaylanmış Olan İle Başıboş Radyoaktif Kaynakların Kontrolü Hakkında Yönerge, (18) 92/85 Sayılı İşyerinde Gebe, Loğusa ve Emzikli İşçilerin Sağlık ve Güvenliklerinin Korunmasına ve İyileştirilmesine İlişkin Yönerge, (19) 94/33 Sayılı Genç İşçilerin Korunmasına İlişkin Yönerge, (20) 92/91 Sayılı Maden İşkolunda Çalışan İşçilerin Sağlık ve Güvenliklerinin İyileştirilmesi İçin Asgari Koşullar Hakkında Yönerge, (21) 92/104 Sayılı Madenlerin Yerüstü ve Yeraltı İşlerinde Çalışan İşçilerin Sağlık ve Güvenliklerinin İyileştirilmesi İçin Asgari Koşullar Hakkında Yönerge, (22) 93/103 Sayılı Balıkçı Teknelerinde Çalışanların Sağlık ve Güvenliklerinin Sağlanması İçin Asgari Koşullar Hakkında Yönerge, (23) 91/383 Sayılı Belirli Süreli veya Geçici İş İlişkisi İle Çalışan İşçilerin Sağlık ve Güvenliklerinin İyileştirilmesine Yönelik Önlemlerin Özendirilmesi Hakkında Yönerge, Demircioğlu, İş Güvenliği Uzmanlığı, s Piyal, s.79; Demircioğlu, İş Güvenliği Uzmanlığı, s.30. Ekmekçi, İşyeri Örgütlenmesi, s.135; İlgili Kanun dönemine ilişkin değerlendirmeler için ayrıca bkz. Süzek, İş Hukuku, s.856. RG., ,

118 tek bir metin içinde düzenleyen bağımsız bir iş sağlığı ve güvenliği kanununun var olması gerektiği savunulmaktaydı Sayılı Kanun sonrasında iş sağlığı ve güvenliği konusunda ayrı bir Kanun çıkarılması çalışmaları tamamlanarak 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu 181 yürürlüğe girmiştir. Söz konusu Kanunun en önemli yeniliklerden biri "çalışan" kavramını kullanmasıdır. Buna göre, çalışan, kendi özel kanunlarındaki statülerine bakılmaksızın kamu veya özel işyerlerinde istihdam edilen gerçek kişiyi ifade etmektedir (m.2). Kanunda çalışan kavramının kullanılması ile birlikte buna paralel olarak Kanunun uygulama alana da kural olarak tüm çalışanlar dahil edilmiştir. Buna göre Kanun tüm işyerleri açısından yürürlüğe girdiğinde çalışanı olan tüm işverenler iş güvenliği uzmanı çalıştırmak veya iş güvenliği uzmanlığı hizmeti almak zorunda kalacaktır. Söz konusu yükümlülük sonucunda iş güvenliği uzmanlığı statüsünün kazanılması ve işverenlerin iş güvenliği uzmanı çalıştırma yükümlülüğünün ayrıntıları önem kazanmaktadır 182. III- İŞ GÜVENLİĞİ UZMANLIĞI STATÜSÜNÜN KAZANILMASI 1) Genel Olarak 6331 sayılı Kanuna göre iş güvenliği uzmanı, iş sağlığı ve güvenliği alanında görev yapmak üzere Bakanlıkça yetkilendirilmiş, iş güvenliği uzmanlığı belgesine sahip mühendis, mimar veya teknik elemanı ifade etmektedir. Kanunda bahsi geçen teknik elemandan kasıt teknik öğretmen, fizikçi ve kimyager unvanına sahip olanlar ile üniversitelerin iş sağlığı ve güvenliği programı mezunlarıdır (m.2). Buna göre iş güvenliği uzmanı statüsünü kazanabilmek için mühendis, mimar, fizikçi, kimyager unvanını almak veya üniversitelerin iş sağlığı ve güvenliği programından mezun olmak şarttır. Hem 4857 sayılı Kanun döneminde hem de 6331 sayılı Kanun göre iş güvenliği uzmanı olabilmek için belirli okullardan mezun olmak, iş güvenliği uzmanlığı eğitimi ve yapılan sınav sonrasında sertifikaya sahip olmak gereklidir. Buna göre iş güvenliği uzmanı olarak görev yapacak kişilerin sadece mevzuatta belirtilen lisans veya ön lisans derecelerine sahip olması yeterli olmayıp iş güvenliği uzmanlığı sertifikasına sahip olabilmek için içeriği ve şartları Bakanlık tarafından belirlenmiş eğitimi alması ve sonrasında yapılacak sınavda başarılı olması gerekmektedir sayılı Kanuna dayalı olarak çıkarılan ve yürürlüğe giren İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik 183 ile iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde görevli iş güvenliği uzmanlarının nitelikleri, eğitimleri ve belgelendirilmeleri, görev, yetki ve sorumlulukları ile çalışma usul ve esasları düzenlenmiştir. 2) İş Güvenliği Uzmanlarının Sınıflandırılması, Eğitim, Sınav ve Sertifika Süreci a) İş Güvenliği Uzmanlarının Sınıflandırılması İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmeliğin 7. maddesine göre, işverence iş güvenliği uzmanı olarak görevlendirilecekler, bu Yönetmeliğe göre geçerli iş güvenliği uzmanlığı belgesine sahip olmak zorundadır. İş güvenliği uzmanlarından; (C) sınıfı belgeye sahip olanlar az tehlikeli sınıfta, (B) sınıfı belgeye sahip olanlar az tehlikeli ve tehlikeli sınıflarda, (A) sınıfı belgeye sahip olanlar ise bütün tehlike sınıflarında yer alan işyerlerinde çalışabilirler 184, 185. Birden fazla iş güvenliği uzmanının görevlendirilmesinin gerektiği işyerlerinde, Süzek, Sarper, İş Güvenliği Hukuku, Ankara 1985, 62 vd.; Süzek, Sarper, İşçi Sağlığı ve Güvenliği Konusunda Somut Çözüm Önerileri, Prof.Dr. Turhan Esener'e Armağana, Ankara 2000, s ; Süzek, İş Hukuku, s.857; Ekmekçi, s.31; Seratlı, Gaye Burcu, 4857 Sayılı Kanuna Göre İş Sağlığı ve Güvenliği, Legal İHSGHD, 2005/7, s RG., , Kanunun getirmeye çalıştığı yeni sisteme yönelik değerlendirmeler için bkz. Sipahi, İsmet, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun Tasarısının Uygulanma Kabiliyeti Var Mı, İşveren Dergisi, Mayıs-Haziran 2012, 93-96; Bayazıt, Sancar, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun Tasarısının Çalışma Hayatına Olası Etkileri, İşveren Dergisi, Mayıs-Haziran 2012, 87 88; Ceylan, Saadet, İSG Yasa Tasarısı Orijinal Bir Çalışma Mı, İşveren Dergisi, Mayıs-Haziran 2012, 89 92; Alpagut, Gülsevil, İş Sağlığı ve Güvenliği Yasa Tasarısında İşverenin Yükümlülükleri ve Risk Değerlendirmesi, İşveren Dergisi, Mayıs-Haziran 2012, 102 vd. RG., , sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu'nun iş güvenliği uzmanı görevlendirme yükümlülüğü başlıklı Geçici Madde 4 hükmüne göre, Kanunun 8 inci maddesinde belirtilen çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde (A) sınıfı belgeye sahip iş güvenliği uzmanı görevlendirme yükümlülüğü, bu işyerlerinde Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren dört yıl süreyle (B) sınıfı belgeye sahip iş güvenliği uzmanı görevlendirilmesi; tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde ise (B) sınıfı belgeye sahip iş güvenliği uzmanı görevlendirme yükümlülüğü, bu işyerlerinde Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren üç yıl süreyle (C) sınıfı belgeye sahip iş güvenliği uzmanı görevlendirilmesi kaydıyla yerine getirilmiş sayılır. İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (RG., , 28545), ile eklenen belirli süre hizmeti olanların çalışma yetkisi başlıklı Geçici Madde 2 hükmüne göre, (1) Üç yıllık mesleki tecrübe ve (C) veya (B) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı belgesine sahip iş güvenliği uzmanları; sektörel düzenleme kapsamında kendi meslek dallarına uygun işlerin yapıldığı işyeriyle sınırlı olmak üzere, bütün tehlike sınıflarındaki işyerlerinde görevlendirilebilirler. Bu hüküm, maddenin yürürlüğe giriş tarihinden itibaren yedi yıl geçerlidir. Bu süre içinde işyerinin tehlike 118

119 sadece tam süreli olarak görevlendirilen iş güvenliği uzmanının, işyerinin tehlike sınıfına uygun belgeye sahip olması yeterlidir. İş güvenliği uzmanlarının görevlendirilmesinde, bu Yönetmeliğe göre hesaplanan çalışma süreleri bölünerek birden fazla iş güvenliği uzmanına verilemez. Ancak vardiyalı çalışma yapılan işyerlerinde işveren tarafından vardiyalara uygun şekilde görevlendirme yapılır (Yön.7). İş güvenliği uzmanlığı belgesinin sınıfları aşağıdaki gibidir (Yön.8): (A) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı belgesi; -(B) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı belgesiyle en az dört yıl fiilen görev yaptığını iş güvenliği uzmanlığı sözleşmesi ile belgeleyen ve (A) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı eğitimine katılarak yapılacak (A) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı sınavında başarılı olan mühendis, mimar veya teknik elemanlara, -Genel Müdürlük ve bağlı birimlerinde mühendis, mimar veya teknik eleman olarak en az on yıl görev yapmış olanlardan (A) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı için yapılacak sınavda başarılı olanlara, -İş sağlığı ve güvenliği veya iş güvenliği programında doktora yapmış olan mühendis, mimar veya teknik elemanlara, -İş sağlığı ve güvenliği alanında müfettiş yardımcılığı süresi dâhil en az sekiz yıl teftiş yapmış mühendis, mimar veya teknik eleman olan iş müfettişlerine, -Genel Müdürlük ve bağlı birimlerinde iş sağlığı ve güvenliği alanında uzman yardımcılığı süresi dâhil en az sekiz yıl fiilen görev yapmış mühendis, mimar veya teknik eleman olan Bakanlık iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarına İş Sağlığı ve Genel Müdürlüğü tarafından verilir. (B) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı belgesi; -(C) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı belgesiyle en az üç yıl fiilen görev yaptığını iş güvenliği uzmanlığı sözleşmesi ile belgeleyen ve (B) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı eğitimine katılarak yapılacak (B) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı sınavında başarılı olan mühendis, mimar veya teknik elemanlara, -İş sağlığı ve güvenliği veya iş güvenliği alanında yüksek lisans yapmış olan mühendis, mimar veya teknik elemanlardan (B) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı için yapılacak sınavda başarılı olanlara İş Sağlığı ve Genel Müdürlüğü tarafından verilir. (C) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı belgesi; -(C) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı eğitimine katılarak yapılacak (C) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı sınavında başarılı olan mühendis, mimar veya teknik elemanlara İş Sağlığı ve Genel Müdürlüğü tarafından verilir. İş sağlığı ve güvenliği alanında müfettiş yardımcılığı süresi dâhil en az sekiz yıl teftiş yapmış mühendis, mimar veya teknik eleman olan iş müfettişleri ile Genel Müdürlük ve bağlı birimlerinde iş sağlığı ve güvenliği alanında uzman yardımcılığı süresi dâhil en az sekiz yıl fiilen görev yapmış mühendis, mimar veya teknik eleman olan Bakanlık iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarına, (C) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı sınavına doğrudan katılabilirler. Bakanlıkta geçen çalışma süreleri fiilen iş güvenliği uzmanlığı sözleşmesi süresinden sayılır ve bu durumda olanlar Bakanlıktaki görevlerinden ayrıldıkları takdirde hak ettiği belgenin sınavına doğrudan katılabilir. b) İş Güvenliği Uzmanlığı Eğitimi ve Sınavı aa) İş Güvenliği Uzmanlığı Eğitimi İş güvenliği uzmanlığı eğitimi 186, iş güvenliği uzmanlarının ve diğer sağlık personelinin eğitimlerini vermek üzere Bakanlıkça yetkilendirilen kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler ve 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununa göre faaliyet gösteren şirketler tarafından kurulan eğitim kurumları tarafından verilir. Söz konusu eğitim kurumları tarafından verilecek olan eğitim, uzaktan, yüz yüze ve uygulamalı eğitim derslerinden oluşur. (Yön.4). 186 sınıfına uygun belge almayan veya alamayan iş güvenliği uzmanları için söz konusu görevlendirmeler kazanılmış hak sayılmaz. (2) Bu madde ile yapılan düzenleme kapsamında, işyerinde yapılan asıl iş esas alınmak üzere iş güvenliği uzmanlarının meslek dalı ile işyeri tehlike sınıfının ilgisi NACE Rev. 2 Altılı Ekonomik Faaliyet Sınıflaması dikkate alınarak Bakanlıkça belirlenir. (3) Bu madde kapsamında görev yapmak isteyenler, üç yıl içinde müracaat etme hakkına sahiptirler. Bu kişiler, Sosyal Güvenlik Kurumundan alınan ve en az üç yıl süreyle ikinci fıkrada belirlenen işyerlerinde çalıştıklarına dair en az 750 günlük prim ödeme kayıtlarını gösteren hizmet dökümüyle birlikte yapacakları sözleşmeleri Genel Müdürlüğe bildirirler. Bu kapsamda görevlendirilenler bu maddenin yürürlüğü süresince haklarını kullanabilirler. İş güvenliği uzmanlığı eğitimi ile ilgili önceki mevzuat hükümlerinin gelişimi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Cam, Erdem, İş Güvenliği Uzmanlığı Eğitimlerindeki Hukuki Dönüşüm ( ), Çalışma ve Toplum, 2012/3, s

120 aaa) Eğitim Kurumuna İlişkin Hususlar İş güvenliği eğitimi vermek isteyen kurum ve kuruluşların bazı işlemleri yerine getirmesi gerekir. Eğitim kurumunun eğitim verme konusunda yetki belgesi almak amacıyla, Genel Müdürlüğe bir dilekçe ve talep edilen belgelerle 187 birlikte başvurması gerekir (Yön.14) Eğitim kurumunun yer alacağı binada; meyhane, kahvehane, kıraathane, bar, elektronik oyun merkezleri gibi umuma açık yerler ile açık alkollü içki satılan yerler bulunamaz. Eğitim kurumlarının bütün birimlerinin, aynı binanın birbirine bitişik daire veya katlarında veya bitişik binaların birbirine bağlantılı aynı katlarında, Kuruma ait olan bir arsa içinde ve birbirine uzaklığı en fazla 100 metre olan müstakil binalarda, Genel Müdürlükten izin alınmadan, onaylanmış yerleşim planlarında herhangi bir değişiklik yapılamaz ve yerleşim planında belirtilen bölümler, amaçları dışında kullanılamaz. Eğitim kurumlarınca, EK-3 teki örneğine uygun, kurum unvanına göre hazırlanan ve en/boy oranı 2/3 olan tabela asılır. Aynı binada, Genel Müdürlükçe yetkilendirilen birden fazla kurum bulunması durumunda, kullanılacak tabela için Genel Müdürlük onayı alınması şartıyla, tüm unvanları gösteren tek bir tabela kullanılabilir (Yön.15) 188. Eğitim kurumlarının eğitici kadrosuna ilişkin olarak ise, eğitim kurumları, iş güvenliği uzmanlığı ve diğer sağlık personeli eğitim programı için bu Yönetmelikte belirtilen eğitici belgesine sahip olan mühendis, mimar veya teknik elemanlardan en az ikisiyle tam süreli, Genel Müdürlükçe belirlenecek müfredatta belirtilen konulara uygun eğitici belgesine 189 sahip diğer eğiticiler ile kısmi süreli iş sözleşmesi yapar (Yön.18). Eğitim kurumları tarafından hazırlanan başvuru dosyası Genel Müdürlükçe incelenir, posta yoluyla yapılan başvurularda eksiklikler yazılı olarak, şahsen yapılan müracaatlarda ise derhal bildirilir. Dosya üzerinde incelemesi tamamlanan başvurular için yerinde inceleme yapılır. İnceleme işlemlerinde tespit edilen eksikliklerin giderilmesi için her defasında otuz günden fazla olmamak üzere en fazla iki defa süre verilir. Belirlenen sürelerde eksiklikler giderilmez ise dosya iade edilir ve iade tarihinden itibaren bir yıl boyunca yapılan başvurular, bir yılın tamamlanmasına kadar askıya alınır. Dosya üzerinde ve yerinde incelemeleri tamamlanan başvuruların, bu Yönetmelikte belirtilen şartları taşımaları halinde, dosyasında belirtilen adres ve unvana münhasıran, en geç on gün içinde Genel Müdürlükçe yetki belgesi düzenlenir. Başka bir adreste şube açılmak Yönetmeliğin 14. maddesine göre yetki belge almak isteyen kurum ve kuruluştan istenilen belgeler; a) Ticari şirketler için tescil edildiğini gösteren Ticaret Sicil Gazetesi, b) Şirket adına imza yetkisi olanları gösteren imza sirküleri, c) Eğitim kurumunun sorumlu müdürünün eğitici belgesi, Ticari şirketler için tam süreli iş sözleşmesi ve kabul şerhli görevlendirme yazısı, Kamu kurum ve kuruluşları ve üniversiteler için tam süreli görevlendirme yazısı, şirket ortağı olanlar, sorumlu müdür olarak da görev yapacaklar ise bu görevi yapacaklarına dair taahhütname, tam süreli olarak görevlendirilen eğiticilerin iş sözleşmeleri ve eğitici belgeleri, d) Faaliyet gösterilecek yere ait yapı kullanma izni belgesi, e) Faaliyet gösterilecek yere ait kira sözleşmesi veya tapu senedi veya intifa hakkı belgesi, f) Faaliyet gösterilecek yere ait olan ve yetkili makamlarca verilen numarataj veya adres tespit belgesi, g) Faaliyet gösterilecek yere ait olan ve bu Yönetmelikte belirtilen bütün bölümlerin yer aldığı 1/50 ölçekli plan, ğ) Tapu kütüğünde mesken olarak kayıtlı bir gayrimenkulde eğitim kurumunun faaliyet gösterebileceğine dair kat malikleri kurulunun oybirliğiyle aldığı karar örneği, h) İlgili mevzuata göre faaliyet gösterilecek yerde yangına karşı gerekli tedbirlerin alındığına ve bu yerde eğitim kurumu açılmasında sakınca olmadığına dair yetkili merciler tarafından verilen belge, (2) Kamu kurum ve kuruluşları için, yalnızca birinci fıkranın (c) bendinin (2) numaralı alt bendiyle (ç) ve (g) bentlerinde belirtilen belgeler istenir. Ancak eğitim verilecek mekân kamu kurumuna ait değilse (a) ve (b) bentleri hariç diğer bentlerde belirtilen belgeler istenir. Üniversitelerin eğitim kurumu olarak yetkilendirilme taleplerinde başvuru rektörlükçe yapılır. Bu madde uyarınca istenen belgelerin aslı ile birlikte bir örneğinin getirilmesi halinde, Genel Müdürlükçe tasdik edilir. Eğitim kurumunun dersliklerde bulunması gereken şartlar da Yönetmeliğin 16. maddesinde ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Buna göre, dersliklerde 25 ten fazla kursiyer bulunamaz, dersliklerde kursiyer başına en az 10 metreküp hava hacmi bulunur ve derslikler ile diğer bölümlerin tavan yükseklikleri 2,40 metreden az olamaz. 4 metre üzerinde olan yükseklikler hacim hesabında dikkate alınmaz, derslik ve diğer bölümlerde bulunan pencerelerde; doğal havalandırmaya müsaade edecek şekilde binanın dış cephesinde olması, pencere alanının bulunduğu bölümün taban alanının %10 undan az olmaması ve dersliklerde pencerelerin yerden yüksekliğinin 90 santimetreden fazla olmaması şartları aranır. Binanın dış cephesinin tamamen veya kısmen camla kaplı olması durumunda uygun ısıtma ve havalandırma sistemi şartı aranır. Derslik kapılarının genişliği 80 santimetreden az olamaz ve kapı kasasının içten içe ölçülmesiyle belirlenir. Derslik kapıları dışa doğru açılmalı ve çift taraflı derslik bulunan koridorlarda karşılıklı açılmamalıdır. Eğitim kurumunun derslik dışındaki bölümlerine ilişkin olarak ise, sorumlu müdür odası, en az 10 metrekare, belirle odası tek derslik için en az 15 metrekare, birden fazla dersliğin olması durumunda ise en az 25 metrekare, büro hizmetleri, arşiv ve dosya odası, en az 15 metrekare; ayrı ayrı olmaları hâlinde toplamı en az 20 metrekare, her derslik için erkek ve kadın ayrı olmak üzere en az birer tuvalet ve lavabo, dinlenme yeri, kurum içinde bağımsız bir bölüm hâlinde veya ayrı ayrı bölümlerden meydana gelebilir ve tek derslik için en az 20 metrekare, birden fazla dersliğin olması durumunda ise en az 35 metrekare olur. Alan hesabında yönetim ve eğitime ayrılan diğer bölümler ile balkon ve koridorlar dikkate alınmaz. Eğitimlerde günün teknolojisine uygun araç ve gereçler kullanılır. Bölümlerin, alan (metrekare) veya hacim (metreküp) ölçümü sonucu çıkan küsuratlı rakamlar ile kontenjanlar belirlenirken 0,5 ve daha büyük çıkan küsuratlı rakamlar bir üst tam sayıya yükseltilir. Yönetmeliğin 29. maddesine göre, işyeri hekimliği ve iş güvenliği uzmanlığı eğitici belgesi, a) Pedagojik formasyona veya eğiticilerin eğitimi belgesine sahip olan; En az beş yıl (A) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı yaptığını belgeleyen (A) sınıfı iş güvenliği uzmanlarına, en az beş yıllık mesleki tecrübeye sahip iş sağlığı ve güvenliği veya iş güvenliği programında doktora yapmış mühendis, mimar veya teknik elemanlara, en az beş yıl teftiş yapmış iş müfettişleri ile Bakanlıkta beş yıl görev yapmış iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarına, en az yedi yıl uzmanlık tecrübesine sahip, mühendis, mimar veya teknik eleman niteliğini haiz Bakanlıkta görevli çalışma ve sosyal güvenlik eğitim uzmanlarına, Genel Müdürlük ve bağlı birimlerinde en az sekiz yıl görev yapmış mühendis, mimar veya teknik elemanlara, b) Mühendis, mimar, fizikçi, kimyager ve teknik öğretmenler ile hukuk ve tıp fakültelerinden mezun olanlardan üniversitelerde Genel Müdürlükçe ilan edilen eğitim programlarına uygun en az dört yarıyıl ders veren öğretim üyelerine başvurmaları halinde verilir. 120

121 istendiği takdirde, aynı usul ve esaslar dâhilinde, bu bölümde belirtilen şartların yerine getirilmesi kaydıyla şube için ayrıca yetki belgesi düzenlenir (Yön.19).Eğitim kurumları, Genel Müdürlükçe düzenlenen yetki belgesini almadıkça eğitim için katılımcı kaydı yapamaz ve eğitime başlayamazlar (Yön.19). Eğitim kurumlarına ilişkin olarak mevzuat ayrıntılı kriterler getirmektedir. Bununla birlikte son dönemde hızla açılan eğitim kurumlarının denetimi çok önemlidir. Aksi halde iş güvenliği konusunda temel eğitimi nitelikli bir şekilde alması gereken iş güvenliği uzmanı adaylarının uzman olarak çalışmaya başladıklarında kendilerinden beklenilen performansı gösteremeyecekleri açıktır. İş güvenliği uzmanlığı diğer temel mühendislik dersleri yanında üniversitelerin lisans programlarında standart olarak bulunmayan çok sayıda dersin nitelikli bir şekilde alınmasını gerektirmektedir. bbb) Eğitime İlişkin Hususlar Eğitim kurumlarının iş güvenliği uzmanı adayına vereceği eğitime ilişkin kural ve esaslar da Yönetmelik tarafından ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Söz konusu eğitim sürecinin kontrolü ve denetimi Genel Müdürlüğe aittir. Bununla birlikte belirlenen eğitim müfredatı ve müfredat kapsamında eğitim verecek olan eğiticilerin nitelikleri konusunda uygulamada sıkıntılar yaşanmakta olup söz konusu durumun geniş kapsamlı olarak tartışılması ve iş güvenliği uzmanları için temel eğitim niteliğinde olan eğitimin içeriğinin değiştirilmesi gerektiği kanaatindeyiz. Eğitim kurumları eğitime başlayabilmek için; Genel Müdürlükçe belirlenen müfredat esas alınarak hazırlanan ve eğitim verilecek konulara uygun eğiticiler ile en az bir en fazla iki olmak üzere eğiticilerin yedeklerinin de yer aldığı teorik eğitim programını ve eğitime katılacakların listesini eğitimin başlangıç tarihinden en az üç işgünü önce Genel Müdürlüğe elektronik ortamda bildirirler. Genel Müdürlükçe onaylanmamış programlarla eğitime başlanamaz. Onaylanmamış programla eğitime başlanması halinde doğacak hukuki sonuçlardan eğitim kurumları sorumludur. Eğitim kurumları, uygulamalı eğitimin yapılacağı işyerlerinin listesini ve eğitim tarihlerini, teorik eğitimin tamamlanmasından itibaren en geç 15 gün içinde Genel Müdürlüğe İSG-KATİP üzerinden bildirirler. Adayların, teorik eğitimin en az %90 ına ve uygulamalı eğitimin tamamına katılımı zorunludur (Yön.23). İş güvenliği uzmanlarının eğitim programları teorik ve uygulamalı olmak üzere iki bölümden oluşur ve programın içeriği ile programda görevli eğiticilerin nitelikleri Genel Müdürlükçe belirlenir. Eğitim programının süresi, teorik kısmı 180 saatten, uygulama kısmı 40 saatten ve toplamda 220 saatten az olamaz ve bu kısımlar ancak tek bir program dâhilinde uygulanabilir. Teorik eğitimin en fazla yarısı uzaktan eğitim ile verilebilir. Uygulamalı eğitimler, iş güvenliği uzmanları için en az bir iş güvenliği uzmanının görevlendirilmiş olduğu işyerlerinde yapılır (Yön.25). İş güvenliği uzmanı ve diğer sağlık personeli belgesi sahibi olan kişilerin, belgelerini aldıkları tarihten itibaren beş yıllık aralıklarla eğitim kurumları tarafından düzenlenecek yenileme eğitim programlarına katılması zorunludur. Yenileme eğitim programlarının süresi iş güvenliği uzmanları ve diğer sağlık personeli belgesi sahibi olanlar için 30 saatten az olamaz. Bu programlar, yüz yüze eğitim şeklinde uygulanır ve programın içeriği ile programda görevli eğiticilerin nitelikleri Genel Müdürlükçe belirlenir. (C) sınıfı belge sahiplerinin (B) sınıfı, (B) sınıfı belge sahiplerinin ise (A) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı temel eğitim programına katılmış olmaları durumunda, alınan bu eğitimler kişinin mevcut belgesiyle ilgili yenileme eğitiminden sayılır (Yön.27). Bakanlık ve Genel Müdürlük tarafından iş güvenliği eğitiminin içeriği ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır. Bununla birlikte eğitim müfredatı incelendiğinde hem içerik hem ders saatleri açısından ayrıntılı değerlendirmeler yapılıp acil değişiklikler yapılmalıdır. Bunun yanında eğitim kurumlarının ve eğiticilerin söz konusu müfredata uygun eğitim verip vermedikleri hususları da daha yakından denetlenmelidir. bb) İş Güvenliği Uzmanlığı Sınavı Eğitim programlarını tamamlayan adayların sınavları Genel Müdürlükçe yapılır veya yaptırılır. Adaylar, en son katıldıkları eğitimin tarihinden itibaren üç yıl içinde en fazla iki defa ilgili sınavlara katılabilir. Bu sınavlarda başarılı olamayan veya eğitimin tarihinden itibaren üç yıl içinde sınava katılmayan adaylar yeniden eğitim programına katılmak zorundadır. Yönetmelik hükümlerine göre eğitim alma şartı aranmaksızın sınavlara katılım hakkı tanınanlar, bu haklarını en fazla iki defada kullanabilirler. Bu kişilerin sınavlarda iki defa başarısız olması durumunda, ilgili eğitim programını tamamlamak şartıyla sınavlara katılabilirler. Sınavlarda 100 puan üzerinden en az 70 puan alan adaylar başarılı sayılır, sınav sonuçlarına itirazlar sınavı düzenleyen kurum tarafından sonuçlandırılır (Yön.28). IV-İŞVERENLERİN İŞ GÜVENLİĞİ UZMANI ÇALIŞTIRMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ 1) Genel Olarak 6331 sayılı Kanun sonrasında tüm işverenlerin iş güvenliği uzmanı çalıştırma veya iş güvenliği uzmanlığı hizmeti alma zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Her ne kadar Kanunun uygulama takvimi ile ilgili olarak 121

122 işyerleri arasında yükümlülüğün başlama zamanı farklı olsa da 30 Haziran 2014 tarihi itibariyle tüm işverenler söz konusu yükümlülük kapsamında olacaklardır. İşverenin iş güvenliği uzmanlığına ilişkin yükümlülüğü iş sağlığı ve güvenliği kapsamında örgütlenme yükümlülüğü kapsamında değerlendirilir. İşverenin iş sağlığı ve güvenliği hizmetleri ile ilgili yükümlülüklerinin ayrıntıları, İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği 190 ile düzenlenmiştir. Söz konusu Yönetmeliğin 5. maddesine göre, işveren, işyerlerinde alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin belirlenmesi ve uygulanmasının izlenmesi, iş kazası ve meslek hastalıklarının önlenmesi amacıyla; çalışanları arasından nitelikleri haiz bir veya birden fazla iş güvenliği uzmanı görevlendirir. Gerekli nitelikleri haiz olması halinde tehlike sınıfı ve çalışan sayısını dikkate alarak bu hizmetin yerine getirilmesini kendisi üstlenebilir. İşveren, işyerinde gerekli niteliklere sahip personel bulunmaması yükümlülüklerinin tamamını veya bir kısmını, OSGB lerden hizmet alarak yerine getirebilir. İşveren, işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanının tam süreli görevlendirilmesi gereken durumlarda İSGB kurar. Tam süreli işyeri hekimi görevlendirilen işyerlerinde, diğer sağlık personeli görevlendirilmesi zorunlu değildir. 2) İş Güvenliği Uzmanı Çalıştırma veya Hizmet Alma Süreleri İş güvenliği uzmanlarının çalışma süreleri, İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmeliğinde düzenlenmiştir. Buna göre (Yön.5), iş güvenliği uzmanları, görevlerini yerine getirmek için, 10 dan az çalışanı olan ve az tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde çalışan başına yılda en az 60 dakika; diğer işyerlerinden ise az tehlikeli sınıfta yer alanlarda, çalışan başına ayda en az 10 dakika, tehlikeli sınıfta yer alanlarda, çalışan başına ayda en az 15 dakika, çok tehlikeli sınıfta yer alanlarda, çalışan başına ayda en az 20 dakika görevlendirilir. Az tehlikeli sınıfta yer alan 1000 ve daha fazla çalışanı olan işyerlerinde her 1000 çalışan için tam gün çalışacak en az bir iş güvenliği uzmanı görevlendirilir. Tehlikeli sınıfta yer alan 750 ve daha fazla çalışanı olan işyerlerinde her 750 çalışan için tam gün çalışacak en az bir iş güvenliği uzmanı görevlendirilir. Çok tehlikeli sınıfta yer alan 500 ve daha fazla çalışanı olan işyerlerinde her 500 çalışan için tam gün çalışacak en az bir iş güvenliği uzmanı görevlendirilir. Çalışan sayısının ilgili sayıların tam katlarından fazla olması durumunda geriye kalan çalışan sayısı göz önünde bulundurularak kriterlere uygun yeteri kadar iş güvenliği uzmanı ek olarak görevlendirilir. İş güvenliği uzmanları sözleşmede belirtilen süre kadar işyerinde hizmet sunar. Birden fazla işyeri ile kısmi süreli iş sözleşmesi yapıldığı takdirde bu işyerleri arasında yolda geçen süreler haftalık kanuni çalışma süresinden düşülür. 3) İş Güvenliği Uzmanının Görev, Yetki ve Sorumlulukları İş güvenliği uzmanlarının çalışma süreleri, İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmeliğinde düzenlenmiştir. İş güvenliği uzmanlarının görevlerinin düzenlendiği 9. maddeye göre, iş güvenliği uzmanları rehberlik, risk değerlendirmesi yapma, çalışma ortamı gözetimi, eğitim, bilgilendirme ve kayıt, İlgili birimlerle işbirliği görevlerini yerine getirmek zorundadır. İş güvenliği uzmanlarının yetkileri ise Yönetmeliğin 10. maddesinde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Buna göre, işverene yazılı olarak bildirilen iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili alınması gereken tedbirlerden hayati tehlike arz edenlerin, iş güvenliği uzmanı tarafından belirlenecek makul bir süre içinde işveren tarafından yerine getirilmemesi hâlinde, bu hususu işyerinin bağlı bulunduğu çalışma ve iş kurumu il müdürlüğüne bildirmek, işyerinde belirlediği hayati tehlikenin ciddi ve önlenemez olması ve bu hususun acil müdahale gerektirmesi halinde işin durdurulması için işverene başvurmak, görevi gereği işyerinin bütün bölümlerinde iş sağlığı ve güvenliği konusunda inceleme ve araştırma yapmak, gerekli bilgi ve belgelere ulaşmak ve çalışanlarla görüşmek, görevinin gerektirdiği konularda işverenin bilgisi dâhilinde ilgili kurum ve kuruluşlarla işyerinin iç düzenlemelerine uygun olarak işbirliği yapmak, tam süreli iş sözleşmesi ile görevlendirilen iş güvenliği uzmanları, çalıştıkları işyeri ile ilgili mesleki gelişmelerini sağlamaya yönelik eğitim, seminer ve panel gibi organizasyonlara katılma hakkına sahiptir. Bu gibi organizasyonlarda geçen sürelerden bir yıl içerisinde toplam beş iş günü kadarı çalışma süresinden sayılır ve bu süreler sebebiyle iş güvenliği uzmanının ücretinden herhangi bir kesinti yapılamaz. İş güvenliği uzmanlarının yükümlülükleri ve sorumluluğu hususu Yönetmeliğin 11. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, iş güvenliği uzmanları, belirtilen görevlerini yaparken, işin normal akışını mümkün olduğu kadar aksatmamak ve verimli bir çalışma ortamının sağlanmasına katkıda bulunmak, işverenin ve işyerinin meslek sırları, ekonomik ve ticari durumları ile ilgili bilgileri gizli tutmakla yükümlüdürler. İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin yürütülmesindeki ihmallerinden dolayı, hizmet sundukları işverene karşı sorumludur. Çalışanın ölümü veya maluliyetiyle sonuçlanacak şekilde vücut bütünlüğünün bozulmasına neden olan iş kazası 190 RG., ,

123 veya meslek hastalığının meydana gelmesinde ihmali tespit edilen iş güvenliği uzmanının yetki belgesinin geçerliliği altı ay süreyle askıya alınır. V-SONUÇ İş sağlığı ve güvenliği konusu dünyada ülkeler tarafından üzerinde durulması gereken ve çağın gereklerine uygun olarak da düzenleme yapılması gereken bir konudur. Çünkü iş sağlığı ve güvenliği doğrudan çalışanların yaşam hakkı ile ilgili olduğu kadar işverenleri, devleti ve işçi-işveren örgütlerini de hukuki ve mali yönden etkileyen bir konudur sayılı Kanun ile önemli adımlar atılan iş sağlığı ve güvenliği konusunda 6331 sayılı Kanunla konu daha ileriye götürülmüştür. Kanunun kapsamının çok geniş tutulması ve Kanunda çalışan kavramının kullanılması önemli bir gelişmedir. İş sağlığı ve güvenliğinin en önemli boyutlarından biri işverenin yükümlülükleridir. İşverenin yükümlülükleri arasında yer iş güvenliği uzmanlığı hizmeti alma zorunluluğu ise temel yükümlülük olarak kabul edilebilir. İşverenlerin yükümlülüğünü mevzuata uygun olarak yerine getirdiği durumlarda beklenilen sonuçların alınabilmesi iş güvenliği uzmanlığı müessesesinin ve iş güvenliği uzmanlarının niteliği ile ilgilidir. Buna göre mevzuat kapsamında ayrıntıları düzenlenen iş güvenliği uzmanlığı eğitimi, sınav ve çalışma şartlarının her geçen gün daha iyiye götürülmesi ve söz konusu düzenlemelerin denetiminin tam ve zamanında yapılması beklenen faydanın gerçekleşmesine yardımcı olacaktır. YARARLANILAN KAYNAKLAR Akın, Levent, Sendikaların İş Sağlığı ve Güvenliğinin Sağlanmasına Katkısı, Çalışma ve Toplum, 2012/3. Alpagut, Gülsevil, İş Sağlığı ve Güvenliği Yasa Tasarısında İşverenin Yükümlülükleri ve Risk Değerlendirmesi, İşveren Dergisi, Mayıs-Haziran Aydın, Ufuk, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu Tasarısı Üzerine, Sicil Dergisi, Haziran Bayazıt, Sancar, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun Tasarısının Çalışma Hayatına Olası Etkileri, İşveren Dergisi, Mayıs-Haziran Bayram, Fuat, Yeni İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatımıza Hakim Olan İlkeler, İHSGHD, Cam, Erdem, İş Güvenliği Uzmanlığı Eğitimlerindeki Hukuki Dönüşüm ( ), Çalışma ve Toplum, 2012/3. Ceylan, Saadet, İSG Yasa Tasarısı Orijinal Bir Çalışma Mı, İşveren Dergisi, Mayıs-Haziran Demircioğlu, A.Murat, Karşılaştırmalı Hukukta ve Türkiye'de İşçi Sağlığı ve İşyeri Hekimliği, Prof.Dr. Kemal Oğuzman'a Armağan, Ankara Demircioğlu, A.Murat, Ulusal ve Uluslararası Hukukta İş Güvenliği Uzmanlığı, İstanbul 2006 (İş Güvenliği Uzmanlığı). Ekmekçi, Ömer, 4857 Sayılı İş Kanunu'na Göre İş Sağlığı ve Güvenliği Konusunda İşyeri Örgütlenmesi, İstanbul Ergin, Berin, İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından Türkiye Geneli, A. Can Tuncay'a Armağan, İstanbul Kabakçı, Mahmut,Avrupa Birliği İş Hukukunda İşverenin İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Temel Yükümlülükleri, İstanbul Piyal, Bülent, Avrupa Birliğinde İş Sağlığı ve Güvenliği, Türk-İş Dergisi, Eylül-Ekim 2005, S.369. Seratlı, Gaye Burcu, 4857 Sayılı Kanuna Göre İş Sağlığı ve Güvenliği, Legal İHSGHD, 2005/7. Sipahi, İsmet, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun Tasarısının Uygulanma Kabiliyeti Var Mı, İşveren Dergisi, Mayıs- Haziran Süzek, Sarper, İş Güvenliği Hukuku, Ankara Süzek, Sarper, İş Hukuku, İstanbul 2012 (İş Hukuku). Süzek, Sarper, İşçi Sağlığı ve Güvenliği Konusunda Somut Çözüm Önerileri, Armağana, Ankara Prof.Dr. Turhan Esener'e Tuncay, A. Can, Avrupa Birliğine Üyelik Sürecinde İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatının Uyumu ve Yeni Yönetmelikler, İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatındaki Değişiklikler ve İşveren Yükümlülükleri Semineri, Ankara Yıldız, Ulaş, İş Sağlığı ve Güvenliği Sistemleri, İşveren Dergisi, Ağustos Yılmaz, Fatih, Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye'de İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları: Türkiye'de Kurulların Etkinliği Konusunda Bir Araştırma, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, C.7, S.1,

124 SESSION II: 14:00 15:00 Modern Management - Human and Information 2) What is The Envisioned Future of Azerbaijan Companies? The Case of CCI (Chamber of Commerce and Industry) Sümeyra Alpaslan DANİSMAN, PhD, Mevlana University, Management Department, Konya /TÜRKİYE Ayşe KOCABACAK, PhD, Mevlana University, Management Department, Konya /TÜRKİYE Abstract: What is The Envisioned Future of Azerbaijan Companies? The Case of Chamber of Commerce and Industry Central Asia Countries which are in transition movement are converting from a centrally planned economy to free markets. The mentioned transition from communism to capitalism causes the economies to remove trade barriers, to support private business and entrepreneurs. Azerbaijan has become one of the rapidly developing economies after gaining independence in The transformation of Azerbaijan has attracted the interest of investors and caused high economic growth in the last decade. The current condition in Azerbaijan draws the attention of the researcher to investigate the vision of companies in Azerbaijan. The question of the research is exploring the main dynamics of envisioned future of these companies. This study is structured as a qualitative research. The sample consists of 141 members of Azerbaijan Republic Chamber of Commerce and Industry as a case of Azerbaijan. The vision statements of the companies are reached from their official websites and investigated with content analyzing method. As a result of the research, only 27 of 141 companies provide clearly-identified vision statements and these statements indicate modern managerial issues such as development / improvement, international /global, values, responsibility, quality, strategy, team-orientation, innovationcreativeness and competition. Key words: Transition economy, Azerbaijan, envisioned future, vision Introduction Azerbaijan which is referred to as land of fire has s geopolitical location at the crossroad between Europe and Asia. The Azerbaijan has a small open but fast growing economy (Hölscher, 2012). Azerbaijan is the most stable country in regards to economic and politic conditions in Caucasus. The existence of rich natural resources, educated human resources and being on a crucial area increase the possibility of brilliant future of Azerbaijan Republic (Zengin, 2010). One of the strategic advantages of Azerbaijan is being located on a vital transport and energy corridor in a globalized network of capital, goods and services in between Europe and Asia (Baranick and Salayeva, 2005). The mentioned situation of Azerbaijan economy results in attracting more investments (Zengin, 2010). Companies in Azerbaijan similar to other developing economies organizations, have a significant role in supporting establishment of new economy in the transition period. Moving aboard, being global and building desirable future can be accomplished by strategic visions. In order to discuss future of Azerbaijan economy, it is aimed in this paper to investigate vision statements of Azerbaijan companies and underline most frequently expressed issues. Main characteristics of transition economy, transformation of Azerbaijan and the role of organizational vision on strategic objectives have been discussed in theoretical part Firstly. In the second part, main question of the research and methodological settings are structured in order to investigate Azerbaijan companies visions. After determining most frequented issues in vision statements, each of them has been investigated in details. Theoretical Background 1. Azerbaijan Economy in Transition Period Economic transition equals to privatization, liberalization and stabilization (Hölscher, 2009). The concept of transition economy is defined as the transition process from the central planned economy to a market economy (Guney et al.2011). The phrase of transition economies is used to define countries which own socialist economic system but try to build market economy. Poverty, underdeveloped infrastructure, a strong and strict authority and 124

125 large and coarse public sector and bureaucracy can be the mutual problems of transition economies (Altay, 2003). While transition process of all economies face the difficult task of building new market institution; the speed, success and period of reforms generally vary greatly across countries (Beck and Laeven, 2005). Acanturk and Arslaner (2013) underline the need of central Asian economies to integrate with global economy. In order to achieve national development and improvement in economics, these countries should continue the reforms on foreign capital and privatization. Azerbaijan became an independent state in October After independency, The Azerbaijan authorities began its stabilization program in 1995 which was smoother in some other transition economies. In addition, the privatization process followed stabilization program in 1996 (Singh and Laurila, 1999). The government of Azerbaijan accomplished the privatization of more than small, medium-sized businesses by the end of In addition, the privatization of large companies has occurred more slowly than others (Baranick and Salayeva, 2005). However, the transition of Azerbaijan economy is not limited to the general definition of transition process. In Azerbaijan, transition started firstly with radical changes in social life then followed with transition from totalitarian regime to democracy, public initiatives to private entrepreneurship, from communal approach to individuality, from planned economy to the efforts to integrate into the globalizing world economy (Guney et al.2011). Azerbaijan registered strong macroeconomic performance in between To achieve the economic objective for continuing development strategy, Azerbaijan needs to address the following transition challenges such as improving business environment, integrating into the global economy, deepening financial intermediation and advancing public infrastructure reform (The European Bank, 2010). 2. Vision Statements as Indicators of Envisioned Future of Azerbaijan Economy According to the study of Chun and Davies (2001), companies are generally positioning themselves on the internet by including mission and vision statements within their websites. Vision statement has been a very popular topic in some business issues such as leadership, strategy and organizational change (Levin, 2000). A vision statement is defined by Berson and his colleagues (2001) as an inspirational message to followers which includes optimistic expressions about the future, confidence in achieving positive future challenges and opportunities, while underlining the intrinsic needs and connecting this to the core values of organizations. Kantabutra and Avery (2010) found out that effective visions include main characteristics such conciseness, clarity, abstractness, stability, future orientation, challenge and desirability or ability to inspire. Core ideology and envisioned future of company are the two major components of a well-conceived vision. Core ideology means what we stand for and why we exist and envisioned future defines what we aspire to become, to achieve and to create (Collins and Porras). It was claimed by Nanus (1992) that a right vision is not only an image of a desirable future but also the actor of starting to future by mobilizing people into action towards achieving it. Vision statements are used in a various way and mean different things to different people. But effective visions can describe the future of company more attractively than the present (Levin, 2000). One of the main functions of vision is to help people make smart choices. While goals are accomplished, the answer of the question what is next becomes clearer. On the other hand, vision is important for leaders because leadership means going somewhere inherently. It can be possible for leaders to focus on the needs of people, when the vision is clarified and shared (Blanchard and Stoner, 2004). As a vision study done in Turkey, Sabuncuoğlu & Gök (2008) researched about Turkey s top 500 companies mission and/or vision statements which include common expressions summarized as to meet customer expectations with producing high quality product/services by effective production methods and to be a leader organization in its own sector. In addition, Kasowski and Filion (2010) found out that only 154 of 500 firms (Fortune 500, 2005) have clearly-identified vision statements and only 37% of these vision statements include essential elements of a vision such as being specific, realizable, involving change, looking towards future and identifying a market place. The study of Ay and Koca (2012) on ISO 500 companies of Turkey draws the attentions on most frequently highlighted issues in the vision statements such as leadership, innovation, globalization, growth and development, leading (proactive movement), quality, social responsibility and economic efficiency. In the context of mentioned researches, we focus on frequently highlighted issues of the clearly identified vision statements of Azerbaijan companies. Research: What is The Envisioned Future of Azerbaijan Companies? Method and Setting The question of the research is based on an exploration of the main dynamics of envisioned future of Azerbaijan companies. The term envisioned future refers to the official vision statements of the companies. Hence, the 125

126 sample of the research is selected from member list of Azerbaijan Republic Chamber of Commerce and Industry (Azerbaijan Republic CCI or the Chamber) which is an independent, nongovernmental, nonprofit public organization. The Azerbaijan Republic Chamber is an organization which performs its activities with the enterprises, corporations, businessmen and their associations (ARCCI, 2013). This study is structured with qualitative methodology to investigate vision statements of businesses. The visions of the companies are reached from their official websites. The data collection method is document investigation (Bailey, 1982) and obtained data is analyzed with content analyzing method (Holsti, 1969; Luborsky, 1994). After applying content analyzing method, two researchers checked and compared results of qualitative and quantitative data. Findings Number of the members Azerbaijan Chamber is 141. While investigating their official websites, it is detected that 27 of 141 companies have clearly-identified vision statements on their websites. 36 members do not have any vision statements in the corporative information section of the websites. 68 member s websites cannot be reached. 10 members have vision statements but because of being global companies, the vision statements are not related with Azerbaijan future. Figure 1: Percentage of Including Vision Statement 7% 19% Has vision statement No vision statement 48% 26% Can not be reached 1. Global vision statements not related with Azerbaijan In this research, content analysis method is used to examine vision statements of Azerbaijan Chamber s members and most frequented words and phrases have been determined. According to findings, development, internationalism, values, responsibility, quality, strategy and teaming are the most frequented words in vision statements. They are followed by the words of creativeness, competition and profit. Table 1: The concepts most frequently highlighted in the vision statements Concepts in Vision Statements Frequency Development/ improvement 59 International/Global 33 Values 28 Responsibility 24 Quality 24 Strategy 21 Team-orientation 18 Innovation-Creativeness 15 Competition 13 After determining most frequented words in vision statements, each of them is investigated in details. The first and most frequented word is development/improvement which high light three main issues. As a first issue, development of human resource management includes advanced system of human resource management, theoretical and practical development of human resources, new forms and methods of training, rotation of the material and moral motivation system, 126

127 developing the personnel permanent improvement, empowerment of employees regularly and increasing of human resource potential. Developing and diversifying Azerbaijan economy, long-term sustainability, sustainable development and development policy for Azerbaijan future, fostering the economic development, contributes to the socio-economic development, taking important and leading role in development of Azerbaijan, helping development of Azerbaijan on the world stage and supporting entrepreneurship and regional development are expressed in the context of economic vision. Developing skills and expertise of business management, improving available services terms, continuous research and development activities and creating innovative and valuable solutions are underlined related with business vision. For instance, one of the sample organizations focuses the role and importance of human resource development in its own vision statement. We aim to achieve the highest banking standards, in particular with respect to efficiency, transparency, customer satisfaction, responsibility, prudence and human resource development. Table 2: Development/Improvement Human Resource Management Vision Advanced system of human resource management Theoretical and practical development of human resources New forms and methods of training, rotation, of the material and moral motivation system Develop the personnel permanent improvement Empowerment of employees regularly Increasing the HR potential Economic Vision Develop and diversify AZ economy Long-term sustainability Sustainable development Development policy for Azerbaijan Future Fostering the economic development of Azerbaijan Contributes to the socio-economic development Taking important and leading role in development in Azerbaijan Helps Azerbaijan develop on the world stage Support to entrepreneurship and regional development Business Vision Develop and apply focus-appropriate skills and expertise to a wide array of business management Improvement of available services terms Continuous research and development activities Creating innovative and valuable solutions The second most frequently used word is internationalism in vision statements. Emphasized issues of internationalism are related with macro economy, management, marketing and production. Expanding the notion of made in AZ, maintaining the positive image of the companies internationally, being a global player and respecting international standards are stated as internationally marketing issues. Developing Azerbaijan on the world stage is the vision of economic goals of the companies. Conducting business everywhere in the world and strengthening business internationally are expressed in order to underline importance of globally organizational structuring. Producing with international standard proves the high-quality production vision of the Azerbaijan companies. As an example, one of the clearly identified vision statements includes the internationally oriented aim of Azerbaijan companies. Our vision is to become a vertically integrated international energy company resting upon advanced experience on operation efficiency, social and environmental responsibility. 127

128 Table 3: International/Global International/Global Vision Expand the notion of Made in AZ beyond boundaries Strives to maintain the positive image in the international arena Helps Azerbaijan develop on the world stage Conduct our business everywhere in the world with the highest standards Strengthen business ties with the local and international structures Respecting the international production standards To be a global player Organizational culture as a popular discussion area of management is one of the most important parameter to influence people in organization and their relations with exterior and interior. It is not only the set of shared values, norms, symbols, systems and beliefs but it is also the way of how to behave, plan, act and complete. Hence, while Azerbaijan companies mention the envisioned future of the organizations in vision statements, they also describe the cultural values of companies in future. Responsibility, transparency and professionalism are the most frequented ones in vision statements. After that determination, reliability, effectiveness, following the path of excellence, ethics and morality, loyalty, efficiency, flexibility, cooperation and universal human values are the part of envisioned future of Azerbaijan companies. For example, it is possible to see two of organizational values in the vision statements below. We aim the presence of a team, making efficient decisions, with high moral values and professionalism, working in an environment of mutual support and team spirit through the introduction of new forms and methods of training, rotation, of the material and moral motivation system to achieve high level of service Table 4: Values as a Dynamic of Organizational Culture Values in Visions Responsibility Transparency Professionalism Determination Reliability Effectiveness Follow the path of excellence Ethical and moral values Loyalty to work Efficient and flexible organization Cooperation with stakeholders Universal human values Responsibility is one of the other expressed issues in vision statements. Azerbaijan companies plan their future in context to social and environmental responsibility. With social responsibility, they underline the importance of corporative, strategic, socially-oriented and problem solving responsibility for their society in future. Other responsibility is based on environmental perpective. Producing, serving, managing, distributing and performing business practices with environmental care and taking attention on ecological issues are as important as business objectives for Azerbaijan companies. Hence, they construct their future on the responsibility for society and environment. For instance, one of the sample organizations expresses their special attention on building corporate social responsibility policy. We pay special attention to corporate social responsibility in terms of development of products, services and their delivery to end users. We possess necessary financial resources for solution of social problems. 128

129 Table 5: Responsibility Social Responsibility Vision Corporate social responsibility Social Responsibility Strategy Socially-oriented company Improving the well-being of local communities Invest in and create opportunities for our people Solving social problems Continuously increase added value to the Society Environmental Responsibility Vision Environmental protection Care for the environment Attention on ecological balance during business practices Environmental responsibility Quality as a most frequented word in vision statements is aimed by Azerbaijan companies, to apply at important areas such as business practice and production. Increasing the quality by benchmarking is underlined in vision statements as an objective. On the other hand high quality execution, business quality and being the brand of quality are expressed phrases in visions as business targets of Azerbaijan companies. In addition, quality in production and services are the other underlined statements. Maximizing, improving and establishing, developing and presenting quality in products and services aimed by Azerbaijan companies to accomplish high quality standards. One of the companies visions includes aiming and performing best quality in production and service. Our vision: The company, which provides best quality of service in Information and Communication Technology sector in Azerbaijan and its region; Professional support in development, execution and implementation of IT projects; Taking important and leading role in development of I&CT sector in Azerbaijan Republic. Table 6: Quality Business Quality Vision Benchmarks in quality High quality execution of business objectives Business quality of the modern international standards Make Made in AZ the symbol of quality Best quality of service and production Production/Service Quality Vision Maximize the value and quality of our products/services Improve the quality of products/services Establish unique products Develop and present new products/services Presenting best products/services Qualitative service and output of products Improvement of available services terms Development new products and services Being a team oriented company is envisioned by Azerbaijan companies. The importance of teamwork is underlined by aiming to have motivated, developed, improved and professional teams. On the other hand, wellstructured connection between and cooperation with team members and the actors of inside and outside is the other 129

130 expressed objective of Azerbaijan companies. For instance, one of the vision statements indicates creating strong connection between the world and organizational team members. We will create relevant connection between the world and our team members that means, we will obtain maximum possible information by not damaging commercial interests of the bank and not violating the principle of confidentiality. Table 7: Team-orientation Teaming Vision Having a motivated and developed team Improvement team spirit Professional team Motivation and development of teams Increased connection between the world and our teams Cooperation with team members and business partners Innovation and creativeness are the key words frequented in vision statements as a source of new applications. Producing creative and innovative solutions, supporting innovative thoughts, innovative objectives, creating advanced systems and aiming creative purposes are stated objectives in vision statements of Azerbaijan companies. They plan to have a capability of conceiving original thoughts and implementation of new things. In the vision statement below, it is emphasized to creating innovative solutions and services. Our vision is creating innovative IT solutions and provides IT enabled services to delight customers worldwide and build relationships based on Trust, Values and Professionalism. Table 8: Innovation and Creativeness Vision Based on Innovation and Creativeness Creating innovative IT solutions Supporting innovative thoughts Technological innovation objectives Creation of advanced systems Aiming creative purposes Competition word is expressed in vision statements with some features such as being fair and strong. It is possible to say Azerbaijan companies aim to increase quality by competition. Hence, they underline improvement of human resources by competition all levels, high qualitative competitive production systems, competitiveness and sustainability in companies growing processes. In a vision statement, the importance of personnel competition is highlighted in order to provide permanent improvement on all levels. Our activity is directed to the permanent improvement of personnel competition on all levels, extension of clients list and achievement of high professionalism in all related spheres. Projects implemented by our company can be considered as exemplariness for the companies working in construction and engineering sphere. Table 9: Competition Competition Vision Improvement of personnel competition all levels High-qualitative competitive production 130

131 Competitive and sustainable growth Strong and fair competition Conclusion and Discussion As a country in transition, economy which converts from central planned economic system to free market, Azerbaijan experiences radical changes in this process. In order to achieve economic objectives, the role of private entrepreneurs is increasing. Azerbaijan companies need to have strategic goals in order to support development process. By accomplishing strategic goals, it can be possible for companies to reach their own envisioned future which is defined what they aspire to become, to achieve and to create (Collins and Porras,?). Vision as an optimistic expression about future (Berson et al., 2001), is one of the strategic stars interdependent elements- of a strong corporation brand and it is as important as culture and image (Hatch and Schultz, 2001). The main question of this study is based on vision statements of Azerbaijan companies. According to findings, Azerbaijan companies structure their future on developmental, international, team-oriented, responsible, innovative and competitive strategies; value and quality based objectives. They aim to develop and have improvement on human resource management, national economy and business vision. Hereby, in addition to economy and business visions, they underline the impact of human resource on organizational objectives. Converting Azerbaijan companies to global players can be possible with international strategies. Hence, being international/global is emphasized in vision statements as a part of Azerbaijan s future. Building a corporate culture as a one of the strategic stars supports the corporate vision. Azerbaijan companies desire to possess the values such as responsibility, transparency, professionalism, determination, reliability, effectiveness, excellence, ethic, morality, loyalty, efficiency, flexibility, universal values to have more strong culture which supports vision of organizations. Social and environmental responsibility of Azerbaijan companies indicates their sensitivity to social needs, problems and ecological issues. Some of them specifically underline the importance of environmental protection and express it in vision statements. Highly qualified production and services can be accepted as a first step of reaching international standards and being a global brand. Therefore, maximizing and improving quality is one of the most important aspects which are expressed several times in vision of Azerbaijan companies. Converting human resources to motivated and professional teams, supports increasing highly qualified production and services. The importance of innovation and creativeness is underlined in vision statements as benefiting the life of customers and finding more efficient solutions. Having an innovative and creative corporate mind encourages companies to reach objectives easily. The crucial function of strong and fair competitiveness is underlined in vision statements to develop national economy and improve social conditions. For that reason, Azerbaijan companies aims to create competitiveness in order to support growing process. In conclusion, the main contributions of this study are examining the existence of clearly-identified vision of Azerbaijan companies and focused subjects in these statements. In addition, we attract the attention of practitioners and researchers to the role of vision statements to achieve strategic goals for envisioned future. For future studies, it is suggested to evaluate effectiveness and efficiency of vision statement as a strategic element for Azerbaijan companies. More over, vision statements can be investigated and compared according to Azerbaijan companies size, industry and performance. References ACARTURK, E. ve H. Arslaner (2013), Geçiş Ülkelerinde Devletin Ekonomik Rolü Yabancı Sermaye ve Özelleştirme, ALTAY, A. (2003), Geçiş Ekonomilerinde Devletin Ekonomik Rolleri, Görevleri ve Kobilerin Durumu, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, Maliye Araştırma Merkezi Yayın No:86, Kırk birinci Seri-Yıl 2002, İstanbul. ARCCI (2013), AY, Ü. ve A. İ. Koca (2012), ISO 500 Listesindeki İşletmelerin Misyon, Vizyon ve Değerlerinin İçerik Analizi, Organizasyon Ve Yönetim Bilimleri Dergisi, Cilt 4, Sayı 2, 2012 ISSN: (Online), , BAILEY, K. D. (1982). Methods Of Social Research (2nd ed.). New York: Free Press. BARANICK, M. J. and R. Salayeva (2005), State-Building in a Transition Period: The Case of Azerbaijan, The Cornwallis Group X: Analysis for New and Emerging Societal Conflicts, 131

132 BECK, T. and L. Laeven (2005), Institution Building and Growth in Transition Economies, Policy Research Working Papers, July, ISSN: BERSON, Y., B. Shamir, B. J. Avolio and M. Popper (2001), The Relationship Between Vision Strenght, Leadership Style and Context, The Leadership Quarterly, 12, BLANCHARD, K. and J. Stoner (2004), The Vision Thing: Without It You will never be a World-Class Organization, Leader to Leader, Winter. CHUN, R. and G. Davies (2001), The Role of Mission and Vision Statements In Positioning Strategy, The Journal of Brand Management, vol 8(4), May, , Palgrave Macmillan. COLLINS, J. C. and J. I. Porras (1996), Building Your Company s Vision, Harvard Business Review, September-October. EUROPEAN BANK (2010), Strategy for Azerbaijan, Document of The European Bank for Reconstruction and Development, GUNEY, A., I. Sabiroglu and C. Bulut (2011), What Kind of Capitalism for Azerbaijan? A Comparative Analysis From Economic View, 2011 New Orleans International Academic Conference, New Orleans, Lausiana USA. HATCH, M.J and M. Schultz (2001), Are the Strategic Stars Aligned for Your Corparate Brand, Harward Business Review, 79/2 (February): HOLSTI, O. R. (1969), Content Analysis For The Social Sciences And Humanities, Menlo Park, Addison- Wesley, CA. HÖLSCHER, J. (2009), 20 Years of Economic Transition: Successes and Failures, The Institute of Economic Research, Kyoto University (KIER), HÖLSCHER, J. (2012), Azarbaijan in Transition, Iai Working Papers, July, ISSN KANTRABUTRA, S. & G. C. Avery (2010), The Power Of Vision: Statements That Resonate, Journal of Business Strategy, 31(1), KASOWSKI, B. and L. J. Filion (2010), A Study of the 2005 Fortune 500 Vision Statements, Working paper no: , April, ISSN : X. LEVIN, I. M. (2000), Vision Revisited, Telling the Story of the Future, the Journal of Applies Behavioral Science, 36(1), March, NANUS, B. (1992), Visionary Leadership: Creating a Compelling Sense of Direction for Your Organization, San Fransisco, Jossey-Bass Publisher. SABUNCUOĞLU, A. ve O. Gök (2008), Büyük İşletmelerin Web Sitelerinde Yer Alan Misyon ve Vizyon İfadelerinin Pazar Odaklılık Açısından İncelenmesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, C.X,S I., SINGH, R. and J. Laurila (1999), Azerbaijan: Recent Economic Developments and Policy Issues in Sustainability of Growth, BOFIT Discussion Papers, No 5, Bank of Finland, Institute for Economies in Transition. ZENGIN, Eyüp (2010), Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Azerbaycan, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, Yayın no: , İstanbul. 132

133 3) Karşılıklı Yatırım İmkânlarının Arttırılması Amacıyla Türkiye-Azerbaycan Üniversiteleri Arasında Bilgi Bankası Kurulmasının Gereği ve Önemi Uğur Arif BÖLEK, Öğr. Gör. Qafqaz Üniversitesi Rektör Yardımcısı, Bakü AZERBAYCAN Berrin BÖLEK, Öğr. Gör. Qafqaz Üniversitesi İİBF, Kamu Yönetimi Bölümü, Bakü AZERBAYCAN Karşılıklı Yatırım İmkânlarının Arttırılması Amacıyla Türkiye-Azerbaycan Üniversiteleri Arasında Bilgi Bankası Kurulmasının Gereği ve Önemi ÖZET Sovyetler Birliği dağıldı. Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan bağımsızlık ve özgürlüklerine kavuştular. Türkiyeli eğitimciler ve işadamları, bağımsızlık ilanlarının hemen ardından, çok sıkıntılı şartlar yaşayan bu ülkelere eğitim, ticaret ve sanayi yatırımları yapabilmek için yolculuklara başladılar. Bugüne kadar geçen yaklaşık 20 yıllık süre içinde, yüzlerce okul, -Özbekistan hariç- her birinde birer üniversite kuruldu, binlerce işyeri ve fabrika açıldı; karşılıklı ticareti hacmi milyarlarca dolar seviyelerine ulaştı. Ancak açık olan bir şey var: O da, ticari ve sınai yatırımların çok defa reel yaklaşımlardan çok duygusal ilişkilere dayanarak yola çıkılması, yeterli bilgi düzeyi ne sahip olunmadığı, gerekli fizibilite çalışmalarına yeterince önem verilemediği, bölgenin durumunun gereğince bilinememesi vb. nedenlerle akim kalması; beklenen neticeyi verememesidir. Eğer, esnaf ve sanatkarlar, ticaret erbabı, sanayici ve işadamlarını bölgede yatırıma teşvik edecek bilgi birikime sahip, yatırım süresince desteğini sürdürebilecek, problemlerin çözümünde yardımcı olabilecek, bu ülkelerdeki gereksinimleri, bölgenin koşullarını, siyasi, iktisadi ve hukuki altyapısının öğrenilebileceği bir bilgi bankası ve uzmanların varlığı, bundan sonraki dönemde duygusaldan-bilişsel yatırım sürecine geçişi hızlandıracaktır. Elbette ki, kurulacak bilgi bankaları için en iyi merkezler, üniversitelerin bünyelerinde olacaktır. Bu hem bilgilerin ulaşılabilirliği, hem doğruluğu ve geçerliği, hem de güvenliği açısından en yararlı olanıdır. Coğrafi, tarihi, medeni yakınlığı, dil, din ve soy birliği, Türkiye insanı açısından post-sovyet açılımın ilk kapısı olması gibi nedenlerle, Türkiye ve Azerbaycan üniversiteleri arasında, böyle bir bilgi banksının kurulması önemlidir. GİRİŞ Geçen yüzyılın son döneminde, dünya ölçeğinde en büyük siyasal olaylardan biri hiç kuşkusuz Sovyetler Birliği'nin dağılmasıdır. Bağımsızlığını kazanan ülkelerin önemli bir kısmını Orta Asya Türk Cumhuriyetleri oluşturur. Her yeni siyasal sistemde olduğu gibi, yeni kurulan devletler de kendilerine uygun ekonomik yapılar oluşturma gayreti içine girmişlerdir. Merkeziyetçi otoriter, totaliter, sistem içinde entegre olmuş "dev/devasa" bir siyasal ve ekonomik yönetim modelinden ayrılmanın getirdiği her türlü sıkıntı, yeni kurulan devletlerin çözmeleri gereken sorunları oluşturdu. Bu ülkelerin önünde, rol model olarak bütünüyle örnek alabilecekleri bir ülke olmasa da, siyasal yönden demokratikleşme ve ekonomik yönden "piyasa ekonomisi" modeli küreselleşme sürecinin doğal bir sonucu olarak karşılarında bulunmaktaydı. Bu bağlamda "geçiş süreci", siyasaldan çok ekonomik anlamda kullanıldı. Wallerstein'in bütüncül yaklaşımı içinde: "merkez ülkeleri, periferiye, yarı periferi ülkeler üzerinden yaklaşmayı tercih ederler". Geçiş sürecinde Orta Asya ülkelerindeki en büyük ve kapsamlı yatırımlar genellikle merkez ülkelerinin, uluslararası kartelleri aracılığıyla doğrudan yabancı sermaye yatırımları şeklinde en önemli alanlara yönelmiştir. Bu ülkelerle Türkiye arasındaki ortak dil, din, etnik yapı, tarih ve kültürel yakınlık özellikle bağımsızlığın ilk döneminde Türkiye'de ki bazı düşünce adamlarının çevrelerine önemli ölçüde etkileriyle birlikte Türkiyeli iş adamlarının bölgeye yatırım amaçlı geziler düzenlemelerine yol açmıştır. Çok defa iyi bir alt yapı ve fizibilite çalışması olmaksızın "insiyaki", yapılan bu geziler özellikle ilk dönemlerde bölgesel sorunlar, bürokratik engeller, hukuki alt yapının tamamlanmamış olması, tecrübe eksikliği, karşılıklı iletişimde yaşanılan sorunlar, kaliteli eleman azlığı vb. gibi nedenlerle karşılıklı tanışmanın ötesinde ekonomik yönden beklenilen düzeyde verimli olmamıştır. Çalışmanın sorunsalı, pazar ekonomisine geçiş sürecinde, Türkiyeli işadamlarının Orta Asya ülkelerindeki yatırımları, yatırım imkanları, bu imkanların değerlendirildiği alanlar özellikle başta Azerbaycan olarak ele alınmış, Eğitim alanındaki yatırımların ve eğitim yatırımlarının önemli bir boyutu olarak "üniversitecilik", Kazakistan, Türkmenistan, Gürcistan, Kırgızistan, Dağıstan ve Azerbaycan'daki üniversitelerin, bu sürecin çözümüne katkılarının neler olabileceği araştırılmıştır. Amaç elde edilen bulguların Türkiye üniversiteleri ile birlikte değerlendirilmesi ile, paydaşlığın arttırılması ve bu süreçteki ortak çalışma alanlarının, bilimsel bir çalışma şeklinde gözden geçirilmesi amacıyla ortak bir bilgi bankası oluşturulması gereğini ortaya koymaktır. 133

134 Araştırmanın başlangıç noktası, her ne kadar bağımsızlığın kazanılması olarak kabul edilse de özellikle yeni asrın uygulamaları ve sorunları üzerinde daha ayrıntılı durulmuştur. Bu anlamda, Azerbaycan için 2003 yılında Devlet Başkanı seçilen İlham Aliyev dönemi, doğal bir kesit oluşturmaktadır. Azerbaycan'daki Devlet Üniversitelerinden, araştırma kapsamında görüşülen, başta Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi olmak üzere, Azerbaycan Devlet Başkanlığı Yöneticilik Akademisi, Bakü Devlet Üniversitesi, Devlet Turizm Üniversitesi, Nahcivan Devlet Üniversitesi'ndeki yöneticiler ve iktisatçılar, ortak bir bilgi bankasının gereği konusunda istekli olduklarını ifade etmişlerdir. Araştırma sürecinde, Azerbaycan'da yatırım yapan çok sayıda Türkiyeli işadamı ve bu işadamlarının Azerbaycan'da kurdukları TUSİAB ve ATİB gibi Derneklerin yöneticileri de, ekonomik yatırımların "duygusal boyuttan-bilimsel boyuta" geçişinin hız ve kuvvet kazanması, başarı oranının yükselmesi, verimliliğin artması için bilgi bankası gereği konusunun önemini vurgulamışlardır. TÜRKİYE VE AZERBAYCANIN DİĞER TÜRKİ CUMHURİYETLERLE KARŞILAŞTIRILMASI Birleşmiş Milletlere üye ülkelerden altısı Türk Cumhuriyetleri şeklinde isimlendirilir. Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan, Kırgızistan, Özbekistan. Her ne kadar, Türkiye Cumhuriyeti haricinde, diğer devletler tarafından tanınmasa da (Pakistan önce tanısa da, dış baskılar dolayısıyla tanımadan vazgeçti ve bu konuda bir ilk yaşandı...) Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ile birlikte yedi Türk devleti bulunmaktadır. Bu ülkelerde yaşayan insanların ekseriyeti, etnik kökenlerini Türk olarak isimlendiriyorlar. Ekonomik işbirliğinin güçlenmesi, sermaye hareketliliğinin ve ortaklıkların desteklenmesi bu ülkeler arasındaki işbirliklerini de arttıracaktır. Bu da, bölgesel ve küresel işbirliğini kuvvetlendirmesinin yanı sıra, bölgesel ve küresel bağlamda, "barış" üzerinde olumlu bir etki sağlayacaktır. Türk Cumhuriyetlerinin Sovyetler Birliği nden ayrılarak bağımsızlıklarını yeniden elde ettikleri yıl, 1991 dir. İlk olarak Azerbaycan (30 Ağustos), sonra Kırgızistan (31 Ağustos), Özbekistan (1 Eylül), Türkmenistan (27 Ekim) ve en sonda da Kazakistan (16 Aralık) SSCB den ayrıldıklarını ilan ettiler. Geçen sürede, yaklaşık 144 milyonluk nüfusa (Türkmenistan-5, Kırgızistan-6, Azerbaycan-9, Kazakistan-16, Özbekistan-29 ve Türkiye-79) ve 4 milyon 700 bin km2 den büyük bir alana sahip (K.Kıbrıs 3.355, Azerbaycan , Kırgızistan , Türkmenistan , Özbekistan , Türkiye ve Kazakistan ) bu büyük coğrafyada, yeni kurulan devletler hızla yol almışlar ve büyük projelere imza atmış bulunmaktalar. İlerlemeler çok defa o kadar hızlı ve baş döndürücüdür ki, bu ülkelerin kendi halkları bile, özellikle hukuki ve ekonomik alandaki yapısal değişiklikleri gereği gibi takip edebilme imkanından uzaktırlar. Bu ülkelerde, üniversite öğrencileri, akademisyenler ve işadamları arasında yapılan anketler, ülkelerinin ekonomik kaynaklarının yeteri kadar farkında olmadıklarını ortaya koymuştur. Oysa ülkenin ekonomik gücünün ve ülkelerarası işbirliğinin arttırılması için birinci öncelik, yeterli bilgiye sahip olmaktır. Çünkü, ekonomik güç ve bilgi arasında doğrusal bir korelasyon vardır. Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, Bağımsızlıklarının 20. yılında Türk Cumhuriyetleri konusunda, 5 Ekim 2011 de, Ankara da yapılan toplantıda, Altı devletli tek bir millet bilinci içinde hareket etmemiz gerektiğini söylüyordu ( Aynı toplantıdaki konuşmacılardan biri olan, yurtiçindeyurtdışında siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler alanında uzun yıllar ders veren, Dışişleri Bakanı Prof. Dr. Ahmet Davutoğlu, üç büyük dönüşümün üç düzlemi bağlamında, bağımsızlık sonrası gelişmelere ve beklentilerini şu sözlerle özetliyordu: coğrafi temelli jeopolitik dönüşüm, tarihi temelli jeokültürel dönüşüm ve demografik ve iktisadi temelli jeoekonomik dönüşüm. Davutoğlu nun vurguladığı ana temalardan biri de, özellikle Sovyetler Birliği döneminde periferal ekonomiye dönüşen Orta Asya nın, ulus devlet düzlemindeki avantajlardan, birlikte ve gereği gibi yararlanılması halinde, bu ülkelerin 40 ıncı ve 50 inci bağımsızlık yıllarında, dünyanın siyaset ve ekonomisini belirleyen bir eksen ve küresel kültüre en fazla katkı sağlayan bir havza haline dönüşebileceği olasılığıdır ( Freud un tilmizlerinden olmakla birlikte, önemli ölçüde farklı düşünen Junk, düş gören birinin onu yorumlayacak kişiye sunduğu çağrışımı, düşün ilişkiler örgüsündeki yerine yerleştirmek gerekir der. (Jung,1982: ) Zaman en doğru sözlü yorumcudur. Söylenilenlerin, bir düşe dayalı siyasal içerikli hamasi bir nutuk mu yoksa gerçekleşme olasılığı büyük reel beklentiler mi olduğunun anlaşılması için, en kesin ve doğru sonucu zaman gösterecektir. Ancak bilimsel veriler ışığında yapılacak karşılaştırmaların önemli olduğu da alenidir. Bunun açıdan Türk Cumhuriyetlerine ait verilerin günümüz itibariyle, birlikte ele alınarak dünya geneliyle karşılaştırılması temel bir başlangıç noktası olarak kabul edilebilir. Her türlü yatırım için öncelikli olarak karşılıklı güven şarttır. Bunun sağlanabilmesi için de tarafların birbirlerini iyi tanımaları önemlidir. UNCTAD verilerine göre, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının 2011 yılı itibariyle yurtdışında açtığı şirket sayısı dir. Merkez Bankası verilerine göre de yurtdışındaki toplam stok, 22,3 milyar düzeyindedir. En çok sermaye akışı 4 milyar 147 milyon USD ile Hollanda, 1 milyar 443 milyon dolarla Azerbaycan a olmuştur. Gerçekte bu rakamların çok daha yüksek olması beklenebilir Şubat ayı itibariyle Azerbaycan ın Türkiye deki yatırımları 5 milyar USD aşmış olup, hedef 2015 yılına kadar 15 milyar USD olmasıdır. Türk ülkeleri arasındaki sermaye hareketleri için de karşılıklı güvenin gelişmesi bunun için de 134

135 öncelikli olarak bilgi paylaşımı gereklidir. Doğru, güvenilir bilgi paylaşımı açısından da üniversitelerin destekleyecekleri bilgi bankası kurulması önemlidir. Devletlerin hukuksal varlıklarının kabulü için, önce fiziki unsur (toprak), beşeri unsur (insan) ve siyasal unsur (egemenlik hakkı) gerekir (Demir F. ve Karatepe Ş, 1989: ) İlk iki unsurun karşılaştırılarak basit, net sonuçlara varmak ne kadar kolay ise, egemenlik hakkı, gerek içeriği gerekse ülke içinde ve ülkelerarası ilişkilerdeki niteliği açısından üzerinde uzlaşılması kolay olmayan bir unsurdur. Bu açıdan da, bu çalışmada siyasal unsuru tamamen gözardı ederek, öncelikle ilk iki unsurla incelemeye başlayabiliriz. Bu çalışmada kullanacağımız istatistiki veriler, ülkelerin kendi kurumlarına ait verilerden ya da bu ülkelerle işbirliği içindeki uluslararası ekonomik kuruluşlardan çok, uluslararası alanda en sık güncellenen verilerden biri olması, kolay ulaşılabilirliği, karşılaştırmalara elverişli olması ve siyasal içeriği nedeniyle eleştirilebilirliğine karşın şimdiye kadar Türk Cumhuriyetleri tarafından herhangi bir şekilde eleştirildiğine gerek bilimsel gerekse günlük medyada rastlamadığımız ABD nin CIA in hazırladığı factbook lara ait veriler olacaktır. Yüzölçümü dışındaki tablolarda KKTC verileri, diğer ülkelere oranla küçüklüğü nedeniyle dikkate alınmamıştır. Tablo 1: Yüzölçümü Karşılaştırması ve Değerlendirme yüzölçümü Kaynak: CIA, Factbook, Aprel 2013 ( Değerlendirme: Türk Cumhuriyetleri içinde, coğrafi açıdan en büyüğü Kazakistan olup toplam alanı, diğer bütün Türk Cumhuriyetlerinin yüzölçümü toplamından da, AB ülke yüzölçümlerinin toplamlarından da çoktur. İkinci sırada yer alan Türkiye nin yüzölçümü, Kazakistan ın 3,47 de biri, dünya devletlerinin hukuksal anlamda tanıdığı ülkelerimiz açısından en küçük Türk devleti olan Azerbaycan ın ise yaklaşık 9 katıdır. Kazakistan, KKTC den 812 defa daha büyüktür. Hemen burada, Azerbaycan ın topraklarının %20 ye yakını (Neredeyse kuzey ve güneyiyle birlikte iki Kıbrıs adası büyüklüğünde bir alan, yaklaşık km2), arasındaki Karabağ Savaşı sonucu Ermeniler tarafından işgal edildiğini ve halen de işgal altında olduğu ve bu işgalin 20 yıldan uzun bir süredir sürdüğünü, Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan'ın, Azerbaycan Parlamentosunda toprakların işgali sürdüğü sürece, Ermenistan sınır kapısının açılmayacağını söylemesinin Azerbaycan kamuoyunca büyük bir memnuniyetle karşılandığını hatırlatmakta yarar vardır. Tablo 2: Nüfus Karşılaştırması Nüfusu Türkiye Özbekistan Kazakistan Azerbaycan Kırgızistan Türkmenistan Kaynak: CIA, Factbook, Aprel 2013 ( Değerlendirme: Türkiye nüfusu 2013 yılı itibariyle 80 milyonu aşmış bulunmaktadır. Genç bir nüfusa sahip olması, atılım olanaklarını arttırmaktadır. Diğer Türki Cumhuriyetlerin nüfusları da gelişmiş Batı ülkelerinin aksine gençtir. Yüzölçümü açısından, Türk Cumhuriyetlerinin en başında yer alan Kazakistan, nüfus yoğunluğu açısından son sıradadır.. Azerbaycan da km2 ye 103,9 kişi düşerken, Türkiye de 100,8, Özbekistan da 64,8, Kırgızistan da 30, Türkmenistan da 10,2, Kazakistan da ise sadece 5,8 kişi düşmektedir. Tablo 3: Satın alma Gücü Paritesi (2011 USD ye göre)

136 Milyar$ Milyar$ Milyar$ Milyar$ Türkiye Kazakistan Özbekistan Azerbaycan Türkmenistan Kırgızistan Toplam Kaynak: CIA, Factbook, Aprel 2013 ( Değerlendirme: Dünyadaki toplam GDP miktarı 2009 da trilyon USD, 2010 da trilyon USD ve 2011 yılı itibariyle trilyon, 2012 yılı itibariyle de yaklaşık trilyon USD olarak kaydedilmiştir. Buna göre, Türk Cumhuriyetlerinin GDP artış hızının, dünya ortalamasından daha yüksek olduğu görülür. Şöyle ki, 2009 yılı itibariyle, Türk Cumhuriyetlerinin toplam GDP si 1,311 trilyon ve dünya geneli içindeki yeri 1/55.31 iken, bu oran 2010 yılında 1,420 trilyon USD ile 1/53.62 ye, 2011 yılında, 1,511 trilyon USD ile 1/52.26 ya ve nihayet geçtiğimiz yıl itibariyle de 1/51.30'a yükselmiştir. Bu ivmenin aynı süratle devamı halinde bile, kısa bir süre sonra Türk Cumhuriyetlerinin dünya pazarlarındaki payının artacağını beklemek mümkündür. Tablo 4: İşgücünün Sektörel Dağılımı (2011) Azerbaycan (2012) Kazakistan (2012) Kırgısiztan (2005) Türkiye (2010) Türkmenistan (2004) Özbekistan (2012) Tarım ,9 Endüstri ,2 Hizmetler ,9 Kaynak: CIA, Factbook, Aprel 2013( Değerlendirme: Türk Cumhuriyetleri içinde, gelişmişlik düzeyi yönünden en iyi durumda olanının Türkiye Cumhuriyeti olması doğaldır. Bu Türkiye nin, siyaset sahnesine bağımsız ve yeni bir devlet olarak diğerlerinden 70 yıl önce çıkmasının tabii bir sonucudur. Ancak, verileri genel olarak değerlendirdiğimizde, Türk Cumhuriyetlerinin büyük bir hızla ilerledikleri ve özellikle Kazakistan ın büyük bir gelişme içinde olduğu da açıktır. Hemen ardından da Azerbaycan gelmektedir. Diğer veriler de bu tabloyu doğrular niteliktedir. Türkmenistan, Kırgızistan ve Özbekistan henüz tarıma dayalı ekonomi modeli anlayışından tam anlamıyla uzaklaşmış görünmemektedir. Özbekistan'ın 2011 ve 2012 verileri arasındaki büyük fark kuşkuyla karşılanmaktadır. Tablo 5: İspatlanmış Petrol Rezervi Karşılaştırması ( 2011 yılı - varil) İspatlanmış Petrol Rezervi Kazakistan Azerbaycan Türkmenistan Özbekistan Türkiye Kırgızistan Kaynak: CIA, Factbook, January 2012 ( Değerlendirme: Dünya petrol piyasaları, dünya enerji sektörünün belkemiği hükmündedir. Dünya petrol rezervlerinin azalması, daha şimdiden, Wallerstein in bütüncül yaklaşımına uygun olarak özellikle merkez ülkeleri ni endişelendirmektedir. Petrole sahip olmak demek, her zaman için petrol gelirlerinin tümüne, doğrudan sahip olma anlamını taşımaz. Çünkü gelişmekte olan ülkelerdeki petrol yatırımlarının büyük kısmını uluslararası petrol tröstleri gerçekleştirir ve karlardan da büyük oranda pay alırlar. Ayrıca bu tröstlerin yatırım ve harcamalarının reel bir şekilde denetlenebildiğini söylemek de güçtür. Dünya toplam ispatlanmış petrol rezervi (oil proved reserves), 2012 yılı itibariyle, toplam 1,532 trilyon varildir. Türk Cumhuriyetlerindeki toplam rezerv ise 38,5 milyar varil olup dünya rezervinin 1/39,79 idir. Dünya petrol rezervi devleri olan Suudi Arabistan (264,6 milyar varil), Venezuela (209,4 milyar varil), Kanada (173,6,2 milyar varil), İran (151,2 milyar varil) ve Irak a (143 milyar varil) oranla bütün Türk Cumhuriyetlerindeki petrol rezervi çok görülemez. Ancak, dünyada bir milyar varilin üzerinde rezerve sahip yalnız 40 ülke olduğu ve bu ülkelerin içinde Kazakistan ın 11 inci, Azerbaycan ın ise 19 uncu sırada olması önemlidir. 136

137 Tablo 6: İspatlanmış Doğal Gaz Rezervi (2011 yılı - m3) Ülke Adı İspatlanmış Doğal Gaz Rezervi (m3) Türkmenistan Kazakistan Özbekistan Azerbaycan Türkiye Kırgızistan İspatlanmış Doğal Gaz Rezervi (Milyon m3) Kaynak: CIA, Factbook, Aprel 2013 ( Değerlendirme: Bütün dünyada ispatlanmış toplam doğal gaz rezervi 208,4 trilyon m3 tür. Türk Cumhuriyetlerinin toplam rezervi ise 2011 yılı itibariyle 12,6 trilyon m3 (tam değer, 12 trilyon, 613 milyar 336 milyon m3) iken (ki bu miktar toplam miktarın yaklaşık olarak 1/14.6 yapmaktaydı) 2012 yılı sonu itibariyle 29 trilyon 409 milyar 336 milyon m3 olarak görülmektedir (ki bu da dünya toplam doğal gaz rezervinin yaklaşık 1/7,08 yapmaktadır). Bu da dünya petrolünün 1/38 ini elinde bulunduran Türk Cumhuriyetlerindeki esas gerçek güçlerden birinin de doğal gaz rezervleri olduğunu ortaya koyar. SONUÇ Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün, daha 1933 yılında Ankara'da Çankaya Köşkünde söylediği ileri sürülen Bugün Sovyetler Birliği dostumuzdur müttefikimizdir. Bu dostluğa ihtiyacımız vardır. Fakat yarın ne olacağını kimse bugünden kestiremez. Tıpkı Osmanlı gibi, tıpkı Avusturya-Macaristan gibi parçalanabilir, ufalabilir. Bugün elinde sımsıkı tuttuğu milletler avuçlarından kaçabilirler. Dünya yeni bir dengeye ulaşabilir. İşte Türkiye ne yapacağını bilmelidir...bizim bu dostluğumuz idaresinde dili bir, inancı bir, özü bir kardeşlerimiz, onlara sahip çıkmaya hazır olmalıyız. Hazır olmak yalnız o günü susup beklemek değildir. Hazırlanmak lazımdır. Milletler buna nasıl hazırlanır? Manevi köprüleri sağlam tutarak. Dil bir köprüdür... İnanç bir köprüdür... Tarih bir köprüdür. Köklerimize inmeli ve olayların böldüğü tarihimizin içinde bütünleşmeliyiz. Onların bize yaklaşmasını bekleyemeyiz. Bizim onlara yaklaşmamız gerekli sözü de, "Azerbaycan'ın sevinci bizim sevincimizdir, kederi bizim kederimizdir" sözü de önemlidir. Aynı zamanda, Azerbaycan'ın "Umummilli lideri" Haydar Aliyev'in "Biz bir millet iki devletiz" sözleri de, bugünkü Devlet Başkanı İlham Aliyev'in "Bir milletin iki farklı lobisi olamaz; Azerbaycan ve Türkiye her türlü lobicilik çalışmalarını birlikte yürütmelidir" sözleri de önemlidir ve bu sözler birlikte değerlendirilmelidir. İster Devlet Başkanları ve devletin ileri gelenleri, isterse kamuoyu nezdinde, her iki ülke insanının birbirine karşı gösterdikleri sevgi, saygı, anlayış ve karşılıklı işbirliği beklentisini başka ülkeler arasında görmek kolay değildir de Azerbaycan'ın bağımsızlığını ilanının hemen ardından, Türkiyeli eğitimciler ilk olarak, Haydar Aliyev'in izni ve imzasıyla Azerbaycan'ın Nahcivan Özerk Cumhuriyetine bir kolej açmışlardır. Azerbaycan hem eğitim yatırımları, hem de işadamlarının karşılıklı seferleri için bir köprü rolü oynamıştır. Halen de özellikle Türki Cumhuriyetlerle işbirliği açısından Azerbaycan'ın önemli bir fonksiyon eda ettiğini söylemek mümkündür. Bağımsızlığın ilk yılarından itibaren bazı kanaat önderleri Türkiyeli işadamlarının bölgeye gitmelerinin ve yatırım yapmalarının önemli olduğunu vurgulamışlardır. Bu önderlerden biri de Fetullah Gülen'dir. Gülen, vaazlarında, seminerlerinde bunun önemini vurgulamış, eğer eğitim, kültür ve diğer sahalarda hizmet götürülmezse, bu insanlara sahip çıkılamazsa, başka sömürü ağlarına kapılmaları ihtimallerine dikkat çekmiştir. (Gülen, F, 1995 ) 137

138 Biz yücelttiğimiz değerlere bağlıyızdır ve bizim davranışımıza yön veren bu yüceltilen şeylerdir. (Fromm E.,1997: ) Her ne kadar paranın/sermayenin rengi, ideolojisi ve dini olmasa da, yüceltilen değerlerden biri olduğu; çoğu zaman bizzat amaç gibi görüldüğü, hiç olmazsa yüceltilen değerlere ulaşılmasında önemli rol oynadığının varsayıldığı da şüphe götürmez bir gerçektir. Girişimin varlığı için kaçınılmaz başlangıç noktası yine insan unsurudur. Ve insan psikolojik bir varlıktır. Psikolojik bir varlık olması dolayısıyla girişimcinin, milli manevi değerlerden, inanç ve ideolojilerden bütünüyle soyutlanması da çok zordur. Hattı-zatında böyle bir gereksinim de söz konusu değildir. Hatta başarılı bir girişimcinin, en azından girişimin başarısı adına da olsa, çalışmalarında bu gerçeklikleri somut ve reel anlamıyla göz önünde bulundurması beklenir. Bu kadar geniş bir coğrafya da, devletlerin yeni kurulmuş olmaları, siyasi yapılarındaki istikrarla birlikte, bu istikrarın korunması gereğinin demokratikleşme sürecini belli ölçüde yavaşlattığı vurgusunun yapıldığı bu ülkelerde, gerek ülkeyi idare eden güçlerin kendiliğinden, gerekse küreselleşme sürecinin güçlü aktörleri olarak bölgeye gelmiş bulunan uluslararası tröstlerin beklentilerine uygun olarak yapılan, siyasal, hukuki ve ekonomik düzenlemeler, özellikle bölgedeki gelişmeleri yakından takip etme lüzumu hisseden girişimciler, uzmanlar ve akademisyenler açısından, bölge üniversiteleri arasında ortak çaplı bir bilgi bankası çalışmasına gereksinim duyurmaktadır. Türk Cumhuriyetleri arasında, duygusal süreçten, bilimsel sürece geçişte, bu ülkelerdeki üniversitelerde çalışan akademisyenlere büyük görevler düşmektedir. Yapılacak ortak çalışmaların yanı sıra, çok merkezli olarak kurulacak üniversitelerarası bilgi bankası, akademisyenler ve girişimciler arasındaki bilgi iletişimini kolaylaştıracak, karşılıklı işbirliğinin verim ve etkinliğini arttıracaktır. Bağımsızlığın elde edilmesinden sonra, yabancılarla ekonomik ilişkiler, yeniliklerin sürdürülmesi ve güncellenmesi açısından gerekli olduğu gibi, ekonominin hem geliştirilmesi hem de istikrarın sağlanması açısından önemlidir. (Veliyev, 2008: ) Devletin ekonomik gelişmelerinin sağlanması ve vatandaşların refahının arttırılması bilgi birikiminin yoğunlaştırılması ile de doğrudan bağlantılıdır. Bu amaçla hem uluslar arası kurum ve kuruluşlarla işbirliği, hem de devlet idarecilerinin yol göstericiliğinde devlet organlarının çalışmaları önem taşımaktadır. (Aliyev, Şekeraliyev, Dadaşov, 2003:455-74) Bölge ülkelerindeki yapısal değişimler, özellikle ekonomik anlamda, büyük çaplı olmasının yanı sıra, çok hızlı bir şekilde gerçekleşmektedir. Sorunların çözümü adına, rijital kararlar alınabilmektedir. Bu da girişimcilerin bilgilerini sürekli yenilemelerini gerekli kılmaktadır ki, böylesi bir yenilenmenin özellikle küçük ve orta ölçekli girişimci tarafından aktif olarak sağlanamayacağı açıktır. Böylesi bir birikimi ancak üniversiteler arası bilgi bankası sağlayabilir. 21 yıllık süre içinde, Türkiye den bu ülkelere on binlerce küçük ve orta ölçekli işletme sahipleri, büyük ölçüde böyle bir bilgi desteğinden yoksun olarak, araştırma ve yatırım amacıyla seferler düzenlemişlerdir. Bağımsızlığın ilk yıllarında hızla artan Türkiyeli yatırımcı sayısı, son yıllarda hızlı bir düşüş yaşamıştır. Girişimcilerle ilgili yapılan anketler de onların büyük bir kısmının, eğitim seviyelerinin yetersizliği ve ayrıca ön hazırlık ve fizibilite safhalarını atlayarak yola çıktıklarını göstermektedir. Bilgi güçtür. Türk Cumhuriyetlerindeki bilgi birikimi ekonomik istikrarın sağlanmasının yanı sıra bölgesel istikrarın sağlanmasında da önem taşımaktadır (Sadıqov, 2002: ). Çağdaş yaşamın diyalektiği, içinde uygarlığın klasik geleneksel, ulusal, uluslar arası, entelektüel, sözel, siyasal, manevi, dini ve diğer değerlerini aks ettiren çalışmaların yeni sentetik şekil ve yöntemlerinin oluşturulması sonucu ortaya çıkan gelişmenin, doğal zıtlıklarının oluşması ve onların çözümlenmesi ile bağlıdır. Çağdaş bilgi teknolojileri ile situmulleştirilen bu süreçde eğitim, bilim, teknolojik gelişmeler, yaşam tarzı, ahlak, güzel sanatlar, değişen dünya görüşleri, mantaliteler, tefekkür dünyanın milyonlarca insanının davranışında yeni değer benzerliklerinin formalaşması manzarası ile karşılaştırır insanı (Memmedov, 2008: ). Bağımsızlığın ilk yıllarındaki riskli dönemde, bölge ülkelerine yatırım için gelen girişimcilerin büyük bir kısmı, henüz çağdaş yaşamın diyalektiği içinde Althusser in terimiyle aynılaşma sürecinden etkilenerek, kendiliğinden, spontane olarak yollara çıkmaktan çok, Türkiye deki sivil toplum kuruluşları önderlerinin yönlendirmesi ile yola çıkmış, küçük ölçekli yatırımı hedefleyen girişimcilerimizdir. Bu dönemde bölge ülkelerinin ekonomik durumlarının bozuk olması, kamusal harcamaların düşük seviyelerde seyretmesi, Sovyet nomenklaturası ve diğer olumsuz koşullar, girişimcilerimizin, kamu sektöründeki ihalelerde etkin rol almalarını da engellemiştir. F. Gülen, sürekli ümit ve inşirah soluklayan sözlerinin yanı-sıra, Orta Asya ya açılmada çok geç kalındığını, bunda devlet ve millet olarak hazırlıksız yakalanmamızın payı oldukça büyük olduğunu, hele ticarî ve sınâî yatırım sahalarında, eğitim alanında olduğu kadar bile başarılı olunamadığını belirterek, hâdiseler beklenildiğinin aksine tabiî seyri içinde geliştiğini ve milletçe gereken performansı gösteremediğimizi söylemiştir. Gülen'in yapılmasını istediği işlerden bazıları, çeşitli kurullar teşkil edip, Orta Asya nın ticarî ve sınâî sahalarla alâkalı ihtiyaç haritasını çıkartarak iş adamlarımızın oralara, hem de bilinçli olarak teşvik edilmesi, yani bir anlamda rehberlik hizmeti verilmesidir. Gülen: "Gerçi bu mevzuyu daha köklü bir şekilde devlet ele almalıydı" der ve devam eder: "Yani enformasyon büroları kurarak, kanunî düzenlemelerde bulunarak, oralara gidip yatırım yapacak iş adamlarımıza kolaylıklar göstermeli, ülkeler arası düzeyde anlaşmalar yapılmalıydı.. Ne var ki, bütün 138

139 bunların yapıldığını söylemek oldukça zor. O halde madem ki devlet çapında bu mesele ele alınmıyor, hepsi elde edilemeyen bir şey bütün bütün terk edilmemeli fehvasınca millet olarak, halk olarak biz bize düşeni yapmalıydık.. veya halen daha yapabiliriz. Bu uğurda boşa geçen her saniye, bizim dünyamız adına büyük bir kayıptır. Bunu bugünlerde çokları anlamasa da, yarın anlayacak ve pişman olacaklar ama ne fayda?.." (Gülen, 1995) Gülen'in, bu konuda hatırlattığı bir diğer konu da, aslında bütün bunların altyapı eksikliklerinden kaynaklandığıdır: "Ayrıca bu hakikat bize çok umumî bir prensibi hatırlatıyor. Altyapısı olmayan meselelerde katiyen başarılı olunamıyor. Yani siz bir doping ilacı veya hormon veriyorsunuz. O hormonlu yapı kısa zamanda netice verse bile geçici oluyor ve tesiri devam etmiyor. Bizim ticarî sahada Orta Asya ya açılmamızı da bu açıdan değerlendirebiliriz. Zira çok arkadaşlarımız his, heves, teşvik.. unsurları ile gittiler ve acıdır muvaffak olamadılar. Demek köklü ve kalıcı yapılanmalara gidebilmek için, altyapının tam olması gerekmekte. Bunun için de uzun zaman, çile, ızdırap ve uzman kadro gerekecek." (Gülen, 1995) Ortak yönleri bulunan insanların/kurumların aralarındaki bilgileri paylaşmaları, her birini kendi ortamlarında güçlü kılar. Zaten ortak değerlere sahip olanlar hemen her ortamda ve her alanda beraberliklerini arttırma eğilimi içinde olurlar. Örneğin, Türk Cumhuriyetlerinin insanları, Türkistanlılar, Kazanlılar, Kırımlılar ve Azeriler, daha 1917 Ekim Devrimi hareketinin ortaya çıktığı dönemde, Petersburg ve Moskova da gerek görev, gerek iş hayatı, gerekse yüksek tahsil için birbirleri ile bir araya gelerek, özgür bir Türk Dünyası yaratma çabası içine girmişlerdir.(ilgar, 1990: 520) Çarlık döneminden hemen sonra girişilen birlikte hareket arayışlarına, Sovyet İhtilali engel olsa da, Sovyetlerin dağılmasının hemen ardından ortaya çıkan yeni konjonktür, birliktelik arayışlarını ve ortak çalışmaları büyük ölçüde arttırmıştır. Bugün Azerbaycan da başta Türk Sanayici ve İşadamları Beynelhalk Cemiyeti-TUSİAB ve daha sonra kurulan Azerbaycan Türk İşadamları Birliği-ATİP iki, Özbekistan da Özbek Türk İşadamları Derneği UTID, Kazakistan da Kazak Türk İşadamları Derneği KATİD, Kırgızistan da Kırgızistan Türkiye Sanayiciler ve İşadamları Derneği -KITIAD olmak üzere, çok sayıda işadamları dernekleri çalışmalarını sürdürmektedir.. Bu dernekler yaptıkları çalışmalarla, küçümsenmeyecek ölçüde yararlı ve önemli işler görmektedirler. Ancak bu derneklerin bilgi edinimi, kullanımı ve paylaşımı açısından, en azından dışa yansıyan yüzleriyle, basit bir internet ortamı değerlendirmesi ya da basit bir webometrics yaklaşımı yla dahi, aşmak mecburiyetinde oldukları pek çok problemleri olduğu anlaşılacaktır. Gerek büyükelçiliklerimize, devlet teşkilatlarımıza bağlı müşavirlikler ve diğer bölgesel teşkilatlar, gerekse bir sivil toplum teşkilatı olarak kurulan işadamları dernekleri çalışmaları, mutlak surette üniversiteler tarafından desteklenmeli, akademisyenlerin sundukları hizmetlerle eksiklikleri giderilmeli, sağlıklı ve güvenilir bilgiye ulaşmaları konusunda yardımcı olunmalıdır. Bilgi birikimi ve bilgi paylaşımı, ekonomik gelişimlerin yanı sıra, demokratik değerlerin gelişimi açısından da büyük önem taşımaktadır. Erich Fromm, Sağlıklı Toplum kitabında ele aldığı bir konuyu yaklaşık 20 yıl sonra Sahip Olmak ya da Olmak isimli eserinde de ele alır ve bir öneri sunar: Ortalama 500 er kişilik yüz binlerce komşu gruplar kurulmalı ve bunlar birer danışma ve karar merkezi olarak düzenlenmelidir. Bu merkez gruplar toplumun ekonomi, dış politika, sağlık ve eğitim gibi konularında karar verme yetkisine sahip olmalıdırlar. Gruplar her türlü bilgi ve enformasyonla desteklenmeli, daha sonra hiçbir dış etki altında kalmadan kendi içlerinde bu bilgileri değerlendirerek, karara bağlamaları ve gereken konu hakkında bir sonuca varmaları sağlanmalıdır. (Fromm, 1997: ) Fromm un bu düşüncesi Campanella nın Güneş Ülkesi ndeki ya da More un Ütopya sındaki kurgulamalarından çok, Farabi nin "Medinetül Fazıla"sındaki yaklaşımı çağrıştırmaktadır. Temelde düşünürün kastettiği, küçük grupların ortak paydaşımları daha kolay ortaya koyabileceğidir. Türkiye ve Azerbaycan üniversitelerinde oluşturulacak çalışma grupları ve üniversiteler arasındaki iletişim, teknolojik işbirliği, formel ve informel alanlardaki benzeri ortak çalışmalarla kurulacak bilgi bankaları de bu tip bir beklentiye katkı sağlayabilir. KAYNAKÇA 1. Aliyev A, Şekeraliyev A. Dadaşov İ.(2003), Dünya İqtisadiyyatı: Muasir Dövrün Problemleri, Bakü 2. Demir F.,Karatepe Ş, (1989), Anayasa Hukukuna Giriş, İstanbul: Evrim BYD 3. Fromm E.,(1997), Sahip Olmak ya da Olmak, Çev. Arıtan A., İstanbul: Arıtan Yayınevi 4. Gülen F, (1995), Fasıldan Fasıla 1, İzmir, Nil Aş, 4. İlgar İ. (1990), Rusya da Birinci Müslüman Kongresi, Ankara: Kültür Bakanlığı 5. Jung, C. G. (1982), Konferanslar Analitik Psikolojinin Temel İlkeleri, Çev. Şipal K. İstanbul: Bozok Matbaası 6. Memmedov A. (1998), Prezident imzası Prezident Qaygısı, Bakü:Şarq-Qarb Matbaası 7. Memmedov. F, (2008),Kültüroloğya. Effektivli Heyat ve Fealiyyete Aparan Yol Kimi, Bakü: Çıraq Matbaası 8. Sadıqov, İ., (2002),Enerji Resurslarnın Neklinde Tranzitin Azatlığı Prensibi ve Reğional Tehlükesizlik, The İnternational and Reğional İmportance of the Baku Tiblisi Ceyhan Pipe Line İnternational Conferance, Bakü: Azerbaycan Resbuplikası Tahsil Nazırliyi 9. Veliyev D.,(2008), Azerbaycanın Qlobal İqtisadiyyata İntegrasiyası, Bakü: Adiloğlu Neşriyatı 139

140 4) Human Resources Development in The Region: The Experıence of Near and Far Abroad Tamara SATKALİYEVA, Doctor of Economics, professor, T. Ryskulov Kazakh Economic University, KAZAKİSTAN Human Resourses Development in The Region: The Experience of Near and Far Abroad Abstract Purpose Is to study the existing methodological approaches of assessing the state of the human resources development and to offer authorial approaches. Methodology Abstract-logical, structural, analytical, systematic, and other methods of knowledge. Originality/value The article describes the evolution of views on the problem of analyzing the status and development of human resources at the regional level. It is proposed to address this problem, based on a generalization of existing approaches and points of view. The article is structured in 4 sections. The first part deals with the need for an objective analysis of the human resources. In the second part of the analyzed works of foreign and Kazakh scientists and practitioners on this issue. In the third set of approaches to the analysis of the status and development of human resources. In conclusion, the recommendations for the development of this process in Kazakhstan. Findings Integral approach to the human resources estimation at the regional level is represented; the important systems demographic, social and economic, natural resource, knowledge economy resource which influence the formation of human resources of the region, are marked out. Scientific practical recommendations given in this work can be used in the operation of regional administration departments which work with the problems of development and managing human resources, also in the operation of authorized agencies in preparing regulating and methodological documents determining the major directions of managing human resources. Keywords Human resources, the sustained development of human resources, knowledge economy index, human resources development. Введение Устойчивое развитие Казахстана и реализация задачи по вхождению республики в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира, как это предусмотрено Посланием Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на 2012 год, должны базироваться на модернизации отечественной экономики. Президент отмечает что успешность развития страны зависит прежде всего от знаний, благосостояния, социального и физического самочувствия всех казахстанцев [1]. Устойчивое развитие регионов в современных условиях не может быть обеспечено только за счет реализации их основных факторов производства, оно предпологает формирование и использование человеческих ресурсов, знаний и новых технологий, которые внесут положительную динамику в создание и наращивание ценностей казахстанского общества. Степень участия человеческих ресурсов в производственных процессах становится важнейшим фактором конкурентоспособности любого государства, определяющим ее возможности и роль в мировой экономике. Оценка роли факторов, влияющих на формирование количественных и качественных характеристик человеческих ресурсов, в процессе разработки региональной политики имеет немаловажное значение. Анализ показал, что существует множество подходов к анализу состояния и развития человеческих ресурсов на региональном уровне. Каждый из подходов имеет свои преимущества и недостатки, а также дополняет другие подходы. Исходя из этого, предлагается использовать комплексный подход, подразумевающий изучение основных составляющих данного понятия, которые характеризуются определенными показателями. Основная часть исследования Формирование и развитие человеческих ресурсов напрямую зависит от уровня 140

141 социально-экономического развития области, в то же время, развитие области и перспективы роста в полной мере находятся в зависимости от качественного состояния человеческих ресурсов[2, с. 152]. Значение человеческих ресурсов и необходимость их оценки на уровне области или региона можно объясняется следующими причинами: 1) главным фактором социально-экономического развития региона является комплексная оценка человеческих ресурсов, как критерий его инвестиционной привлекательности; 2) сосотояние человеческих ресурсов, определение критериев их оценки, сбор и анализ информации служит основой для выбора стратегии региональной социально-экономической политики. При оценке состояния человеческих ресурсов области нееобходимо проследить тенденции в образовании, демографии, экологии, здравоохранении, рынке труда, культуре. Имено состояние этих сфер и определяет возможность развития и наращения человеческих ресурсов. Объективной необходимостью поиска измерителей состояния человеческих ресурсов предопределило появление в экономической литературе и практике большого количества научных и практических подходов, которые можно объединить в несколько групп. Первый подход ориентирован на использование натуральных показателей, которые затем с помощью системы коэффицентов переводятся в экономические оценки. К достоинствам такого подхода можно отнести простоту и легкость измерения происходящих процессов. Учитывая сложности формализации интегральных оценок для большого количества разнокачественных и разномасштабных характеристик человеческих ресурсов, многие исследователи стали использовать более универсальные стоимостные показатели, что и является вторым подходом. Каждый из подходов имеет свои преимущества и ограничения и дополняет другой подход. Нам представляется что для оценки рассматриваемого процесса необходимо использовать комплексный подход, подразумевающий изучение основных составляющих данного понятия, которые характеризуются определенными показателями. При этом, в первую очередь необходимо выявить приоритетные показатели, позволяющие наиболее полно и достоверно осуществить их диагностику на региональном уровне. При выборе таких показателей требуется учитывать следующие методологические аспекты: 1 Человеческие ресурсы представляют собой все население, а не только его трудоспособную часть. 2 Выбор показателей основывается на двух принципах комплексности и репрезентативности. Принцип комплексности подразумевает, что используемые показатели должны наиболее полно охватить все важнейшие системы формирования человеческих ресурсов области, а принцип репрезентативности предполагает, что выбор показателей проводится с учетом их существенности для устойчивого развития человеческих ресурсов области в целом. 3 Оценка человеческих ресурсов региона предполагает оценку природно-ресурсного потенциала, обеспечивающего сохранение данного ресурса. Начиная с 2000г. в экономике появились определенные положительные сдвиги и обозначились тенденции в динамике многих процессов, происходящих и затрагивающих различные сферы жизнедеятельности общества. Исследования стали развиваться с применением методов эконометрического моделирования и прогнозирования на основе статистической информации, а результаты, полученные по ним, носить более адекватный и достоверный характер, Большую роль в теории рассматриваемой проблемы сыграли видные ученые России и Казахстана. Например, М. И. Скаржинский, И. Ю. Баландин, А. И. Тяжов и др., изучая аспекты развития и совершенствования человеческих ресурсов региона, детально рассматривают потребности предприятий в квалифицированных кадрах. В частности, они отмечают, что при разработке перспективного плана обычно исходят из предпосылки использования наличного дееспособного населения, подготовленного для труда по специальностям и профессиям в соответствии с отраслевой структурой народного хозяйства и профессиональноквалификационным составом работников. Вместе с тем, чтобы избежать диспропорций в 141

142 профессионально-квалификационном составе кадров, перспективное их планирование и прогнозирование должно находиться в тесной взаимосвязи с принятым оптимальным вариантом плана развития региона и предприятия с учетом [3, с. 15]: - численности и особенностей территориального размещения человеческих ресурсов, которые должны пройти переподготовку, или высвобождаемых вследствие механизации, автоматизации в связи с совершенствованием организации труда и производства; - возможных направлений использования высвобождаемого контингента работников на основе опроса их мнений; - потребности в работниках по профессиям и специальностям согласно квалификационному разряду и степени ее удовлетворения в привязке к конкретным источникам ВУЗ, техникумы, колледжи, ПТУ. Усиление связи с соответствующими организациями и предприятиями позволит придать процессу выпуска специалистов большую целенаправленность; - потребности в работниках по профессиям и специальностям в связи с перспективным развитием каждого промышленного предприятия. По мнению А. Н. Золотораева, рациональное использование человеческих ресурсов на основе достижения оптимальных и взаимообусловленных темпов и пропорций всех звеньев социально-экономического развития должно стать объектом прогнозирования, которое можно рассматривать как необходимый предплановый поиск наиболее оптимальных направлений и возможных вариантов их развития. Автор также заключает, что процесс развития человеческих ресурсов должен стать объектом прогнозирования, который можно рассматривать как необходимый предплановый поиск наиболее оптимальных направлений и возможных вариантов его развития на региональном уровне [3, с. 12]. Как считают В.Е. Ходжабекян, Ю. Вазе и Р.Шеффер, при анализе развития человеческих ресурсов особое значение имеет категория людей, занятых в домашнем хозяйстве. В связи с введением для женщин частично оплачиваемого отпуска по уходу за ребенком до достижения им однолетнего возраста и значительно возрастает доля матерей, остающихся дома на этот срок (а в некоторых случаях и до полутора лет). Кроме того, в домашнем хозяйстве заняты многодетные матери, а среди мужчин инвалиды и пенсионеры-льготники. Исследователи утверждают, что постоянное расширение государственной помощи семьям с детьми и улучшение пенсионного обеспечения дают основание предполагать, что человеческие ресурсы и занятость лиц трудоспособного возраста в домашнем и личном подсобном хозяйстве в перспективе несколько повысятся [4, с. 52]. Исследуя проблему формирования человеческих ресурсов, Н. Ю. Сорокина сделала вывод, что оценка развития человеческих ресурсов региона должна начинаться с анализа социально-демографической ситуации в регионе. В основе разработки перспективных планов развития региона, как отмечает автор, должно присутствовать определение потребностей рынка труда в человеческих ресурсах. Эти потребности выявляются в результате анализа спроса на рабочую силу со стороны производственных объединений, предприятий, организаций и т.д. По мнению исследователя, прогнозирование человеческих ресурсов региона заключается в определении наиболее вероятных вариантов изменения их величины в кратко-, средне- и долгосрочной перспективе. При этом исключительно важной задачей является определение будущих уровней рождаемости, смертности, миграции населения, состояния здоровья и образовательной подготовки [5, с.23]. Подходы вышеуказанных авторов, определения методов оценки и анализа уровня развития человеческих ресурсов не определяет единого подхода к проведению перспективной оценки человеческих ресурсов региона. Соглашаясь с упомянутыми методическими аспектами, необходимо заметить, что исследования в этом направлении должны основываться на перспективной оценке количественных и качественных параметров, характеризующих состояние человеческих ресурсов. В связи с этим возникает необходимость в методической проработке и дальнейшем исследовании этого процесса, принимая во внимание уже имеющиеся разработки, наработки и опыт. Вопросам оценки состояния человеческих ресурсов отводится большое значение в деятельности различных международных организаций (в частности, Организации объединенных наций (далее ООН)). Так, на 29 Сессии статистической комиссии ООН (февраль 142

143 Рождаемос ть Иммиграци я Миграционный отток Смертность 1997г.) был утвержден минимальный набор национальных данных социальной статистики, рекомендованный рабочей группой по международным статистическим программам и координации экономического и социального совета ООН. Данные показатели широко используются в мировой статистической и экономической практике для оценки состояния человеческих ресурсов. В состав минимального набора входят следующие показатели: численность населения с разбивкой по полу, возрасту, и где необходимо, по этническим группам; средняя ожидаемая продолжительность жизни, с разбивкой по полу; материнская смертность; младенческая смертность, с разбивкой по полу; заболеваемость хроническими вирусными инфекциями; охват населения образованием (дошкольное, среднее, высшее); средняя продолжительность обучения в школе, с разбивкой по полу; валовый внутренний продукт на душу населения; доходы домашних хозяйств (уровень и состав); стоимость минимальной продовольственной корзины, необходимой для удовлетворения потребности в пище; уровень бедности населения; доля безработных с разбивкой по полу; уровень безработицы (с учетом и без учета гендерного неравенства); доступ к питьевой воде; обеспеченность санитарно-гигиеническими условиями; обеспеченность жильем. Статистическая комиссия ООН признала, что данные показатели небходимо рассматривать не как исчерпывающие, а как минимальный перечень, и предложила пользователям дорабатывать его с учетом национальных экономико-статистических показателей и поставленных целей. Мы полагаем, что для реализации комплексного подхода к оценке человеческих ресурсов на уровне региона, использование интегральных показателей, рассчитываемых по методике ООН требует насыщения показателями, оценивающими состояние демографической, социальной и экологической сферы развития региона [6, 106]. Система устойчивого развития региона должна исходить из того, что демографическая, социально-экономическая и природно-ресурсная системы влияют друг на друга. Например, позитивный или негативный характер социально-демографических процессов будет отражаться на характеристиках экономической системы, и наоборот, состояние экономики будет влиять на качество жизни, здоровье населения, его трудоспособность, устойчивость семейной структуры и т.д. Демографическая система является одной из важных систем в формировании человеческих ресурсов. Она определяет социально-экономическую политику в регионах, в том числе и в области человеческих ресурсов, социального развития и повышения уровня жизни населения. По нашему мнению она может быть представлена в комплексе представленных на рисунке 1 характеристик. Прирост Демографическая система области Воспроизводство населения Убыль Формирование человеческих Качественные характеристики: - численность населения; - миграция населения; Количественные характеристики: - половозрастная структура; - образовательная структура; 143

144 Рисунок 1. Схема влияния демографической системы на формирование человеческих ресурсов региона Демографическая ситуация на региональном уровне, равно как и на общегосударственном уровне, представляет собой результат взаимодействия процессов естественного (рождаемости и смертности) и миграционного движения населения в ходе формирования численности и различных демографических структур населения определенной территории [4, с.35]. Для изучения динамики роста населения анализируются коэффициент роста населения, коэффициент прироста населения, темпы роста населения. Кроме того, в демографической подсистеме следует использовать специальные коэффициенты воспроизводства населения. Анализируя демографическую ситуацию в стране и регионах, можно сказать, что определяющее значение на процессы воспроизводства населения оказывают не только социально-экономические факторы, но и социально-психологические и идейно-духовные. Поэтому для преодоления демографического кризиса необходимо уделять серьезное внимание пропаганде семейных ценностей в обществе, внедрение принципов социальной справедливости при формировании бюджета, разработки и проведении налоговой политики, восстановлению доверия населения институтам власти путем преодоления коррупции и повышения ответственности государственных служащих и руководителей разных уровней, совершенствования законодательства и правоприменительной практики. Основными же причинами негативной демографической ситуации в регионах и в стране в целом являются: высокий уровень бедности, особенно в малых городах, поселках, рост социального расслоения общества; отчужденность основной массы работников от результатов своего труда; неблагополучное социальное самочувствие населения и рост уровня социальной напряженности; кризис института семьи, отсутствие установок на рождение детей; коррупция; незаконная миграция; безработица; проблемы развития сферы образования и здравоохранения. Социально-экономическая система формирования человеческих ресурсов должна исходить из того, что локомотивом экономического роста является человек, обладающий квалификационными и трудовыми возможностями, социальной активностью и мобильностью, способностью легально адаптироваться к сложившимся условиям и эффективно реализовать возможности своей деятельности. Основной целью социально-экономической системы в формировании и развитии человеческих ресурсов в области является достижение научно обоснованных параметров уровня и качества жизни населения, увеличение средней продолжительности жизни населения, улучшение среды обитания человека, развитие его социальной активности, планирование семьи, рационализация масштабов и структуры личного потребления, обеспечение равных возможностей для получения образования, обеспечение благоприятными условиями труда, медицинской помощи и восстановления здоровья, социальная защита престарелых, инвалидов и других социально уязвимых групп населения (таблица 1). Природно-ресурсная система также играет важную роль в формировании и развитии человеческих ресурсов региона, выступая не только как сфера жизнедеятельности человека, но и как первоисточник всех ресурсов, как один из важных факторов экономического роста [6, с. 106]. Оценка влияния природно-ресурсной системы включает в себя оценку: - экологического потенциала (объемы выбросов загрязняющих веществ в атмосферу и показатель заболеваемости населения, который в большей степени определяется экологической обстановкой в регионе); - географического расположения территории; - ресурсного потенциала. 144

145 Таблица 1 Показатели оценки влияния социально-экономической системы на устойчивое развитие человеческих ресурсов Основные сферы Экономическая сфера Сфера благосостояния и жизнеобеспечения Сфера здравоохранения Сфера образования и культурв Сфера труда Показатели - валовый региональный продукт на душу населения; - объем инвестиций в основной капитал на душу населения; - исполнение бюджета по социальным направлениям. - номинальные и реальные доходы населения; - номинальные и реальные расходы населения; - индекс потребительских цен; - величина прожиточного минимума; - величина потребительской корзины; - величина адресной и социальной помощи; - численность малообеспеченных граждан; - коэффицент Джини; - средняя обеспеченность населения жильем; - обеспеченность населения основными видами коммунального обслуживания. - показатели заболеваемости; - показатели здравоохранения; - обеспеченность населения учреждениями здравоохранения; - обеспеченность населения медицинскими кадрами. - показатели образования по всем его видам; - обеспеченность населения учреждениями образования; - обеспеченность населения образовательными и научными кадрами; - показатели инновационной и научной деятельности; - показатели культуры (число библиотек, театров, музеев, клубов, их посещаемость, тираж книг, журналов, газет) - показатели организации достойного отдыха населения. - уровень безработицы; - уровень экономической активности (неактивности) населения; - уровень занятости (по образованию, по полу, по видам деятельности); - заробоная плата работников. Показатели экономики знаний. Во всех ведущих странах мира рост экономики обеспечивается за счет вывода на рынок инновационной продукции. Именно инновации содействуют перемещению ресурсов в сферу более высокой производительности, прибыли и завоеванию широкого поля на мировом рынке. Этот подход содержит все еще новую для нас важную переменную - человеческий капитал, представляющий собой современный уровень и объем научных знаний. Нет сомнений, что развитие и казахстанской экономики возможно лишь при ее переходе к экономике знаний, характеризующейся большим вкладом не материальных, а человеческих ресурсов. Именно такой курс дальнейшего развития страны: «От экономики, основанной на ресурсах, к экономике, основанной на знаниях» определил Президент РК Н.Назарбаев. Способность создавать, получать доступ и использовать знание является основным определителем международной конкурентоспособности. Основными признаками экономики, основанной на знаниях, являются, прежде всего, такие факторы, как [7, 157]: 145

146 - превращение знания в интеллектуальный капитал; - возможность получения доступа к широким информационным ресурсам в течение короткого времени и передача коммуникаций на далекие расстояния по низким ценам и с улучшенным качеством, а также большие удобства, трансформирующие путь взаимодействия людей и компаний; - глобализация в научно-исследовательских и опытно-конструкторских работах (НИОКР), технологиях, производстве, торговле, финансах, средствах коммуникаций и информации, стимулируемая национальным и международным дерегулированием, коммуникационной революцией, связанной с информационными технологиями (ИТ). Один из наиболее комплексных и конструктивных подходов к измерению готовности той или иной страны к переходу на модель развития, основанную на знаниях, был предложен в 2004 году Всемирным банком в рамках программы «Знания для развития» (Knowledge for Development - K4D). Методика KAM (The Knowledge Assessment Methodology) включает комплекс из 76 показателей, которые позволяют сравнивать отдельные показатели различных стран, а также средние показатели, характеризующие группу стран. Сравнение можно проводить как по отдельным показателям, так и по агрегированным индикаторам, характеризующим следующие ключевые характеристики: - общие индикаторы, включающие показатели ежегодного роста ВВП и значения индекса человеческого развития; - институциональный режим экономики, который способствует развитию предпринимательства, а также эффективному использованию существующего и нового знания; - национальная инновационная система, включающая в себя фирмы, исследовательские центры, университеты, консультационные и другие организации, которые воспринимают и адаптируют глобальное знание для местных нужд и создают новое знание и основанные на нем новые технологии; - индекс образованности населения и наличие у него навыков по поводу создания, распространения и использования знаний; - информационная и коммуникационная инфраструктура, которая способствует эффективному распространению и переработке информации. Программа K4D предлагает также два сводных индекса - индекс экономики знаний (The Knowledge Economy Index - KEI) и индекс знаний (The Knowledge Index - KI) (рисунок 1). Индекс экономики знаний - это средний из четырех индексов - индекса институционального режима, индекса образования, индекса инноваций и индекса информационных технологий и коммуникаций. Индекс знаний - это средняя величина трех из них - индекса образования, индекса инноваций и индекса информационных технологий и коммуникаций. Эти индексы подсчитываются для каждой страны, группы стран и всего мира в целом. Для измерения качественных показателей используется семибальная шкала оценок, где 0 низший, а 7 высший бал, в некоторых случаях используется пятибальная шкала оценок. Индекс экономики знаний (KEI) Институциональны е особенности 1) Показатели уровня тарифных и нетарифных барьеров Индекс образовани Рисунок 2 Показатели «Экономики знаний» 146 Индекс знания (KI) Индекс инноваций 1) Лицензионный платеж 2) Индекс патентов 3) Индекс статей 1) Индекс повышения уровня образования и повышения квалификации Индекс 1)Телефоны 2) Компьютеры 3) Интернет ресурсы

147 По расчетам Всемирного Банка за 2011 год, наиболее высокий индекс знания и экономики знаний среди 140 обследованных стран сложился в Швеции 9,43 и 9,38, Финляндии 9,33 и 9,22, в следующей за ними Дании 9,16 и 9,00. США в этом рейтинге заняли двенадцатую строчку с показателями 8,77 и 8,89 соответственно. Япония разместилась на 22 месте с индексами 8,22 и 8,53 [8]. Страны СНГ занимают в рейтинге знания и экономики знаний Всемирного Банка средние места - с 55 для Украины до 106 для Таджикистана (таблица 2). Казахстан при индексе знаний 5,40 с высокой составляющей образования 6,91 имеет индекс экономики знаний лишь на отметке 5,04, что объясняется низким уровнем экономического и институционального режима и индексом инноваций 3,96 и 3,97 соответственно. При этом высокий образовательный потенциал, значительные возможности инновационного процесса и достаточно развитая база фундаментальной и прикладной науки являются основой для достаточно высоких значений Казахстана в международных индексах, связанных с развитием общества знаний. В экономике знаний существует два противоположно направленных процесса. С одной стороны, производство фундаментальных знаний концентрируется в нескольких центрах, с другой прикладное знание и его потребление мгновенно распространяются по всему миру. Производителями фундаментального знания выступают пять стран мира США, Япония, Франция, Великобритания и Германия. В странах-производителях сосредоточены и крупнейшие научные центры. Всемирно известные центры производства знаний это штаты Массачусетс и Калифорния в США, университетские города Кембридж и Оксфорд в Великобритании, Париж во Франции. В развитых странах в сфере науки и высоких технологий сегодня занято 25% трудовых ресурсов. Около 40% от общемировых затрат на научноисследовательские и опытно-конструкторские разработки (НИОКР) приходится на США. Участие частного капитала в финансировании НИОКР в странах Европейского Союза (ЕС) достигает 55%, а в США 67%. К традиционным производителям знаний в последние годы добавились Австралия, Финляндия, Южная Корея, Тайвань, Сингапур и др. Что касается развивающихся стран, то здесь хорошим примером является Китай, который стремится переместить центр экономической активности в небольшие фирмы, которым более свойственен дух предпринимательства. В Китае экономика знаний официально признана государственной стратегией. Главной своей задачей государство провозгласило организацию спроса на знания. Так, в стране только за последние 5 лет повысили квалификацию 750 млн. работников. Таблица 2 Индексы знания и экономики знания по странам СНГ Ранг Страна Индекс экономики знаний Индекс знаний Институциональный режим Индекс иннова -ций Индекс образо -вания Индекс развитя ИКТ 55 Россия Украина Беларусь Казахстан Молдова Киргизия Узбекис -тан Таджи- Кистан Источник: Knowledge for Development Program. World Bank, 2012 Для успешного достижения целей «умной экономики» Казахстан первым среди стран СНГ разработал Программу по формированию и развитию национальной инновационной системы РК на годы, Государственную программу развития науки да 2012 года, принял Стратегию индустриально-инновационного развития Казахстана на годы. 147

148 Анализируя в целом готовность Казахстана вступить на путь развития, основанный на знаниях, можно отметить, что экономика страны имеет хорошие возможности, которые обусловлены в первую очередь достаточным образовательным потенциалом, возможностями инновационного процесса и достаточно развитой материально-технической базой национальной инновационной системы. В то же время своеобразным тормозом, сдерживающим развитие экономики знаний, остаются нерешенные проблемы развития институциональной среды. Это, в частности, низкая эффективность государственного управления и регулирования экономики, неразвитость венчурного предпринимательства, высокие административные барьеры. Для реализации имеющегося потенциала по формированию новой экономики в стране необходимо развитие институциональных основ современной экономики и форсированный рост материально-технической базы экономики знаний, в частности развитие современных средств коммуникации и связи. Полученные результаты (выводы) Предложена методика анализа состояния и развития человеческих ресурсов, основой которой является комплексный подход, способствующий получению достаточно информативной оценки четырех уровневых групп по состоянию на определенную дату (за определенный период) показателей: демографической, социально-экономической и природно-ресурсной системы развития региона, показателей экономики знаний. По каждому блоку определяется общий индекс развития, на основе которых выводится интегрированный индекс развития человеческих ресурсов региона. Такой комплексный анализ состояния и развития человеческих ресурсов позволяет детально проанализировать социально-экономическое положение в регионе, выявить существующие проблемы, определить круг задач и способы их решения. Bibliography 1 Poslanie Prezidenta RK N.A. Nazarbaeva narodu Kazahstana v 2012godu. 2 Benhabib, Jess, Spiegel, Mark, The Role of Human Capital in Economic Development: Evidence from Aggregate Cross-Country Data. Journal of Monetary Economics 34, Trudovoi potencial socialisticheskogo obshestva// M.I. Skarzhinski, I.Yu. Balandin, A. Yu. Tyazhov M. Economica.1987 g. 4 Demograficheskie problemi i vosproizvodstvo trudovih resursov// V.E. Hodzhabekyan, Yu. Vaze, R. Shefer, Erevan, 1983 g. 5 N.Yu. Sorokina Formirovanie trudovogo potenciala regiona (na primere Tulskoi oblasti) avt. dis. kand. econ. nauk. Tula, 2002g. 6 E.A. Petrova Sovremennyi podhod k ocenke chelovecheskih resursov regiona// Izvestia IGEA, (68)/ 7 Fu, Xiaolan, Limited Linkages from Growth Engines and Regional Disparities in China. Journal of Comparative Economics 32, Bank.com 148

149 5) Инвестиции В Человеческий Капитал - Основной Источник Благосостояния Будущих Поколений (Investments to Human Capital Assets Major Source of Future Generation Welfare) Urazbayeva G.ZH. M. Lecturer, South Kazakhstan National University, Department of Economy, KAZAKHSTAN Kydyrova ZH.SH. Assoc. Prof. Dr., South Kazakhstan National University, Department of Economy, KAZAKHSTAN Abishov NU, PhD Student, A.Yasavi International Kazak-Turk University, KAZAKHSTAN ИНВЕСТИЦИИ В ЧЕЛОВЕЧЕСКИЙ КАПИТАЛ - ОСНОВНОЙ ИСТОЧНИК БЛАГОСОСТОЯНИЯ БУДУЩИХ ПОКОЛЕНИЙ Аннотация В последнее время в мировой науке и практике заметно активизировались дискуссии о резко возрастающей роли человеческих ресурсов, и, прежде всего, знаний, в связи с потребностями социально-экономического и общественного в целом развития. В Европе, в частности в Великобритании, заметна устойчивая эволюция кадровой функции от управления персоналом к управлению человеческими ресурсами. Следует также обратить внимание на японские концепции управления человеческими ресурсами. В данный момент специалисты пришли к прогнозному выводу, что в результате интеллектуализации труда и резкого повышения его производительности в промышленности и сельском хозяйстве примерно через 30 лет 2 % трудоспособного населения Земли смогут удовлетворять основные потребности остальных жителей планеты. Однако реализовать такой прогноз можно только при условии непрерывного развития человеческого и интеллектуального потенциала на основе модели «образование -всю жизнь» и весомых инвестиций в ее реализацию. Цель настоящей работы обобщение и анализ факторов, влияющих на повышение эффективности инвестиций в человеческий капитал в Казахстане, а также изучение опыта зарубежных стран в данном направлении. В рамках поставленной цели необходимо выделить решение следующих задач: - рассмотреть основные факторы, влияющие на формирование человеческого капитала; - выделить проблемы в сфере образования и подготовки кадров в Республике Казахстан; - изучить опыт зарубежных стран в вопросах формирования академической мобильности учащихся и студентов; - определить наиболее благоприятные для Казахстана условия инвестирования в человеческий капитал. Объектом исследования являются рыночные институты, учебные заведения, работодатели, некоммерческие и общественные организации. Предметом исследования являются экономические взаимосвязи между субъектами рыночных отношений и государством в контексте грамотного распределения общественного богатства. В процессе подготовки данного исследования были использованы как общенаучные, так и специальные методы исследования, а именно диалектический и исторический подход, синтез, сравнительный анализ, методы стратегического планирования и прогнозирования. Система образования и подготовки кадров в Казахстане представляет собой достаточно стабильную и динамично развивающуюся систему, а государство в свою очередь поддерживает данные институты через систему грантового финансирования и долгосрочных субсидий. Таким образом, учитывая значимость вопросов инвестирования в человеческий капитал в данной работе сделаны следующие выводы: 1. Инвестиции в человеческий капитал являются наиболее оптимальным и высокоэффективным методом долгосрочных вложений. 2. В системе образования Республики Казахстан имеется ряд проблем с реализацией инвестиционных образовательных проектов. 3. Опыт европейских и азиатских стран в области управления человескими ресурсами может быть использован Казахстаном как грамотный и экономически целесообразный подход к инвестированию. Ключевые слова: инвестиции, человеческий капитал, образование, подготовка кадров, знания, способности. 149

150 INVESTEMENTS TO HUMAN CAPITAL ASSETS MAJOR SOURCE OF FUTURE GENERATION WELFARE Abstract Recently discussions on sharply increasing role of human resources, and first of all of knowledge, have been visibly activated in the world science and practice in connection with requirements of social-economic and social development on the whole. In Europe, particularly in Great Britain, stable evolution of personnel function from personnel management to human resources management is visibly being observed. It is noteworthy on Japanese human resources management philosophy. Present admiration by Japanese economic advances in Europe and America resulted in emergence of many special works which authors try to find out roots of these advances. Actually specialists have made forecasting conclusion that in a result of labor intellectualisation and sharp increasing of its efficiency in industry and agriculture probably after 30 years 2% of global able-bodied population will satisfy major requirements of other population. However this forecasting can be realized providing continuous development of human and intellectual potential on the basis of lifelong learning model and weighty investments to its realization. Objective of the present work is to generalize and analyze factors having impact on increasing of investments efficiency to the human resources in Kazakhstan and also study of foreign experience in the given direction. It is necessary to determine solution of the following problems in the frames of the objective: - Consider major factors influencing on formation of human capital assets; - Find out problems in the sphere of education and personnel training in the Republic of Kazakhstan; - Study experience of foreign countries in matters of educates and students academic mobility formation; - Determine most favorable for Kazakhstan investment conditions to the human capital assets. Subjects of the research are marketing institutes, educational institutions, employers, noncommercial and social organizations. Subjects for study are economic relations between subjects of market relations and state in context of competent distribution of social wealth. General science, and also special research methods, namely dialectic and historic approach, synthesis, comparative analysis, methods of strategic planning and forecasting have been used at the preparing process of the research. System of education and personnel training in Kazakhstan is sufficiently stable and dynamically developing system, and the state in its turn supports such kind of institutes by grant financing and long-term aid grants. Consequently, the following conclusions have been made in the given work considering importance of matters of investment to the human capital assets: 1. Investments to the human capital assets are the most optimal and high-efficiency method for long-term injections. 2. There are a number of problems related to the realization of investment educational projects in the system of education of the Republic of Kazakhstan. 3. Experience of European and Asian countries in the field of human resources management can be used by Kazakhstan as a competent and economically attractive approach to the investment. Key words: investments, human capital assets, education, personnel training, knowledge, abilities. Введение В условиях становления экономики знаний на передний план выходят наукоемкие и высокотехнологичные отрасли, а доминирующим фактором развития и конкурентоспособности становится человеческий капитал, поднимающий экономику до высокого уровня эффективности и конкурентоспособности. Под человеческим капиталом в современной экономической науке понимается имеющийся у человека запас знаний, умений, навыков, опыта, которые используются им для получения дохода. Именно человеческий капитал, или человеческий потенциал, является ресурсом, содержащим наибольшие резервы для повышения эффективности функционирования современной организации. Человеческий фактор стал рассматриваться как объект инвестиций более важный, чем оборудование и технология (Эдвинсон 1999: 434). Одной из существенных проблем развития страны в настоящее время является приведение в соответствие уровня развития человеческого капитала и уровня развития современных технологий, и только при достижении сбалансированного развития этих двух факторов возможен реальный экономический рост (Зацепилин 2012: 66-77) В связи с этим властью определены актуальные направления государственной политики: инвестиции в человеческий капитал, подъем образования, науки, здравоохранения, построение национальной 150

151 инновационной системы, развитие наших естественных преимуществ и модернизация экономики, развитие ее новых конкурентоспособных секторов в высокотехнологических сферах экономики знаний, реконструкция и расширение производственной, социальной и финансовой инфраструктуры. Актуальность поставленного вопроса связана с растущей ролью человеческого фактора в экономике и пониманием того, что человек, как главная производительная сила, должен обладать средствами производства и знаниями. Все большую ценность приобретает интеллектуальный труд, поэтому в современной экономике человеческие ресурсы играют определяющую роль в достижении конкурентных преимуществ и обеспечении качественных параметров экономического роста. Таким образом, обобщение и анализ факторов, влияющих на повышение эффективности инвестиций в человеческий капитал, в том числе и в Казахстане, а также изучение опыта зарубежных стран в данном направлении является основной целью научного исследования. В данном исследовании были рассмотрены основные факторы, влияющие на формирование человеческого капитала, выявлены проблемы в сфере образования и подготовки кадров в Республике Казахстан, определены наиболее благоприятные для Казахстана условия инвестирования в человеческий капитал, а также изучен опыт зарубежных стран в вопросах формирования академической мобильности учащихся и студентов. В процессе подготовки данного исследования были использованы как общенаучные, так и специальные методы исследования, а именно диалектический и исторический подход, синтез, сравнительный анализ, методы стратегического планирования и прогнозирования. При исследовании в научной статье использовались статистические данные Республики Казахстан, результаты исследований, проведенных по линии международных организаций, банков, программ развития, таких как Всемирный банк, ПРООН, ЕС и др., а также другие отечественные и зарубежные публикации по исследуемой проблеме. 1. Теоретические основы человеческого капитала и факторы определяющие его изменение Когда-то воспитание, образование и фундаментальная наука считались затратным бременем для экономики. Затем понимание их важности как факторов развития экономики и общества изменилось. И образование, и наука, и ментальность как составляющие человеческого капитала, и сам человеческий капитал в целом, стали главным фактором роста и развития современной экономики, развития общества и повышения качества жизни. Национальное богатство включает в себя совокупность накопленных физического, человеческого и финансового капиталов, а также природного капитала страны в стоимостной оценке. Как отмечают теоретики человеческого капитала, расходы, увеличивающие производительные качества и характеристики индивида, можно рассматривать как инвестиции, которые со временем многократно компенсируются доходом. Человеческий капитал формируется, прежде всего, за счет инвестиций в повышение уровня и качества жизни населения. В том числе - в воспитание, образование, здоровье, знания (науку), предпринимательскую способность и климат, в информационное обеспечение труда, в формирование эффективной элиты, в безопасность граждан и бизнеса и экономическую свободу, а также в культуру, искусство и другие составляющие. Человеческий капитал как запас знаний, умений, навыков, опыта способен не только накапливаться в процессе инвестирования, но морально и материально изнашиваться. Как уже отмечалось, экономическая категория «человеческий капитал» формировалась постепенно. На первом этапе состав человеческого капитала включал только образование (узкое определение), на втором этапе в его состав (расширенное определение) постепенно включили воспитание, образование, знания (науку), здоровье, информационное обслуживание, культуру и искусство. На третьем этапе развития экономической категории человеческого капитала были добавлены инвестиции в составляющие, обеспечивающие безопасность людей, подготовку эффективной элиты, формирования и развития гражданского общества, повышения эффективности институционального обслуживания, инвестиции в повышение качества жизни населения и в приток капитала извне в данную страну или в регион. Появление теории человеческого капитала связано с научными трудами Уильяма Пэтти, Адама Смита, Альфреда Маршалла. Подтверждение важности данного вопроса для изучения можно найти в «Политической арифметике» У. Пэтти, в «Исследовании о природе и причинах богатства народов» А. Смита. Окончательное же формирование теории человеческого капитала относится к гг. XX в. Понятие человеческого капитала (Human Capital) появилось в публикациях второй половины ХХ века в работах американских ученых-экономистов Теодора Шульца и Гэри Беккера (Becker. 1964). Теоретические основы были сформулированы Теодором Шульцем, а базовая модель Гэри Беккером. 151

152 Беккер первым осуществил статистически объективный подсчет экономической эффективности процесса образования, определив отдачу от вложений в учебу как отношение доходов к расходам. По оценкам Г. Беккера, эффективность составляет % годовой прибыли. Его книга «Человеческий капитал» до сих пор считается основным научным трудом в этой области (Беккер 1993: ). За создание основ теории человеческого капитала (ЧК) им были присуждены Нобелевские премии по экономике Теодору Шульцу в 1979г., Гэри Беккеру в 1992г. Вложил существенный вклад в создание теории ЧК и выходец из России Саймон (Семен) Кузнец, получивший Нобелевскую премию по экономике за 1971г. В настоящее время на базе теории и практики ЧК формируется и совершенствуется успешная парадигма развития США и ведущих европейских стран. На основе теории ЧК отставшая было Швеция модернизировала свою экономику и вернула в 2000-х годах лидерские позиции в мировой экономике. Финляндия за исторически короткий период времени сумела перейти от сырьевой в основном экономики к инновационной экономике. И создать свои собственные конкурентоспособные высокие технологии, не отказываясь от глубокой переработки своего главного природного богатства леса (Корчагин 2008: 20-88). Для развития человеческого капитала необходимы значительные затраты и различные виды ресурсов как со стороны индивида, так и со стороны общества (государственных учреждений, частных фирм, семьи и т.д.). Эффективность вложений в человеческий капитал довольно высока, но инвестиционный период более длительный, чем у физического капитала: до лет. В качестве затрат, связанных с вложениями в человеческий капитал, можно назвать следующие: прямые затраты, или расходы потенциального работника и общества в виде расходов на поддержание здоровья, оплаты обучения и профобучения, приобретения учебников, расходов на поиски работы, смену места жительства; упущенный заработок, являющийся другим источником издержек и появляющийся в связи с тем, что в процессе вложения в человеческий капитал работнику не удается работать вообще или приходится трудиться в режиме неполного рабочего дня вследствие рождения и воспитания детей; моральный ущерб, представляющий собой третий вид издержек, имеющий место из-за того, что получение образования и поиск работы довольно затруднительны, миграция нарушает привычный образ жизни, ведет к расставанию с друзьями, знакомыми. Инвестирование в человеческий капитал предполагает преследование для инвестора каких-то выгод, как для себя непосредственно, так и для третьих лиц. Так, для работника это повышение уровня доходов, большее удовлетворение от работы, улучшение условий труда, рост самоуважения. Для работодателя повышение производительности, сокращение потерь рабочего времени и эффективности труда, что в конечном итоге способствует повышению конкурентоспособности фирмы. Для государства повышение экономического роста и благосостояния граждан, рост валового дохода, повышение гражданской активности. Большое внимание при оценке эффективность вложений в человеческий капитал стоит уделить факторам, влияющим на формирование человеческого капитала (см. табл. 1) (Боровских 2012: ). Таблица 1- Факторы, влияющие на формирование человеческого капитала Социальнодемографические административно-территориальное деление. 1. Численность занятого и безработного населения, его 2. Деление населения по отраслям и секторам экономики. 3. Продолжительность трудового периода жизни сотрудника Институциональные 1. Законы и законодательные акты, регулирующие его социальнотрудовую сферу. 2. Государственная политика в сфере человеческого и социального развития. 3. Устранение дискриминации Интеграционные 1. Особенности государственной политики поддержки интеграционных процессов. 2. Уровень сотрудничества с другими странами мира. 3. Уровень распространения транснациональных компаний. 4. Поддержка населением страны глобализационных процессов Социальноментальные 1. Преобладающие нормы поведения. 2. Социальная ценность знания. 3. Направленность на самореализацию 152

153 Экологические Экономические Социальноэкономические Демографические Производственные 1. Общее экологическое состояние. 2. Качество питьевой воды и продуктов питания. 3. Природно-климатические условия. 4. Санитарно-гигиенические условия труда 1. Номинальные и реальные доходы населения. 2. Деление доходов по группам. 3. Показатели бедности. 4. Доступность товаров и услуг. 5. Уровень инфляции. 6. Покупательская способность национальной валюты. 7. Чистый национальный доход в расчете на душу населения. 8. Кредитно-финансовый механизм. 9. Налоговая система. 10. Уровень специализации и кооперации производства. 11. Уровень развития внешнеэкономических связей страны 1. Общий уровень образования и профессиональная подготовка населения. 2. Состояние здоровья и культуры. 3. Система стимулирования труда. 4. Уровень развития социальной инфраструктуры предприятия. 5. Уровень технико-экономического развития предприятия 1. Численность населения. 2. Половозрастная структура населения. 3. Темпы природного прироста населения. 4. Средняя продолжительность жизни. 5. Миграция населения 1. Рынок труда; спрос на рабочую силу. 2. Условия использования рабочей силы. 3. Повышение квалификации. 4. Социальное развитие персонала Таким образом, анализируя вышеприведенные факторы, влияющие на формирование человеческого капитала, можно осуществить их дифференциацию по степени важности и значимости. Так к доминирующим факторам следует отнести институциональные, экономические и социальноэкономические факторы, так как именно в синтезе этих составляющих можно ожидать хоть и длительный, но достаточно перспективный экономический эффект. Что касается интеграционных, социально-ментальных и производственных факторов, то их непосредственное влияние на структурные изменения в формировании человеческого капитала будут соразмерны той общественной формации, в которой данные факторы существуют. 2. Инвестиции в образование На сегодняшний день выделяют следующие инвестиции в человеческий капитал: на образование, здравоохранение и мобильность. Наиболее приоритетными являются вложения в качественное образование, так как именно это позволит многим людям выйти на качественно новый уровень существования. Остальные, не менее важны, однако они, как показывает опыт, идут следующими в списке после расходов на образование. В действительности, именно инвестиции в образование и в науку обеспечили в прошлом опережающее развитие Западной цивилизации - Европы и Северной Америки в сравнении с Китаем, Индией и другими странами. Показательно влияние человеческого капитала на рост экономики на примере Японии. В стране Восходящего Солнца всегда был высок уровень человеческого капитала, включая образование и продолжительность жизни. Поэтому Япония по уровню стартового человеческого капитала оказалась готовой в XX-м столетии совершить технологический рывок и войти в число передовых стран мира. Учёные демографы давно отметили закономерность, что продолжительность жизни напрямую зависит от уровня образования и интеллекта человека. Граждане с высшим образованием живут дольше, чем граждане без высшего образования. Из этого можно сделать вывод, что интеллект позволяет человеку сформировать эффективную структуру инвестиций в человеческий капитал, то есть в себя самого. Инвестиции в человеческий капитал - это инвестиции в долголетие и качество 153

154 жизни. В возрасте до тридцати лет приоритетными инвестициями в человеческий капитал должны стать инвестиции в качественное образование ( Долгосрочный эффект, который обеспечивает повышение образовательного уровня персонала как отдельному предприятию, так и государству в целом, заставляет рассматривать затраты на образование как специфический вид инвестиций. Примерами того, как экономический рост и в настоящее время сопровождается параллельным развитием образования на всех его уровнях, демонстрирует социальное экономическое положение стран Юго-Восточной Азии, Сингапура, Южной Кореи, Японии, Тайваня и др. В частности, в Корее самый высокий уровень затрат на образование и подготовку кадров, процесс которой длится лет, в США он занимает 12 лет, в Японии 14. Соответственно, существенно различается и доля затрат на науку в ВВП и их уровень на одного научного работника: в Корее 4,1 % и 150 тыс. долл., в Украине 0,8 % и 0,7 тыс. долл. Для сравнения: в России и Беларуси бюджетные затраты на научные кадры составляют 3 % от ВВП. О значимости «человеческого капитала» в жизни современного общества, в обеспечении благосостояния его членов свидетельствуют также и такие данные: затраты на образование в Японии составляют 80%, Люксембурге 83 %, Швейцарии 78 %, Франции 76 %, США 59 %, Германии 79%. Эти данные весомый аргумент в пользу развития образования, так как именно оно формирует работника для рыночного хозяйства. Рынок требует формирование личности, которая способна адаптироваться к новым технологиям, быть готовой к их внедрению в экономику. В особенности актуальными являются инвестиции в «человеческий капитал» в странах с низким уровнем развития человеческих возможностей и низкими доходами. По данным исследования 192 стран, проведенного Всемирным банком, только 16 % роста в странах с переходной экономикой обусловлено физическим капиталом (оборудование, сооружения и производственная инфраструктура), 20% природным капиталом, остальные 64 % связаны с человеческим и социальным капиталом (Проблемы економичной интеграции Украины в Европейский Союз 1999: 43). В 2011 году из 135 государств, где проживает 92% мирового населения, только 3 Демократическая Республика Конго, Замбия и Зимбабве имеют сегодня более низкий ИРЧП, чем в 1970 г. (таблица 2). Таблица 2 - Индекс человеческого развития и его компоненты по странам мира, 2011г. Рейтинг страны Индекс человече Ожидаема я Средняя прод Ожида емая Валовый нац. доход Рейтинг по ВНД ИЧР не связанн по ИЧР с прод. обучени прод на душу на душу ый с кого жизни я ность нас в минус доходом разви тия при рожд (в годах) (в годах) обучения (в годах) долл. США рейтинг по ИЧР Страны с очень высоким уровнем человеческого развития 1.Норвегия 0,943 81,1 12,6 17, ,975 4.США 0,910 78,5 12,4 16, , Словения 0,884 79,3 11,6 16, , Чешская 0,865 77,7 12,3 15, ,917 Республика 35.Словакия 0,834 75,4 11,6 14, , Венгрия 0,816 74,4 11,1 15, , Польша 0,813 76,1 10,0 15, ,853 Страны с высоким уровнем человеческого развития 55.Болгария 0,771 73,4 10,6 13, , Российска 0,755 68,8 9,8 14, ,777 я Федерация 68.Казахстан 0,745 67,0 10,4 15, ,786 Страны со средним уровнем человеческого развития 101.Китай 0,687 73,5 7,5 11, , Узбекистан 0,641 68,3 10,0 11, ,736 Страны с низким уровнем человеческого развития 143.Кения 0,509 57,1 7,0 11, , Афганистан 0,398 48,7 3,3 9, ,407 Мир в целом 0,682 69,8 7,4 11, ,683 Источник: (Доклад о человеческом развитии: 2011). ПРООН 154

155 С 1990 г. среднемировой ИРЧП вырос на 18% (и на 41% в период после 1970 г.), что отражает значительное общее улучшение показателей продолжительности жизни, охвата школьным образованием, грамотности и доходов ( stats.uis.unesco.org/report Folders). За минувшие 20 лет многие люди на всей планете радикально улучшили ключевые показатели своей жизни. В целом, они стали более здоровыми, более образованными и обеспеченными и ныне имеют больше возможностей избирать своих руководителей и обеспечивать их подотчетность, чем в любой другой период истории. В целом, бедные страны догоняют по ИРЧП богатые страны. Такое сближение дает гораздо более оптимистичную картину, чем точка зрения, ограничивающаяся рассмотрением тенденций в области доходов, где продолжалась дивергенция. Однако не все государства быстро прогрессировали, и различия в этой области поразительны. Наиболее медленный прогресс отмечался в странах Африки к югу от Сахары, пораженных эпидемией ВИЧ, и в республиках бывшего СССР, где наблюдался рост смертности среди взрослых. Основная группа лидеров в области ИРЧП (страны, где Индекс возрос в наибольшей степени) включают в себя страны, хорошо известные по «волшебному росту» доходов, такие как Китай, Индонезия и Южная Корея. Однако в нее также входят и другие страны такие как Непал, Оман и Тунис, где прогресс в области параметров ИРЧП, не связанных с доходом, был не менее примечательным. Интересно, что в десятку лучших входят несколько государств, обычно не рассматриваемых в качестве лидеров. Добавим, что 11-е место занимает Эфиопия, а еще три страны Африки к югу от Сахары (Ботсвана, Бенин и Буркина-Фасо) входят в список первых 25 государств (Доклад о человеческом развитии 2011: 188). В более широком плане концепция развития человека основывается на оценках успеха, весьма серьезно отличающихся, например, от оценок Комиссии Спенса по росту и развитию. Это показывает, что достижения в здравоохранении и образовании могут обеспечить успех в развитии человека: фактически семь стран входят в первую десятку благодаря своим значительным достижениям в области здоровья и образования, причем в ряде случаев они не демонстрируют какойлибо исключительный рост. Не все страны прогрессировали быстро, и вариации в этом плане поразительны. В течение последних 40 лет в четверти развивающихся стран увеличение ИРЧП составило менее 20%, а еще в одной четверти свыше 65%. Эта разница отчасти отражает различия в стартовых уровнях: менее развитые страны в среднем добивались более быстрого прогресса в здравоохранении и образовании, чем более развитые. Однако половина различий в динамике ИРЧП не может быть объяснена начальным ИРЧП, и страны с одинаковыми стартовыми уровнями эволюционировали очень по-разному, что, свидетельствует о важности страновых факторов, таких как политика, институты и географическое положение. Одним из наиболее неожиданных результатов исследований в области развития человека в последние годы явилось отсутствие существенной корреляции между экономическим ростом и улучшениями в области здравоохранения и образования (таблица 3). Таблица 3 - Индекс образования по странам мира, 2011г. Рейтинг страны по ИЧР Уровень грамотности взрослог о населени я, % Валовый коэффициент охвата населения образованием Начальным,% Средним, % Высшим, % Среднее число учащихся на одного преподавателя (ученика на одного учителя 1.Норвегия - 98,7 110,4 73,5-4.США - 98,2 93,6 85,9 13,9 21.Словения 99,7 98,4 96,8 87,6 17,2 27.Чешская - 103,5 95,1 60,9 18,5 Республика 38.Венгрия 99,4 99,7 98,8 62,5 10,5 39.Польша 99,5 97,1 98,9 71,4 9,6 66.Российская 99,6 96,8 84,8 77,2 17,4 Федерация 68.Казахстан 99,7 108,8 98,5 39,5 16,2 Мир в целом 80,9 106,9 68,4 27,6 0,00 Источник: (Доклад о человеческом развитии: 2011). ПРООН 155

156 Исследования показывают, что эта взаимосвязь особенно слаба при низком и среднем уровнях ИРЧП. Это можно проследить по положительным изменениям в уровнях здоровья и образования людей. Корреляция между сегодняшними уровнями, контрастирующая с отсутствием корреляции между изменениями во времени, отражает исторические модели, поскольку только страны, ставшие богатыми, были способны платить за дорогостоящее продвижение вперед в области здравоохранения и образования. Однако сегодня технологические новшества и изменения в структурах обществ позволяют даже более бедным странам добиваться существенных успехов. Беспрецедентный поток идей в разных странах, наблюдаемый в последнее время, от технологий, сберегающих здоровье, до политических идеалов и продуктивной практики носил преобразующий характер. Многие инновации позволили странам улучшить здравоохранение и образование при очень низких затратах, что объясняет, почему корреляция между доходом и не связанными с доходом измерениями человеческого развития со временем ослабела. Доходы и рост остаются жизненно важными показателями. Придерживаться иного мнения означает игнорировать значимость дохода для расширения человеческих свобод. Доход имеет огромное значение в определении власти человека над ресурсами, необходимыми для обеспечения доступа к пище, жилью и одежде и расширению возможностей выбора таких, как занятость на престижной работе, приносящей материальное и моральное удовлетворение или возможность проводить больше времени со своими близкими. Рост доходов может указывать на то, что возможности для достойного труда расширяются пусть даже это не всегда так, а экономические трудности и связанное с ними сокращение рабочих мест являются плохими новостями для людей во всем мире. Кроме того, доход является источником налогов и других поступлений, которые необходимы правительствам, чтобы обеспечивать необходимые услуги и осуществлять программы перераспределения (Harrison: 2002). По оценкам зарубежных специалистов, величина отдачи инвестиций в образование составляет 10-15%. По сравнению со средней нормой прибыли на инвестиции во всем деловом секторе экономики, которая приближается к 10%, инвестиции в образование выглядят весьма прибыльными. В США (согласно статистическим данным) оценки норм отдачи начального образования достигали %, среднего %, высшего %. В 90-е гг. эффективность высшего образования упала до 7 8 %, что дало основания говорить о перепроизводстве дипломированной рабочей силы, однако в начале нового тысячелетия она вернулась на прежний, более высокий уровень (Лысков 2004: 3-11). Считается, что развитые страны получают на 1 долл., вложенный в систему высшего образования, 6 долл. прибыли. По оценкам экспертов, за счет высшего образования эти страны получают примерно 30% национального дохода. Таким образом, все затраты на образование от начальной школы к высшей, нужно рассматривать как продуктивные капиталовложения при условии, что по своему смыслу и объему полученные в процессе обучения знания отвечают объективным потребностям общественного производства. На наш взгляд, главным преимуществом осуществления инвестиций в образование является то, что инвестирование в развитие «человеческого капитала» дает возможность достичь не только краткосрочного экономического успеха, а и заложить основу для формирования положительных долгосрочных тенденций в развитии национальной экономики. 3. Образование Казахстана: современное состояние Инвестиции в образование должны отражать не только экономические, но в первую очередь социальные приоритеты правительства и приверженность к определенным целям и программам. В Казахстане образование является одним из основных национальных приоритетов развития страны. Сфера образования всегда была объектом пристального внимания Главы государства Нурсултана Абишевича Назарбаева. Благодаря поддержке Президента страны активно развивается современная образовательная инфраструктура. Из Послания Президента Республики Казахстан - Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» - «Чтобы стать развитым конкурентоспособным государством, мы должны стать высокообразованной нацией» ( Система образования это то основание, на котором формируются казахстанские кадры, и потенциал развития страны. От того насколько эффективно работает эта система будет зависеть насколько успешно будет развиваться казахстанская экономика. Правильное развитие системы образования особо актуально еще и потому, что динамика и принципы мировой экономики определяются наиболее развитыми странами (США, Япония, страны Европейского союза и проч.). Чем более развита страна, и чем более развитыми технологиями она владеет, тем выше экономическая эффективность у их компаний и большую прибыль они получают. 156

157 Если наши специалисты не смогут работать с современными технологиями (будь то технологии в сфере услуг или в промышленности), не будут понимать принципы и законы развития рынков, тогда казахстанские компании не смогут добиться эффективности во многих жизненно важных отраслях. При таком пессимистическом сценарии, развитие Казахстана возможно только при постоянно увеличивающихся объемах производства «легкодоходных» отраслей (добыча энергетических ресурсов, металлов и проч.). В таких условиях любая страна становится сильно зависима от мировых рынков сырья. И вырваться от зависимости и пристрастия к легкодоступным средствам очень трудно. В Казахстане в 1960-е 1980-е годы еще можно было говорить, что багаж знаний, полученных в вузе, достаточен для многолетней продуктивной работы специалиста. Это было оправданно, во-первых, гораздо меньшей степенью глобализации в тот период, ограниченностью информационных потоков, а главное далеко не столь высокими темпами экономического развития, как ныне. Сегодня такой подход уже не действует, ведь темпы мирового развития и накопления информации возросли, наверное, на порядок. Поэтому дать молодому человеку высшее профессиональное образование «один раз на всю жизнь» уже невозможно. Отсюда вытекает требование непрерывности обучения, или, как теперь принято говорить, «обучения через всю жизнь». Программа "Обучение всю жизнь" состоит из четырех больших подпрограмм: Comenius, Erasmus, Leonardo da Vinci, Grundtvig. Кроме того, в программу включены т.н. "Сквозная программа" и подпрограмма поддержки европейской интеграции. Каждая из подпрограмм создана для поддержки определенной сферы образования. И если наиболее финансируемая подпрограмма Erasmus помогает студентам высших школ, то Comenius финансирует проекты, связанные со средней школой, Leonardo da Vinci со всем профессиональным обучением, а Grundtvig дает возможность учиться взрослым людям. Для того чтобы вписаться в этот мировой тренд, нам необходимо с самого начала научить человека свободно ориентироваться не только в своей специальности, но и в широком круге смежных вопросов. Он должен уметь представлять ситуацию и моделировать ее развитие в обширной предметной области. Необходимо развитие творческого и критического мышления, умения ориентироваться в огромных массивах информации и системно ее анализировать, выделять главное, использовать в своей карьере различные дистанционные программы обучения. То есть в широком смысле мы должны научить нашу молодежь учиться. Такова главная тенденция в мировой системе образования. Еще одна важнейшая глобальная тенденция это международная интеграция и интернационализация высшего образования. Мир глобализуется, между странами идет интенсивный обмен не только знаниями и технологиями, но и трудовыми ресурсами. В этих условиях в Казахстане должны обеспечиваться уже не внутренняя, как раньше, а реальная мировая конкурентоспособность квалифицированных специалистов. На данном этапе актуальным в сфере образования становится обеспечение академической мобильности, которая дает возможность студентам, магистрантам и докторантам осваивать учебные курсы не в одном месте, а в разных вузах и в разных странах. «Академическая мобильность» отличается от традиционных зарубежных стажировок прежде всего тем, что, во-первых, студенты едут учиться за рубеж хоть и на ограниченные, но длительные сроки от семестра до учебного года, и, во-вторых, во время таких стажировок они учатся полноценно, не только изучают язык и отдельные дисциплины, а проходят полный семестровый или годичный курс, который им засчитывается по возвращении в базовый вуз. «Базовым вузом» является тот вуз, куда студент поступал и чей диплом он изначально хотел получить. Понимая выгоды, которые несет в себе развитие мобильности для роста конкурентоспособности вузов, страны и всего европейского образования, развития единого рынка труда и конкурентоспособности европейской экономики в целом, правительства и европейские организации начали с новой энергией поддерживать развитие академической мобильности, видя в ней и инструмент, и одну из целей Болонского процесса. План действий по развитию мобильности в европейских университетах был разработан и поддержан Советом Европы в 2000 г. (Ницца). Свободная, без препятствий мобильность всех участников образовательного процесса студентов, преподавателей, исследователей, администраторов является одним из главных условий повышения конкурентоспособности и привлекательности образования (Корчагин 2008: Изд. 2). Растет международный имидж казахстанского образования. Все это стало возможным благодаря огромной поддержке государства. С каждым годом увеличивается финансирование образования. Если доля расходов бюджета на образование в 2007 году составила 480,7 млрд. тенге, то в 2011 году более млрд.тенге. Кризис повлиял на рынок высшего образования - самый элитный уровень образования в любой стране. С 2007 года численность студентов ежегодно обучающихся в РК сократилась на более чем 100 тыс. человек (падение на 15%). Это говорит о том, что ежегодно количество поступающих абитуриентов в РК сокращается. Система образования как и другие сферы общественного производства характеризуется рядом показателей, которые представлены в таблице

158 Таблица 4 - Основные показатели системы высшего и послевузовского образования в Казахстане Показатели 2007/ / / / /2012 Всего вузов Контингент студентов Обучаются по государственному заказу % 17,5 18,7 23,2 22,6 21,3 Обучаются на казахском языке % 47,0 47,6 49,8 51,5 54,4 Контингент очного Отделения % 53,0 52,0 52,2 53,1 57,3 Контингент заочного отделения % 47, ,8 45,9 41,2 Источник: Данные Министерства образования и науки Республики Казахстан Одной из основных причин явилось то, что реальные доходы населения сократились, и соответственно упала и доступность высшего образования. С другой стороны сами ВУЗы значительно повышают цены на свои услуги. Сейчас чтобы получить образование по наиболее популярным специальностям студент в год должен заплатить около 300 тыс. тенге (около долл. США). Эти факторы вызывают снижение количества учащихся в ВУЗах. Нельзя сказать, что это плохо, т.к. высшее образование не должно быть тотально массовым, высокая загруженность университетов и учебных групп, создает большую нагрузку на преподавателей, административный персонал и самих студентов. Да и сам рынок труда не сможет обеспечить всех выпускников рабочими местами, соответствующими степени бакалавра или магистра. Начиная с 1990 года, до 2007 число учащихся в ВУЗах Казахстана увеличилось более чем 2,5 раза (сейчас в Республике обучается около 610 тыс. человек) ( stats.uis.unesco.org/report Folders). Подобная обеспеченность высшим образованием молодежи Казахстана похвальна, и повышает нас в рейтинге человеческого развития. Также Казахстан опередил таких лидеров высшего образования как Великобритания, Япония. Германия и даже Россию по количеству вузов на один миллион жителей (сейчас в республике действует около 148 высших учебных заведения). Но это количественные характеристики и они, к сожалению, не отражают качество нашего высшего образования. А показатель качества образования сегодня является ключевым, как для отдельных ВУЗов так и для всей системы образования страны. Получение высшего образования всегда было, остается и будет одной из важных вех в жизни человека, особенно в условиях современного мира с его жесткой конкуренцией на рынке труда. Это подтверждает и пример нашей страны, где 35% взрослого населения имеют высшее образование этот показатель (на уровне 30-35%) характерен и для стран с развитой экономикой. Высшее образование в Казахстане представляет верхний уровень профессионального образования в трёхуровневой системе (после среднего общего или профессионального образования) и включает в себя совокупность систематизированных знаний и практических навыков, которые позволяют решать теоретические и практические задачи по профессиональному профилю. В марте 2010 года Казахстан официально присоединился к Болонской декларации и стал 47-м полноправным членом Европейской зоны высшего образования. 60 казахстанских университетов подписали Великую Хартию Университетов. Таким образом, был осуществлен переход на трехуровневую модель подготовки специалистов: бакалавр - магистр - доктор Ph.D, основанную на принципах Болонской декларации (известна также как Великая Хартия Университетов, 19 июня 1999 г.). Как правило, уровень образования в рыночных условиях «подстраивается» под уровень развития экономических отношений в стране, но если грамотно использовать систему подготовки студентов, тогда можно влиять на развитие страны. Можно уже сейчас готовить менеджеров, технологов, инженеров по новым «качественным» программам. Впоследствии эти специалисты будут внедрять инновации и новые технологии, что позволит развивать наш бизнес и производство, оздоравливать и укреплять его. Ситуация с низким уровнем качества образования сложилась из-за отставания развития нашей системы образования от требований рынка. После распада СССР казахстанский бизнес начал активно развиваться. Чаще методом проб и ошибок, т.к. научными знаниями о ведении бизнеса владели 158

159 единицы, при этом система высшего образования очень медленно «привыкала» к новым условиям, и не успевала за развитием бизнеса. Система образования, также как и вся экономика, была в кризисе. Все образовательные программы и методики преподавания устарели и не соответствовали новым условиям свободного рынка. К сожалению, на сегодняшний день казахстанские ВУЗы не входят не в один общепризнанный мировой рейтинг (рейтинги Times Higher Education и Шанхайский рейтинг). Хотя в целом в мире прослеживается тенденции роста рейтингов азиатских вузов (Токио, Тайвань, Гонконг и др.) благодаря огромным инвестициям в образование в этих странах. Высшее образование играет важную роль в 159 обеспечении профессиональной подготовки компетентных и конкурентоспособных специалистов для всех отраслей экономики республики в интеграции с наукой и производством. В настоящее время функционируют 148 вузов (9 национальных, 2 международных, 32 государственных, 12 негражданских, 93 частных, в том числе 16 акционированных), в которых обучаются свыше 595 тыс. человек. Тем не менее, большинство работодателей не удовлетворены качеством подготовки специалистов, выпускаемых вузами. Образовательные программы не всегда отвечают ожиданиям работодателей и не соответствуют потребностям экономики. Серьезным скрытым фактором, охватывающим всю систему высшего образования в Казахстане, является коррупция. Политика высшего образования не будет эффективной до тех пор, пока не будут приняты конкретные меры по ее искоренению. Имеют место негативные тенденции в кадровом обеспечении вузов: отсутствует системное воспроизводство профессорско-преподавательского состава, широко практикуется работа по совместительству. Материально-технические ресурсы вузов Казахстана обновляются недостаточными темпами. Вузами не выдерживается установленная норма обновления библиотечного фонда как по гуманитарным, так и по техническим специальностям. По многим дисциплинам учебники не разрабатываются или издаются малыми тиражами. Информационные ресурсы вузов не объединены, библиотечный фонд носит разрозненный характер. В настоящее время недостаточно действующих механизмов государственной поддержки финансирования образовательных услуг. Интеграция образования, науки и производства, развитие послевузовского образования на основе современных достижений науки и техники являются одними из приоритетных направлений развития экономики. В области казахстанской науки имеются ряд нерешенных проблем: устаревшая материально-техническая база и оборудование лабораторий не позволяют проводить качественные научные исследования. недостаточное количество проектных институтов и конструкторских бюро замедляет трансферт технологий в производство. Отсутствует механизм взаимодействия проектных институтов, конструкторских бюро и производства с вузами. отсутствие условий для привлечения молодежи в науку. Наблюдается старение кадров. Средний возраст научных работников 55 лет. неэффективное использование научного потенциала вузов Казахстана В Казахстане не развиты институциональные формы поддержки инновационных структур, выполняющих разработки и обеспечивающих доведение результатов научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ до их практической реализации. В Казахстане удельный вес научных разработок остается ниже уровня, принятого в развитых странах, более чем в десять раз. Для достижения высокого уровня качества высшего образования, удовлетворяющего потребности рынка труда и индустриально-инновационного развития страны государство определило основные приоритеты в этом направлении: обеспечение кадрами с высшим и послевузовским образованием, соответствующими потребностям индустриально-инновационного развития страны обеспечение интеграции в европейскую зону высшего образования путем приведения содержания и структуры высшего образования в соответствие с параметрами Болонского процесса обеспечение высокой эффективности системы оценки качества высшего образования обеспечение развития материально-технической базы вузов обеспечение интеграции образования, науки и производства, создание условий для коммерциализации продуктов интеллектуальной собственности и технологий. 4. Результаты Изученный зарубежный опыт показывает, что на данном этапе в мире прослеживается тенденция роста рейтингов азиатских вузов (Токио, Тайвань, Гонконг и др.) благодаря огромным инвестициям в образование в этих странах, что существенно отражается на экономическом росте государств.

160 Инвестиции в человеческий капитал, в частности в образование для экономики Казахстана весьма положительны. За последние 15 лет численность населения увеличилась с 14 почти до 17 миллионов человек. Продолжительность жизни выросла до 70 лет. Система образования и подготовки кадров в Казахстане представляет собой достаточно стабильную и динамично развивающуюся систему, а государство в свою очередь поддерживает данные институты через систему грантового финансирования и долгосрочных субсидий За последние 12 лет количество грантов для получения высшего образования увеличилось на 182%. Развивается сеть интеллектуальных школ и профессионально-технических колледжей мирового уровня. Успешно действует программа «Болашак» благодаря которой 8 тысяч талантливых молодых людей получили блестящее образование в лучших университетах мира. В Астане создан современный научно-исследовательский университет, работающий по международным стандартам. Существенную роль в повышении уровня системы высшего образования играет развитие и функционирование академической мобильности, которая дает толчок к реализации таких аспектов как обучение, преподавание и исследование, которые в свою очередь интегрируются в качественный рост интеллектуального труда. Таким образом, Казахстан активно инвестирует образовательную сферу, результаты, которых можно ожидать в самое ближайшее время. Заключение Таким образом, учитывая значимость вопросов инвестирования в человеческий капитал в данной работе сделаны следующие выводы: 1. Инвестиции в человеческий капитал являются наиболее оптимальным и высокоэффективным методом долгосрочных вложений. 2. В системе образования Республики Казахстан имеется ряд проблем с реализацией инвестиционных образовательных проектов. 3. Опыт европейских и азиатских стран в области управления человескими ресурсами может быть использован Казахстаном как грамотный и экономически целесообразный подход к инвестированию. Список использованной литературы 1. Агентство по статистике Республики Казахстан. Аналитический сборник гг 2. Becker, Gary S. Human Capital. N.Y.: Columbia University Press, Беккер, Г. Человеческий капитал (главы из книги). Воздействие на заработки инвестиций в человеческий капитал (Текст) / Г. Беккер // США: экономика, политика, идеология. 11. Ноябрь 1993 г. С Боровских Е.А. Эффективность инвестиций в человеческий капитал. Ярославский педагогический вестник Том I (Гуманитарные науки), стр Доклад о человеческом развитии Устойчивое развитие и равенство возможностей: лучшее будущее для всех. /Пер.с англ.; ПРООН.-М., Издательство «Весь мир», с 6. Еркебай Р.А.Академическая мобильность как условие гарантии качества образования. 19 сентября Harrison R. Learning and Development. London: Chartered Institute of personnel and development, Зацепилин А.Н., Гонтарь М.М. Инвестиции в человеческий капитал как условие инновационного развития и конкурентоспособности. Материалы 77-й международной научно-технической конференции ААИ «автомобиле- и тракторостроение в России: приоритеты развития и подготовка кадров» г., стр Корчагин Ю.А. Человеческий капитал сущность и развитие Корчагин Ю.А. Современная экономика России. - Ростов-на-Дону: Феникс. Изд. 2, Лысков А. Ф. // Менеджмент в России и за рубежом С Маслов Антон. Инвестиции в человеческий капитал «Проблемы економічної інтеграції України в Європейський Союз: інвестиційні аспекти // Україна: аспекти праці с Эдвинсон Л., Мэллоун М. Интеллектуальный капитал. Определение истинной стоимости капитала./новая постиндустриальная волна Запада. Антология. М.,1999. С stats.uis.unesco.org/report Folders. 15 May,

161 Central Asia Economy 1) Orta Asya Geçiş Ekonomilerinde Dış Ticaret İstihdam İlişkileri Osman KADI, Doç. Dr. Fatih Üniversitesi, Ekonomi Bölümü, İstanbul / TÜRKİYE Filiz KADI, Doç. Dr. Fatih Üniversitesi, Ekonomi Bölümü, İstanbul / TÜRKİYE ÖZET Orta Asya Geçiş Ekonomilerinde Dış Ticaret İstihdam İlişkileri Geçiş ekonomileri merkezi planlı ekonomik sistemden, piyasa ekonomisine dönüşü yaşarken bir çok sorunla mücadele etmek durumunda kalmışlardır. Çalışmada Merkezi planlı ve dışa kapalı ekonomik sisteme sahip olan Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlık sonrası süreçte dış ticaret yapıları ve dış ticaretin istihdama katkısı, eş bütünleşme ve Granger nedensellik testleri kullanılarak araştırılmıştır. Dış ticaret istihdam arasındaki ilişkileri kapsayan önceki çalışmalar incelenerek, elde edilen bulgular karşılaştırılmış ve geçiş ekonomileri özelinde dış ticaretin ithalat yoluyla istihdama katkısı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 1. GİRİŞ Orta Asya Türk Cumhuriyetleri 1990 ların sonunda SSCB nin dağılmasıyla bağımsızlıklarını kazanmışlardır arası SSCB döneminde uygulanan dış dünyaya kapalı Merkezi Planlı ekonomi, Türk Cumhuriyetlerinde dış ticaret kavramının gelişememesine sebep olmuştur. Bağımsızlık sonrası süreç, Türk Cumhuriyetleri için piyasa ekonomi geçiş dönemi olarak anılmaktadır. Geçiş süreci bu ülkeler açısından bir çok zorlukları da beraberinde getirmiştir. Geçiş sürecinde devletin ekonomideki ağırlığının azaltılması, ekonomideki karar verici birimlerin piyasa sistemi hakkında yeterli bilgiye sahip olmamaları, hukuki altyapının merkezi planlı ekonomi dönemine ait olması, özel mülkiyet kavramının gelişmemiş olması, toplumun girişimcilik konusunda yeterli bilgi ve sermaye birikimine sahip olmaması yaşanan zorlukların başında gelmektedir. Bağımsızlık sonrası süreçte ülkelerdeki siyasi otoritelerin piyasa ekonomisine geçme konusundaki irade farklılıkları ise bu ülkelerin geçiş sürecinin ayrışmasındaki önemli unsurlardan birisi olmuştur. Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan geçiş sürecinin tamamlanması yönünde reformlar yaparken, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan ın süreci daha geriden izlediği düşünülmektedir. Piyasa ekonomisine geçiş, devletin ekonomideki ağırlığının azaltılması, özel mülkiyet, fikri mülkiyet haklarının sağlanması ve girişimciliğin teşvik edilmesi, fiyatların serbest piyasa ortamında belirlenmesi ve dış ticaretin serbestleştirilmesi temeline dayanmaktadır. Avrupa İmar ve Kalkınma Bankasının 2012 yılında yayınladığı Geçiş Raporuna göre (EBRD,2012; 14) Orta Asya Türk Cumhuriyetleri geçiş performansları açısından değerlendirildiğinde, bazı sektörlerdeki durumu aşağıdaki tabloda görülmektedir. Tablo 1: Orta Asya Ülkeleri Geçiş Performansları Ülkeler Tarımsal İşletme Genel Sanayi Kentsel Ulaşım Bankacılık Sigorta ve diğ.finansal Hizmetler Özel Sermaye Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan Kaynak: EBRD, 2012 Transition Report Finansal Piyasalar EBRD nin geçiş performansı puanları 1-4 arasında yer aldığı göz önüne alındığında, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin bağımsızlıklarını kazandıkları süreden itibaren yaklaşık 21 yıl geçmesine rağmen piyasa ekonomisinin işlerliğini kazanabilmesi için gerekli olan ayrıca dış ticaretin gelişebilmesi için, özel sermaye, finansal piyasa gelişimi, finansal hizmetler ve bankacılık gibi alanlarda istenilen seviyelere henüz ulaşılamadığı görülmektedir. İstihdamın sağlanabilmesi için gerekli olan sanayi sektörü gelişimi de özel sermaye, bankacılık ve finansal piyasaların gelişimindeki zayıf performansa bağlı olarak yavaş kalmıştır. 161

162 Bu ülkelerin dış ticaretlerindeki artış, piyasa ekonomisine geçiş sürecine de katkıda bulunacaktır. Ayrıca, Yabancı sermaye yatırımlarının teşvik edilmesi bilgi transferi ve özel sermaye eksikliğinden kaynaklanan yatırım eksikliğinin giderilmesine destek olacaktır. 2. TEORİK ÇERÇEVE VE LİTERATÜR ÖZETİ Dış ticaret ile istihdam arasındaki ilişkinin teorik çerçevesini önemli ölçüde Hescksher- Ohlin teorisinin oluşturduğu görülmektedir. Söz konusu bu teoriye göre, ülkeler arasında dış ticaret belirli varsayımlar altında ülkeler arasındaki faktör yoğunlukları tarafından belirlenmektedir. Buna göre emeğin bol olduğu ülkeler emek yoğun malları üretip bu malları ihraç etmekte iken, sermayenin bol olduğu ülkeler ise sermaye yoğun malları üretip bu malları ihraç etmekte ve böylece dış ticaret kazançları artmaktadır. Bu sürecin istihdam üzerindeki etkisi ise emek yoğun malları ihraç eden ülkelerde emek kullanımının artması şeklinde, sermaye yoğun malları ihraç eden ülkelerde ise sermaye kullanımının artması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla söz konusu teoriye göre, ihracat ile istihdamın arttırılması mümkün olabilmektedir (Greenaway,1998:4 den aktaran Karaçor:2011). Bir kısım araştırmalar ise Hescksher Ohlin ve Samuelson Teoremini esas alarak şöyle bir açıklama getirmektedirler: Ticaret ülkeler arasında ürün fiyatlarını etkilemekte ve bu faktör talebinin etkilenmesi yoluyla ülke içindeki faktör fiyatlarını etkilemektedir. Böylece ticaret, karlı sektörlerde yoğun olarak kullanılan faktörün talebini arttırırken, karlı olmayan sektörde faktör talebinin düşmesine sebep olmaktadır. Bu, vasıflı iş gücü talebini, vasıfsız işgücü talebine oranla arttırdığı için, vasıfsız işçi ücretleri düşmektedir. Sonuç olarak, ticaretin fiyatlarda çok küçük bir değişmeye sebep olduğu ve düşük fiyat değişmelerinin çalışanların ücretlerini büyük oranda değiştirmesinin mümkün olmamasından dolayı, ticaretin istihdam ücretleri üzerine etkisinin küçük olacağını ifade eder (Arslan, 2006: 7) Literatürde dış ticaretin istihdam üzerine etkisi konusunda yapılan çalışmalar örnek olarak; Revenga (1992), çalışmasında, ithalat rekabetindeki artışın ABD imalat sektöründeki isithdam ve ücretlere etkisini arası dönemi verilerini kullanarak OLS yöntemi ile incelemiştir. Tahmin sonuçları ithalat fiyatlarındaki değişmenin istihdama ve ücretlere önemli ölçüde etkilediğini ortaya koymuştur. Test sonuçları, arasında ABD Dolarının değer kazanması araştırma konusu olan sektörde ücretlerin %2 istihdamın ise %4-7,5 oranında azalttığını ortaya koymuştur. Wood (1994), Kuzey- Güney arasında imalat sanayisindeki artışın iş gücü piyasası üzerindeki etkisi, geçmiş çalışmalarda tahmin edilenden çok daha yüksek etkiye sahiptir. Güney kesimde niteliksiz iş gücünün ticaret kaynaklı istihdamda daha fazla kazanç sağladığı, Kuzeyde ise, elde edilen kazanç nitelikli iş gücü üzerinde yoğunlaşmış ve niteliksiz iş gücünün ücretlerinde düşüşler yaşanmıştır. Uzun dönemde Kuzey için en iyi çözüm olarak, eğitim sektörüne daha fazla yatırım yapılarak çalışanların niteliklerinin arttırılması gerektiği sonucuna varmışlardır. Baldvin (1994), OECD ülkelerinde yabancı yatırımların ve mevcut ticaretin, ücretler ve istihdam üzerindeki etkilerini incelemiştir. Sonuç olarak, istihdamda meydana gelen değişiklik iş gücü arzı, teknoloji ve talep artışı gibi kavramlardan, ticaret artışının etkisi ile kıyaslandığında daha fazla öneme sahip olduğudur. Milner ve Wright (1998), sanayileşen bir ülke olan Morityus ta iş gücü piyasasının ticaretin serbestleşmesine verdiği tepki araştırılmıştır. İstihdam ve ücretlerin kısa ve uzun dönemdeki tepkileri spesifik faktör olarak ticaret modeli kullanılarak ve destekleyici amprik çalışma yoluyla test edilmiştir. Morityus taki ihracatçı ve ithalatçı sektörlerdeki istihdam ve ücretler panel veri yöntemi ile ticarette liberalizasyon öncesi ve sonrası dönemi kapsayacak şekilde test edilmiştir. Amprik analiz sonuçları, sektörler arasında farklı etkilerin teorik tahminlerini destekleyici olmuştur. Bayan istihdamının iş gücene katılımının yükselmesi ve aynı zamanda ithalattaki liberalizasyonunun ücret ve istihdam seviyesini yükselttiği gözlemlenmiştir. Greenaway, Hine ve Wright (1999), Ticaretin istihdam üzerine etkilerini İngiltere de 167 imalat sanayi firması örneğinde araştırmışlardır. Dinamik iş gücü talebi denklemi, ihracat ve ithalat dönemini kapsayacak şekilde panel veri yöntemi ile incelenmiştir. Çalışma sonucuna göre, ihracat ve ithalattaki artış iş gücü talebini düşürmüştür. İş gücü talebindeki düşmenin sebebi olarak, ticarette dışa açılmayla beraber iş gücü verimliliğinde artışın meydana gelmesidir. Popüler görüşün aksine, doğu asya ve Japonya ile ticaretin disipline etkisi, Avrupa Birliği ile yapılan İthalattan daha az belirgin gözükmektedir. Leichenko ve Silva (2004), ABD de Dış ticaretin kırsal kesimlerde sanayi istihdamı ve ücretler üstüne etkilerini araştırmışlardır. Çalışmanın sonucuna göre, düşük ihracat fiyatlarının hem kırsal hem de kentsel kesimlerde istihdamı ve ücretleri arttırdığı, düşük ithalat fiyatlarının ise kırsal kesimde istihdamı azalttığı, kentsel kesimlerde ise istihdamı arttırdığını tespit etmişlerdir. Ayrıca ülkelerin büyük ölçüde ihracata yönelişleri, hem kentsel hem de kırsal kesimlerdeki düşük istihdam ve ücretlerden kaynaklanmaktadır. Davidson ve Matusz (2005), ABD de arası dönemi kapsayacak şekilde 399 firma üzerinde gözlemler yapmışlardır. Yöntem olarak regresyon analizi uygulamışlardır. Net ihracat ile iş kayıpları arasında güçlü ve negatif bir ilişki diğer yandan da daha zayıf bir bulgu olarak, kullanılan başka bir veriye net ihracatın 162

163 iş kazanmaya katkısının zayıf fakat pozitif olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Dutt,Mitra ve Ranjan (2009), dış ticaret ve işsizlik arasındaki ilişkiyi Heckser- Ohlin ve Ricardo nun karşılaştırmalı üstünlükler teorisi özelinde incelemişlerdir. Yöntem olarak panel veri analizi uygulamışlardır. Güçlü ve sağlam kanıtlarla işsizlik ve dışa açıklık arasında negatif ilişki olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Ayaş ve Çeştepe (2010), dıs ticaret değismelerinin istihdam üzerindeki etkileri imalat sanayi kapsamında incelenmistir. Faktör yoğunluğu ve girdi-çıktı modelinin birlikte kullanıldığı çalısmada, 1998 ve 2002 yılları girdi-çıktı tabloları temel alınmıstır. Yapılan hesaplamalarda dıs ticaret değismelerinin istihdam üzerindeki etkilerinin sektörlere göre farklılastığı, bazı sektörlerde istihdamı arttırırken, bazılarında ise azalttığı görülmüstür. Sonuç olarak, imalat sanayi için net istihdam etkisi pozitif olarak bulunmustur. Polat ve Uslu (2010), Türkiye İmalat sektörü üzerine dinamik panel veri yöntemiyle yılları arası dönemde 95 imalat sanayi sektörü incelenmiş. Ticaret verilerinin imalat sanayindeki istihdama anlamlı bir etkinin olmadığını ortaya koymuştur. 3. Ekonometrik Model ve Sonuçlar Çalışmada ele alınan 6 ülkenin istihdam ve dış ticaret ilişkileri yılları arasındaki ekonomik büyüme, istihdam, ihracat ve ithalat verileri kullanılarak panel veri yöntemi ile incelenecektir. Ekonometrik analizler için veri seti Dünya Bankası göstergeleri (WDI) dan alınmış ve E-views 6 ve stata11 ekonometri paket programları kullanılmıştır. Panel veri analizlerinde yatay kesit (6 ülke; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan) boyutuna ilaveten zaman serisi ( ; 17 yıl) boyutu da söz konusudur. Panel veri analizleri öncesinde değişkenlerin durağanlıklarını belirlemek ve birim kök içerip içermediğini tespit etmek amacıyla Levin, Lin ve Chu (LLC) birim kök testi yapılarak panel serilerin durağanlıkları incelenmiştir. Değişkenler arasında ilişkinin kaba boyutunu gösteren korelasyon matrisi oluşturulmuştur. Tablo 2. Korelasyon Katsayıları GDPB EMP EXP01 IMP GDPB EMP EXP IMP Korelasyon katsayıları değerlendirildiğinde, ihracat ve istihdam arasında negatif ve zayıf bir ilişkinin varlığı dikkat çekmektedir. İhracat ve ithalat arasında yüksek bir korelasyonun bulunduğu gözlemlenmiştir. İthalatın istihdama küçükte olsa pozitif etkisinin olduğu, aynı şekilde büyüme ve istihdam arasında da zayıf ilişkilerin varlığı tespit edilmiştir. Tablo 3. Levin, Lin & Chu panel veri birim kök testleri sonuçları Seviye LLC testi Trendsiz LLC testi Trendli Değişkenler T değeri Olasılık değeri T değeri Olasılık değeri GDPB EMP EXP IMP Birim kök test sonuçlarına göre GDPB, EMP, verileri %1 anlamlılık düzeyinde durağandır. EXP %5 anlamlılk düzeyinde; IMP ise %10 anlamlılık düzeyinde kendi seviyelerinde durağandırlar. Bütün değişkenler kendi seviye değerlerinde durağan oldukları için uzun dönem ilişkileri eşbütünleşme testi ile analiz edilecektir. Değişkenler arası uzun dönemli ilişkilerin varlığı Pedroni Eşbütünleşme Testi ile ölçülmektedir. Pedroni Eşbütünleşme testi sonuçları Tablo 4 de verilmiştir. Tablo 4. Pedroni Eşbütünleşme testi Panel v istatistiği Panel rho istatistiği Panel istatistiği PP Panel ADF istatistiği 163 Grup rho istatistiği Grup istatistiği PP Grup istatistiği GDPB ** ** ** ** EMP EMP * *** ADF

164 EXP IMP- EMP * * * * *%1 Anlamlılık Düzeyi **%5 Anlamlılık Düzeyi ***%10 Anlamlılık Düzeyini göstermektedir. Pedroni Eşbütünleşme Testi sonuçlarına göre; İstihdam, büyüme ve dış ticaret arasında uzun dönemli ilişkilerin özellikle, ithalat- istihdam için %1 anlamlılık düzeyinde varlığına işaret etmektedir. Uzun dönemde ithalat ve istihdam birlikte hareket etmektedirler. İhracat istihdam uzun dönem ilişkilerinin varlığını destekleyecek yeterli bulguya ulaşılamamıştır. Ekonomik büyümenin uzun dönemde istihdam artışı sağladığını destekleyen test sonuçlarına ulaşılmıştır. Uzun dönemdeki değişkenler arasındaki ilişkilerin, kısa dönemde de varlığını incelemek için Granger Nedensellik Testi yapılmıştır. Tablo 5. Granger Nedensellik Testi Ho Hipotezi Gecikme Sayısı F İstatistiği İstihdam, GDP büyümesine neden olmaz İhracat, GDP büyümesine neden olmaz İthalat, GDP büyümesine neden olmaz İhracat, istihdama neden olmaz İthalat, istihdama neden olmaz ** GDP büyümesi, ithalata neden * olmaz İhracat, İthalata neden olmaz ** *%1 Anlamlılık Düzeyi **%5 Anlamlılık Düzeyi ***%10 Anlamlılık Düzeyini göstermektedir. Nedensellik sınamaları, Tablo da görüldüğü üzere, tek yönlü ilişki şeklinde varlığını ortaya koymuştur. Özellikle büyümeden ithalata doğru tek yönlü ve anlamlılık düzeyi yüksek nedensellik bulgusuna ulaşılmıştır. İthalat istihdam arasındaki uzun dönemli ilişki, nedensellik sınamalarında da ortaya çıkmış, ithalattan istihdama doğru nedensellik tespit edilmiştir. Dış ticaretin iki yönü olan ithalat- ihracat arasında da tek yönlü ve ihracattan ithalata doğru %5 anlamlılık düzeyinde nedensellik bulunmuştur. 4.Sonuç Dış ticaret istihdam ilişkilerini inceleyen literatür sonuçları birbirinden farklı bulguların varlığını göstermektedir. Altı geçiş ekonomisi üzerinde yapılan bu çalışma sonuçları teoride ifade edilenin aksine, hem uzun dönemde hem de kısa dönemde dış ticaretin ithalat üzerinden bu ülkelerde istihdama etkide bulunduğunu göstermektedir. İhracatın ise istihdam oluşturma yönünün etkin olmadığı bulgusuna rastlanmıştır. Bağımsızlık sonrası üretim süreçlerinde meydana gelen kesintilerin, bu ülkelerin ihracat yapılarında üretime dönük sektörler üzerindeki olumsuz etkilerinin devam ettiği, ihracat kalemleri içerisinde hammadde ve ilksel malların yoğunluğunun varlığını ve bunların da istihdam artışına katkı sağlayamadığı şeklinde yorumlanabilir. Diğer yandan ithalatın istihdama etkisinin varlığı ise, bu ülkelerde üretim sürecinin dışa bağımlılığının yüksek boyutlarda olduğunu düşündürmektedir. İthalat ve büyüme arasında ilişkilerin varlığı da bu düşünceyi desteklemektedir. Elde edilen bulgular Greenaway, Hine ve Wright (1999) ve Milner - Wright (1998) ın çalışmalarıyla paralel sonuçlar ortaya koymuştur. Bu ülkelerde üretim süreçlerinin ithalata bağımlılığı, sürdürülebilir olmadığı dikkate alınmalı, büyüyen cari açıklar ve paralelinde ortaya çıkacak yüksek borçluluk bu ekonomiler, için bir risk unsuru olarak gözükmektedir 164

165 KAYNAKÇA Arslan, N., Terzi,N. (2006). Heckscher- Ohlin Samuelson Teorisi ve Teorinin Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt:21,Sayı:1, s Ayaş, N. ve Çeştepe H., (2010). Dış Ticaretin İstihdam Sanayi Üzerindeki Etkileri: Türk İmalat Sanayi Örneği Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 15, sayı:2, s Davidson, C. And Matusz, S.J. (2005), Trade an Turnover: Theory and Evidence, Review of International Economics, Vol.13, No:5, pp Dutt,P., Mitra, D. and Ranjan, P. (2009). International Trade and Unemployment : Theory and Cross- National Evidence Journal of International Economics, 2009,pp-3244 EBRD 2012 Transition Report Greenaway D, Hine RC, Wright P (1999). An empirical assessment of the impact of trade on employment in the United Kingdom. Eur. J. Polit. Econ.,15 (3): Karaçor, Z., Saraç, T.B., (2011). Dış Ticaret ile Sanayi Sektörü İstihdam Oranı Arasındaki Kısa ve Uzun Dönem İlişkisi: Türkiye Örneği ( ), Yönetim ve Ekonomi, cilt:18, sayı:2, s Leichenko R, Silva J (2004). International trade, employment and earnings: evidence from US rural counties. Reg. Stud., 38(4): The Impact of Foreign Trade on the Employment of Unskilled U. S. Workers: Some New Evidence Frederic L. Pryor Southern Economic Journal Vol. 65, No. 3 (Jan., 1999), pp Wood,A.( 1994) North-South Trade, Employment and Inequality, Oxford: Clarendon Press 165

166 2) Çin'in Orta Asya'ya Yönelik Ekonomik Politikaları Nuryagdy ROZYYEV, Selçuk Üniversitesi İktisat Bilim Dalı Doktora Öğrencisi, Konya / TÜRKİYE Abdulkadir BULUŞ, Prof. Dr. Selçuk Üniversitesi, İ.İ.B.F. İktisat Bölüm Başkanı Konya / TÜRKİYE Çin'in Orta Asya'ya Yönelik Ekonomik Politikaları 1. ÖZET Bu çalışmada Çin'in yirmi birinci yüzyılın ilk on yıllığında Orta Asya'da en başta ekonomik olmak üzere çeşitli alanlarda etkisini artırmasının altında yatan stratejileri ve politikaları incelenmektedir. Çin'in Orta Asya'ya yönelik olarak literatürde yaygın olan yaklaşım enerji güvenliği ve genel güvenlik açısından yaklaşımdır. Buna ek olarak Orta Asya ülkelerinin Çin'e bakış açısından bir değerlendirmeye ve ayrıca Çin'in Orta Asya ülkeleriyle yakın zamandaki ekonomik ilişkilerinin gelişimine yer verilmiştir. Çin'in dünyadaki üçüncü dünya ülkelerine yaklaşımını değerlendirmek için Afrika'ya yönelik politikaları da mercek altına alınmıştır. Çalışmanın amacı, dünyada ekonomik ağırlığı ve potansiyeli büyük ve yüzyılın süper güçlerinden biri olacağı söylenen Çin'in Orta Asya ve Afrika açısından literatüre katkı yapmaktır. 2. GİRİŞ SSCB'nin dağılmasından ve Orta Asya'da beş yeni bağımsız devletin ortaya çıkmasından sonra bu devletlerin gelecekte istikrarlı yaşamlarına ilişkin soruları da beraberinde getirmiştir. Araştırmacılar, politikacılar, farklı ülkelerin gazetecileri onların yaşayabilirliğinden şüphe etmişler, Rusya'nın gidişiyle birlikte oluşan dış politik boşluğun diğer politik ve ekonomik merkezlerin etkisiyle dolmasından korkmuşlardır. Bilim adamları, zayıf düşen Rusya'nın yerine kim geçecek diye Orta Asya ülkelerinin komşularına nazarlarını dikmişlerdir. Çok çeşitli ihtimaller üzerinde durulmuştur. Orta Asya ülkelerinin politik gelişmesinin alternatifi olarak İslam'dan, İran, Pakistan ve Suudi Arabistan'dan, "Türk modeli"nden, etkisi güçlenen ABD'den ve ilişkileri artan Avrupa Birliği'nden bahsedilmiştir. Tüm bunlar bir yana, Çin'in Orta Asya'ya olan etkisi her zaman özel bir yere sahip olmuş ve halen de sahiptir. Yukarıda sayılan ülkeler arasından Rusya'ya Orta Asya bağlamında gerçek anlamda rakip olabilecek bir ülkenin çıkması ihtimali zayıf görünmektedir. Hâlbuki Çin bu bağlamda hem imkana sahip hem de belirgin menfaatlere dayanan gerekçeleri vardır. Yıldan yılan güçlenen ekonomik gücü, istikrarlı dış politik çizgisi ve merkezi politik yönetimi, enerji kaynaklarına artan gereksinimi ve bu enerji kaynaklarının kara üzerinden aktarma gerekliliği, kendi sanayi ürünlerinin satışı için gereken pazarlar - bu faktörlerin hepsi Çin'i bölgede Rusya'nın potansiyel rakibi haline getirmektedir. Çin'in Batı kısmındaki Orta Asya halklarıyla akraba olan Uygur Türklerinin yaşadığı Sincan otonom bölgesindeki durum diğer birtakım sorunlara sahiptir. Bu durum, Orta Asya ülkeleriyle Çin'i köktendinci ve terör örgütleriyle mücadelede bir araya getirmektedir. Yukarıda söylenenlerin ışığında bu çalışmada Çin'in Orta Asya'da güvenlik ve ekonomik menfaatleri bakımından kendi nüfuzunu artırmaya ve kendi ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik bölgedeki faaliyetleri, stratejileri ve politikaları incelenmektedir. Çalışmanın üçüncü bölümünde Çin'in Orta Asya'ya yönelik politikaları incelenirken, dördüncü bölümde ise Çin'in dünyanın diğer bölgelerindeki politikaları konusunda bilgi vermek amacıyla Çin'in Afrika'ya yönelik politikaları genel olarak irdelenmektedir. Sonuç bölümünde ise çalışmanın sonuçları özetlenmiştir. 166

167 3. ÇİN'İN ORTA ASYA'YA YÖNELİK POLİTİKALARI Bu bölümde öncelikle Çin'in Orta Asya'ya yönelik politikaları genel olarak incelenecek ve sonrasında ise Çin'in her Orta Asya ülkesiyle olan ilişkilerinin özellikle yirmi birinci yüzyılın ilk on yıllığında nasıl geliştiğine değinilecektir. Çin'in Orta Asya'da kendi nüfuzunu kurabilmesi için öncelikle Rusya'nın SSCB'den miras kalan bölgedeki varlığıyla yüzleşmesi gerekmektedir. Yakın zamanlara kadar literatürde Çin'in Orta Asya'ya nüfuzu konusunda genellikle enerji güvenliği ve genel güvenlik açısından yaklaşılmıştır, yani buna Çin'in ve bölgede etkili olan Rusya ve diğer ülkelerin menfaatleri açısından yaklaşım denebilir. Literatürde Çin'in Orta Asya'ya nüfuzuna ilişkin diğer bir yaklaşım ise Orta Asya ülkelerinin Çin'in kendi ülkelerine nüfuzuna izin vermeyi isteyip istemediklerine göre yapılmış olan analizlerdir Çin'in Enerji Güvenliği ve Genel Güvenlik Açısından Politikaları Çin'in Orta Asya'ya ilişkin güvenlik politikaları Çin'in Orta Asya'ya güvenlik açısından yaklaşımı üç konu üzerinde odaklanmaktadır. Bunlar; köktendincilik (ekstremizm), ayrılıkçılık (separatizm) ve terörizmdir. Bunlar "üç şer" olarak adlandırılmaktadır. Çin açısından bu üç güvenlik konusundan biri olan ayrılıkçılık tehlikesi Çin'in Sincan bölgesini ilgilendirmektedir. Çin'in Sincan bölgesi ancak on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Çin'e tamamen dahil edilmiş olup Uygur Türklerinin nüfusun %50'den fazlasını teşkil ettiği bir bölgedir (Niquet, 2006a). Uygur Türklerinin ve dolayısıyla da Sincan bölgesinin diğer Orta Asya ülkeleriyle etnik ve tarihi bağlarının olması ve bunun sonucunda ise Orta Asya ülkelerinde Sincan bölgesindeki ayrılıkçı hareketleri destekleyen hükümetlerin iktidara gelmesi tehlikesi Çin'i endişelendirmektedir. Dolayısıyla Çin için Orta Asya'yla ekonomik ilişkiler birçok açıdan ulusal gelişmesinin büyük sorununu çözmenin, yani ülkenin Batı bölgelerinin hızlı gelişmesini sağlamanın yan ürünü durumundadır. Çin'in güney, merkez ve batı eyaletlerinin gelişmişlik düzeylerindeki bölgesel farklılıkları ve yaşam tarzlarındaki farklılıklar tehlikeli sosyal, politik gerilimler doğurmaktadır. Sincan bölgesi dahil Batı eyaletlerinin hızlı ekonomik gelişmesinin stratejik amacı, Batı sınırlarında gereken denetim düzeyini sağlamaktır. Çin'e komşu ülkelerde Amerikan ve NATO üslerinin ortaya çıkması ise Orta Asya'da istikrarsızlığın önlenmesi bakımından Çin için ayrı bir güvence oluşturmaktadır yılının ilkbahar-yaz aylarında Kırgızistan ve Özbekistan'da ortaya çıkan olaylar, daha önce Tacikistan'daki iç savaş, tarımsal Orta Asya ülkelerinde tehlikeli çatışma potansiyelinin olduğunu göstermiştir (Jukov ve Reznikova, 2009: 37). Bu açıdan bakıldığında Çin Batı bölgesinin ve özellikle de Sincan bölgesinin ekonomik gelişmesini hızlandırarak buranın güvenliğini sağlamak ve ayrılıkçı potansiyelini zayıflatmak istemektedir. Bunun içinde Sincan Bölgesinin komşusu olan Orta Asya ülkeleriyle olan ekonomik ilişkilerinin bu amaca hizmet edeceği görüşündedir. Uygur Türklerinin Orta Asya ülkeleriyle etnik bağlarının olması bir yana onların ayrıca Müslüman bir toplum olması onların özellikle Afganistan'da Sovyetlerin mücahitlerle yaptığı savaşta Afgan Müslümanların direnişini örnek alarak Çin'e karşı çıkmalarına ve Çin'le Müslüman kimlik altında savaşmalarına yol açmıştır. Bu da Çin tarafından köktendincilik (ekstremizm) tehlikesi olarak yorumlanmaktadır. Ekstremizm sadece Çin'in maruz kaldığı tehlike olmayıp Orta Asya ve Rusya dahil bölgedeki tüm ülkelerin sorunu olduğu için Çin bu konuda onlarla işbirliği yapabilmektedir. Çin, Sincan bölgesindeki ayrılıkçı hareketlerin güçlenmesine yol açabilecek bölgesel istikrarsızlıkları istememekte ve bu tür istikrarsızlıkları önlemeye çalışmaktadır. Yakın tarihte ( ) bölgede istikrarsızlığa yol açabilecek aşağıdaki ihtilaflar veya krizler gerçekleşmiştir: 1 - Çin-Hindistan sınır sorunları, 2- Hindistan ile Pakistan'ın Kaşmir sorunu, 3- Tacikistan'daki iç savaş ( ), 4- Fergana vadisindeki (Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan'la sınıra sahip) istikrarsız durum, 5- Afgan sorunu. Bu sorunların büyük çoğunluğunda etnik milliyetçilik ve militan İslam'ın etkisi önemli düzeyde olmuştur ve Çin hükümetini etkilemektedir. Bu istikrarsızlaştırıcı etkilerin Çin'in sınırlarını geçme ve genellikle Han milletinden olmayan ve Müslüman Sincan'ın denetimini tehdit etme potansiyeli Çin için büyük bir korkudur. Çin kontrolüne şüphesiz bir tehlike arz etse de, Sincan'ın bu harici etkilere yakınlığı ve duyarlılığı Çin'e tarihsel bir rakip olan Rusya'ya rağmen bölgede egemen güç olma fırsatını vermektedir. Sincan'ın jeostratejik konumunun Çin'in devam eden ekonomik reformlarıyla birleşmesi Sincan'ı, ekonomik ve politik açıdan Çin'in Orta Asya'ya 167

168 açılan kapısı kılmaktadır. Bu stratejik değer, Sincan'da son zamanlarda Zhungar, Turfan ve Tarim havzalarında petrol yataklarının bulunmasıyla daha da artmıştır. Çin bir petrol ithalatçısı olduğu için bunun onun için büyük bir önemi vardır. Dahası, Sincan, Çin yönetimi tarafından Orta Asya'dan Çin'in gelişmiş kıyı bölgelerine doğru ekonomik koridor olarak önemli bir role sahip olarak görülmektedir. Bu özellikle Kazakistan'dan Sincan üzerinden Çin'in kıyı bölgelerine ve Japonya'ya petrol ve doğal gaz boru hatlarının inşası durumunda (ki inşa edilmiştir) söz konusudur. Sincan'ın Çin'in devam eden ekonomik kalkınmasına katkı sağlama potansiyeli eğer söz konusu bölgesel sorunlar ve bölgesel güvenlik sorunları halledilmezse boşa gidecektir. Çin'in Sincan'daki konumunu zayıflatacak etnik milliyetçilik ve İslamcı militanların ayrılıkçı potansiyeline bir de Orta Asya'nın ekonomik kaynakları için devletlerarası rekabet ihtimali de eklenmektedir. Dolayısıyla Çin'in Sincan bölgesini denetlemesini tehlikeye sokabilecek faktörler sadece etnik gruplar veya İslamcı politik gruplar gibi devlet dışı aktörler olmayıp aynı zamanda Orta Asya'daki "Yeni Büyük Oyun"da payı olan çeşitli bölgesel devletler de bu faktörler arasındadır (Clarke, 2004: ). Şekil 1: Bağımsız Devletler Topluluğu (Kaynak: ABD Meclis Araştırma Servisi, 2008: 66) Sincan bölgesi bir yana ABD'nin 11 Eylül 2001 tarihinden sonra bölgede etkinliğini artırması ve bunun da ABD'nin Çin'i "kuşatma" politikasıyla Çin'in etkisini artırmasını önleme çabaları Çin'in Orta Asya'ya bakışını değiştirmiştir. Amerika'nın Afgan sorunu söylemiyle Orta Asya ülkelerinde birçok yerde askeri üs açması ve böylece bölgede etkinliğini artırması Çin tarafından bir potansiyel nüfuz zayıflaması olarak yorumlanmıştır. Amerika'nın bölgedeki bu etkinliği tepki olarak Çin bölge ülkeleriyle bir takım işbirliklerine girecektir. Bu işbirliklerinden biri de Şanhay İşbirliği Örgütü'dür. Çin'in Sincan sorunu, Sincan'ın stratejik önemi, bölgedeki ABD'nin etkinliğinin artmasının Çin için arz ettiği potansiyel tehlike bu şekilde ortaya konduktan sonra şimdi Çin'in bu bağlamda Orta Asya ülkeleriyle nasıl bir işbirliğine girdiği ve nasıl bir politika izlediğine aşağıda değinilecektir. Çin Orta Asya ülkelerinin Uygurların ayrılıkçı hareketlerine destek vermemeleri için Orta Asya ülkeleriyle ikili diplomatik ilişkilere girerken, diğer taraftan da Şanhay İşbirliği Örgütünü kurarak çoklu diplomatik ilişkileri de kurmuş bulunmaktadır. ŞİÖ'ye Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Çin Halk Cumhuriyeti (Şanhay Beşlisi) girmektedir ve 26 Nisan 1996 tarihinde Çin, Kırgızistan, Rusya, Kazakistan ve Tacikistan'ın devlet başkanları tarafından Şanhay'da Sınır Bölgelerinde Askeri Güvenliği Derinleştirmek üzerine Antlaşmanın imzalanmasıyla kurulmuştur. Daha sonra bu örgüte Özbekistan da katılmıştır (Şanhay Altılısı haline gelmiştir). 24 Nisan 1997 tarihinde aynı ülkeler Moskova'da Sınır Bölgelerinde Askeri Güçlerin Azaltılmasına dair Antlaşmayı imzaladılar. ŞİÖ esasen Orta Asya'nın güvenlikle ilgili sorunlarına yani terörizm, ayrılıkçılık ve köktendincilik tehlikesiyle mücadele etmek üzerine yoğunlaşmaktadır (Wikipedia, 2011a). Türkmenistan Tarafsızlık statüsünden dolayı örgüte katılmamaktadır. Çin ŞİÖ'yü kurmakla birlikte bu örgüte üye devletlerin başkanlarından Sincan'daki ayrılıkçı faaliyetleri desteklemeyeceklerine dair protokolü imzalamalarını sağlamıştır. ŞİÖ'nün kurulmasıyla birlikte Çin kendisinin Batısında ortaya çıkan yeni devletlerin bağımsızlıklarını tanıdığını, onların iç işlerine karışmayacağını, onları işgal etmek niyetinde olmadığı konusunda güvence vermiş olmakta ve böylece bölge devletleri arasında bir güven duygusu geliştirilmiş olmaktadır. Bölge ülkeleri açısından Çin'le işbirliği kendi rejimlerini ABD'nin savunduğu "turuncu" devrimlerine karşı korumak için bir güvence teşkil etmektedir. Çünkü Çin bölge 168

169 devletlerinin istikrarını istemekte ve iktidardaki neo-komünist rejimlerin devam etmesini istemektedir. Bu açılardan Çin'in bölgeye yönelik politikasının iki temel ayağı vardır. Bunlardan ilki, Çin, bölgedeki milliyetçi cereyanların ortaya çıkmamasının taraftarıdır. İkincisi ise ABD'nin lider ülke olduğu tek kutuplu dünya yerine çok kutuplu dünyanın yaratılmasıdır ve bunun için de ABD'yi mümkün olduğunca bölgeden uzak tutmaktır (Uğrasız, 2002). ŞİÖ, güvenlik konusunda işbirliği bir yana geniş ekonomik inisiyatiflerle ekonomik avantajlar da sunmaktadır. Çin, Haziran 2004 yılındaki ŞİÖ zirvesinde, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan için 20 yıllık bir süre için %2 faiz oranıyla 900 milyon dolar ihracat kredisini teklif ederek ekonomik inisiyatifleri vurgulamıştır. Zirve deklarasyonu "Orta Asya bölgesi ve komşu ülkelerin istikrarı ve güvenliğinin temel taşı, nüfusun ihtiyaçlarını karşılayarak ekonomik ilerlemenin sağlanmasında yatmakta" olduğunu vurgulamıştır. Çin böylece bir taraftan güvenlik anlaşmaları yaparken diğer taraftan da Orta Asya ülkeleri için cazip olan yatırım kredileri sağlamakta ve ekonomideki büyük projelerde onlarla işbirliği yapmaktadır. Orta Asya ülkeleri böylece demokratik "renkli devrimleri" savunan ABD'nin yerine SİÖ'nün sunmuş olduğu ekonomik ve güvenlik işbirliğini tercih etmiş olmaktadırlar. Bir ihtimale göre Orta Asya'nın liderleri ŞİÖ'yü güvenlik getirisinden daha çok ekonomik getirisi açısından tercih etmiş de olabilirler (ABD Meclis Araştırma Servisi, 2008: 68-69) Çin'in Enerji Güvenliği Açısından Orta Asya Politikaları 1990'lı yıllarda Çin Orta Asya'ya yönelik daha entegre bir politika oluşturamamıştı. Çin hükümeti genel olarak sınır sorunlarının çözümü, sınır alanlarındaki askeri varlık düzeyinin azaltılması, Uygur ayrılıkçılığa karşı savaş, Afganistan'daki istikrarsızlık, Asya'da ABD'nin varlığının güçlenmesi gibi politik-askeri konulara odaklanmıştı. Çin dünyada enerji kaynaklarının üretiminde ikinci sıradadır. Çin'de taş kömür rezervi bakımından dünyada üçüncü sıradadır ve onun taş kömür, doğal gaz ve petrol üretimi sürekli artış göstermektedir (İMEP nezdinde Çin Araştırmaları Merkezi, 2008). Buna rağmen 2000 yılından itibaren ekonomik büyüme ve ülke içi enerji talep-arz dengesizliği enerji ithalatının önemini artırmıştır yılında Çin, Amerika Birleşik Devletleri'nden sonra dünyanın ikinci büyük petrol tüketicisi olan Japonya'yı geçmiştir (Dunderdale, 2005). Buna ek olarak Angarsk mücadelesi ve Irak savaşından alınan dersler Çin'i kendi enerji tedarikini çeşitlendirmeye yöneltmiştir. Bu bağlamda özellikle enerji alanında olmak üzere Orta Asya ülkeleriyle ekonomik ilişkileri hızlı gelişmektedir. Orta Asya'daki üretim maliyetleri Orta Doğu'daki üretim maliyetlerinden yüksek olmasına rağmen Çin onları uzun vadede güvenli yatırımlar olarak değerlendirmektedir. Orta Asya'dan Çin'e enerji tedariki üretildiği yerden son noktaya kadar kolaylıkla temin edilebilmektedir. Çin bunun için çeşitli araçlar kullanmıştı: doğal gaz ve petrol sahalarında, projeler ve şirketlerde hisse satın almıştır, petrol ve doğal gaz tedarikçileri ve nakliyat güzergahlarını çeşitlendirmiştir, iki taraflı anlaşmalar yapmıştır, hidroelektrik enerjisine, minerallere ve nakliyat altyapısına yatırım yapmış ve Sincan'da ülke içi reformlar yapmıştır. Çin'in ulusal petrol şirketlerinin Orta Asya enerji sahalarına yatırımları genelde agresif ve Çin Halk Cumhuriyeti hükümetince desteklendiği şeklinde algılanmakta ve böylece Çin bölgede Rusya'nın güçlü bir rakibi konumuna yükselmiştir (Pop, 2010). Orta Asya'da enerji kaynakları açısından Çin'i ilgilendiren başlıca iki ülke bulunmaktadır. Bunlar Kazakistan ve Türkmenistan'dır. Kazakistan Çin'e petrol sağlarken, Türkmenistan'ın zengin doğal gaz kaynakları ise inşa edilmiş olan Orta Asya-Çin boru hattıyla Çin'e ulaştırılmaktadır. Çin tabi ki bölgedeki diğer büyük ülkelerle olan enerji rekabetinde başarı sağlamıştır. Bu başarının temelinde yatan faktörler ise Çin'in birtakım politik, askeri ve mali araçlarla bölge ülkelerinin ilgisini çekebilmiş olmasıdır. Çin Orta Asya ülkeleriyle iyi komşuluk ilişkileri ve özellikle Kazakistan'la ise stratejik ortaklık ilişkilerini kurmuş ve bunları antlaşmalarla bağlamıştır. Çin Orta Asya'daki enerji yatırımlarında iki taraflı görüşmeleri tercih etmiş olsa da ŞİÖ sayesinde bölgede karşılıklı güven tesis etmiş ve Rusya'nın bölgedeki tarihi etkisini dengelemiştir. Ayrıca Çin Orta Asya ülkelerine geleneksel silah transferleri, askeri eğitimler ve ortak askeri eğitimlerle askeri destekte sağlamaktadır. Bu askeri eğitimler ŞİÖ şemsiyesi altında gerçekleştirilmiştir. Çin'in Orta Asya'da kullandığı finansal mekanizma ise yerel ekonomilerin farklı sektörlerine yapılan yatırımlar, düşük faizli krediler ve yardım paketleriyle temsil olmaktadır. Çin hidroelektrik enerji sektörüne yatırım yapmıştır (Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan), özellikle altın (Kazakistan), alüminyum (Tacikistan) ve uranyum (Kazakistan) olmak üzere madencilik sektörüne, hem Orta Asya'da hem de Afganistan'da yeni bir İpek Yolunu oluşturmak için yollar, tüneller ve demiryolları olmak üzere altyapıya ve telekomünikasyon sektörüne yatırımlar yapmıştır (Jukov ve Reznikova, 2009). Çin'in kendi enerji güvenliğini sağlamak için Orta Asya'daki (özellikle Türkmenistan ve Kazakistan'da) petrol ve doğal gaz yataklarını işleten şirketlerin kendi ulusal petrol şirketi vasıtasıyla hisselerini satın almıştır. Bölgesel önemli büyük yatırım projelerine girişmiştir. Ayrıca Orta Asya'daki üç enerji boru hattının inşa edilmesini sağlamıştır. Bu enerji boru hatları: Kazakistan-Çin petrol hattı, Orta Asya-Çin doğal gaz boru hattı ve 169

170 Beyneu-Şimkent doğal gaz boru hattıdır (Pop, 2010). Yukarıda söylenenler ışığında Çin kendisinin hem genel güvenlik hem de enerji güvenliği açısından Orta Asya'daki ülkelerin istikrarına çok önem vermektedir. Ayrıca neo-komünist rejimlerle de hem ekonomik hem de politik ilişkiler kurmuş ve bölgedeki nüfuzu sürekli olarak artış göstermektedir Orta Asya Ülkelerinin Çin'e Bakışı Açısından Değerlendirme Orta Asya ülkelerinin Çin'in kendi ülkelerine nüfuzunu algılama biçimlerinden hareketle geliştirilen alternatif bir yaklaşım özellikle ABD'nin John Hopkins Üniversitesinin Orta Asya ve Kafkaslar Enstitüsünden Marlene Laruelle ve Sebastien Peyrouse tarafından ileri sürülmüştür (Laruelle ve Peyrouse, 2009). Aşağıda bu iki yazarın görüşlerine yer verilecektir. Bu görüşe göre Çin ve Rusya'nın bölgeye nüfuzları ve onların bölgesel ilişkilerinin yapısı büyük ölçüde Orta Asya ülkelerinin kendilerinin takındığı tavra bağlı olacaktır. Bu konuda tabi ki Rusya ve Çin'in bölgede etkilerini artırmaları açısından güçlü ve zayıf yönleri, onların Şanhay İşbirliği Örgütü çerçevesindeki işbirliklerinin başarıları ve başarısızlıkları, doğal kaynaklara ilişkin (özellikle de enerji kaynakları) bölgesel ilişkiler sistemi, altyapının geliştirilmesi, göç sorunları önemli rol oynayacaktır. Özellikle 2000 yılından sonra Çin'in bölgedeki konumu öyle güçlenmiştir ki, Orta Asya ülkeleri Çin menfaatlerine aykırı olan politikalar güdemezler. Çin ve Moskova'nın işbirliğinin amacı bölgede denetim sağlamaktır. Bu durumda Moskova ve Pekin arasında bir seçim yapacak olsalar Moskova'yı tercih etmektedirler. Bu görüş, Çin'in enerji sektöründe hakimiyet kuracağı yönündeki kaygıları abartılı bulmaktadır, çünkü Rusya'nın gaz sektöründeki tekelini kırmak zordur. Bununla birlikte Kazakistan'ın petrol sektöründe Batılı şirketlerin egemen olduğu yönündeki sav tartışmalı görünmektedir. Sayısal olarak görünen egemenliklerine rağmen onların konumu sağlam değildir ve ekonomik, politik-hukuki ve ekolojik duruma göre değişebilir (Dundiç, 2010). Çin, Rus ve Orta Asya siyasi elitleri arasında ideolojik olarak önemli ölçüde bir farklılık bulunmamaktadır. Orta Asya konusunda Rusya ve Çin arasındaki işbirliği, bölgenin uzun vadeli gelişiminin yalnızca yönetimin merkezileşmesiyle mümkün olacağı fikrine dayanmaktadır. İşbirliği için yakınlaştırıcı diğer bir faktör ise İslamcılık korkusudur. Bu husus, Türkiye ve İran'la kıyaslandığında Orta Asya devletlerinin ortakları olarak onların konumunu lehte cazibeli kılmaktadır. Orta Asya, Moskova ile Pekin arasında bir denge bulmak durumunda kalmaktadır. Üçüncü yol olarak Batılı ülkelerin Orta Asya'yı Rus-Çin ortaklığının "çıkmaz sokağından" kurtarması bekleniyor. Fakat Batı coğrafi olarak çok uzakta bulunmaktadır. Ayrıca Batı bölgedeki faaliyetlerle de pek ilgili değildir ve dolayısıyla istikrarlı bir ortak olamaz. Orta Asya'nın kendi birliğini kurmasının perspektifleri ise zayıftır. Orta Asya'nın Rus ve Çin ortaklığına yönelmesinden başka gerçek bir seçeneğinin olmadığı şeklindeki fikir egemendir. Yazarlara göre özellikle Kazakistan ve Kırgızistan'da çeşitli düzeylerde, yani akademik ve eğitim kurumlarında, stratejik araştırma enstitüleri ve pek fazla olmayan özel araştırma kuruluşlarında sinoloji araştırmaları artış göstermiştir. Bu açıdan bakıldığında Çin'in sadece ekonomik ve politik olarak değil aynı zamanda kültürel olarak da bu ülkelerde varlığını geliştirme çabasında olduğu görülmektedir. Bu görüşe göre Çin'in bölge ülkeleri tarafından nasıl algılandıklarına ilişkin bir analiz matrisi ve Orta Asya ülkelerinin Çin'le olan ilişkilerine dair birkaç bölgesel model geliştirilmiştir. Bunlardan ilki, Çin'le sınırları olan ülkelere (Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan) ve sınır olmayan ülkelere (Özbekistan ve Türkmenistan) ilişkin modeldir. İlk grup Çin'le önemli düzeyde ekonomik ve göç akınları ilişkilerine sahiptir; ikinci grup ise büyük şirketlerle yapılan anlaşmalarla sınırlı ekonomik ilişkilere sahiptir ve özel ticaret ise neredeyse yoktur. Bu farklılık politik düzeyde de güçlenmektedir: ilk üç devlet daha az otoriter iken, diğer ikisi ise daha çok otoriterdir. İkinci modele göre, Çin'in gündemlerini pek meşgul etmediği diğer üç ülkeye nazaran Çin'in politik gündemlerinde uzun süre kalmış olduğu Kazakistan ve Kırgızistan'ı ayırt etmek mümkündür. Tacikistan kendisini Kazakistan ve Kırgızistan'la karşılaştırıldığında gelişmesini birkaç yıl geriye götüren iç savaştan dolayı ikinci gruba dahil edilmiştir, fakat bu sadece bir zaman meselesidir ve Çin kaçınılmaz olarak Tacikistan'ın gündemine de oturacaktır, çünkü onunla Özbekistan ve Kırgızistan'dan farklı olarak ortak sınıra sahipti ve muhtemelen Tacikistan'ın Çin'le olan ilişkileri Kırgızistan ve Kazakistan'ın ilişkilerinin gelişme şekline benzer olacaktır. Üçüncü modele göre yazarlar Kırgızistan ve Tacikistan gibi en fakir ve en savunmasız ülkeleri ayırt etmektedirler. Diğer üç ülke gelişme potansiyeline sahiptir. Kırgızistan ve Tacikistan için Çin'in varlığı elverişlidir ve istikrar için ek bir garanti oluşturmaktadır. Bundan dolayı onlar, bölgenin deizolasyonu için sağladıkları önemli ölçüdeki kredileri ve yardımları bu cumhuriyetler tarafından hoş karşılanan başlıca bölgesel devletleri (özellikle de Çin'i) kapsayan her tür inisiyatifi desteklemektedirler. Kazakistan ve Özbekistan, Çin'in ekonomiye nüfuzu konusunda daha sistematik bir politika gütmekte ve büyük devletlerden bölgesel özerkliği deklare etmektedirler. Dördüncü model, etnik ve dilsel özellikleri açısından Tacikistan'ı diğer Orta Asya ülkelerinden ayırt 170

171 etmektedir. Tacikistan, Türkçülüğün güçlenmesinden korkmakta ve Uygur ayrılıkçılarına karşı mücadelede Çin'le ittifak yapmaktadır. Ayrıca, iktidardan fiilen tecrit edilmiş olsalar da halen önemli bir kurum olan İslam elidi Tacikistan'ı İslamcı partilerin yasak olduğu diğer devletlerden farklı kılmaktadır. Son model olan beşinci modele göre ise Kazakistan'ı diğer devletlerden ayırmak mümkündür. Bu devlet Şanhay İşbirliği Örgütü'nde büyüklüğü açısından üçüncü büyük devlettir ve Çin'in Orta Asya ile olan ticaretinin üçte ikisi Kazakistan'ladır ve Kazakistan'ın ekonomik gelişmesi tüm bölgenin lokomotifi niteliğindedir. Üstelik Kazakistan'da Çinli göçmenlere karşı korku uyandıran ve büyük ölçüde nüfusun fazla sık yoğunlaşmamış olmasıyla bağlantılı olarak sinofobi unsurları belirgin biçimde ortaya çıkmaktadır. Bu görüşe göre bir ülke Çin'den ne kadar uzaksa o kadar kayıtsız kalınmakta Özbekistan ve Türkmenistan) ya da olumlu algılanmaktadır (Tacikistan). Çin'in varlığının daha çok hissedildiği iki ülkede (Kazakistan ve Kırgızistan) ise kamuoyu daha çok sinofobtur. Yine bu görüşe göre Çin birtakım meydan okumalarında üstesinden gelememiştir. Çin, kültürel diplomasinin etkin bir konseptini geliştirememiştir, fakat yine de Orta Asya'ya dilin etkisini artırmıştır. Orta Asyalı gençlerin arasında başarılı bir kariye ve işgücü piyasasında rekabet kabiliyetinin artışı için Çincenin popülerliği artmıştır. Bu süreç daha çok Kazakistan ve Kırgızistan'da görülmektedir, fakat Tacikistan ve Özbekistan'da da belirgindir. Son yıllarda Çince İngilizceden sonra en çok öğrenilen yabancı dil olarak ikinci konuma yükselmiştir. Dış politika açısından Çincenin yayılmasının uzun vadeli amaçları vardır. Çincenin akıcı biçimde bilinmesi hem kamu sektöründe (özellikle de Dışişleri Bakanlığında) hem de özel sektörde istikrarlı yükselişi garanti etmektedir. Yazarların fikrine göre bu durum on yıl içinde uluslararası duruma etki edecektir ve Çince bilmek başarılı profesyonel kariyer ve yüksek maaşın eşanlamlısı olacaktır. Yazarlara göre Rus-Çin ittifakı reel, fakat geçici genel menfaatlere dayanmaktadır. Çin'in enerji kaynaklarına olan ihtiyacı ve Rusya'nın da kendi enerji kaynaklarına yatırım yapmak yerine Orta Asya kaynaklarını ihraç etmeyi tercih etmesinden dolayı potansiyel rekabetçin çerçevesini çizmek mümkündür. Rekabet uran, elektrik enerjisi ve kıymetli metalleri de kapsayabilir. Rus-Çin askeri işbirliğinin gelişeceğinden şüphe duyulmaktadır: eğer mevcut durumda Çin Rus askeri teknolojilerine ihtiyaç duyuyorsa bile Rusya'nın düzeyine ulaştıktan sonra Rusya ile Çin arasında güvensizlik oluşabilir. Buna rağmen Çin, bölgede Rusya'nın egemenliğine ilgi duymaktadır ve Orta Asya'da birinci askeri devlet statüsünü kazanmaya çalışmamaktadır. Bundan ziyade Rusya'nın askeri güvenliği sağlamak ve istikrarsız rejimlerin yaşaması için yüksek bir bedel ödemesini istemektedir. Fakat eğer Çin politik, askeri ve kültürel alanlarda başat konuma geçmeye karar verirse Rusya'dan karşı tepkiyle karşılaşacaktır. Çin'in stratejik planlaması, Orta Asya'nın Sincan bölgesiyle olan bağlarından dolayı her zaman kaygı duymaktadır. Orta Asya-Afganistan-Pakistan eksenindeki herhangi bir istikrarsızlık Çin'in Kuzeybatısına etki edecektir. Buna rağmen Çin'in dış politikası ağırlıklı olarak ABD, Japonya ve Asya ülkelerine yönelmiş durumdadır. Dolayısıyla Orta Asya'da egemen olma konusunda Rusya'yla rekabet etmesinin bedeli böyle bir rekabetin getirisiyle karşılaştırıldığında çok yüksek olabilir. Bu açıdan bakıldığında Çin'in politikası pragmatik sonuçlar almaya, yani sınır ihtilaflarının çözülmesine, sınırlarda askeri gerginliğin azaltılmasına, Uygur sorununun çözümüne yöneliktir. Çin, Orta Asya'nın küçük ve orta büyüklükteki ülkelerinin kendileri arasında veya Rusya arasında yerel menfaatler lehine koalisyon oluşturmalarını başarılı biçimde engellemiştir. Rusya ve Kazakistan, sınır akarsularına ilişkin sorunlar konusunda görüş birliğine varamamışlardır. Kazakistan ve Kırgızistan ise birbirleriyle Çin'den gelen ticari akımlar konusunda rekabet etmektedirler. Buna rağmen, Orta Asya ülkelerinin herhangi birindeki istikrarsızlık (örneğin Talibanların Afganistan'da tekrar iktidara gelmesi, Pakistan'da rejimin değişmesi veya Sincan'da ayaklanma) durumunda Çin'in Orta Asya ülkelerini kendi tarafına çekmek için araçları yoktur. Ayrıca Çin, kendisini açıktan Batı'ya karşı koymaktan kaçınmaya çalışmaktadır. Kendisi açısından Rusya da Orta Asya da Çin'in varlığından avantaj elde edebilir. Moskova, bölgede Batı'nın etkisini sınırlandırmada Çin'in yardımından faydalanabilir ve Rusya, yerel hükümetlerin istikrarı konusunda Çin'in gayretlerini desteklemektedir. Ekonomik düzeyde Orta Asya'nın Çin'in etki alanına girmesi Rusya için iki tarafı keskin kılıca benzemektedir. Bir taraftan Moskova Çin'e kendi birincil kaynaklarını satmak istemektedir ve bu anlamda Orta Asyalı rakiplerle (öncelikle Kazakistan ve Türkmenistan) karşılaşabilir. Diğer taraftan ise Çin, Orta Asya kaynaklarının denetimi konusunda Rusya'yla rekabet etmektedir. Çin'le Rusya arasındaki işbirliğini artırma kararı ortak dış politik meselelerden (bir dizi uluslararası sorunlar konusunda ortak görüş) ve enerji planlamasının amaçlarından kaynaklanmaktadır. Bu söylenenler açısından Orta Asya'da Rus-Çin yakınlaşmasından ABD ve Avrupa Birliği ülkeleri kaybetmektedir. Bu bağlamda Batılı ülkeler Orta Asya ülkelerinde olumlu duygular yaratmalı ve yerel hükümetleri bölgede uzun vadeli istikrar için her halükarda Batı'nın Rus-Çin ortaklığına karşı bulunmasının gerekli oluğu konusunda ikna etmelidirler. Şimdilik Batı bu konuda pek başarılı değildir (Laruelle ve Peyrouse, 2009). 171

172 3.3. Çin ve Orta Asya Ülkeleri: Yakın Zamandaki Ekonomik İlişkiler Türkmenistan Yirmi birinci asrın ilk on yıllığının ortalarına kadar Çin kendisinin Türkmenistan'daki ekonomik varlığını geliştirmeye yönelik çabada bulunmamıştır ki bunun nedeni olarak büyük ölçüde iki ülkenin birbirinden coğrafi uzaklığı rol oynamıştır. Türkmen pazarında Çinli üreticilerin mallarının varlığı hatta Türkmenistan'ın kendisinin dış ticari ilişkileri arkaplanında bile kendini uzun yıllar belli etmemiştir yılları arasında Çin'den mal ihracatı yıllık 110 milyon doları geçmezken, karşılıklı ticaret hacmi ise 125 milyon doları geçmemiştir. Çin'in Türkmenistan'daki ekonomik varlığı yalnızca 2006 yılından sonra belirgindir, çünkü bu yılda Çin, bu Orta Asya ülkesinin doğal gaz kaynaklarına uzun vadeli stratejik ilgisini kesin olarak tanımlamıştır ve hemen ardından ticaret hacmi de yükselmiştir yılının sonuçlarına göre Çin-Türkmen ticaret hacmi 2 kattan da fazla artarak 125 milyon dolara ulaşmıştır yılında biraz daha fazla ticaret hacmi artışı görülmüştür ki bu yılda ticaret hacmi 3 kat artmıştır ve 377 milyon dolara ulaşmıştır yılında Çin-Türkmen ticaret hacmi %76 artarak 663 milyon dolara ulaşmıştır ki Çin'den ithalat hacmi 568 milyon dolar seviyesine çıkmıştır (Paramonov vd., 2010a). Ticaret hacminin artışıyla birlikte Çin ve Çinli şirketlerin Türkmenistan'ın petrol ve doğal gaz sektöründe proje-yatırım faaliyetlerinde de sürekli bir artış gözlemlenmektedir; bu artış aynı zamanda Türkmenistan'ın özel ilgisini çeken sektörlerde de görülmüştür. Yine bu durumda Çin, Orta Asya'nın diğer ülkelerinde kullandığı aynı finansal mekanizmayı geniş biçimde bu ülkede de kullanmaya başlamıştır. Bu finansal mekanizmanın özü, ekonomik projelere uzun vadeli ve koşulları gayet uygun kredilerin sağlanmasından oluşmaktadır. Türkmen ekonomisinde Çin'in finansal kaynaklarının toplam hacmi 1,1 milyar dolardan da fazla olarak değerlendirilmektedir. Buna yaklaşık 700 milyon dolar krediler ve 450 milyon dolar da yatırımlar dahildir. Kural olarak, belirtilen projelerin gerçekleştirilmesi için ekipman tedariki nasıl Çin'in kendisinden geliyorsa, aynı şekilde krediler de Çinli şirketlerin kendileri tarafından kullanılmaktadır. Buna karşılık Türkmenistan Çin'e kendisinin petrol ve doğal gaz sektörüne çok geniş erişim sağlamaktadır. Bu şekilde 90'lı yıllarda Türkmen ekonomisinde Çin'in varlığı pek hissedilmemişse de yirmi birinci yüzyılın ilk on yıllığının ikinci yarısında Çin'in Türkmenistan'daki ekonomik varlığının artış eğilimi istikrarlı biçimde devam etmiştir. Dahası, Çinli şirketler yılları arasında birkaç yıl içinde bu Orta Asya ülkesinde yeterince sağlam bir konum elde etmeyi başarmışlardır ve Çin artık Türkmen ekonomisinin ve öncelikle de petrol ve doğal gaz sektörünün kilit yatırımcısı haline gelmiştir (Şustov, 2009). Ayrıca, eğer Çin'in Türkmen yönetiminin doğal gaz çıkarımı ve ihracatı açısından büyük ümitler bağladıkları Türkmenistan'ın doğu bölgelerindeki yeni gaz yataklarının tetkiki için yine üç milyar dolar kredi vermek istemesi dikkate alındığında Çin finansmanının çapı yakın gelecekte daha da çok artış gösterecektir (Pannier, 2010). Şimdi ve gelecekte de Çin Türkmenistan'da petrol ve doğal gaz sektörüne ve dolayısıyla da doğal gaz yataklarının işletilmesi, doğal gaz üretimi ve Çin'e ihracatına odaklanacaktır. Bunda Türkmenistan'ın kendi doğal gaz ihracatının ağırlığını Rusya'dan başka ülkelere ve özellikle de Çin'e kaydırarak enerji dengelerini kendi lehine değiştirme çabalarıyla birlikte Türkmen-Çin doğal gaz boru hattının inşası büyük rol oynamıştır. Bu boru hattı Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan'ın topraklarından geçerek Çin'e ulaşmaktadır (toplam 1800 km). Doğal gaz hattının Kazakistan'dan geçen kısmı Kazakistan-Çin doğal gaz hattı olarak adlandırılmaktadır. Türkmen-Çin doğal gaz hattı yaklaşık 6,5 milyar dolar tutarında olup 2007 yılında başlamış ve 2009 yılında resmen açılmıştır. Doğal gaz boru hattı yılda 40 milyar metreküp doğal gazı aktarma kapasitesine sahiptir (Wikipedia, 2011b). Bu durumda Çin'in Türkmenistan'daki proje yatırımları alanındaki faaliyetleri dünyadaki finansal-ekonomik krize ve enerji kaynaklarının düşük fiyatlarına rağmen artmaya devam edecektir. Çin için Çin ekonomisine hidrokarbon kaynaklarla kesintisiz sağlanması ve bu kaynakların tedarik güzergahlarının çeşitlendirilmesi kilit öneme sahip bir amaçtır. Dolayısıyla Çin ticari ilgilerinden çok stratejik ilgilerine önem verecektir. Çin'in Türkmenistan'ın petrol ve doğal gaz sektöründeki mevcudiyeti aynı zamanda Rus ve Çin enerji menfaatlerinde bir çatışmaya yol açma potansiyeline sahiptir. Türkmen gazının ithalatı Rusya'nın enerji güvenliği açısından önemli bir yere sahiptir ve dolayısıyla Rusya Türkmen gazının ithalatına çok önem vermektedir. Dolayısıyla şimdi pek de basit olmayan bir durum ortaya çıkmıştır. Türkmenistan uzun yıllardan beri kendi doğal gaz kaynakları konusunda rekabet yaratmaya çalışmaktadır ve böylece Rusya ile Çin arasında manevra yapabilme kabiliyeti kazanmak istemektedir ki en yüksek fiyattan doğal gaz satışlarını gerçekleştirebilsin Kazakistan 1990'lı yılların ilk yarısında Çin'in Kazakistan'daki ekonomik varlığı yalnızca ticaretle sınırlı kalmış ve özellikle de kontrol edilemeyen ve doğal bir nitelik göstermiştir. Yirmi birinci yüzyılın başında diğer Orta Asya ülkeleri olduğu kadar özellikle de Kazakistan ile ilişkilerin yeni bir etabı başlamıştır. Bu etap, ekonomik olarak büyük ve stratejik olarak önemli ortak projelerin gerçekleştirilmesinden oluşmaktadır. Bu ortak projeler Çin'in bölgedeki enerji kaynakları "oyununa" dahil olmasına neden olmuştur yılında Özbekistan ve Kazakistan'ın 172

173 topraklarından geçen Türkmenistan-Çin doğal gaz boru hattının resmi açılışı yapılmış ve 2010 yılında ise Kazakistan-Çin arasında petrol boru hattının açılışı yapılmıştır ve şu ana kadar gerçekleştirilmiş olan en büyük ortak proje niteliğindedir. Bu tür büyük ortak projelerin gerçekleştirilmesi Çin'in bölgedeki etkisini artırmasına, kaynak ihtiyacını karşılamasına, kaynak tedarik yollarını çeşitlendirmesine yardım ederken diğer taraftan da bu tür projeler gerçekleştirilmeden ticari ve ekonomik işbirliğinin büyüme hızı artırılamayacak ve dolayısıyla da Çin'in bölgedeki varlığının genişletilmesi pek mümkün olmayacaktı (Turarbekova ve Şibko, 2010). Çin'in Orta Asya ülkelerinin her biriyle ilişkisi özgün olsa da Kazakistan Çin'in hem komşu ülkeleri hem de Orta Asya ülkeleri arasında Çin'le çok yönlü ilişkilerin gelişmişlik düzeyi bakımından lider konuma sahiptir. Kazakistan jeopolitik açısından sadece bir Orta Asya devleti olmayıp aynı zamanda bir Avrasya devletidir de ve dolayısıyla bölgede önemli bir stratejik konumu vardır. Çin tüm diğer Orta Asya ülkeleriyle dostane ilişkileri sürdürmeye çalışırken onun için Kazakistan'ın özel bir statüsü vardır yılında Çin-Kazak ilişkileri "stratejik" olarak nitelendirilmiştir ve Kazakistan Çin tarafından Sovyetler sonrası ülkeler arasında en önemli politik müttefiklerden biri olarak görülmektedir (Mukimcanova, 2005: 143) ila 2008 yılları arasında Çin ile Kazakistan arasındaki ticaret hacmi Çin'in tüm Orta Asya bölgesiyle yaptığı ticaretin %80'i ila %86'sına karşılık gelmiştir yılları arasında Çin'den Kazakistan'a mal ithalatı 11,3 kat artış göstermiştir, yani 0,74 milyar dolardan yaklaşık 8,4 milyar dolara, toplam ticaret hacmi ise 1,25 milyardan dolardan 16 milyar dolara yükselmiştir (Paramonov vd., 2009a). Çin ve Kazak ilişkilerinin en önemli bileşeni enerji alanındaki işbirliğidir. Çin'in Kazakistan'a olan ilgisinin ana etmeni Çin ekonomisinin enerji kaynaklarına ve öncelikle de petrole olan ihtiyacıdır ve bunun sonucunda ise Çin şirketlerinin Kazakistan Cumhuriyeti'nde proje yatırımlarının başlamasına yol açmıştır Özbekistan Özbekistan Cumhuriyeti Çin'in ilk diplomatik ilişkiler kurduğu (2 Ocak 1992) Orta Asya ülkelerinden biri olmasına rağmen yirminci yüzyılın 90'lı yılları boyunca ve hatta yirmi birinci yüzyılın ilk on yıllığında Çin Özbekistan'da ekonomik olarak sağlam bir konum edinememiştir. Hatta Özbekistan'ın Şanhay İşbirliği Örgütü'ne üye olduğu 2001 yılında bile bu üyelik Özbekistan'da Çin'in ekonomik varlığının hızlı ve önemli ölçüde artmasına yol açmamıştır yılına kadar Çin-Özbek ekonomik ilişkileri ağırlıklı olarak ticaretle sınırlı kalmıştır. Resmi ticaret hacmi bile epey düşük düzeyde kalmıştır yılları arasında Çin'den ithalat yılda 114 milyon doları geçmezken ticaret hacmi ise yıllık 136 milyon dolar (Özbekistan'ın dış ticaret hacminin %2'sinden biraz fazla) civarında kalmıştır (Turgunboyev, 2010). Çin'in Özbekistan'daki ekonomik varlığının müteakip artış eğilimi yalnızca 2003 yılından sonra belirginleşmiştir. Bu hızlanmaya yol açan olaylardan biri 2004 yılında Taşkent şehrine Çin Halk Cumhuriyeti'nin başkanı Hu Jintao'unun ziyaretidir. Bu ziyaret sonucunda politik, ekonomik, askeri-teknik, kültürel ve insani işbirliğinin geliştirilmesine yönelik bir dizi anlaşmalar yapılmıştır. Ekonomik ilişkilere kuvvetli itiş sağlayan diğer bir olay ise yıllarında Özbekistan'ın Batıyla olan ilişkilerinin soğumasıdır yılında Özbekistan ve Çin'in liderleri iki kez görüşmüşler ve bu görüşmelerin gündemini Özbekistan'daki Çin projeleri teşkil etmiştir. Sonuç olarak 2005 yılında Çin Özbekistan'la 600 milyon doları petrol ve doğal sektöründe 600 milyon dolarlık yatırım dahil toplamda yaklaşık 1,5 milyar dolara yaklaşan 20 yatırım anlaşması, kredi anlaşması ve sözleşmelere imza atmıştır. Aynı yılda Çin başkan yardımcısının katılımıyla yapılan ilk Özbek-Çin iş forumu yapılmış ve bu forumda toplam 473 milyon dolar tutarında 8 anlaşma imzalanmıştır. Sonuç olarak döneminde Çin'in Özbekistan'daki varlığı önemli ölçüde artmıştır yılları arasında Özbekistan'a Çin ihracatı yaklaşık 5,5 kat artmıştır, yani 164 milyon dolardan 867 milyon dolara çıkmıştır, ticaret hacmi ise 7 kat artış göstermiştir, yani 216 milyon dolardan 1,6 milyar dolara yükselmiştir (Özbekistan'ın ticaret hacminin yaklaşık %11,31'i ve Çin'in ise 0,07'si). Özbekistan'ın Çin'e ihracatı 741 milyon dolara ulaşmıştır (Özbekistan'ın ihracatının %8,36'sı ve Çin ithalatının %0,08'i), Çin'in Özbekistan'a ihracatı ise 867 milyon dolara ulaşmıştır (Özbek ithalatının %16,2'si, Çin ihracatının %0,07'si) yılında ise ticaret hacmi %17 azalmıştır (1608 milyon dolardan 1335 milyon dolara) (Paramonov vd., 2009b). Çin'in Özbekistan'da ticari varlığının hızlı biçimde artması öncelikle Çin'in ihracat kredilendirme programı sayesinde, yani Çin mallarının ve hizmetlerinin satın alınması için kullanılan belli bir amaca yönelik kredilerin sağlanması sayesinde mümkün olmuştur. Bu program büyük ölçüde, 2005 yılında Çin'in İhracat-ithalat banka bankası ile Özbekistan'ın Ulusal dış ticaret bankası arasında imzalanan anlaşma bazında gerçekleştirilmektedir ve Özbekistan'ın birçok sektörünü, yani petrol ve doğal gaz, elektrik enerjisi, kimya sektörü, ulaştırma ve tarım sektörlerini kapsamaktadır. Bu programlar tam olarak Çin programları değildir, Özbekistan bu programları kendisini gerçekleştirmektedir ve yalnızca Çin finansmanını kullanmaktadır. Bu finansman Özbekistan için önemlidir ve bütün olarak Çin'in Özbekistan'daki varlığını yansıtmaktadır (Aktaran: Panfilova, 2010). 173

174 Kırgızistan Çin Halk Cumhuriyeti'yle Kırgızistan Cumhuriyeti arasındaki ekonomik ilişkiler SSCB'nin dağılmasından hemen sonra 5 Ocak 1992 tarihinde iki ülke arasında diplomatik ilişkilerin kurulmasıyla birlikte başlamıştır. Bu durumda Çin'in Kırgızistan'a ekonomik nüfuzu ilk baştan itibaren ağırlıklı olarak ticari alanda olmuştur (Babayan, 2010). Fakat Çin'le Kırgızistan arasındaki ticari ilişkiler yalnızca 2004 yılından sonra önemli ölçüde yoğunlaşmıştır. Eğer döneminde Çin'den Kırgızistan'a ihracat yıllık milyon dolar civarında ve toplam ticaret hacmi ise milyon dolar civarında gerçekleştiyse, 2008 yılının sonuçlarına göre Çin ihracatı 1186 milyon doları, toplam ticaret hacmi ise 1453 milyon doları bulmuştur yılında Kırgızistan'a Çin ihracatı önemli ölçüde gerileyerek 1186 milyon dolardan 528 milyon dolara düşmüştür, toplam ticaret hacmi ise 1453 milyon dolardan 657 milyon dolara düşmüştür (Aşeraliyev, 2010). Çin'den Kırgızistan'a mal ihracatı pek büyük çaplı olmasa da Çin bu cumhuriyeti kendi ürünlerinin pazarından ziyade kendisinin Orta Asya'ya ve Sovyet sonrası ülkelere ticari genişlemesinin stratejik platformu olarak görmektedir. Kırgızistan ise sadece kendi pazarını ucuz Çin ürünleriyle doldurmakla kalmayıp, Çin ürünlerini ayrıca diğer Orta Asya ülkelerine (özellikle Özbekistan'a) yeniden ihraç ederek önemli kazanç elde etmektedir ve bu kazancın en az 250 milyon dolar olduğu ve bunun yaklaşık Kırgız bütçesine eşit olduğu konusunda ortak görüş vardır. Kırgızistan'ın Çin'in tüketim mallarının aktarımı için devasa bir üst olarak değeri yirmi birinci yüzyılın ilk on yıllığında artmıştır ve bunun en büyük etmenlerinden biri de her iki ülkenin de Dünya Ticaret Örgütüne üye olmasıdır. Bu üyelikten sonra Çin'in ürünleri Kırgızistan'ın alanına artan ebatlarda ve sürekli olarak gelmeye başlamıştır. Yirmi birinci yüzyılın ilk on yıllığında Kırgızistan'da Çin'den birçok ticaret şirketi sağlam bir konum edinmiştir ve bunda Kırgızistan'ın bavul ticaretiyle iştigal eden kişileriyle olan kuvvetli ilişkileri önemli rol oynamıştır. Bu şirketler Kırgızistan üzerinden ucuz tüketim mallarını Orta Asya'nın diğer ülkelerine, Rusya'ya ve diğer Sovyetler sonrası ülkelere tedarik etmektedirler. Aynı zamanda Çin ve Çinli şirketlerin Kırgızistan'daki proje-yatırım faaliyetleri bütün olarak yüksek değildir (Paramonov vd., 2010b). Kırgızistan büyük bir hidroelektrik enerji potansiyeline sahiptir ve yaklaşık olarak yıllık 142,5 milyar kwt/saat civarındadır. Fakat elektrik enerjisinin gerçek üretimi yalnızca yıllık 10 milyar kwt/saat civarındadır. Hatta Sovyet zamanında bile bu potansiyel ancak %10 civarında kullanılmıştır (Musakocoyev, 2006). Bu gerçek dikkate alındığında Kırgızistan'a komşu olan Sincan bölgesinde sanayi üretiminin artışı yüzünden Çin hidroelektrik santrallerinin kurulmasına ve Kırgızistan'dan elektrik enerjisi ithalatına belirli düzeyde ilgi göstermiştir. Buna rağmen bu işbirliği sadece perspektifte kalmaktadır ve hidroelektrik santrali inşaatına ilişkin işbirliği sadece tek bir proje üzerinde yoğunlaşmıştır. Dolayısıyla şimdilik Çin bu alanda beklemede kalmayı tercih etmektedir. Kırgızistan'ın yeraltı zenginliklerinin yeterince araştırılmamış olması ve ayrıca araştırılmış olanlarının da pek fazla üretim kapasitesine sahip olmamasından dolayı şimdilik Çin bu alanlardaki büyük projeler konusunda sadece birkaç projede işbirliği yapmaktadır. Buna ilaveten SSCB'nin dağılmasından sonra Sincan bölgesi ile Kırgızistan arasında otoyolların inşasına başlanmıştır ve şu anda Çin ile Kırgızistan arasında yirmiden fazla otoyol kullanılmaktadır. Bunun en önemli nedenlerinden biri iki ülke arasında ticaretin gelişmesidir. Ayrıca Çin (Sincan)-Kırgızistan-Özbekistan güzergâhında demiryolu projesi de planlanmaktadır. Genel olarak Çin'in Kırgızistan'daki ekonomik varlığı ticaret dışında daha pek fazla değildir. Buna rağmen Kırgızistan, Çin ürünlerinin aktarıcısı olarak Çin için önemli bir rol oynamaktadır; aynı zamanda Çin'in Kırgızistan'daki proje-yatırım faaliyetlerinin düşük düzeyde olması bu Orta Asya ülkesinin Çin için özel bir ekonomik ilgi uyandırmadığını göstermektedir. Bir taraftan bunun nedeni Kırgız ekonomisinin nispeten küçüklüğü, sanayinin ve Çin için stratejik önemi olan karbonhidrat kaynaklarının yokluğu ve aynı zamanda Kırgızistan'daki aşırı karmaşık sosyal-ekonomik ve iç politik durumdur. Diğer taraftan ise teorik olarak Çin'in Kırgızistan'a ilgisinin artması, hidroelektrik enerjisi ve madencilik sektörlerindeki ve ulaştırma-iletişim sektörlerindeki büyük çaplı projelerle ilgili olabilir. Fakat pratikte ise Kırgızistan'da yukarıda belirtilen sektörlerde büyük çaplı projelerin gerçekleştirilme ihtimalini hayli düşüren durumlar söz konusudur. Sonuç olarak dünyadaki finansal-ekonomik kriz ve Kırgızistan'daki istikrarsızlıktan dolayı Çin'in Kırgızistan'da büyük ekonomik projeler gerçekleştirme ihtimali düşük ihtimal dâhilindedir. Buna bağlı olarak Çin'in Kırgızistan'daki varlığı neredeyse şimdiki düzeyinde kalacak ve hatta ticaretin ve birkaç orta düzey sosyal önemli projelere kredi verilmesinin dışına çıkamayacaktır (Aşeraliyev, 2010). 174

175 Tacikistan Çin Halk Cumhuriyeti'yle Tacikistan arasındaki diplomatik ilişkiler SSCB'nin dağılmasından hemen sonra başlamıştır, fakat yirmi birinci yüzyılın ilk on yılının ortasına kadar Çin'in Tacikistan'daki ekonomik varlığı sadece simgesel nitelikte kalmıştır ve yalnızca ticareti kapsamaktadır. Ticaret de pek büyük ölçülerde olmamıştır. Bunun ana sebeplerinden biri yılları arasında Tacikistan'da iş savaşın olması ve ayrıca Çin ile Tacikistan arasındaki iletişim sağlayan ulaştırma altyapısının bulunmamasıdır. Çin ile Tacikistan 500 kilometreden fazla ortak sınıra sahip olsa da bu sınır yüksek dağlık bölgeden geçtiğinden dolayı iki ülke birbirinden izole durumda kalmışlardır yılları arasında Tacik-Çin ticaret hacmi yıllık 5 ila 15 milyon arasında değiştiyse iki ülke arasında kara yol bağlantısın yapılmasından sonra ticaret hacmi sürekli artış göstermiştir yılları arasında Çin'in ülkeye ihracatı yılık 30 milyon doları geçmezken yılları arasında Tacikistan'a Çin ihracatı 20 kat artış göstermiş ve 29 milyon dolardan 646 milyon dolara yükselmiştir (ticaret hacmi ise 32 milyon dolardan 755 milyon dolara yükselmiştir (Paramonov vd., 2009c). Çin daha önce de Tacikistan'a küçük çaplı krediler vermiş olsa da iki taraflı ilişkiler iki ülkenin Mayıs 2002 tarihinde sınır tespitine ilişkin bir antlaşmayı imzalamalarından sonra epey artmıştır yılında Çin, biri Duşanbe'yi güney şehri Kulyab'a ve diğeri de Duşanbe'yi kuzey şehri Khuj'a bağlayan iki karayolu tünelinin inşaatını finanse etmek için 110 milyon dolar kredi vereceğini ilan etmiştir (kredi yirmi yıllık süreyi kapsamakta, %2 faizli ve beş yıl da ödemesiz ön süre verilmiştir). Birçok gözlemci bu tünellerin inşasını Tacik hükümetinin ülke üzerindeki kontrolünü pekiştirme potansiyeline sahip projeler olarak görmektedirler. Duşanbe-Kulyab tüneli projesi Ekim 2006'da başlamış ve 2009 yılında da sona ermesi planlanmıştır. Çin kredileriyle finanse edilen diğer projeler ise Duşanbe'den Khuj'a ve Çanak'a (Özbek sınırına yakın) uzanan karayolunun rehabilitasyonu, telekomünikasyon sisteminin modernizasyonu ve elektrik şebekelerinin yükseltilmesini kapsamaktadır. Bunlara ek olarak 2007 Ocak ayında Çin ve Tacik firmalar Kuzey Tacikistan'daki Zarafşon nehrinde 150 megavatlık bir hidroelektrik santralinin inşası için 200 milyon dolarlık (yıllık %1 faizle 25 yıllık kredi) kredinin verilmesi için bir antlaşmaya imza atmışlardır. Ayrıca Çin demiryolları projeleri, demiryolu için lokomotiflerin alınması için krediler sağlamıştır. Ocak 2008 tarihinde Tacikistan'ın haber ajansı ülkenin Çin'e 217 milyon dolar borcu olduğunu ve şu ana kadar bir ülkeye borçlu olunan en büyük meblağ olduğunu rapor etmiştir (ABD Meclis Araştırma Servisi, 2008: 74-75). Çin yukarıda bahsedildiği gibi Tacikistan'a komşu ülke Kırgızistan'da olduğu gibi altyapıya yatırım yapmakta ve büyük hidroelektrik santrali projelerini ve aynı zamanda mineral-hammadde kaynaklarını finanse etmektedir. Kırgızistan ve Tacikistan'da Çin, "doğal kaynaklara karşılık yatırım" planını kullanmaktadır. Böylece Çin'in renkli metallere olan ihtiyacı yine bu ülkelerden karşılanacaktır (Turarbekova ve Şibko, 2010). Özellikle Tacikistan'ın bir ülkeye karşı bu kadar çok borçlanması ülkenin ekonomik bağımsızlığını kaybetmesi tehlikesini de beraberinde getirmektedir. 4. SONUÇ Yukarıda yapılan inceleme ışığında Çin'in Orta Asya'ya ve Afrika'ya yönelik stratejisi ve politikalarının temelinde pragmatizmin yattığını söylemek mümkündür. Tabi bu pragmatizmden Çin'in etkileşimde bulunduğu karşı ülkelerin fayda sağladığı kesin olmakla birlikte bu ekonomik ve politik işbirliklerinin geleceğinin nasıl olacağını görmek pek mümkün değildir. Ekonomik anlamda kısa dönemde Çin'in Orta Asya ve Afrika'yla ilişkilerinde her iki bölgede de büyüme yönünde etki yaptığı gözlemlenmektedir. Bu ülkelerde büyüme tabi ki yerli sanayinin hammadde ve enerji kaynaklarını üreten kısmında bir büyümedir. Çin mallarının kendi pazarlarına serbestçe girip yerli mallarla doğrudan rekabet etmesi uzun dönemde az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler olarak Afrika ülkeleri ve Orta Asya ülkelerinin enerji ve hammadde üretim sektörleri dışında yerli sanayisini olumsuz yönde etkileyeceği çok olası olmakla birlikte bu ülkeler Çin'e hammadde ve enerji kaynaklarını satışından elde ettikleri gelirleri doğru yatırımlarda kullanarak büyümelerini ve kalkınmalarını daha da ileriye taşıyabilirler. Çin'in söz konusu bölge ülkelerine politik etkileri açısından ise Orta Asya durumunda Çin'in hükümetlerin ülke içi politikalarına karışmayarak onların işbirliğini elde etmek, Sincan bölgesi gibi kendi güvenlik çıkarları için bölgelerdeki hükümetlerin istikrarını sağlamak ve böylece hem terörizm, ayrılıkçılık, köktendincilik akımlarını zayıflatmak hem de kendi enerji güvenliğini sağlamak suretiyle kendi çıkarlarını kollaması demokratik olmayan hükümetlerin sürekli olarak iktidarda kalmasına neden olabilir ve böylece bölgenin demokrasi ve insan hakları açısından gelişimini engelleyici etkide bulunabilir. Dolayısıyla bölge ülkelerinin Çin'in önerdiği kazan-kazan stratejisinde Çin'in önerdiği cazip tekliflere hemen kapılmadan ülke açısından avantajları ve dezavantajlarını araştırmaları ve Çin'le ilişkilere sağduyuyla yaklaşmaları gerekmektedir. 175

176 KAYNAKLAR ABD Enerji Bilgi İdaresi (2010a), U.S. Imports by Country of Origin, Erişim Tarihi: ABD Enerji Bilgi İdaresi (2010b), Country Analysis Briefs, China, Oil, Erişim Tarihi: ABD Meclis Araştırma Servisi (2008), China's Foreign Policy and "Soft Power" In South America, Asia and Africa, U.S. Government Printing Office, Washington, s.66, ss.68-69, ss Aşeraliyev B. J. (2010), Экономическое присутствие Китая в Кыргызстане..., Erişim Tarihi: Babayan, D. (2010), Краткая хронология развития дипломатических и экономических связей КНР со странами Центральной Азии, Erişim Tarihi: Carmody P. R. ve Owusu F. Y. (2007), Competing hegemons? Chinese versus American geo-economic strategies in Africa, Political Geography, Sayı: 26, ss Clarke M.E. (2004), In the Eye of Power: China and Xinjiang from the Qing Conquest to the "New Great Game" for Central Asia, , Department of International Business & Asian Studies, Griffith University, ss Çin Hükümeti Resmi Web Sitesi (2006), China's African Policy (full text), Erişim Tarihi: Demintseva Y. ve Fedyukin İ. (2008), Китайская Экспансия в Африке, Pro Et Contra, Mart-Haziran 2008, ss Dunderdale I. (2005), Diversification and Security of Supply - China's Energy Drivers, Focus Gaffney, Cline & Associates, Sayı:37 (Ocak 2005). Dundiç A. (2010), Китай в Центральной Азии, Erişim tarihi: Jukov S.V. ve Reznikova O.B. (2009), Центральная Азия и Китай: Экономическое взаимодействие в Условиях Глобализации, Rus Bilimler Akademisi Kurumu Dünya Ekonomisi ve Uluslararası İlişkiler Enstitüsü (İMEMO RAN), Moskova, s.37. Karakurt A. (2010), Çin'in Afrika'da Dış Ticaret Safarisi, Erişim Tarihi: Laruelle M. ve Peyrouse S. (2009), China as a Neighbor: Central Asian Perspectives and Strategies, Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program, Johns Hopkins University, Washington D.C. Mukimcanova R. (2005), Страны Центральной Азии: азиатский вектор внешней политики, Научная Книга, s Musakocoyev Ş. (2006), Концепция инновационного развития экономики Кыргызстана на период до 2015г., Erişim Tarihi: Naidu S. ve Mbazima D. (2008), China-African relations: A new impulse in a changing continental landscape, Futures Dergisi, Sayı:40, ss Niquet V. (2006a), China and Central Asia, China Perspectives, Sayı: 67 (Eylül-Ekim 2006). Niquet V. (2006b), La strategie africaine de la Chine, Politique etrangere, 2e trimestre 2006, ss Panfilova V. (2010), Пекин вынашивает новые энергетические проекты, 09/7_pekin.html, Erişim Tarihi: Pannier B. (2010), Туркмения раскрывает карты, Erişim Tarihi: Paramonov V. ve diğerleri (2010a), Экономическая политика Китая в Центральной Азии (часть 2), Erişim Tarihi: Paramonov V. ve diğerleri (2010b), Экономическoe присутствие Китая в Кыргызстане, 176

177 Erişim Tarihi: Paramonov V. ve diğerleri (2009a), Экономическoe присутствие Китая в Казахстане, Erişim Tarihi: Paramonov V. ve diğerleri (2009b), Экономическое присутствие Китая в Узбекистане, Erişim Tarihi: Paramonov V. ve diğerleri (2009c), Экономическое присутствие Китая в Таджикистане, Erişim Tarihi: Pop, I. I. (2010), China's Energy Strategy In Central Asia: Interactions With Russia, India, Japan, UNISCI Discussion Papers, Sayı: 24 (Ekim 2010), ss Şustov A. (2009), ТОП Китайская экономическая экспансия в Центральную Азию, Erişim tarihi: Turarbekova R. ve Şibko T. (2010), Политика Китая в Отношении Соседних Стран Центральной Азии, _ htm, Erişim Tarihi: Turgunboyev Ş. (2010), Перспективы Присутствия Китая в Центральной Азии, Erişim Tarihi: Uğrasız, B. (2002), Çin'in Hazar ve Orta Asya Bölgesine Yönelik Politikası, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 4, Sayı:3, ss Wikipedia.com (2011a), Shanghai Cooperation Organisation, Erişim Tarihi: Wikipedia.com (2011b), Central Asia-China gas pipeline, Erişim Tarihi:

178 3) Azerbaycan da Kadın Girişimciliği ve Mikro-Finans Gandilova Saadet TAĞI, Doç.Dr. Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Menejment (İşletme) Fakültesi, Bakü / AZERBAYCAN Azerbaycan da Kadın Girişimciliği ve Mikro-Finans ÖZET Dünyadaki birçok ülkelerinin özellikle de gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasında girişimcilik ve küçük işletmelerin önemli rolü olduğu görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerdeki küçük girişim ve işletmelerin finansmanı mikro-finans kurumları tarafından sağlanmaktadır. Mikro-finans sisteminin temeli olan mikrokredi uygulamaları ilk olarak 1970 lerde Bangladeş te yoksul kadınlara kredi sağlanmasıyla kendi imkânları ölçüsünde iş sahibi olmaları sağlanmıştır. Bu uygulamaların öncüsü Muhammed Yunus a göre; eğer ekonomik kalkınma hedefleri, gelişmiş yaşam standartlarını, yoksulluğun kaldırılmasını, onurlu bir iş bulmayı ve eşitsizliğin azaltılmasını içeriyorsa o halde bu işe kadınlarla başlamak çok doğaldır. 70 yıl süren merkezi planlı Sovyet rejimi sisteminden 1991 yılında bağımsızlığını kazanan Azerbaycan Cumhuriyetinde serbest piyasa ekonomisine geçiş süreci başlamıştır. Serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinde ekonomik istikrarın sağlanması ön koşullarından biridir. Azerbaycan da sektörel gelişimi ve işsizliğin azaltılma çalışmaları içerisinde kadın girişimciliği ve mikro-finans konuları da önem kazanmıştır. Çalışmada, mikro-finans kavramının dünyada ve Azerbaycan daki gelişimi doğrultusunda girişimcilik ve kadınların girişimciliği üzerine odaklanılacaktır. Bu çerçevede Azerbaycan daki mikro-finans hizmeti sağlayan kurumların etkinlikleri ve söz konusu etkinliklerin sosyoekonomik sonuçları değerlendirilmiştir. Azerbaycan Cumhuriyetinde kadın girişimciliğine kavramsal yaklaşım ve mikro-finans uygulamalarının değerlendirilmesi ile araştırmacı hem de uygulayıcılara yönelik bir katkı sağlanılacağı amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Mikrofinans, Kadın Girişimciliği, İşletme Bu günün sanatkârı, yarının girişimcisidir! Zemfira Ağayeva GİRİŞ Küreselleşme süreci dünyada hızlı bir değişimi beraberinde getirmektedir. Bu durum, değişime uyum sağlamakta yetersiz kalan az gelişmiş ülkeler arasındaki ekonomik farkın daha da büyümesine neden olmaktadır. Gelişmekte ve az gelişmiş ülkelerin bazı bölgeleri çeşitli nedenlerden dolayı hızla gelişirken, diğer bölgeler aynı hızla gelişememekte olup, bölgesel kalkınma sorunu olarak ortaya çıkmaktadır. Bölgesel kalkınma programları ve uygulamalarının içerisinde mikro kredi olarak başlatılan ve daha sonra da mikro finans sistemi haline dönüşen mikro finansmandır. Mikro finansman, bölgesel kalkınma ile mücadele programları içerisinde son otuz yılda küçümsenmeyecek derecede başarı kaydeden programlardan biri olarak bilinmektedir. Mikro finansman uygulamaları daha ziyade kadın girişimcilere yönelik uygulanan finansman programlarından biridir. Bu konuya vurgu yapan ve ilk defa Bangladeş te mikro-kredi sorunun gündeme getirerek, Grameen Bank kanalıyla yoksul kadınlara kredi verip onların kendi imkânları ölçüsünde iş sahibi olmalarını sağlayan Muhammed Yunus a göre; eğer ekonomik kalkınma hedefleri, gelişmiş yaşam standartlarını, yoksulluğun kaldırılmasını, onurlu bir iş bulmayı ve eşitsizliğin azaltılmasını içeriyorsa o halde bu işe kadınlarla başlamak çok doğaldır. Kadınların, çalışma hayatına büyük oranda katılması ve daha aktif rol alarak girişimcilik faaliyetlerinde bulunmaları, gelişen ekonomiler için stratejik bir öneme sahiptir. Bu bağlamda kadınların 178

179 ekonomik hayatta erkeklerin yanında yer almalarını sağlayacak politika ve projelere öncelik verilmesi ile onları ekonomik ve sosyal gelişmeye önemli katkılar sağlayan potansiyel güç haline getirmek mümkündür. Bununla birlikte, günümüzde sosyal, teknolojik ve endüstriyel değişimler daha çok sayıda kadının iş yaşamında yer almaya başlamasına neden olmaktadır. Gerek bilgi teknolojilerindeki gelişmeler sayesinde bilgiye ulaşmanın kolaylaşması gerekse eğitim alan kadın sayısındaki artışlar, kadınların çalışma yaşamının her alanında daha sık görülmesi sonucunu doğurmuştur. Bu anlamda girişimcilik, kadınlar için en cazip kariyer alanlarından birisini oluşturmaya başlamıştır. Azerbaycan Cumhuriyetinde girişimciliğin özendirilmesine özel bir önem verilmektedir. Ülkede küçük işletmelerin geliştirilmesi ve girişimciliğin özendirilmesi amacıyla bir dizi destekleme programları geliştirilmiştir. Bu çalışmada, düşük gelirli insanların yaşamlarını idame ettirebilmeleri, kendi işletme ortamlarını oluşturmaları ya da geliştirebilmeleri için verilmekte olan krediler ve diğer finansal hizmetler olarak tanımlanan mikro-finans kavramının dünyadaki gelişimi hem de Azerbaycan a yönelik yansımaları çerçevesinde, kadın girişimciliği üzerine odaklanılacaktır. Bu çerçevede kadın girişimciliği kavramı tanımlandıktan sonra, kadın ve erkek girişimcilerin farklılıkları ortaya konmuş, başarı sırları ifade edilerek kadın girişimciliğine ait bazı sayısal bilgiler sunulmuştur. Ayrıca, Azerbaycan Cumhuriyetindeki mikro finansman kurumlarının etkinlikleri hem de söz konusu etkinliklerin sosyo-ekonomik sonuçları üzerinde durulmuş ve sonuç bölümünde ülkedeki kadın girişimciliğinin gelişimini sağlayacak bazı önerilere yer verilmiştir. 1. GİRİŞİMCİ KADIN KAVRAMI Son yıllarda bütün dünyanın yönetim literatürlerinde ve medyada sıklıkla ele alınan konulardan birisi de kadın girişimciliğidir. Kadın nüfusunun erkek nüfusuna oranı göz önüne alındığında, böylesine bir gücün çalışma hayatına ve özellikle de girişimcilik alanına verebileceği katkıların göz ardı edilemeyecek kadar önemli olduğu kolaylıkla anlaşılabilecektir. İş yaşamının çetin koşulları içerisinde iş kuran ve kurduğu işi yöneten kadın girişimciler, sadece kendi gelirleri ve kariyerleri için çalışmış olmayacak, aynı zamanda ülke ekonomisine hem de toplum refahına da sınırsız faydalar sağlayacaktır. Girişimcilik (təşəbbüsq) kavramı, Fransızca da entreprendre ve Almanca da unternehmen sözcüklerinden türetilen ve Türkiye Türkçe sinde ve Azerbaycan Türkçe sinde üstlenmek anlamına gelen bir fiili ifade eder. Girişimci, bir işletmeyi kurma, organize etme, yönetme ve risk alma şeklindeki sorumlulukları üstlenen kişidir. Klasik iktisatçılar ise girişimciyi temelde risk ve kârla ilişkili olarak değerlendirmektedir. Girişimcilik, fırsatların önemine dikkat çeken bir düşünce biçimi ve planlı bir davranış türüdür (Krueger, Reily ve Carsrud, 2000: 411). Bir fırsatı yakalama ve değerlendirme için kaynakların bir araya getirilmesi ile oluşan bir değer oluşturma sürecidir (Morris ve Davis, 1994: 65). istek, kaynak, sınır ve değişim faktörleriyle, davranışa ve süreç perspektifine yönelik olarak yeni birleşimleri ortaya çıkarma sürecidir (Gundry ve Kickul, 1996: ). Daha önceden, kişi veya kişiler tarafından fark edilmemiş bir fırsat yakalamaktır (Brazeal, 1999). Daha önce rutin, sıradan iş süreçlerinde yapılmayan farklı bir şeyler yapmaktır (Kuratko ve Hodgetts, 1995: 6). Bu yaklaşımlarda girişimciler üretim sürecindeki risk unsuruna karşılık kâr elde etmek amacıyla üretim faktörlerini kullanmaktadırlar (Ramanunny, 2003: 2). Genel olarak üretimin riskini ve satış sürecindeki belirsizliklerini yüklenerek, işgücü, toprak ve sermaye faktörlerini bir araya getiren ve üretim sürecine dâhil eden kişilere girişimci denir. Girişimcilik ise, bu kişilerin risk alma, fırsat peşinde koşma ve bunları hayata geçirme ile yenilik yapma süreçlerinin bütününe verilen isimdir. Bir iktisatçı açısından girişimci, kaynakları, işgücünü, makine teçhizatı ve diğer varlıkları bir araya getiren ve önceki değerlerinden daha fazla bir değer ortaya çıkarmalarını sağlayan bir kişiyi ifade ederken; bir psikolog için girişimci bir şey elde etmek veya bir şeye ulaşmak, denemeler yapmak, başarmak ve diğerlerinin elindeki otoriteyi almak ihtiyacında olan ve bu tür güdülerle güdülenen insanlar anlamına gelmektedir. Bir işadamı için ise, bir tehdit unsuru ve saldırgan bir rakip anlamına gelebileceği gibi, bir müşteri, bir müttefik veya diğerlerinin refahı ve mutluluğu için çalışan bir kişi olarak da ifade edilebilmektedir (Hisrich ve Peters, 1998:9) Yukarıdaki açıklamalarla girişimci kadın tanımını da, aşağıdaki sınırlandırmalar içerisinde yapmak mümkündür (Ecevit, 1993: 20): Ev dışı bir mekânda, kendi adına kurduğu bir veya birkaç işyeri olan; Bu işyerinde tek basına veya istihdam ettiği diğer kişilerle çalışan ve/veya işin sahibi olması sıfatıyla ortaklık kuran; 179

180 Herhangi bir mal veya servisin üretilmesiyle ilgili faaliyetleri yürüten, bu mal veya servisin dağıtım, pazarlama ve satışını yapan/yaptıran; İşi ile ilgili olarak ilişkiye girmesi gereken kişi, örgüt, kurum ve kuruluşlarla kendi adına ilişki kuran; İş sürecinin örgütlenmesi, mal ve hizmet üretiminin planlanması, işyerinin işletilmesi, kapatılması veya işin geliştirilmesi konusunda kendisi karar veren, İşinden elde ettiği kazancın yatırım ve kullanım alanları üzerinde söz sahibi olan kadındır. Bazı teorisyenlere göre kadın ve erkek girişimciliği arasında reel bir ayrım yapmak çok anlamlı kabul edilmemekle birlikte, diğer bazı araştırmacılar kadın ve erkek girişimciler arasındaki farklılıkları ortaya koymuşlardır (Semra Güney, 2006:28). Aşağıda yer alan bölümde, kadın ve erkek girişimciler arasındaki farklılıklar tablolar yardımıyla açıklanmaktadır Kadın ve Erkek Girişimciler Arasındaki Farklar Kadın ve erkek girişimciler arasında benzer noktalar bulunmasına karsın, dikkate değer farklılıklar da göze çarpmaktadır. Aşağıda, cinsler arasındaki farklılıkları içeren bir tablo yer almaktadır (Çelebi, 1997: 21): Tablo 1: Ronstandt a Göre Kadın ve Erkek Girişimcilerin Karşılaştırılması KATEGORİLER AÇIKLAMALAR Arada farklar olmakla birlikte, bunlar girişimci olmayanlar ile KİŞİSEL KATEGORİLER karşılaştırıldığında çok küçüktür. DENEYİM HEDEFLER İŞ FAKTÖRLERİ Pek çok araştırma, kadınların islerini kurmadan önce o alanda erkeklere göre daha çok doğrudan deneyim edinmiş olduklarını göstermiş; aynı zamanda kadınların islerini kurduktan sonra erkeklere göre o is için haftada daha az vakit ayırdıkları tespit edilmiştir. Kadınlar erkeklere göre isin yaşam tarzına daha çok, karlılığına ise daha az önem vermektedir. Kadınlar, daha küçük ve daha rutin is alanlarında is kurmaktadırlar. Bir çalışmada bunun nedeninin çevresel engeller olduğu belirtilmiştir. Burada, kadın ve erkekler girişimciler arasında kesin bir farklılık söz ÇEVRESEL FAKTÖRLER konusudur. Tüm araştırmalar, mali kaynak konusunda banker ve diğer mali aracılarla etkileşimde kadınların özel sorunları olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda kadın girişimciler, erkeklere oranla daha çok perakende ticaret ve hizmet sektöründe yoğunlaşmaktadır. Kaynak: Çelebi, 1997: 21. Semra GÜNEY,2006: 28. Kadın ve erkek girişimciler ile ilgili diğer bir karşılaştırma da, Hisrich ve Peters tarafından gerçekleştirilmiştir (GÜNEY, 2006:29). Söz konusu karşılaştırma Tablo2 de sunulmuştur. Tablo2: Kadın ve Erkek Girişimciler Arasındaki Farklılıklar ÖZELLİKLER ERKEK GİRİŞİMCİLER KADIN GİRİŞİMCİLER Motivasyon -İşleri bitirme sonucu elde edilen başarı -Kişisel bağımsızlık -Kontrolü elde bulundurmaktan kaynaklanan iş tatmini bağımsızlık Hareket Noktası Fon Kaynakları -Mevcut isten duyulan tatminsizlik -Okulda ve mevcut iste yeni isle ilgilenmiş olma -İşten çıkarılma ya da isi bırakma -Bir şeyler elde etme isteği -Kişisel varlık ve birikimler -Bankalar -Yatırımcılar -Arkadaş ve aileden alınan borçlar -Ücretli iş deneyimi 180 -Bir amacı gerçekleştirmekten dolayı elde edilen başarı -Bir işi yalnız yapmaktan kaynaklanan -İşten kaynaklanan hayal kırıklığı -Alandaki fırsatı görme -Kişisel varlık ve birikimler -Kişisel borçlar -İş alanında deneyim

181 Mesleki Geçmiş Kişisel Özellikler Özgeçmiş Destek Grupları -Tanınmış bir uzman veya o alanda büyük başarılar kazanmış biri olmak -Çeşitli is alanlarında uzman olma -İkna edici olmak -Amaç odaklı olmak -Yenilikçi ve idealist olmak -Yüksek düzeyde özgüven sahibi -Sevkli ve enerjik olmak -Kendi kendisinin patronu olma zorunluluğu yas arasında işletme kurma -İş sahibi bir babasının olması -Üniversite mezunu olmak -Ailenin ilk çocuğu olmak -Arkadaş, avukat, muhasebeciler -İş dünyasından arkadaşlar -Eş -Üretim ya da inşaat Kurdukları İlk İş Türü Kaynak: Hisrich ve Peters, 2002: 76. (Aktaran: Semra GÜNEY, 2006:29) -Alanda orta düzey yönetici olmak -Hizmet sektöründe is geçmişi -Esnek ve toleranslı olmak -Amaç odaklı olmak -Yaratıcı ve gerçekçi olmak -Orta düzeyde özgüven sahibi -Sevkli ve enerjik olmak -Sosyal ve ekonomik çevre ile uğraşabilme yeteneğine sahip olma yas arasında işletme kurma -İş sahibi bir babasının olması -Üniversite mezunu olmak -Ailenin ilk çocuğu olmak -Yakın arkadaşlar -Eş ve aile -Profesyonel kadın grupları -Hizmet sektörü Tablo 2 den de görüldüğü gibi, kadın ve erkek girişimciler arasındaki farklılıklar motivasyon, hareket noktası, fon kaynakları, mesleki girişim, kişisel özellikler, özgeçmiş, destek grupları ve kurdukları ilk iş türü gibi özellikler açısından karşılaştırılmıştır Dünyada ve Azerbaycan da Kadın Girişimciler İle İlgili Bazı Bilgiler Hisrich ve ABD Temsilciler Komitesi (House of Representatives Committee) tarafından yapılan çalışmalara göre, 1990 larda kadın girişimcilerin sayısında hızlı bir artış gözlenmiştir. ABD de kadınlara ait işletmelerin sayısı 1977 de 1.9 milyon iken, bu sayı 1985 te 3.7 milyona ulaşmıştır lerden önce, ABD de kadınlar küçük işletmelerin yüzde 5 den azına sahipken, 1990 larda bu rakam yüzde 28 e ulaşmıştır. ABD deki 2000 yılı tahminleri, bu rakamın yüzde 50 ye yükseleceği yönündedir. Ancak Hisrich, bu konudaki araştırma sonuçlarının kesin doğru olmayabileceğini vurgulamakta, hatta ABD Nüfus Dairesi tarafından yapılan araştırmaların sonuçlarının farklı olduğunu söylemektedir (Hisrich, 1989: 184, Güney, 2006:31). Küçük işletmelerin ulusal ekonomi içindeki önemi artmaya devam etmektedir. Küçük (işletme (dairesi (Small Business Administration) verilerine göre, Amerika daki 22 milyon küçük işletme çok önemli bir is kaynağı olarak fonksiyon yapmaktadır. Kadın (İşletme Sahipleri Ulusal Vakfı (The National Foundation for Women Business Owners) raporuna göre, yılları arasında kadınların sahip olduğu işletme sayısı yüzde 78 oranında artarak, tüm firmaların yüzde 36 sını tekstil etme noktaşına gelmiştir. Kadın girişimci sayısındaki bu cesaret verici artışa rağmen, erkeklerin kurdukları işletmelerle kıyaslandıklarında, bunların hem gelir hem de istihdam edilen iş gören sayısı itibarıyla hala küçük oranlarda oldukları kabul edilmesi gereken bir gerçektir (Anna, Chandler, Jansen ve Mero, 1999: 279). Gürol (2000: 242), 1994 te ABD deki küçük işletmelerin 1/3 ünün -yani 6,5 milyon işletmenin-, kadınlar tarafında kurulduğunu belirtmektedir. Ayrıca bunların, Fortune 500 de yer alan firmaların istihdam ettiğinden daha fazla istihdam imkânı oluşturduğu ve yaklaşık 11 milyon kişiye ulaştığı söylemektedir. ABD deki rakamların yanında, küçük işletme sahibi kadınların diğer işletmelere oranı İsveç te yüzde 28, Fransa da yüzde 25, Norveç te yüzde 29, Almanya da yüzde 25 ve Hollanda da yüzde 20 dir. Kanada da işe, bütün küçük işletmelerin (Gürol, 2000: ). ABD, Kanada ve İngiltere, kadın girişimciliğinin en gelişmiş olduğu ülkeler arasındadır (Ufuk v Özgen, 2001). İsrail deki durum işe, kısaca su şekilde özetlenebilir (Lerner, Brush ve Hisrich, 1997: ): Türkiye iş veren Sendikaları Konfederasyonu nun, OECD verilerini kullanarak hazırladığı işgücü piyasasına ilişkin raporda, Türkiye ile diğer OECD ülkelerinde çalışma çağındaki kadın nüfusun oranları karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Türkiye de çalışma çağındaki kadınların sadece yüzde 24.3 ünün çalıştığı ve bunun yüzde 56 oranındaki AB ortalamasının çok gerişinde bulunduğunun belirtildiği raporda; Türkiye nin bu oranla, OECD ülkeleri içerişinde son sırada yer aldığına işaret edilmiştir. Rapora göre, OECD ülkelerinde, çalışan kadınların çalışma çağındaki kadınlara oranı yüzde olarak şöyledir (Güney, 2006:32): 181

182 Türkiye (24.3), Meksika (41.3), İtalya (45.2), Yunanistan (45.5), Polonya (46.4), İspanya (49), Lüksemburg (50.6), Macaristan (50.7), Slovakya (50.9), Güney Kore (52.2), Belçika (53), İrlanda (55.89), Çek Cumhuriyeti (56), Fransa (59.6), AB üyesi 15 ülke (57.1), Japonya (57.4), Almanya (59.9), Avusturya (60.1), Portekiz (62.7), Avustralya (62.6), ABD (65.4), Finlandiya (65.5), Hollanda (65.7), Yeni Zelanda (66.5), İngiltere (66.6), Kanada (68.4), İsviçre (70.3), İsveç (71.8), Danimarka (72), Norveç(72.7) ve İzlanda (79.4). Raporda, Türkiye de 1990 da çalışma çağındaki kadınların yüzde 33 ünün çalıştığı belirtilmiştir (Güney, 2006:32). Azerbaycan da kadınlar toplam nüfusun %51.2 sini teşkil etmektedir. Ayrıca, son yıllarda da kadınların sahip olmaya başladıkları işletmelerin sayısında da artış olduğu tespit edilmiştir. Ülkede kadın girişimci sayısındaki artışlar, ülke ekonomisinin gelişimi ve aynı zamanda işsizliğin azalmasına yönelik yapılmakta olan çalışmaların içinde kadınların da önemli yere sahip olduğunu göstermektedir. Kadın girişimciliğindeki bu tür gelişmeler ülkedeki yoksul nüfusun azalması ile sosyo-ekonomik durumun düzelmesine hem de cinsiyet farkı sorunlarının ortadan kalkmasını olumlu yönden etkilemektedir. Azerbaycan da iş kadınları ile kadın girişimcileri ele alan araştırmaların bulgularına göre, Azerbaycan lı kadın girişimciler güçlü bir başarı ve bağımsızlık güdüsüne sahip olduğunu hem de şimdiki işlerini önceki işlerinde herhangi bir biçimde engellenmelerinden dolayı değil, içlerinden gelen kendi işini kurma isteğinin etkisiyle başlatmışlardır. Azerbaycan genelinde Azerbaycan Gender İnoformasiya Merkezi (AGIM) tarafından yapılan Girişimci Kadınlar başlıklı bir alan araştırmasının verilerine dayalı çalışmada su veriler sunulmaktadır: çalışan kadın nüfusunun %69.2 si özel sektörde ve %30.8 i de devlet kurumlarında çalışmaktadır. Özel sektörde çalışan kadınların %3 ü kendi işinin sahibidir. Azerbaycan da faaliyet gösteren orta ve küçük ölçekli işletmelerin yüzde 7-8 civarındadır. Kadınların çoğunluğu, iş yaşamlarındaki çevrelerinin kendilerini desteklediğini belirtmişlerdir. Bu bağlamda tüketiciler, diğer iş yeri sahipleri, toptancılar ve resmi makamlardaki görevliler iş kadınlarını desteklemektedir. Başlıca sorun olarak, sermaye teminini işaret ederlerken; ayrıca işyeri kiralamadaki güçlükler ile kiraların yüksekliğinden ve mal teminindeki zorluklardan şikâyet etmektedir. Azerbaycan'da girişimci kadınların karşılaştığı zorluklar aşağıdaki gibi özetlenmektedir: Pazar ekonomisi ve girişimcilik faaliyetleri hakkında bilgi ve deneyimin olmaması; Ermenistan'ın askeri saldırısının sonuçları; İş arayana ve istihdamın sağlanmasının sivil aktif yöntemleri; Kadının aileden ve eşinden geleneksel bağımlılığı; Meslek eğitimi ve yeniden hazırlık geçen kadınların sayısının az olması. Kadınları özel ticaretle meşgul olmaktan alıkoyan nedenler olarak aşağıdakileri gösterilebilmektedir: Kadınların mülkiyet sahipliğinin düşük olması; İlk sermayenin olmaması; İşletmenin tescili üzere yeterli bilginin olmaması; Finans piyasasının bulunmasında zorluklar; Gerekli bilgi ve becerilerin olmaması. Belirtilen nedenlerle birlikte, sosyo-ekonomik engeller de kadınların üretken kaynak (kredi ve mali), ilgili piyasa, iş olanaklarını ve yüksek teknolojilerden istifade etmesini zorlaştırır. Kadınların ailede geleneksel rolü, çocukların eğitimi ve bakımı ile ilgili sorumluluğun kadının üzerine konulması ve özgüvenin düşük olması gibi toplumdaki mevcut önyargılar de kadınların iş dünyasında uğraşma imkânlarını azaltır. Böylece, kadın girişimciliğin başarılı gelişimini Karşıtı aşağıdaki temel engelleri belirtmek gerekir: Meslek hazırlığının zayıf olması; Mali kaynakların elde edilmesinde zorluklar, teknik ve yönetim hazırlığının olmaması; Gerekli yasal korumanın olmaması; Manevi ortam, geleneksel ilişkiler ve sosyal streotipler. Yukarıda sıralanan sorun ve engellerin ortadan kaldırılması ve kadın girişimcilere en uygun yatırım ortamlarının oluşturulmasına yönelik yapılan girişimlerden biri Girişimci Kadınlar Birliği nin kurulması olmuştur Girişimci Kadınlar Birliği Azerbaycan Cumhuriyetinde Girişimci Kadınlar Birliği 2001 yılında kurulmuş olup, 2000'den fazla üyesi mevcuttur. Üyelerinin % 60'dan fazlası gençlerden oluşmaktadır. Bu birlikte 20 kişiden oluşan gönüllü grup faaliyet göstermekte olup, 12 bölgede şubeleri de mevcuttur. 182

183 Azerbaycan'da faaliyet göstermekte olan yabancı örgütler ve dış işleri bakanlıkları ile yaptıkları işbirlikleri sonucunda her yıl 6-7 genç kadın girişimci yurt dışına deneyim kazanmaları için gönderilmektedir. Kadın girişimcilerin projelere katılabilmeleri için de özel olarak yurt dışında eğitim almış deneyimli öğretmenler tarafından kurslar düzenlenmektedir. Girişimci kadınların öncelikli olan sorunlarının çözümünde doğrudan yer alarak, çözümüne ulaşılmaktadır. Söz konusu girişimcileri cesaretlendirmek ve teşvik etmek amacıyla özel projeler hazırlanmaktadır. Bunların dışında düzenli olarak her ay girişimciler için özel eğitim kursları (bilgisayar, yabancı dil ve benzeri) düzenlenmektedir ve bölgelerde bulunan şubelerle sürekli irtibat halindedir. Ayrıca, girişimcilik faaliyetine başlayan genç kadınlara özel eğitim programları düzenlenerek, onların faaliyetlerinin geliştirilmesine kesintisiz yardım edilir ve denetlenir. Azerbaycan Gence şehrindeki Gence Girişimciler Birliği ile düzenli olarak bölge girişimcilerinin cesaretlendirilmesine yönelik seminerler yapılır. Kadın girişimciler tarafından üretilen ürün ve hizmetlerin pazarlama sorunu hem de Pazar alanı üzerine uzmanlarla randevular organize edilir. Söz konusu ürünlerin pazarda tanıtılması için Uluslararası Fuarlara katılımları sağlanmaktadır. Son 2 yıldır cinsiyet ve ekoloji üzerine eğitim kursları yapılmaktadır. Bunların dışında, Azerbaycan Milli Girişimciler Konfederasyonu, Ekonomik Gelişme Bakanlığı, Aile Kadın ve Çocuk Sorunları Devlet Komitesi, Adalet Bakanlığı, Vergi Bakanlığı, Emlak Komitesi, Girişimcilere Yardımcı Ulusal Fonu, Dışişleri Bakanlığı ve diğer kurumlarla işbirliği yapılmaktadır. Azerbaycan'da faaliyet gösteren yabancı elçilikler tarafından sağlanan mali destek ile 2009 yılında 80 den fazla kadın girişimci yabancı ülkelerde staj imkânı sağlanmıştır. Bu staj sonucunda kazandıkları tecrübeleri kendi işlerinde uygulamaktadırlar. Ayrıca, bu sağlanan mali destek ile 250 den fazla genç kız girişimciliği öğrenmek için eğitim kurslarına dâhil edilmiştir. Genç kızlar arasında teşebbüse olan heveslerinin artırma başarılmıştır. Genç kızların istihdamını artırmak, boş zamanlarını verimli geçirmek amacıyla ayda dört defa sanat yarışları düzenlemektedir. Birliğin bünyesinde sanatkârlarla da toplantılar yapılmakta ve gençler de bu tür toplantılara hevesle katılmaktadırlar. Ayrıca, girişimcilikle uğraşan veya bu alana yeni başlayan kadınlarımıza, modern dönemin vazgeçilmez ve çok önemli taleplerinden biri olan İngilizce, Almanca, Rusça ve bilgisayar bilgilerini, özellikle de programlardan, internetten düzgün ve etkili kullanma öğretmek amacıyla kurslar da düzenlenmektedir. Bunların hepsi gençlerin ekonomiye ilgilerinin artmasına, ülkede el sanatlarının gelişmesine, istihdam katsayısının yükselmesine hem de kadınların ekonomik, sosyal aktifliğine ulaşmak için yapılmaktadır. Girişimci Kadınlar Birliği tarafından 2008 yılının Ocak ayında 5 Girişimci, Şubat ayında 8 Girişimci ve Mart ayında da 12 girişimci kadını Gence şehrinden başka ülkelere gönderilmiştir. Ülke dışına tecrübe kazanmaları için gönderilen girişimci kadınlar Hindistan'da, Fransa'da, Türkiye'de, Yunanistan'da, Romanya da ve diğer ülkelerde düzenlenen iş forumlarına katılmışlardır. Söz konusu tür forumlara katılımları sonucunda doğal olarak bu alanda bakış açılarını artırmış hem de yeni tecrübeler edinmişlerdir yılı Mart ayının tarihleri arasında Türkiye'nin Mersin şehrinde dünya girişimci kadınlarının "Girişimci İş Kadınları Derneği" başlığı altında kurultay gerçekleştirilmiştir. Bu kurultayda Azerbaycan'dan 26 kişilik heyet katılmıştır. Bunlardan bazıları Kadın, Aile ve Çocuk Sorunları Devlet Komitesi Başkan Yardımcısı Sadakat Gehremanova, Milli Kurul üyeleri Jale Aliyeva ve Lale Abbasova, Sosyal Televizyonun çalışanı Karanfil Xelilova, 9 kişi Gence bölgesinin girişimci kadını, 13 kişi ise diğer bölgelerimizi kurultayda temsil etmişlerdir. Girişimci kadınlarımız bu kurultayda diğer katılımcı ülkelerin girişimcileri ile tanışmış ve günümüzde onlarca iş ilişkileri kurmuşlardır. Her bölgede 1 kişi olması öngörülse de, 26 kişinin 9'u Gence'den olmuştur. Girişimci kadınların hızlı iş gelişimi onlar için Gence'de oluşturulan verimli ortamın ve Gence yerel yönetimi tarafından yapılmakta olan girişimcilere özel dikkat ve kaygısının sonucudur. Azerbaycan bölgelerindeki yerel yönetim tarafından sağlanan destekler ile ılda 170 den fazla genç kadın girişimcilik faaliyetine başlamaktadır. Ülkedeki ekonomik gelişme kadınların girişimcilik faaliyetine başlama eğilimlerini daha da güçlendirmektedir. Bölgesel kalkınma programları çerçevesinde elde edilmiş başarılar değerlendirilecek ise; yıllarında Gence - Kazak bölgelerinin ekonomik gelişimini öngören devlet programının uygulanması başarıyla tamamlanmıştır. Gence şehri kalkınma programında belirtilen tüm bölümleri yüksek seviyede çözüm bulmuştur. Bölgede yeni yollar yapımı ve tamir, okul ve çocuk yuvalarının inşası, sağlık binalarının tamiri ve inşası, milli örf ve adetlere uygun anıtların restorasyonu ve yenilerinin yapımı gerçekleştirilmiştir. Aynı zamanda şehirde büyük spor salonlarının, milli parkların ve kaldırım yollarının gençlerin kullanımına sunulmuştur. Daha öncede belirtildiği gibi yerel yönetimler tarafından işlerin gerçekleştirilmesi işletmelerin gelişmesinde olumlu ortam oluşturularak, başarıların elde etdilmesine imkân sağlanmıştır. Bu başarılar kadın girişimcilerin başarılarını da arttırmaktadır. Kadın Girişimciler Birliği dışında Qızıl Eller MMC (Altın Eller) kurumu da yukarıda açıklanan alanlarda çalışmalarına 1997 den itibaren devam etmektedir. Qızıl Eller MMC in faaliyetleri dört yönlü olup, eğitim, 183

184 hizmet, ekonomi ve imalatlardan oluşmaktadır. Ana faaliyeti mesleki eğitim kurslarının düzenlenmesi ve gerçekleştirilmesidir. Bu kurslarda yaş sınırlamaları olmayıp 23 mesleki alanda yılda 600 e kadar mezun vermektedir. Özellikle ülkedeki hizmet alanındaki ihtiyaçlardan dolayı her yıl onlarca kuaför, terzi, dülger, garson, aşçı ve kaynakçı yetiştirmektedir. Kursiyerlerin kaliteli eğitim alabilmeleri amacıyla yerli ve yabancı uzmanlarla da görüşme ve fikir alış verişi yapmaları sağlanmaktadır. Yabancılar daha çok yabancı dil kurslarına davet edilmektedir. Kurum tarafından düzenlenen mesleki eğitim kursları diş hekimliği, ressamlık, moda tasarımcısı, kuyumculuk, tekstil, halıcılık ve diğer el işlerinden oluşmaktadır. Bu alanlarda eğitim alanların eserleri devlet seviyesinde düzenlenen fuarlarda yılda iki kez sergilenmektedir. Söz konusu fuarlarda birçok kursiyer iş teklifi almakta ve iş sözleşmeleri düzenlenmektedir. Günümüze kadar 186 kadına iş sağlanmıştır. Ayrıca, kursiyerler ile birlikte kimsesiz yaşlılara ve şehit ailelerine yardım edilmekte, kimsesiz çocuk yuvaları ziyaret edilerek değişik programlar düzenlenmektedir. Son yıllarda ( haberi) Azerbaycan hükümetinin kadın girişimciler için imkânlar oluşturmaya başladıkları bilinmektedir. Nitekim, SalamNews haber ajansına Z.İbrahimxalilova ve R.Aygün tarafından verilen bilgilere göre, hükümetin kadın girişimcileri destekleme ve olumlu şartların oluşturulması için üç yönelimde çalışmalara başladıklarını bildirmişlerdir. Birincisi, vergi indirimleri olup, ikincisi vergilerin elektron olarak sunulması ve üçüncüsü de altyapının oluşturulması için devlet bütçesinden her yıl yaklaşık 5-6 milyar manat ayrılmaktadır Mikro Finans ve Kadın Girişimciliği 1976 yılında Bangladeş Grameen Bank deneyiminden sonra mikro-kredi bankaları ve projeleri hızla çoğalmış ve küresel ölçekte uygulama imkânı bulmuştur. Mikro-kredi özellikle dünyanın yoksul bölgelerinde faaliyette bulunan sivil toplum örgütlerinin yanı sıra iki yanlı ve çok yanlı yardım ajanslarının ekonomik kalkınmada kullandığı en başarılı programlardan biri olarak kabul edilmiştir. Bu programların büyük bir kısmı da doğrudan kadın yoksulluğunu azaltmaya yönelik olarak işletilmiştir (Ghodsee, 2003: 1-7). Mikro-kredi uygulaması hususunda Bangladeş, Brezilya ve diğer bazı ülkelerdeki ilk deneyimleri 30 yıl öncesine kadar götürmek mümkünse de dünyada uygulamanın yaygınlaştığı yıllar 1980 lerdir. Mikro-kredinin diğer finansman biçimlerinden en önemli farkı; kredinin geri ödenmesine yönelik ısrar mekanizması, kredi masraflarını karşılayabilecek faiz oranlarının uygulanması ve alternatif kredi kaynağı tefecilik gibi illegal sektörler olan müşteri gruplarına odaklaşarak daha önceki belirli hedeflere yönelik kalkındırma amaçlı borç verme işlerinin yarattığı handikaplardan insanları kurtarmasıdır. Bunun sonucunda, faaliyetin odak noktası, yoksullara hizmet etmek amacına yönelik sürdürülebilir yerel finans kuruluşlarının kurulmasına kaymıştır. Mikro-kredi siyasi kaygılardan uzak görünen, kâr amacı gütmeyen bir özel sektör inisiyatifi olarak gelişmiş ve dolayısıyla, kalkındırma amaçlı borç verme faaliyetlerinin diğer şekillerine kıyasla çok daha iyi bir performans sergilemiştir ( Mikro-kredi Zirvesi Kampanyası (Microcredit Summit Campaign) Şubat 1997 de 137 ülkeden 2900 kişinin Washington da bir araya gelmesiyle, 2005 yılına kadar dünyanın en yoksul 100 milyon ailesine ve özellikle bu ailelerdeki kadınlara kendi işlerini kurmaları ve işe yönelik diğer faaliyetleri gerçekleştirebilmeleri için kredi sağlayacak hareketi başlatan bir kampanyadır. Bahsi geçen zirvede, mikro-kredi çok yoksul insanlara, ailelerinin ve kendilerinin varlığını sürdürebilmesi için gereken geliri yaratmada kendi işinin kurulmasında finansman kaynağı olacak küçük krediler olarak tanımlanmaktadır ( Bu bağlamda daha genel olarak mikrofinans, yoksul insanlara özellikle de kadınlara kredi, tasarruf ve diğer temel finansal hizmetlerin sağlanması anlamına gelmektedir. Bu kampanya ile birlikte dünyada yoksullukla mücadelede kadınlara yönelik en kapsamlı küresel platform oluşturulmuştur. Mikro-kredi Zirvesi Kampanyası yoksullukla mücadelede gerçekleştirilen çabaların yalnızca bir kısmını içermektedir. Bu kampanyanın başarılı olabilmesi için yoksulluğu sona erdirme yönündeki tüm faaliyetlerin geniş bir strateji yelpazesi içinde uygulanması gerekliliğine vurgu yapılmaktadır. Bahsi geçen en yoksul 100 milyon aileye ve özellikle de bu ailelerdeki kadınlara yönelik kredi sağlamanın da aralarında olduğu mikro-kredi hizmeti sağlayabilecek kurumların oluşturulması bu stratejilerden sadece birisidir. Bu kampanya aynı zamanda 2015 yılına kadar yoksulluğu tamamen ortadan kaldırmaya yönelik Milenyum Kalkınma Hedefleri ne (MKH) ulaşmayı da amaçlamaktadır yılı Aralık ayı itibariyle dünyada 3164 mikro-kredi kurumunun yaklaşık 92,3 milyon müşteriye ulaştığı ve bunların 66,7 milyonun ilk defa kredi kullanan çok yoksul insanlardan oluştuğu rapor edilmiştir. Bu yoksul insanların yaklaşık %83 ü kadınlardan oluşmaktadır. Her ailenin ortalama 5 üyeden oluştuğu varsayımı altında 2004 yılı sonu itibariyle yaklaşık 333 milyon aile üyesinin bu kredilerden etkileneceği tahmin edilmektedir. (Harris, 2005: 1). Mikrofinansın temel ilkelerini şu şekilde özetlemek mümkündür ( 184

185 Yoksulların yalnızca krediye değil çeşitli finansal hizmetlere ihtiyaçları vardır. Mikrofinans yoksullukla mücadelede önemli bir araçtır Mikrofinans sistemi, yoksul insanlara hizmet eden bir finansal sistemdir Mikrofinansın geniş kitlelere ulaşabilmesi, sürdürülebilir yapıda olmasını gerektirir. Mikrofinans sistemi aynı zamanda kalıcı yerel finansal kuruluşları gerektirir. Mikro-krediyi her sorunun çözümünü sağlayan bir sihirli değnek olarak görmemek gerekir. Yüksek faiz oranları yoksulların kredi almasını daha da güçleştirerek, onları olumsuz etkilemektedir. Hükümetlere düşen rol finansal hizmetleri doğrudan sağlamak yerine, buna uygun makroekonomik ve kurumsal ortamı yaratmaktır. Sistemin bağışa dayalı olan fonları özel sermayeyi tamamlayıcı nitelikte olmalıdır. Sistemin sürekliliği adına güçlü ve güvenilir kuruluşların ve yöneticilerin eksikliği kritik bir engeldir. Mikrofinans sisteminin etkin çalışması, performans kriterleri ve açıklık ilkesiyle doğru orantılıdır. Mikrofinans kurumlarının çoğu geleneksel olarak bir sivil toplum örgütü şeklinde organize olmalarına karşın, bu örgütler en önemli gelir kaynağı olan bağışlardaki azalma nedeniyle bir dönüşüm içine girmişlerdir. Mikrofinans kurumlarını örgütlenme biçimlerine göre formel, yarı formel ve enformel kurumlar olarak üçe ayırmak mümkündür. Formel kurumlar; genellikle tarım ve küçük sanayi gibi stratejik sektörlere sübvansiyonlu krediler veren kamu bankalarından oluşur. Yarı-formel kurumlar, daha çok sivil toplum örgütleri ve kooperatiflerdir. Enformel kurumların işe bir kurum olarak nitelendirilmesi güç olan yardımlaşma sandıkları, tefeciler, aile bireyleri ve arkadaş gruplarından oluşmaktadır ( Bangladeş te bambu üretimi yapan küçük üreticileri tefecilerin nasıl sömürdüğüne şahit olan Muhammed Yunus tarafından geliştirilen ilk mikro-finansman biçimi, daha sonraları Grameen Bank örneğine dönüşmüştür. Kredi karşılığında gösterilecek hiçbir teminatı olmayan, okuma-yazma bilmediğinden bankacılık bürokrasisiyle baş edemeyen, içinde yaşadığı toplumun geleneksel yapısı nedeniyle kadının ekonomi dışında kaldığı bir ülkede, çok yoksul kadınlara yönelik olarak tasarlanmış bir sistem niteliği taşımaktadır. Kadınların özellikle seçilmesinin nedeni, çaresiz kadınların kendi kendilerine yardım sürecine erkeklerden daha çabuk uyum sağlayabilmeleridir. Çünkü kadınlar ileriyi görebilmekte, yoksulluktan kurtulmak ve çocuklarını daha iyi bir yaşama hazırlamak için daha çok çaba harcamak durumundadırlar. Bu sistemde kadın müşteriler bankaya gelip kredi talep etmemekte, krediler gönüllüler aracılığıyla yoksul insanların yaşadığı bölge ve köyler dolaşılmak suretiyle gerçekleştirilen ikna çabaları sonucunda verilmektedir (Yunus, 1999: 25-43) Bu finansman türünün öncüsü olan Grameen Bank ta krediler bireye değil bir gruba verilir. Bunun nedeni, yoksul bir insanın tek başına kendisini her türlü tehlikeye açık görmesi, bir gruba ait olma duygusunun ona koruma hissi vermesidir. Ayrıca Banka açısından da grup desteği ve baskısı, kredi müşterisini daha güvenilir bir hale getirir. Müşterilerden aynı aileye üye olmayan, ancak benzer düşünen, benzer sosyoekonomik statüye sahip bireylerden 5 er kişilik bir grup oluşturulması koşulu getirilir. Daha sonra oluşturulan bu grup belirli bir eğitimden geçirilerek, kurumun kuralları öğretilir ve sınava tabi tutulurlar. Grup kendisini hazır hissettiğinde kredi için başvuruda bulunur. Öncelikle grubun 2 üyesine kredi verilir. Bunlar altı hafta süresince geri ödemelerini düzenli bir şekilde yaparlarsa 2 üye daha kredi alır. En son kredi işe grup başkanına verilir. Grup üyelerinden birinin ödemeyi aksatması halinde grubun geri kalan hiçbir üyesi kredi alamamaktadır. Bundan dolayı üyelerin birişi krediyi geri ödeme konusunda bir sorunla karşılaştığında, diğerleri bu ödemeyi güvence altına almak için bir çözüm üretmek durumundadırlar. Acil ihtiyaçlar durumunda borçluları korumak için Grameen Bank tarafından, her kredinin %5 inden oluşan ve üyelerin her hafta 2 Taka yatırdıkları bir Grup Fonu oluşturulmuştur. Bu sistemde geri ödeme mekanizması işe şu şekilde işlemektedir: Krediler 1 yıl süreliğine verilmekte, geri ödemeler eşit haftalık taksitler halinde yapılmakta ve yıllık %20 faiz oranı uygulanmaktadır. Bu sistemde kredi alan ve veren arasında hiçbir hukuki sözleşme olmadığı gibi, herhangi bir teminat gösterilmemekte, kredi ilişkisi bütünüyle güven ilişkisine dayandırılmaktadır. Bu doğrultuda alınan kredilerin %98 i geri dönmektedir. (Yunus, 1999: ) 1.5. Azerbaycan da Mikro-Finans Uygulamaları ve Kadın Girişimciliği Mikrofinans Azerbaycan'a 1990'lı yılların ortalarında Ermenistan Dağlık Karabağ sorunu sırasında kovulan 1,000,000 artık mülteci ve göçmenin ekonomik ihtiyaçlarını karşılamak stratejisi gibi sunulmuştur yılında Azerbaycan'da faaliyet gösteren uluslararası sivil toplum örgütleri ülkede yerli ve savaştan zarar gören ahali için ekonomik imkanları artırmak amacıyla mikro finansman programları başlatılmıştır. Bu programların devamlılığının sağlanması amacıyla aralıksız konferans ve benzeri programlar düzenlenmektedir. Ekim 2001'de bu kuruluşları faaliyet gösteren mikro finansman hizmeti sağlayan kurumların yöneticileri ülkede mikro finans faaliyetlerinin kalitesini ve etkisini artırmak, kamuoyuna mikro finansın ülke ekonomisinde önemli 185

186 ölçülerdeki katkısının açıklanması amacıyla "Azerbaycan'da İlk Mikro finans Konferansı" düzenlenmiştir. Bu konferansın sonucunda, 10 Uluslararası Sivil Toplum Kuruluşları Azerbaycan'da mikro finans sisteminin yaygınlaşması, gelişmesi ve statüsünün yükseltilmesi amacıyla derneğin kurulmasına dair karar almışlar. 19 Aralık 2001 de konferansa katılımcılarından; VOCA, Adrasan, FİNCA Azerbaycan, Norveç İnsani Örgütü, Norveç Mülteciler Konseyi, Mersi Korps Azerbaycan, Oksfam, Uluslararası Göç Örgütü, Çocukları Koruyun Kurumu ve Dünyaya Bakış Örgütü Azerbaycan Mikro Finans Assosiasiyasını (AMFA) kurmak konusundaki tüzüğü hazırlanmıştır. AMFA nın misyonu, amacı, faaliyet alanı, yönetim yapısı belirlenerek Azerbaycan Mikro Finans Derneği resmen faaliyete başlamıştır. Derneğin kurulmasına doğrudan desteklerini esirgemeyen kurumlardan biri olan Mersi Korps Azerbaycan daki mikro finans müşterilerine dolaylı yollardan 6 yıl vadeli 45 milyon dolar tutarında Azerbaycan İnsani Yardım Programı için ayrılmış hibe fonlarının yöneticisi olduğu için AMFA nın en aktif üyelerinden biri haline gelmiştir. Bu program iştirakçilerinden bir diğeri Banka Dışı Finansal Kurumlar aracılığıyla mikro finansman hizmetlerinin gösterilmesi öngörülmekteydi. Gayri Hükümet Teşkilatları tarafından gerçekleştirilen mikro finansman projeleri "en iyi uygulama" gibi mikro finans kurumların oluşmasına sebep olmuştur. Son 10 yılda ülkede faaliyet gösteren mikro finans kurumlarının sayısı artarak mikro finans sektörünü ekonomik gelişme sürecinde temel iştikakçılardan biri haline dönüştürmüştür. Şu anda AMFA ya ülkede mikro finansman hizmeti sağlayan 30 kurum üyedir. Söz konusu kurumlar: AccessBank, AzeriStar; Mikromaliyye, Aqrarkredıt, AfsKredi Birliği, Alyans Amentü Finans, Aqroınvest Kredi Birliği, Bank Of Turkey, Bank Respublıka, Yepyeni Credıt, Kafkasya Kredıt, Caspıan Invest, DemirBank; Avrasya Kredıt, Finans Kiralama, Fınca Azerbaycan, Finans Invest, Kalkınma İçin Mali, Molbulak, Kredaqro, Naxçıvan Mıkrokredıt, Omnıfınance,Parabank, Kafkasya Leasing, Uluslararası İşbirliği Üzere Emanetler Fondu; TBC Kredıt, Turan Bank, Muğan Bank, VF AzerKredit, Vıator Mikrokredit, Yardım Kredi Birliği ( Erişim tarihi: ). 31 Aralık 2012 tarihine ait verilere göre, Azerbaycan Mikro Finans Derneği üyesi olan 30 kredi kurumunun (2013 yılı 39 üye) mikro kredi portföyünün hacmi yaklaşık % 30 artarak 810,5 milyon ABD doları geçmiştir yılında kredi kuruluşlarının aktif müşterilerinin sayısı ise 20,5% artarak yaklaşık 'e ulaşmıştır. Aktif müşterilerin % 28'i kadın müşterilerden oluşmaktadır. Mikro kredilerin risk portföyü ise geçen yılın aynı dönemi ile karşılaştırıldığında %2 oranında azalarak %3 ten 1%'e inmiştir. Başka ifade ile, kredi kuruluşlarının mikro kredi portföyünün riskte olan tutarı 20,18 milyon dolardan 8,1 milyon dolara gerilemiştir. Şu anda ülkede 10 banka ve 20 banka olmayan kredi kurumları tarafından mikro krediler sağlanmaktadır. Bu krediler 100 $ dan $ a kadar olan kredi tutarlarını kapsamaktadır yılı sonuçlarına göre, "FINCA Azerbaijan" banka olmayan kredi kurumunun kredi portföyü 2011 yılına kıyasla 27,5 milyon AZN yaklaşık % 30 artarak 92,5 milyon AZN'den 120 milyon AZN'e yükselmiştir. Kredi portföyünün 60,2 milyon AZN grup kredilerinin, 59,7 milyon AZN ise bireysel kredilerin payına düşmektedir. Önceki yıl bireysel kredilerin hacmi %56 artmıştır. Aynı zamanda da aktif müşterin sayısı a yükselmiştir. 14 yıl boyunca "FINCA Azerbaijan" tarafından 670,7 milyon AZN'ı tutarında kredi verilmiştir. "FINCA Azerbaijan" 213 sonunda kredi portföyünü 138 milyon AZN'a, müşterilerinin sayısını ise 150 bine ulaştırmayı hedefliemektedir". Azerbaycan Mikro Finans Derneği verilerine göre, 2012 yılı sonunda Azerbaycan'da faaliyet gösteren kredi kurumlarının mikro kredi portföyünün hacmi 640 milyon manata ulaşmıştır. Bunun da 120 milyon manat "FINCA Azerbaijan"ın payın düşerek mikro kredi pazarında yaklaşık %20 lik payı elde etmeyi başarmıştır. AMFA tarafından genellikle, Azerbaycan'da geniş şube şebekesi ile aralıksız olarak zorunlu mali yardım göstermekte olan "AccessBank"ı, ülkede güvenli ve istikrarlı mali ortağı olduğunu göstermektedir. AccessBank ın çeşitli bölgelerde mikro kredi veren 14 şubesi faaliyet göstermkte olup, bölgelerin ekonomik ve sosyal durumlarının gelişiminde önemli rol oynamaktadır. Bu krediler nüfusun sosyal ve mali durumunun iyileştirilmesinde, küçük ve orta ölçekli işletmelerin gelişiminde, yoksulluğun azaltılmasında ve yeni iş yerlerinin açılmasında önemli rol oynamaktadır. "AccessBank"ın en yaygın kredi ürünlerinden biride köy ekonomisi kredileridir. Bu alanda AccessBank bölgesel katkısı daha yüksektir. AccessBank köy ekonomisinin tüm alanlarına (hayvancılık, tarım, bahçecilik, arıcılık, balıkçılık ve.) çeşitli tutarlarda krediler ayırmaktadır. Köy ekonomisi ile meşgul olan nüfusun gelirleri ferdi katılım ve ipotekle ilgili sorunlarını dikkate alarak, AccessBank bu müşterilere serbest grafikli ve kolay şartlı kredilere erişim ortamı oluşturmaktadır. Bildiği gibi, Azerbaycan Mikro Finans Derneğinin girişimiyle artık tarım kredilerine garanti fonu kavramı da hazırlanmıştır. Tarım kredilerine güvence verilmesi zorunlu olması ile bankalar risklerini sigortalayabilmekte ve küçük hem de orta boy tarım işletmelerinin kredilendirilmesine teşvik edilmektedir. "AccessBank" Köy ekonomisi kredilerine Garanti Fonu oluşturulması projesini desteklimekte ve bununla ilgili yapılan etkinliklerde aktif olarak yer almaktadır. Garanti Fonunun sayesinde banka ile tatminkar kredi geçmişine sahip müşterilere a kadar basitleştirilmiş teminat ile kredi sağlanmaktadır. Efektif faiz oranı nominal faiz oranı ve kredinin verilmesi ile ilgili diğer giderlerin toplamı olarak hesaplanmaktadır. 186

187 Halihazırda Azerbaycan'da 30 kredi kurumu mikro kredilerin verilmesi ile ilgilenmektedir. Bu kredi kurumlarından 10'u banka, 20'si ise banka dışı kredi kurumlarıdır. 30 Haziran 2012 tarihli verilere göre, Azerbaycan'da faaliyet gösteren kredi kuruluşlarının mikro kredi portföyünün hacmi 720 milyon $ olmuştur. Yılın öncesi ile karşılaştırıldığında kredi kuruluşlarının mikro kredi portföyü %15 artmıştır. Nitekim, 2011 yılı sonuçlarına göre mikro kredi portföyü 611 milyon $ olarak gerçekleşmiştir. Aktif müşteri sayısı ise den fazladır, bunun %24 i kadın müşterilerden oluşmaktadır. Mikro krediler üzere riskte olan portföy ise toplam %3 tür. Şimdiye kadar kredi kuruluşları tarafından müşterilere 2,4 milyar $ tutarında mikro kredi verilmiştir. Azerbaycan'da gıda güvenliğinin sağlanması, mikro kredi köyden kente göçün önlenmesi açısından tarımın geliştirilmesi öncelik teşkil etmektedir. Tarihsel açıdan ülkemizde çalışan nüfusun %40 dan fazlası tarımda istihdam ettirilmektedir. Bugün ise köylü bankadan kredi alamadığından tarım ve hayvancılık ile geniş olarak meşgul olmamaktadırlar. Azerbaycan Mikro Finans Derneği Genel Müdürü Jale Hacıyeva bunun nedenini Tarımda risklerin büyük olması ile açıklamakta: "Tarım stratejik olarak önemli sektördür. Bankaların bu alana olan ilgisi yüksek seviyede olsa da girişme cesaretleri yetersiz kalmaktadır. Azerbaycan'da 720 milyon AZN lik mikro kredi portföyünün yaklaşık % i tarıma yöneliktir. Bu portföy oranına göre Azerbaycan için düşük göstergedir. Çünkü tarım ile uğraşanların çoğu bankalardan kredi alamamaktadırlar. Birçok bankalar bu alana isteyerek kredi vermemektedir. Sigorta şirketleri de ilgi göstermemektedir. Hem beklenmedik riskler var, hem de onların bu alanda çalışmak tecrübesi azdır" (AMFA, Erişim tarihi: ). Azerbaycan da küçük girişimciliği destekleme amacıyla Ticari Banka ve Mikro Finans Kurumları tarafından sunulmakta olan kredilerin yıllara göre dağılımı, kurum sayıları, müşteri sayısı ve özellikle de kadın müşterilerinin sayısı Tablo1 de ayrıntılı olarak sunulmaktadır. FK Sayısı Tablo 1. Azerbaycan da Mikro Finansman Faaliyetleri Kadın Müşteriler % Verilen Toplam Kredi Verilen Mikro Kredi Toplam Kadın Yıllar Müşteri Müşteri , , , , , , , , , / , Kaynak: AMFA matrix verilerinden yararlanarak hazırlanmıştır. Tablo 1 incelendiğinde AMFA ya üye olan ve mikro finans hizmeti sağlayan kurum sayısı 2003 yılında 13 iken 2013 yılının ilk çeyreğinde 31 olmuştur. Toplam müşterileri açısından da 2003 te olan müşterisi 2013 yılı ilk çeyreğinde e çıkmıştır. Bu kurumlar tarafından sunulan mikro kredi hacmi ise 2003 te $ dan 2013 yılının ilk çeyreğinde $ a ulaşmıştır. Kadın girişimcilere sağlanan kredilerin ve diğer hizmetler açısından değerlendirildiğinde oransal olarak %40 dan %27 ye kadar gerilediği görülmektedir. Ancak, bu durum kadın girişimci sayısında azalışın olmadığı sadece erkek girişimciler ile aynı oranda artış göstermediğini göstermektedir. Söz konusu kadın girişimcilerin sayısı 2003 yılında iken 2013 yılının ilk çeyreğinde ye ulaşmıştır. SONUÇ Azerbaycan'da kadın girişimciliğin gelişmesi alanında yapılan araştırmanın nihai raporundan anlaşılacağı gibi, kadın girişimciliğin gelişmesi Azerbaycan'ın sosyal ve ekonomik hayatında önemli bir yere sahiptir. Kadın sorunları ile uğraşan kurumların çoğunluğu genellikle kadınların toplumda rolünün ve haklarının arttırılması alanında faaliyet göstermekte olup, sadece birkaç kadın Sivil Toplum Kurumları kadınların girişimcilik faaliyetine katılımı ve uygun programların gerçekleştirilmesi ile meşgul olmaktadırlar. Halen Azerbaycan'da iş geliştirme ile ilgili durumu iyileştirmek için bu önemli alanda çok çalışmalar yapılması gerekmektedir. 187

188 Yapılmış araştırmalar sonucunda elde edilmiş bulgulara göre aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır: Ülkede girişimciliğin gelişmesine yönelik devlet önlemleri sonucunda verimli girişimcilik ortamı oluşmaktadır; Azerbaycan'da gerçekleşen makro-ekonomik değişiklikler sonucunda yüksek eğitimli ve meslek eğitimi, ticaretle uğraşmak için gerekli bilgi ve alışkanlıkları olan kadınlar girişimcilik faaliyetine başlamayı hedeflemektedir; Kadın girişimciler Yoksulluğun Azaltılması için Devlet Programında dikkate alınmış amaçlara uygun olarak istihdamın artırılması ve ekonomik gelişim sürecinde yer almaktadır; İş Geliştirme Hizmetleri sunan kurumlar kadın girişimcilerin ihtiyaç ve taleplerini yeterli olmadığından bu yönde özel programlar arttırılmalıdır. Kadınların toplumda aktif katılımını sağlayan önemli yönlerden biri de onların ekonomik alanda karar alma yüksek basamaklarında temsil olunmasından geçmektedir. Kadınların bu alanda eşitsiz temsil olunması onların doğrudan ekonomik kararların kabul edilmesi sürecinde katılımını sınırlayabilir. Günümüzde kadın girişimciliğin gelişmesi için birçok alanlarda uygun tedbirlerin uygulanması zorunludur. Kadın girişimciliğin desteklenmesi ve düzenlenmesi toplumda cinsiyet eşitliğini sağlamak için önemli bir adımdır. Bu alanda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşları ve faaliyetler, basın ve yayın organları tarafından sıklıkla ele alınmalı ve böylelikle bu kuruluşların faaliyetlerine toplum desteği sağlanmalıdır. Mikrofinans sayesinde kendi işinin sahibi olan kadınlar bir yandan hane halkı içinde kendi konumunu güçlendirmekte, diğer yandan aile bireylerinin eğitim gibi temel insani ihtiyaçlarını karşılama konusunda olumlu dışsallıklar sağlamaktadır. Sosyo-ekonomik açıdan güçlenen kadınlar yalnızca kendileri ve aileleri açışından değil, içinde yaşadıkları bölgenin de gelişmişlik farklılıklarını azaltma konusunda ciddi sosyoekonomik roller üstlenmektedirler. Gelişmekte olan ülkelerin çoğunda kadın girişimciliğinin desteklenmesinin altındaki gerekçe yoksulluğu azaltmak ve kadının sosyoekonomik hayattaki etkisini güçlendirmektir. Azerbaycan da var olan ve kadınların kendi işinde çalışmalarını destekleyen sivil toplum örgütlerine dayalı az sayıdaki bu programların arttırılması ve yoksulun yoksulu hem de güçsüz kadınları hedeflemesi gerekir. Ayrıca, bu programların iktisat politikalarını belirleyen hükümetlerin programlarıyla bağlantılı olarak tasarlanması gereği açıktır. Bahsi geçen mikrofinans kurumlarının, kadınların bilgiye, sermayeye, piyasalara ve şebekelere ulaşabilme konusunda karşılaştıkları sorunların giderilebilmesi için günümüz enformasyonkomünikasyon teknolojilerinden en üst düzeyde yaralanabilmelerine yönelik programları da uygulamaları gereklidir. Mikrofinans sisteminin en önemli sorunlarından birisi kaynak sorunudur. Mikrofinans kurumları küresel bir sistemin parçaları olarak hareket etmektedirler. Maya örneğinde olduğu gibi özellikle finansman sorununun dış kaynak ayağını sürdürebilme adına küresel sürdürülebilirlik ilkelerine uygun faaliyette bulunulması kaçınılmazdır. Mevcut kurumları ve sisteme yeni girecekleri şeffaf ve hesap-verebilir bir yapıya yönlendirecek ve bu kurumları ciddi bir biçimde denetleyecek yasal düzenlemelerin ve kurumsal oluşumların tesisine ihtiyaç vardır. Ayrıca bu yasal düzenlemeler, yoksullukla mücadele ve kadın girişimciliğini desteklemede doğrudan ya da dolaylı olarak görevli merkezi ve yerel kamu kurumlarıyla etkileşimin en üst düzeye taşınmasına yönelik açılımları da içermelidir KAYNAKÇA ANNA, A., CHANDLER, G., JANSEN, E. ve MERO, N.; (1999), Women Business Azerbaijan Gender Information Center (AGIC) Azerbaijan Micro-finance Association, BRAZEAL, Deborah V; (1999), The Genesiş of Entrepreneurship, Entrepreneurship: Creativity Through Experimental Learning, Simulation and Gaming, Vol. 27. ÇELEBİ, Nilgün; (1997), Turizm Sektöründeki Küçük İsyeri Örgütlerinde Kadın Girişimciler, T.C. Basbakanlık Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü. ECEVİT, Yıldız; (1993) "Kadın Girişimciliğinin Yaygınlasmasına Yönelik Bir Model Önerişi", Kadını Girişimcilige Özendirme ve Destekleme Paneli; Ankara, Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, 25 Mayıs. 188

189 Gender Haber Ghodsee, Kristen. (2003). Rethinking Development Templates:Women And Microcredit In Post-Socialist Southeastern Europe, Anthropology of East Europe Review, Vol. 21, No. 2. Growth Strategies of Women-Owned Enterprişes, Journal of Business Venturing, 16. GUNDRY, Lişa K. ve KICKUL, J. R.; (1996), Flights of Imagination: Fostering GUNDRY, Lişa ve WELSCH, Harold P; (2001), The Ambitious Entrepreneur: High GÜNEY Semra, Kadın Girişimciliğine Genel Bakış, Girişimcilik ve Kalkınma Dergişi, GÜROL, A; (2000), Türkiye de Kadın Girişimci ve Küçük _İşletmesi: Fırsatlar, Sorunlar, Beklentiler ve Öneriler, Atılım Üniversitesi Yayını. Harris, Sam Daley. (2005). State of The Microcredit Summit Campaign Report 2005, Washington. HİSRICH, R. D.; (1989), Women Entrepreneurs: Problems and Prescriptions in the Future, Women-Owned Businesses, Praeger Publişhers. HİŞRICH, R. D. ve PETERS, M. P.; (1998), Entrepreneurship, Fifth Edition, Irwin Mc Graw Hill HİŞRICH, R.D. ve PETERS, M.P.; (2002), Entrepreneurship, Fifth Edition, McGraw Hill. KRUEGER, Norriş JR, REILLY, Michael D. ve CARSRUD, Alan L.; (2000) Competing Models of Entrepreneurial Intentions, Journal of Business Venturing, Vol. 15. KURATKO, Donald ve HODGETTS, Richard M; (1995), Entrepreneurship, Third Edition, The Dryden Press. LERNER, M., BRUSH, C. ve HİŞRICH, R.; (1997), İşraeli Women Entrepreneurs: An Examination of Factors Affecting Performance, Journal of Business Venturing, 12. Microcredit Summit Web sitesi: MORRİS, M. H. ve DAVİŞ, D. L.; (1994) Fostering Corporate Entrepreneurship: Cross- Cultural Comparişons of the Importance of Individualişm Versus Collectivişm, Journal of International Business Studies, Vol. 25. OECD.(2000). Small and Medium Enterprişe Outlook: Proceedings of Second OECD Conference Women Entrepreneurs, Kantor Owners in Traditional and Non-Traditional Industries, Journal of Business Venturing, 15. Ramanunny M. (2003). Credit Needs Of Women Micro Entrepreneurs In Urban Area Problems & Perspective, Project Report, Kudumbashree, November. SOYAK Münevver, Kadın Girişimciliği ve Mikrofinans: Türkiye Deneyimi, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergişi (İLKE) Bahar 2010, Sayı 24. The Microfinance Gateway ( Theory and Practice, Vol. 23. UFUK, H. ve ÖZGEN, Ö.; (2001), The Profile of Women Entrepreneurs: A Sample. Yunus, Muhammed. ( ). Yoksulluğun Bulunmadığı Bir Dünyaya Doğru, Çev: G. Şen, Doğan Kitapçılık, İstanbul. Браун Маттью, (MEDA), Рут Якобс (MEDA), IFC-World Bank Group, Сравнительный анализ концептуальных основи законодательства о микрофинансировании выборочных стран, Мамедли Илаха, Микрофинансирование: роль в развитии экономики Азербайджана, 17 сентября 2012 Trend, Экономика, 189

190 Banking System 1) Проблемы Инвестиционной Деятельности Банков Второго Уровня (Activity of the Second Level Banks in the Financial Market of the Republic of Kazakhstan) Nurcan ABİŞOV, Doktora Öğrencisi, Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak üniversitesi araştırma görevlisi, KAZAKİSTAN Zhetysuskij ABDİBEKOV, Öğretim Görevlisi, I.Zhansugurov Devlet Üniversitesi, "Ekonomi" Bölümü, KAZAKİSTAN Деятельность Банков Второго Уровня На Финансовом Рынке Республики Казахстан Анотация Практика банковского дела за рубежом представляет большой интерес для складывающейся в Республике Казахстан (РК) и других странах Союза Независимых Государств (СНГ) новой хозяйственной системы. Создание устойчивой, гибкой и эффективной банковской инфраструктуры одна из важнейших (и в тоже время чрезвычайно сложных) задач экономической реформы в РК при формировании финансового рынка страны. Вопросы совершенствования банковской деятельности на финансовых рынках находятся сегодня в центре экономической, политической и социальной жизни республики. В этой связи, считаю проблему финансовой деятельности банков на рынке страны актуальной и практически значимой, это означает, что глобализация экономик становится неизбежностью, и, те экономики, которые игнорируют этот фактор, практически загоняют себя в проблемные перспективы. А это на наш взгляд является подтверждением того, что на конкурентоспособность финансового сектора страны в наибольшей степени влияет всетаки банковский сектор. Цель настоящей работы - анализ сущности и роли банков на финансовых рынках Казахстана. В рамках поставленной цели важно решить следующие задачи работы: - рассмотреть основных участников финансовой деятельности и роль банковских институтов на финансовых рынках. - определить основные особенности финансового рынка Казахстана, положение крупных банковских институтов на основных секторах финансового рынка; - рассмотреть перспективы развития финансового рынка Казахстана в соответствии с программой реформирования банковской системы страны. Объектом исследования являются банки второго уровня Республики Казахстан. Предметом исследования являются экономические отношения и взаимосвязи между банковским сектором и финансовой системой страны в целом. Банковский сектор Казахстана развивается стабильно. Таким образом, в данной работе доказана гипотеза того, что банки Казахстана являются ключевыми субъектами финансового рынка страны на современном этапе и рамках своей финансовой деятельности выполняют присущие финансовым институтам функции. В рамках данной гипотезы сделаем следующие выводы: 1. Посредничество банков наблюдается в операциях с ценными бумагами, так как ведущие банки страны показали, что могут совершать посреднические сделки в странах СНГ и участвовать в прибылях; 2. Банки часто являются инвестиционными консультантами и собственниками инвестиционного фонда (пример того, что практически все крупные банки РК обладают акциями пенсионных фондов). 3. Нацбанк в условиях большего давления обменного курса на тенге всетаки допустил значительное его ослабление в целях поддержания золотовалютных резервов на уровне, необходимом для выполнения страной своих международных обязательств, но ситуация и сегодня на рубеже г.г. должна оставаться под контролем. Следовательно, доллар в этом случае значительно не вырастет так высоко в цене по отношению к тенге. Очевидно, что реализация политики золотой середины, о которой было сказанное ранее сделает свое дело, ослабив, таким образом, давление на карманы простых граждан, что является главным успехов в работе Нацбанка РК. В заключении делаются выводы по проведенной работе. Ключевые слова: Банки второго уровня, Финансовый рынок, Инвестиция, Конкурентоспособность. 190

191 Actıvıty of the Second Level Banks in the Fınancıal Market of the Republıc of Kazakhstan Summary Practice of banking abroad represents a great interest for developing in the Republic of Kazakhstan (RK) and other countries of the Union of the Independent States (UIS) of new economic system. Creation of steady, flexible and effective bank infrastructure one of the major (and in too time extremely difficult) problems of an economic reform in RK when forming the financial market of the country. Questions of bank activity improvement in the financial markets are today in the center of economic, political and social life of the republic. In this regard, I consider a problem of financial activity of banks in the market of the country actual and almost significant, it means that globalization of economy becomes inevitability, and, that economy which ignore this factor, practically exhaust themselves in problem prospects. And it in our opinion is confirmation of that competitiveness of financial sector of the country is influenced most after all by the banking sector. The purpose of the real work - the analysis of essence and a role of banks in the financial markets of Kazakhstan. Within a goal it is important to solve the following problems of work: - to consider the main participants of financial activity and a role of bank institutes in the financial markets. - to define the main features of the financial market of Kazakhstan, position of large bank institutes on the main sectors of the financial market; - to consider prospects of development of the financial market of Kazakhstan according to the program of reforming of a banking system of the country. Object of research are banks of the second level of the Republic of Kazakhstan. Object of research are the economic relations and interrelations between the banking sector and a financial system of the country as a whole. The banking sector of Kazakhstan develops steadily. Thus, in this work the hypothesis of is proved that banks of Kazakhstan are key subjects of the financial market of the country at the present stage and a framework of the financial activity carry out functions inherent in financial institutions. Within this hypothesis we will draw the following conclusions: 1. Mediation of banks is observed in operations with securities as leading banks of the country showed that intermediary transactions in CIS countries can make and participate in profits; 2. Banks often are investment consultants and owners of investment fund (an example of that practically all RK large banks possess actions of pension funds). 3. The National Bank in the conditions of the bigger pressure of an exchange rate upon tenge all the same allowed its considerable easing for maintenance of gold and foreign exchange reserves at the level necessary for performance by the country of the international obligations, but the situation and at a boundary of has to remain today under control. Therefore, the dollar in this case considerably won't grow so highly in price in relation to tenge. It is obvious that realization of policy of golden mean about which was told earlier will make the business, having weakened, thus, pressure upon pockets of simple citizens that is the main thing of successes in work of National Bank of RK. In the conclusion conclusions on the carried-out work are drawn. Keywords: Banks of the second level, Financial market, Investment, Competitiveness. Введение Банки, работая на финансовых рынках, выполняют разнообразные функции и вступают в сложные взаимоотношения между собой и другими субъектами финансовых рынков. В связи с этим необходимо применение системного подхода к рассмотрению вопросов курса «финансы». В нем, соответственно такому подходу денежно-кредитные функции банков раскрываются как имеющие прямую и обратную связи с процессом общественного воспроизводства, дается анализ взаимодействия структурных элементов банковской деятельности и системы банков. Сегодня, в условиях развитых товарных и финансовых рынков, структура банковской системы резко усложняется. Появились новые виды финансовых учреждений, новые кредитные инструменты и методы обслуживания клиентуры. Практика банковского дела за рубежом представляет большой интерес для складывающейся в Республике Казахстан (РК) и других странах Союза Независимых Государств (СНГ) новой хозяйственной системы. Создание устойчивой, гибкой и эффективной банковской инфраструктуры одна из важнейших (и в тоже время чрезвычайно сложных) задач экономической реформы в РК при формировании финансового рынка страны. Недостаточно объявить о создании новых кредитных институтов, сменив название банка и присвоить ему статус "акционерного общества". Коренным образом должна измениться вся система отношений внутри 191

192 банковского сектора, характер управления и контроля со стороны Национального банка, а также нового ведомства Агентства по надзору и контролю за финансовым рынком принципы взаимоотношений банков и их клиентов, расчеты с государственным бюджетом и т.д. Но и это не все. Необходимо изменить психологию банкира, воспитать нового банковского работника хорошо образованного, думающего, инициативного, свободного от догм и готового идти на обдуманный и взвешенный риск, работая на финансовых рынках. В рамках сказанного выше необходимо отметить высокую степень актуальности и практической значимости данной темы работы Вопросы совершенствования банковской деятельности на финансовых рынках находятся сегодня в центре экономической, политической и социальной жизни республики. В этой связи, считаю проблему финансовой деятельности банков на рынке страны актуальной и практически значимой. Банковский сектор и его финансовое благополучие связано с различными направлениями экономики. Развитие коммерческих банков в экономике Казахстана является все более привлекательным и надежным для различных оценок. В этом аспекте становится понятным, что увязывание перспектив финансовой системы страны с банковским сектором должно осуществляться на базе их оценочных показателей. Таким образом, банковская активность на финансовых рынках основана на повышении ее конкурентоспособности, что в современных условиях имеет большое практическое значение, которое возрастает в рамках вхождения республики во Всемирную Торговую Организацию (ВТО). При этом необходимо учитывать плюсы и минусы вступления в ВТО. По нашему мнению, это означает, что глобализация экономик становится неизбежностью, и, те экономики, которые игнорируют этот фактор, практически загоняют себя в проблемные перспективы. А это на наш взгляд является подтверждением того, что на конкурентоспособность финансового сектора страны в наибольшей степени влияет все-таки банковский сектор и этот факт находит свое практическое подтверждение на основе реального развития экономики Казахстана. Таким образом, из вышесказанное следует, что достижение высокого конкурентоспособного уровня территориальными экономиками является основой дальнейшего развития Казахстана. Цель настоящей работы-анализ сущности и роли банков на финансовых рынках Казахстана. В рамках поставленной цели важно решить следующие задачи работы: - рассмотреть основных участников финансовой деятельности и роль банковских институтов на финансовых рынках. - определить основные особенности финансового рынка Казахстана, положение крупных банковских институтов на основных секторах финансового рынка; - рассмотреть перспективы развития финансового рынка Казахстана в соответствии с программой реформирования банковской системы страны. Объектом исследования являются банки второго уровня Республики Казахстан. Предметом исследования являются экономические отношения и взаимосвязи между банковским сектором и финансовой системой страны в целом. Теоретическую и методологическую основу исследования составляют труды отечественных и зарубежных ученых, связанных с проблемами оценки работы банков на финансовом рынке, публикации, Законы Республики Казахстан, Указы Президента, постановления и решения Правительства РК и Парламента РК, материалы Национального Банка РК, Министерства финансов РК и Агентства РК по статистике. Научная новизна работы заключается - в исследовании научно-прикладных разработок, представляющих собой анализ роли банков на финансовом рынке Казахстана во взаимосвязи с развитием банковского сектора в условиях его выхода из кризиса. - предложении путей решения некоторых проблем, связанных с финансовой деятельностью банков второго уровня. Теоретическая и практическая значимость исследования состоит в том, что теоретические положения о возможностях банков на финансовом рынке Казахстана могут быть использованы для решения конкретных задач в развитии отстающих от общего уровня развития казахстанских банков. Отдельные положения работы могут использоваться в учебном процессе: в изучении курсов по банковскому делу, маркетингу, государственному регулированию, а также при переподготовке специалистов. 1. ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ БАНКОВ ВТОРОГО УРОВНЯ НА ФИНАНСОВОМ РЫНКЕ Как уже было отмечено выше, финансовый рынок есть механизм перераспределения капитала между кредиторами и заемщиками при помощи посредников на основе спроса и предложения на капитал. Фактически он представляет собой совокупность институтов, направляющих поток денежных средств от кредиторов к заемщикам и обратно. Основной функцией этого рынка является трансформация 192

193 бездействующих активов в ссудный и инвестиционный капитал. Процесс аккумулирования и размещения финансовых ресурсов, осуществляемый финансовой системой, непосредственно связан с функционированием финансовых рынков и деятельностью финансовых институтов. Если задачей финансовых институтов является обеспечение наиболее эффективного перемещения средств от собственников к заемщикам, то задача финансовых рынков состоит в организации торговли финансовыми активами и обязательствами между покупателями и продавцами финансовых ресурсов (Алимбаев и др., 2009: 43). На финансовом рынке происходит мобилизация капитала, предоставление кредита, осуществление обменных денежных операций и размещение финансовых средств в производстве. А совокупность спроса и предложения на капитал кредиторов и заемщиков разных стран образует мировой финансовый рынок. Процесс аккумулирования и размещения финансовых ресурсов, осуществляемый предприятиями и фирмами, непосредственно связан с функционированием финансовых рынков. Финансовый рынок (с экономической точки зрения) экономический механизм, который позволяет его участникам покупать и продавать финансовые активы: ценные бумаги, товары и другие объекты с малыми транзакционными издержками. На финансовом рынке происходит мобилизация капитала, предоставление кредита, осуществление обменных денежных операций и размещение финансовых средств в производстве. А совокупность спроса и предложения на капитал кредиторов и заемщиков разных стран образует мировой финансовый рынок (Агарков: 2011: 118). Финансовый рынок во всем мире развивался исключительно быстро. Наиболее простая классификация финансового рынка делит финансовый рынок на денежный рынок и рынок капиталов. 1. Под денежным рынком понимается рынок краткосрочных кредитных операций (до одного года). Денежный рынок, особая сфера рынка ссудных капиталов, характеризующаяся предоставлением капиталов в ссуду на краткие сроки. Как составная часть рынка ссудных капиталов денежный рынок обладает всеми характерными чертами последнего. Так, в отличие от других рынков, где объекты купли-продажи различаются по своей потребительской стоимости, на денежный рынок выступает обезличенная масса денежных капиталов, в которых стёрты всякие следы их происхождения (Бердникова 2011: 53). Виды и подвиды финансовых рынков Денежный рынок Учетный рынок Рынок капиталов Рисунок 1 Деление финансового рынка на виды и подвиды Примечание - Составлено автором по данным РФЦА Единство денежного рынка является следствием не только общности денежной формы, в которой капитал выступает на рынке как товар, но и результатом высокого уровня концентрации предложения ссудного капитала, аккумулируемого кредитной системой. Вместе с тем для денежный рынок как и для рынка ссудных капиталов в целом, характерно многообразие форм и методов передачи капиталов в ссуду. Специфика операций, совершаемых на денежном рынке, обусловлена прежде всего краткими сроками заключаемых ссудных сделок: от одного дня до нескольких месяцев и реже до одного года. Это связано прежде всего с тем, что займы на денежном рынке обслуживают движение не основного, а оборотного капитала промышленных капиталистов. Последние обращаются к денежном рынке главным образом для того, чтобы превратить капитал из товарной в денежную форму. В свою очередь денежный рынок подразделяется обычно на учетный, межбанковский и валютный рынки. Межбанковский денежный рынок часть рынка ссудных капиталов, где временно свободные денежные ресурсы кредитных учреждений привлекаются и размещаются банками между собой, преимущественно в форме межбанковских депозитов на короткие сроки. Наиболее распространенные сроки депозитов 1, 3 и 6 месяцев, предельные сроки от 1 дня до 2 лет (иногда 5 лет). Средства межбанковского рынка используются банками не только для краткосрочных, но и для средне- и долгосрочных активных операций, регулирования балансов, выполнения требований государственных регулирующих органов (Гейдаров. Межбанковский рынок это часть рынка 193

194 ссудных капиталов, на котором временно свободные денежные ресурсы кредитных учреждений привлекаются и размещаются банками между собой преимущественно в форме межбанковских депозитов на короткие сроки. К учетному рынку относят тот, на котором основными инструментами являются казначейские и коммерческие векселя, другие виды краткосрочных обязательств (ценные бумаги). Учетный рынок - часть денежного рынка, на котором осуществляется перераспределение краткосрочных денежных средств между кредитными институтами путем купли-продажи векселей и ценных бумаг со сроками погашения до одного года. Основа рынка учетные и переучетные операции банков Таким образом, на учетном рынке обращается огромная масса краткосрочных ценных бумаг, главная характеристика которых высокая ликвидность и мобильность. Валютные рынки обслуживают международный платежный оборот, связанный с оплатой денежных обязательств юридических и физических лиц разных стран. Специфика международных расчетов заключается в отсутствии общепринятого для всех стран платежного средства. Поэтому необходимым условием расчетов по внешней торговле, инвестициям, межгосударственным платежам является обмен одной валюты на другую в форме покупки или продажи иностранной валюты плательщиком или получателем. Валютные рынки это официальные центры, где совершается купля-продажа валют на основе спроса и предложения (Гейдаров 2011: 54). Валютный рынок играет значительную роль в обеспечении взаимодействия различных составляющих мировых финансовых рынков. Это механизм, с помощью которого устанавливаются правовые и экономические взаимоотношения между потребителями и продавцами валют. Основной товар валютного рынка это любое финансовое требование, обозначенное в иностранной валюте. С точки зрения рыночного механизма, валютный обмен это обмен валюты одной страны на валюту другой. Рынок кредитных ресурсов отличается от других сегментов финансового рынка своей универсальностью по обслуживанию потребностей коммерческих банков, поскольку он опосредствует многообразные межбанковские отношения, связанные с различными банковскими операциями. Выбор банка для сотрудничества определяется также характером его деятельности, кругом совершаемых банковских операций и оказываемых услуг. Большое значение придаётся и акту, входит ли банк в международные и межрегиональные расчётные и клиринговые банковские системы. При заключении договора на установление корреспондентских отношений часто предусматривается возможность предоставления банком-корреспондентом работы по корреспондентскому счёту в режиме овердрафта. Сумма овердрафта зависит от ежедневного остатка средств на корреспондентском счёте, срока документооборота, объёму среднемесячных оборотов по счёту, опыта сотрудничества с банком. Но понятие финансового рынка настолько многогранно, что без разделения его на более мелкие сегменты понять принципы его функционирования невозможно. Поэтому представим более объемную классификацию финансовых рынков. 194

195 Рисунок 2 Структура финансового рынка 195

196 Рассмотрим указанную классификацию финансовых рынков, принятую в РК. Внебиржевой рынок (Over-the-Counter Stock Market) это финансовые рынки, которые стали производными от биржевых рынков. Внебиржевые рынки не привязаны к конкретному месту. При этом различают: - организованные - через автоматизированные системы электронных торгов (ECN - Electronic Commercial Nets): - FOREX - валютный внебиржевой рынок, NASDAQ, EASDAQ, РТС - внебиржевой рынок ценных бумаг) 2. - неорганизованные - рынки, на которых осуществляются операции с финансовыми инструментами через профессиональных участников рынка, минуя организаторов торговли (Иконников 2011: 22-24). На внебиржевых рынках обращаются ценные бумаги, не котируемые на фондовых биржах. Внебиржевой рынок может быть довольно объемным. По срокам обращения финансовых инструментов финансовые рынки делятся на денежные рынки и рынки долгосрочных ресурсов: Денежные рынки (money markets) - рынки, на которых обращаются финансовые инструменты сроком обращения менее года; служат для обеспечения ликвидности и краткосрочного размещения свободных денежных средств, с целью получения дохода (ГКО, краткосрочные векселя, депозитные сертификаты банков, казначейские векселя). Основная характеристика этого рынка дисконтное ценообразование. Рынки долгосрочных ресурсов (capital markets) - рынки, на которых обращаются финансовые инструменты сроком обращения более года (более 5 лет), связаны с процессами сбережения и инвестирования (акции, облигации, долгосрочные инвестиционные кредиты банков). По видам финансовых инструментов рынки делятся на валютный рынок и рынок золота. Валютный рынок - рынок, где осуществляются операции по купле-продаже иностранной валюты за тенге или другую иностранную валюту, и где вращаются платежные документы в иностранной валюте. Объект валютного рынка - краткосрочные финансовые инструменты, номинированные в иностранной валюте. Субъекты рынка: коммерческие банки, валютные биржи, предприятияэкспортеры и импортеры, инвестиционные институты, ЦБ РК. Рынок золота - рынок, где осуществляется регулярная купля-продажа золота как для промышленного потребления, так и в целях накопления или пополнения золотого запаса. Оборот золота в нашей стране от добычи до продажи осуществляется под контролем государства (Нурланова 2009: 76). Страховой рынок - рынок, где происходит передача риска специализированной компании за определенную плату. Страхование уменьшает общественные издержки от возможного риска. Страховщик - организация, принимающая на себя риск потерь при наступлении страхового случая Страхователь - лицо, передающее риск потерь и оплачивающее этот риск. Застрахованное лицо - лицо, являющееся объектом страхования (тот кого страхуют). Может совпадать со страхователем или отличаться от него (например, когда компания страхует своих работников от несчастного случая на производстве). Виды страхования: страхование жизни и здоровья, страхование имущества и гражданской ответственности, пенсионное страхование, медицинское страхование. Ценообразование на страховом рынке построено на определении страхового тарифа, который даст возможность покрыть убытки при наступлении страхового случая, оплатить административные расходы и получить прибыль. Для этого большое значение уделяется расчету вероятности ущерба и вероятности наступления страхового случая. При этом страховой тариф должен быть экономически возможным для страхователя. 3. Страховые компании и пенсионные фонды являются основными институциональными инвесторами на финансовых рынках, обладая огромными финансовыми ресурсами, аккумулированными в страховых фондах, они получают дополнительную прибыль от инвестирования этих средств. При этом, если в экономике наблюдается падение процентных ставок, то инвестиционные доходы уменьшаются и тарифы по страхованию начинают расти. В противоположной ситуации страховые компании заинтересованы в привлечении дополнительных ресурсов для инвестирования под высокий процент и тарифы по страхованию снижаются (Сейткасимов 2013: ). Рынок капиталов - сфера экономических отношений, где формируется спрос и предложение на ссудный капитал, где аккумулируются временно свободные денежные капиталы и перераспределяются между предпринимателями и инвесторами. Субъектами рынка капиталов являются коммерческие банки, финансовые институты, эмитенты, инвесторы, инвестиционные фонды. 196

197 Рынок банковских ссуд - рынок, который призван удовлетворять потребности предприятий и частных лиц в кредите. Это наиболее обширный рынок, на котором аккумулируются временно свободные средства инвесторов, в виде вкладов на банковский депозит и предоставляются кредиты на разных условиях (%, срок) Основные принципы банковского кредитования: срочность, возвратность, платность, обеспеченность (гарантированность), добровольность. Для рынков банковских ссуд характерна операция процентного арбитража. Процентный арбитраж - взятие денег под кредит под определенный процент и на определенный срок и предоставление кредита под другой процент и на другой срок. Рынок ценных бумаг (фондовый рынок) - совокупность экономических отношений, связанных с обращением ценных бумаг, обеспечивающие мобилизацию капитала. Рынок ценных бумаг служит формированию денежного капитала, который служит основой для инвестиций в создание реального товара. На фондовом рынке можно выделить первичный рынок ценных бумаг (primary market) - рынок, где совершаются операции по эмиссии ЦБ и первичному размещению ценных бумаг. Именно этот рынок привлекает деньги инвесторов для финансирования сектора реальной экономики. Первичное размещение акций через финансовых посредников - андеррайтинг (underwriting). Вторичный рынок ценных бумаг (secondary market) - рынок, на котором совершаются свободные операции с ценными бумагами (купля-продажа). Задача этого рынка обеспечивать ликвидность финансовым инструментам. 4. Для финансового менеджера типовой производственно-коммерческой фирмы наибольший интерес представляют рынки ценных бумаг, поскольку, во-первых, здесь совершаются основные сделки с ценными бумагами компаний; во-вторых, именно положение ценных бумаг данной компании на этом рынке служит индикатором успешности ее деятельности со стороны инвесторов; в-третьих, рынок ценных бумаг является основным источником дополнительного финансирования деятельности компании (напомним, что компания-эмитент привлекает финансирование на первичном- рынке; что касается вторичного рынка, то от изменения цен на нем доходы получают не эмитенты ценных бумаг, а профессиональные участники рынка), (Казинформ 2011). В рамках данной классификации появляется ряд новых функции финансовых рынков, а именно: активная мобилизация временно свободных средств из многих источников; эффективное распределение свободных ресурсов между потребителями ресурсов; определение наиболее эффективных направлений использования финансовых ресурсов (связано с ценообразованием); формирование рыночных цен на отдельные финансовые инструменты, что определяет спрос и предложение на финансовом рынке; осуществление квалифицированного посредничества между продавцом и покупателем финансовых инструментов (брокеры, дилеры); ускорение оборота средств, способствующее активизации экономических процессов. В Республике Казахстан, наиболее распространенная схема деления финансовых рынков на виды, это деление его на валютный, страховой, рынок пенсионных активов и банковский рынок. Валютный рынок это наиболее крупный финансовый рынок. Главными валютами, на долю которых приходится основной объем всех операций на рынке FOREX, являются сегодня доллар США (USD), евро (EUR), японская йена (JPY), швейцарский франк (CHF) и британский фунт стерлингов (GBP). Страховые компании РК составляют основу страхового рынка, главная функция которых - это страхование жизни, имущества и ответственности, превратились в настоящее время в важнейший канал аккумуляции денежных сбережений населения и долгосрочного финансирования экономики. Основное внимание страховые общества сосредоточили на финансировании крупнейших корпораций в области промышленности, транспорта и торговли. Пенсионные фонды РК, как и страховые компании, активно формируют страховой фонд экономики, который приобретает все большую роль в процессе расширенного воспроизводства. Пенсионные фонды вкладывают свои накопленные денежные резервы в облигации и акции частных компаний и ценные бумаги государства, осуществляя, таким образом, финансирование, как правило, долгосрочное экономики и государства. Вся совокупность банков в экономике РК как основа банковского рынка образуют банковскую систему страны. В настоящее время практически во всех странах с развитой рыночной экономикой банковская система имеет два уровня. Первый уровень банковской системы образует Нацбанк РК. За ним законодательно закрепляются монополии на эмиссию национальных денежных знаков и ряд особых функций в области денежнокредитной политики. Второй уровень в двухуровневой банковской системы занимают коммерческие банки. Традиционно основной экономической функцией и основным источником прибыли банков и других финансовых институтов в странах с развитой рыночной экономикой является не игра на 197

198 фондовом рынке, а систематическое кредитование крупных промышленных, торговых и сельскохозяйственных предприятий основных клиентов банков и финансовых компаний, в экономическом благополучии которых они кровно заинтересованы. Помимо банков существуют и другие кредитно-финансовые учреждения: кредитные товарищества, ломбарды, финансовые компании и т.п. Огромные капиталы этих своеобразных денежных бассейнов тоже могут использоваться для кредитования и инвестирования производства. В их деятельности можно выделить одну или две основных операции, они доминируют в относительно узких секторах рынка ссудных капиталов и имеют специфическую клиентуру Фондовый рынок РК образуют биржи. Они также являются важными финансовыми институтами рынка. На биржах валютных традиционно производится официальная фиксация валютных курсов несколько раз в течение делового дня; зафиксированные курсы публикуются в официальных биржевых бюллетенях. Эти курсы используются банками и различными деловыми предприятиями в качестве справочных при заключении контракта, хотя практически большинства сделок совершаются банками по текущим валютным курсам, устанавливаемым ими. При равновесии спроса и предложения устанавливается единый курс валют, применяемый для всех сделок банка с клиентами. Прошедший 2011 год оказался для казахстанского финансового сектора во многих отношениях переломным, как с точки зрения решения текущих задач, так и создания предпосылок для его качественного и устойчивого развития в перспективе. Во-первых, положительные тенденции, доминировавшие в экономике Казахстана в 2011 году, включая оживление корпоративного сектора и увеличение внутреннего спроса, наряду с благоприятной внешней конъюнктурой не могли не отразиться на активности финансового сектора страны, обусловив начало его умеренного восстановления. Во-вторых, успешное завершение беспрецедентной по своему масштабу не только на постсоветском пространстве, но и, пожалуй, в мировом сообществе меры - реструктуризации внешних обязательств трех казахстанских банков с разделением рисков с кредиторами - заложило необходимый «фундамент» для дальнейшего оздоровления банковского сектора. В результате произошло не только существенное снижение долговой нагрузки на банки, находившиеся в процессе реструктуризации, но и была решена проблема системного характера, стоящая перед регулятором в начале года - рефинансирование внешних долгов сектора в целом. В-третьих, 2011 год был заключительным годом совместной антикризисной программы Правительства, Национального Банка и Агентства, реализация которой позволила сохранить стабильность финансового сектора и объемы кредитования экономики для возобновления ее роста. Следует отметить, что данная программа была признана международными финансовыми институтами одной из наиболее успешно проведенных в период мирового финансового кризиса[10]. В рамках анализа развития денежно-кредитного регулирования экономики страны можно сделать выводы о том, что: Сегодня, в условиях развития товарного и становления финансового рынка, резко меняется структура банковской системы. Появляются новые виды финансовых учреждений, новые кредитные инструменты и методы обслуживание клиентов. Идет поиск оптимальных форм устройства кредитной системы, эффективно работающего механизма на рынке капиталов, новых методов обслуживания коммерческих структур. Создание устойчивой, гибкой и эффективной банковской инфраструктуры - одна из важнейших задач экономической реформы в РК. Задача усложняется тем, что кроме чисто экономических трудностей добавляются социальные: постоянно меняется законодательная база; разгул преступности в стране - как следствие - желание мафиозных структур прибрать к рукам такое высокодоходное в условиях инфляции дело, как банковское; стремление большинства банкиров получить сиюминутную прибыль - как следствие - развитие только одного направления деятельности, что ведет к угрозам банкротства отдельных банков и кризисам банковской системы в целом (увлечение частными вкладами в прошлом году, обвал рынка МБК в этом году и т.п.) Понятно, что недостаточно просто объявить о создании новых финансово - кредитных институтов. Коренным образом должна измениться вся система отношений внутри банковского сектора, принципы взаимоотношений банков и их клиентов, необходимо изменить психологию банкира, воспитать нового банковского работника - хорошо образованного, думающего, инициативного и готового идти на обдуманный и взвешенный риск. На это требуется время. Необходимо, путем вдумчивого изучения зарубежной практики, восстановить утраченные рациональные принципы функционирования кредитных учреждений, принятые в цивилизованном мире и опирающиеся на многовековой опыт рыночных финансовых структур. За несколько лет суверенного существования в Казахстане очень много сделано, чтобы республика состоялась как самостоятельное и самодостаточное государство, как равноправный партнер мирового сообщества. Казахстан признан страной с рыночной экономикой как Европейским Союзом, так и 198

199 США. Банковский сектор Казахстана развивается стабильно. Таким образом, в данной работе доказана гипотеза того, что банки Казахстана являются ключевыми субъектами финансового рынка страны на современном этапе и рамках своей финансовой деятельности выполняют присущие финансовым институтам функции. В рамках данной гипотезы сделаем следующие выводы: 1. Банки Казахстана это посреднические институты в платежах между отдельными самостоятельными субъектами (примером является межбанковский, страховой и пенсионные рынки); 2. Посредничество банков наблюдается в операциях с ценными бумагами, так как ведущие банки страны показали, что могут совершать посреднические сделки в странах СНГ и участвовать в прибылях; 3. Банки часто являются инвестиционными консультантами и собственниками инвестиционного фонда (пример того, что практически все крупные банки РК обладают акциями пенсионных фондов). 4. Деятельность НБ РК по осуществлению мер денежно-кредитной политики за последние 3-4 года увенчались успехом, а состояние экономики позволяет говорить об успехе НБ РК в регулировании денежных агрегатов. О наличии перспектив в развитии ДКП свидетельствуют указанные выше показатели работы финансового рынка, дающие основание говорить о результативности работы НБ РК в деле дальнейшего реформирования экономики и денежной системы страны. 5. Нацбанк в условиях большего давления обменного курса на тенге все-таки допустил значительное его ослабление в целях поддержания золотовалютных резервов на уровне, необходимом для выполнения страной своих международных обязательств, но ситуация и сегодня на рубеже г.г. должна оставаться под контролем. Следовательно, доллар в этом случае значительно не вырастет так высоко в цене по отношению к тенге. Очевидно, что реализация политики золотой середины, о которой было сказанное ранее сделает свое дело, ослабив, таким образом, давление на карманы простых граждан, что является главным успехов в работе Нацбанка РК. Заключение В рамках анализа развития денежно-кредитного регулирования экономики страны можно сделать выводы о том, что: Сегодня, в условиях развития товарного и становления финансового рынка, резко меняется структура банковской системы. Появляются новые виды финансовых учреждений, новые кредитные инструменты и методы обслуживание клиентов. Идет поиск оптимальных форм устройства кредитной системы, эффективно работающего механизма на рынке капиталов, новых методов обслуживания коммерческих структур. Создание устойчивой, гибкой и эффективной банковской инфраструктуры - одна из важнейших задач экономической реформы в РК. Задача усложняется тем, что кроме чисто экономических трудностей добавляются социальные: постоянно меняется законодательная база; разгул преступности в стране - как следствие - желание мафиозных структур прибрать к рукам такое высокодоходное в условиях инфляции дело, как банковское; стремление большинства банкиров получить сиюминутную прибыль - как следствие - развитие только одного направления деятельности, что ведет к угрозам банкротства отдельных банков и кризисам банковской системы в целом (увлечение частными вкладами в прошлом году, обвал рынка МБК в этом году и т.п.) За несколько лет суверенного существования в Казахстане очень много сделано, чтобы республика состоялась как самостоятельное и самодостаточное государство, как равноправный партнер мирового сообщества. Казахстан признан страной с рыночной экономикой как Европейским Союзом, так и США. Банковский сектор Казахстана развивается стабильно. Таким образом, в данной работе доказана гипотеза того, что банки Казахстана являются ключевыми субъектами финансового рынка страны на современном этапе и рамках своей финансовой деятельности выполняют присущие финансовым институтам функции. В рамках данной гипотезы сделаем следующие выводы: 1. Банки Казахстана это посреднические институты в платежах между отдельными самостоятельными субъектами (примером является межбанковский, страховой и пенсионные рынки); 2. Посредничество банков наблюдается в операциях с ценными бумагами, так как ведущие банки страны показали, что могут совершать посреднические сделки в странах СНГ и участвовать в прибылях; 3. Банки часто являются инвестиционными консультантами и собственниками инвестиционного фонда (пример того, что практически все крупные банки РК обладают акциями пенсионных фондов). 4. Деятельность НБ РК по осуществлению мер денежно-кредитной политики за последние 3-4 года увенчались успехом, а состояние экономики позволяет говорить об успехе НБ РК в регулировании денежных агрегатов. О наличии перспектив в развитии ДКП свидетельствуют указанные выше показатели работы финансового рынка, дающие основание говорить о результативности работы НБ РК в деле дальнейшего реформирования экономики и денежной системы страны. 199

200 5. Нацбанк в условиях большего давления обменного курса на тенге все-таки допустил значительное его ослабление в целях поддержания золотовалютных резервов на уровне, необходимом для выполнения страной своих международных обязательств, но ситуация и сегодня на рубеже г.г. должна оставаться под контролем. Следовательно, доллар в этом случае значительно не вырастет так высоко в цене по отношению к тенге. Очевидно, что реализация политики золотой середины, о которой было сказанное ранее сделает свое дело, ослабив, таким образом, давление на карманы простых граждан, что является главным успехов в работе Нацбанка РК. Список использованной литературы 5. Алимбаев А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. Караганда: Полиграфия, Т Агарков М.М. Учение о ценных бумагах. - М.: Финстатинформ, Базовый курс по рынку ценных бумаг. Учебное пособие / Под ред. Т.П. Остапишина. М.: Деловой экспресс, с Бердникова Т.Б. Рынок ценных бумаг. М.: Инфра-М, Выступление Н. Назарбаева на расширенном заседании Правительства РК//Казинформ от Гейдаров М.М. «Финансирование и кредитование инвестиций» Издательство «Стекка» Данные National Association of Securities Dealers Automated Quotation Systems г. 12. Иконников А. Точка опоры// 16 (152) 24 августа - 6 сентября 2011 г. 13. Нурланова Н.К. Формирование и использование инвестиций в экономике Казахстана (стратегия, эффективность, механизм): автореф. док. экон. наук:. Алматы: ИЭ МНиВО РК, Сейткасимов Г.С. Финансовый рынок основа обеспечения конкурентоспособности экономики. //Материалы межд. научно-практ. конф. «Казахстан: конкурентоспособность и модернизация» Первые Рыскуловские чтения. - А.: Экономика,

201 2) Инновационная Деятельность Банков( Innovation Activities of Banks) Natick Hüseyin KURBANOV, Doç.Dr., Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi. Yönetim Bilimleri Fakültesi, Bakü, AZERBAYCAN Nazirhodzha AKBULAEV, Dr. Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi, TFM, Bakü AZERBAYCAN ИННОВАЦИОННАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ БАНКОВ АННОТАЦИЯ На современном этапе банковский сектор играет важную роль в обеспечении инновационного развития экономики страны. Решение этой задачи требует от него конкурентоспособности и инновационной ориентированности всех финансово-кредитных организаций, входящих в его состав. В связи с этим велика доля ответственности и значимости в первую очередь банков с государственным участием. Именно они будут играть фундаментальную роль в обеспечении высокого уровня инвестиционной активности в экономике, в оказании финансовой поддержки рыночной инфраструктуре. Произошедшие в Азербайджанской Республики за последние десять лет революционные изменения в кредитно-финансовой сфере обусловили высокую степень динамизма финансовых рынков и, в частности, рынка банковских продуктов. На протяжении относительно недолгого пути его развития наблюдались значительное перераспределение долей рынка между его участниками, появление большого числа новых участников, постоянные изменения в сфере регулирования рыночных взаимоотношений со стороны государства, что обусловило постоянное наличие дополнительных стимулов для пополнения и изменения имеющегося спектра банковских продуктов. Эти процессы вплотную подводят нас к сфере банковской деятельности, имеющей наименование «инновационной». Целью исследования является разработка и обоснование методических положений по анализу и формированию инновационных банковских технологий, обеспечивающих повышение эффективности банковского бизнеса. Объектом исследования являются банки, реализующие инновационные технологии банковского обслуживания физических лиц на современном этапе развития отечественной рыночной экономики. Предмет исследования составляют организационно-экономические аспекты инновационной деятельности банков и используемые ими инновационные банковские технологии. Теоретической и методологической базой исследования являются фундаментальные труды и результаты научных исследований отечественных и зарубежных ученых в области теории и практики инновационной деятельности и банковского дела, а также локальные нормативные правовые акты коммерческих банков по исследуемой проблеме, публикации в периодических и отраслевых изданиях, материалы научно-практических конференций и семинаров. В процессе исследования были использованы следующие методы научного познания: системного и сравнительного анализа, классификаций, статистических наблюдений и группировок, экспертных оценок, научного абстрагирования. Источниками информационно-статистической базы явились данные Министерства статистики, обзоры рейтинговых агентств в области банковской деятельности, аналитические обзоры состояния коммерческих банков, содержащиеся в научных публикациях и периодической печати. 201

202 Ключевые слова: Инновации, банки, финансирование, управление, экономика. The Innovative Activity of the Banks Currently the bank sector plays an important role in the provision of innovative developments of the country economy. The solution of the task demands its competitiveness and innovative orientation of all financial-credit organizations in it s consistency. In connection with this first of all a great responsibility and importance lies on governments with banks. Mainly they ll play a fundamental role in the provision of high level investment activity in the economy in making financial support of a market infrastructure. Revolutionary changes in financial-credit sphere taking place in Azerbaijan Republic for the last decade caused high level dynamism of financial markets, specially of bank products market. During the short-term period of its development there was observed distribution of markets share among its participants, appearance of great amount of new participants, regular changes in the sphere of regulation market interrelationship by the government that served regular difference in additional inducements for fulfillment and change of existing spector of bank products. These processes integrally bring us to the bank activity sphere,having the innovative denomination. The aim of the research is the handling and foundation of methodological position on analysis, formation of innovative bank technology, providing the enhancement of the bank business efficiency. The subject of the research is the bank realizing innovative technology of bank service to natural persons at the modern stage development of home market economy. The object of the research is organisational-economic aspects of innovative activity of banks and utilisation of innovative bank technology. The theoretical and methodological basis of the research is the fundamental labours and scientific research results of national and foreign scientists in the sphere of theory and practice of innovative activity and banking, also local normative legal acts of commercial banks on investigated problem, publications in periodical and branch issues, materials of scientific-practical conferences and seminars. In the research process following methods of scientific consience have been used: systematic and comparative analysis, classification,statistical observation and grouping, expert marks,scientific abstraction. The sources of informational-statistic basis were data of the Ministry of Statistics, the summary of reyting agencies in the bank activity sphere, analytical summary of commercial banks position and in scientific and periodical publications. Key words: innovation, banks, financing, management, economy. ВВЕДЕНИЕ Эффективная деятельность банков является важнейшим условием дальнейшего экономического развития страны и во многом предопределяет темпы роста экономики Республики Азербайджан. По мере совершенствования рыночных условий хозяйствования банковской системы возникает необходимость внедрения инновационных информационных технологий, современных методов и моделей управления, направленных на повышение ее конкурентоспособности. Особое значение для достижения долгосрочных целей и устойчивого развития банков имеют современные инновационные технологии, позволяющие банкам совершенствовать и повышать эффективность оказываемых услуг, создавать конкурентные преимущества и укреплять свое положение на рынке. Непосредственное влияние на развитие инновационных банковских технологий оказывает современная ситуация на финансовых рынках. Ухудшение состояния банковской системы произходит в 202

203 связи с мировым финансовыми и экономическими кризисоми. При этом у ряда коммерческих банков начинаеться складываться кризисная ситуация с ликвидностью и возникают проблемы с погашением обязательств, которые приводят к сокращению контингента сотрудников банков, вложений в развитие и внедрение инновационных банковских технологий. К сожалению, многие из этих банков, совершают ошибку, отказываясь сейчас от дальнейших вложений в инновации. Банковская деятельность является специфической сферой экономики, имеющей значительные отличительные особенности, в силу которых не все способы привлечения потребителей, принятые в системе маркетинга промышленных компаний, могут быть ею реализованы. В частности, особенности ценообразования на банковские услуги не позволяют многим банкам вести полноценную ценовую борьбу с конкурентами. В связи с этим одним из основных направлений привлечения банками клиентов является совершенствование деятельности на основе разработки новых банковских технологий, продуктов и видов услуг. Для современного этапа развития Азербайджанских банков характерны: рост безналичного денежного оборота и спроса населения на услуги, связанные с использованием пластиковых карт, обслуживающих безналичные расчеты, а также новых средств связи при управлении банковским счетом. В этих условиях определяющим фактором, призванным обеспечить конкурентоспособность коммерческих банков Азербайджанской Республики, становятся их стратегические программы развития, базирующиеся на формировании и эффективном использовании инновационного потенциала, включая разработку новых банковских технологий, продуктов и видов услуг. По нашему мнению реализация этих программ должна проводиться планомерно, с учетом существующих особенностей банковского менеджмента, сбалансированности ресурсной базы и потребностей клиентов как текущих, так и потенциальных. 1. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В БАНКОВСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ Современный этап развития банковской системы Республики Азербайджан характеризуется высоким уровнем насыщенности рынка финансовыми продуктами и услугами и, как следствие, интенсивной конкуренцией между кредитными организациями. В таких условиях существенное преимущество получают те кредитные организации, которые способны разрабатывать и внедрять новые технологии, модернизировать продуктовый ряд, разрабатывать альтернативные каналы обслуживания клиентов, то есть осуществлять инновационный процесс. В контексте этой ситуации актуальным представляется проследить тенденции, на основании которых происходило развитие инновационной деятельности банков в Республики Азербайджан, и определить специфику инновационного процесса в банковском секторе в настоящий момент Понятие Инновационной Деятельностьи Понятие "инновации" (нововведения) современная экономическая наука трактует как "конечный результат инновационной деятельности, получивший воплощение в виде нового или усовершенствованного продукта, внедренного на рынке, нового или усовершенствованного технологического процесса, используемого в практической деятельности, либо в новом подходе к социальным услугам". Инновационная деятельность это комплекс научных, технологических, организационных, финансовых и коммерческих мероприятий, направленный на коммерциализацию накопленных знаний, технологий и оборудования. Результатом инновационной деятельности являются новые или дополнительные товары-услуги или товары-услуги с новыми качествами. Также инновационная деятельность может быть определена как деятельность по созданию, освоению, распространению и использованию инноваций. Вопросам управления инновационной деятельностью посвящено отдельное направление менеджмента инновационный менеджмент (Гольдштейн Г.Я с). Инновационная деятельность это деятельность, направленная на использование и коммерциализацию результатов научных исследований и разработок для расширения и обновления номенклатуры и улучшение качества выпускаемой продукции (товаров, услуг), совершенствования технологии их изготовления с последующим внедрением и эффективной реализацией на внутреннем и зарубежных рынках, предполагающая целый комплекс научных, технических, технологических, организационных, финансовых и коммерческих мероприятий, которые в своей совокупности приводят к инновациям. Различают несколько видов инноваций (Теренина А.С, Тонышева Л.Л., 2012, технические появляются в производстве продуктов с новыми или улучшенными свойствами; технологические возникают при применении более совершенных способов изготовления продукции; 203

204 организационно-управленческие связаны с процессами оптимальной организации производства, транспорта, сбыта и снабжения; информационные решают задачи рациональной организации информационных потоков в сфере научно-технической и инновационной деятельности, повышения достоверности и оперативности получения информации; социальные направлены на улучшение условий труда, решение проблем здравоохранения, образования, культуры Инновации в Банковской Деятельностьи Применительно к теме статьи, имеется в виду создание банковского продукта, обладающего более привлекательными потребительскими свойствами по сравнению с предлагаемым ранее, либо качественно нового продукта, способного удовлетворить неохваченные ранее потребности его потенциального покупателя, либо использование более совершенной технологии создания того же банковского продукта. Среди свойств, присущих инновации, можно выделить следующие характеристики: новизна; удовлетворение рыночного спроса; коммерческая реализуемость. В научной литературе сложились различные точки зрения на соотношение понятий «банковский продукт» и «банковская услуга». Если согласно первой из них - эти понятия практически не различаются между собой, то согласно второй - понятия принципиально различимы. Переход к четкой градации этих понятий неизбежен, хотя в настоящее время он ещё полностью неосуществим, что прослеживается в современной литературе. Банковская услуга - это действия, направленные на удовлетворение банком потребности клиента. Банковская услуга реализуется посредством продажи банковского продукта. Банковский продукт - это полностью завершённый комплекс банковских операций, направленный на удовлетворение потребности клиента и имеющий технологическое описание. Понятие «инновации» применимо ко всем нововведениям во всех сферах функционирования банка, обладающим определенным положительным экономическим или стратегическим эффектом. Банковские инновации следует определить как результат действий банка, направленных на любые положительные изменения во всех сферах деятельности банка и повышение эффективности его деятельности. Именно постоянные обновления делают инновационный процесс важным средством сохранения позиций на рынке. Банковские инновационные технологии следует определить как совокупность новых банковских приемов и методов организации банка, влияющих на развитие банка во всех сферах его деятельности и повышающих эффективность деятельности банка (удовлетворение потребностей клиентов, персонала банка и его акционеров). Выбор любой стратегии, в том числе инновационной, всегда подразумевает построение индивидуального организационно-хозяйственного механизма, обеспечивающего ее осуществление. Ориентация этого механизма, особенности функционирования и структура построения во многом зависят от специфики инновационных процессов, определяемой типологией нововведений, преобладающих в процессе инновационной деятельности банка. Для того чтобы конкретизировать цели и результаты инновационной деятельности, а также систематизировать подход к множеству ее возможных проявлений, необходима достаточно полная классификация нововведений. Учитывая различные подходы ученых к классификации банковских инноваций, на основе анализа их достоинств и недостатков, а так же с учетом динамичных изменений, которые продиктованы практикой банковской деятельности, можно систематизировать расширенную классификацию инновационных технологий коммерческого банка, адекватную современной отечественной экономической действительности. Данная классификация охватывает все множество банковских инноваций в различных срезах и определяет всестороннее понимание предмета классификации. На взгляд автора, классификацию инноваций и инновационных технологий коммерческого банка целесообразно проводить по следующим классификационным признакам (Рудько М.В. 2011, 11-13с): технологическим параметрам причинам зарождения 204

205 инновационному потенциалу объему воздействия степени новизны характеру удовлетворяемых потребностей времени появления по отношению к разработке. На современном этапе наиболее распространены инновации, связанные непосредственно с научнотехническим прогрессом, то есть технологические инновации. Банковское дело становится все более зависимо от новейших информационных технологий. Это обусловлено, прежде всего, доминирующей на сегодняшний день стратегией развития нововведений в банковском бизнесе. Банки стали понимать, что эффективность сферы банковских услуг, её безопасность и привлекательность для клиентов может быть обеспечена только электронной техникой и автоматизацией банковских процессов. Данный факт побуждает их осуществлять финансирование проведения научно-исследовательских работ в этой области, их внедрения в банковскую практику, чем они и руководствуются в стремлении к увеличению доли рынка и желании преуспеть в конкурентной борьбе. Все вышеперечисленные признаки в полной мере отвечают понятию банковского продукта, однако в виду неоднозначности самого понятия инновационной деятельности банка, необходимо отдельно обосновать понятие «новизны» применительно к внедрению именно новых банковских продуктов (Викулов В.С., 2011,N-1): любой продукт, самостоятельно разработанный банком для удовлетворения потребностей клиентов и не имевший ранее аналогов на рынке, является новым; любой продукт, уже имеющийся в спектре услуг банка и используемый на одном из рынков, но выведенный на другой также является новым; любой продукт, внедряемый банком на основе анализа рынка и оценки коммерческой реализуемости создания копии уже имеющегося на рынке продукта, является новым. Вышеизложенное позволяет однозначно сделать вывод, что понятие «инновации» применимо ко всем нововведениям во всех сферах функционирования банка, обладающим определенным положительным экономическим или стратегическим эффектом, примером которого можно считать прирост клиентской базы банка, увеличение доли рынка, сокращение издержек на проведение какого-либо вида операций и т.п., или создают условия для вышеперечисленного. Инновационный процесс, т.е. процесс, связанный с созданием, освоением и распространением инноваций, охватывает все стороны деятельности банка: от разработки концепции или идеи до ее практической реализации. Все существующие в банке инновационные процессы можно подразделить на три логические группы (Л.М. Гохберга, ): Простой внутриорганизационный инновационный процесс, т.е. процесс, предполагающий создание и использование инновации в рамках одного и того же банка. В этом случае новшество не принимает формы нового банковского продукта, а лишь совершенствует технологию производства уже существующих продуктов либо какую-либо сервисную технологию. Простой межорганизационный процесс, предусматривающий формирование нового банковского продукта, предназначенного для продвижения на рынке в качестве предмета купли-продажи. Расширенный инновационный процесс, в основном связанный с формированием комплексного банковского продукта, когда при его создании банк сотрудничает со своими партнерами, тем самым перераспределяя инновационный процесс между несколькими участниками. В качестве примера можно привести услуги эквайринга, системы дистанционного управления счетом, пакетное предоставление страховых услуг и т.д. В целом, любой инновационный процесс в банке имеет циклический характер. Деятельность, имеющая в своей основе инновационный процесс, логически распадается на отдельные четко выраженные элементы, реализуемые хронологически последовательно, а зачастую и разными подразделениями банка. Схематически цикл инновационного процесса выглядит следующим образом (см. рис. 1). 205

206 Рисунок 1. Схема инновационного процесса Каждая стадия инновационного процесса предназначена для решения отдельной определенной задачи (Викулов В.С., 2011,N-1): Появление идеи и постановка задачи предстоящего инновационного процесса. Составление плана действий и мероприятий, необходимых для достижения цели. Определение потребности в ресурсах (кадровых, технологических, материальных), необходимых для реализации инновационного процесса, постановка локальных задач перед исполнителями. Проведение исполнителями (сотрудниками банка, ответственными за проведение инновационных мероприятий) действий, связанных с реализацией поставленных задач. Контроль, анализ и корректировка проводимых действий. Оценка эффективности инновационного проекта, инновационных управленческих решений, дополнительная аналитическая работа для уточнения плана последующих мероприятий для внедрения результатов инновационного процесса. Сводя воедино данные об инновационной деятельности кредитных организаций Азербайджана, необходимо выделить определенные закономерности ее зарождения и осуществления. Здесь следует заметить, что вопросы инновационного управления, которые становятся весьма актуальными на определенных стадиях функционирования кредитной организации, прочно связаны с вопросами стратегического управления. Соотношение данных связей позволяет рассматривать инновационную деятельность банка в этом аспекте как динамическую взаимосвязь пяти управленческих процессов: анализ среды, определение целей, выбор стратегии, выполнение стратегии, оценка и контроль выполнения3. Упомянутые процессы логически являются продолжением друг друга, поскольку изначально, при создании кредитной организации, возникают хронологически последовательно. Однако, в дальнейшем в процессе ее функционирования они протекают параллельно на постоянной основе, а наличествующая обратная взаимосвязь между ними обусловливает четко выраженное влияние каждого из этих процессов на остальные и на всю их совокупность в целом. Схематически эти взаимосвязи можно представить в виде следующей структуры (см. рис. 2): 206

207 Рисунок 2. Схема взаимодействия стратегических процессов управления Анализ среды всегда подразумевается как исходный управленческий процесс, в ходе которого формируются предпосылки предстоящей деятельности, отправные точки для выбора миссии и определения целей, а также происходит рыночная и продуктовая ориентация кредитной организации. Банк, как и любая система, активно взаимодействующая с внешней средой (в частности, с рыночной средой), имеет основополагающую задачу сохранения и поддержания баланса этого взаимодействия. Следующий отсюда вывод заключается в том, что в основном банк в ходе отношений с элементами среды вовлечен в три основных процесса: получение ресурсов из внешней среды (т.н. вход); превращение ресурсов в продукт (т.н. преобразование); передача созданного продукта во внешнюю среду (выход). Сохранение баланса между этими подпроцессами деятельности кредитной организации означает выживание ее на рынке. Процесс анализа среды в данном случае является логически первоначальным в цепочке элементов всей инновационной деятельности банка. Имеющая место современная тенденция к резкому смещению приоритетов в области приведения к соответствию баланса входа-выхода в сторону двух последних процессов предполагает, что в условиях рыночной экономики любой банк существует лишь потому, что имеется сложившийся спрос на его продукты. Отсюда следует, что в зависимости от результатов анализа среды, а также миссии банка, он вырабатывает конкретную продуктовую стратегию, придерживаясь ее в ходе своей деятельности. На современном этапе особый упор при выработке подобной стратегии делается на разработку и создание ряда новых банковских продуктов. Это расценивается как непременное средство стабилизации своего функционирования, сохранения и упрочнения конкурентных позиций банка и приводит к экономическому росту. Учитывая тот факт, что банк как субъект рынка в процессе планирования и осуществления инновационной деятельности не может исключить влияния среды окружения, процесс анализа предполагает изучение трех ее составляющих (см. рис. 3): внутренней среды; микроокружения (непосредственного окружения); макроокружения. 207

208 Рисунок 3. Структура составляющих среды окружения кредитной организации Внутренняя среда банка не есть часть окружения, но элемент, который постоянно взаимодействует с другими составляющими, постоянно подвергается их влиянию и включает в себя тот потенциал, которым располагает банк в своей деятельности. Данная составляющая включает в себя совокупность нескольких компонент, ее образующих: организационная компонента (внутренняя нормативная база банка, организационная структура, иерархия подчинения, прав и ответственности); финансовая компонента (структура финансовых потоков, ресурсная и инвестиционная база); кадровая компонента (организация труда, стимулирование, структура взаимоотношений внутри коллектива) производственная компонента (производственные и хозяйственные структуры банка). Микроокружение, или, как его еще именуют, непосредственное окружение область прямого и постоянного контакта внутренней среды банка, включает в себя потребителей банковских продуктов, партнеров, конкурентов, рынка рабочей силы. Структура взаимоотношений этих субъектов, находящаяся под влиянием географических, демографических и социально-психологических факторов, непосредственно определяет наличие или отсутствие у банка дополнительных возможностей развития и является «полигоном» для осуществления его деятельности. Макроокружение банка формирует общие условия функционирования банка и его взаимодействия с внешней средой. Ее составляющие представляют из себя факторы, не оказывающие конкретного влияния на деятельность кредитной организации, но определяющие ее позиционирование на рынках, продуктовую направленность, прочие возможности для ведения бизнеса. При анализе этой составляющей рассматриваются следующие срезы общественных отношений: общеэкономический, политический, нормативно-правовой, социальный и технологический. Процесс определения целей подразумевает создание и определение общих ориентиров инновационной деятельности банка, в ходе которой кредитная организация в каждый отдельный момент времени фиксируется на достижении определенных характеристик, являющихся для нее благоприятными и желаемыми, и на достижение которых эта деятельность направлена. Цели, устанавливаемые банком, определяют количество и сущность протекающих инновационных процессов и подразделяются на краткосрочные и долгосрочные. Долгосрочные обычно подразумевают их достижение по завершению какого-либо этапа развития банка, определенного стратегическими задачами, т.е. три-пять лет. Краткосрочные цели варьируются в зависимости от тактических задач банка, и срок их достижения может колебаться от одного-двух месяцев до одного-двух лет. Такое подразделение целей далеко не случайно, т.к. практика инновационной деятельности показывает, что долгосрочные цели изначально 208

209 менее конкретизированы и обретают необходимую детализацию лишь на последних стадиях их достижения. Долгосрочные цели зачастую увязаны с совокупностью краткосрочных, последовательное или параллельное достижение которых означает в итоге достижение и долгосрочной цели. В связи с этим, а также с усилившейся вследствие возросшего динамизма финансовых рынков необходимостью более гибкого подхода к управлению инновационной деятельностью банка можно отметить следующее: долгосрочные цели, в отличие от краткосрочных, периодически подлежат корректировке в процессе их достижения. Определяемые в процессе осуществления инновационной деятельности цели относятся ко всем сферам функционирования кредитной организации и работе с клиентами: инвестиционной, ресурсной и кадровой политике банка, его организационной, хозяйственной и производственной структурам и т.п. Цели устанавливаются после осмысления результатов анализа среды взаимодействия и принятия ряда стратегических решений, касающихся дальнейшего пути развития всей кредитной организации в целом. Каждая цель в зависимости от масштаба и сложности проблемы определяет зарождение одного или нескольких инновационных процессов, направленных на ее достижение. Однако, от того, каким путем пойдет процесс достижения цели, зависит вероятность банка добиться успеха в данном направлении. В связи с этим получает актуальность процесс выбора инновационной стратегии, от которого зависит, в какое русло будет направлена инновационная деятельность банка. Ресурсная база одной кредитной организации отлична от другой кредитной организации достаточно сильно, имеющийся интеллектуальный кадровый потенциал также неодинаков. Качество анализа окружающей среды, а, главное, определенность его результатов, выражающаяся в выявлении дополнительных возможностей для дальнейшего закрепления и расширения своих позиций на рынке, у каждого отдельно взятого банка разные. Каждая кредитная организация выбирает свой уникальный набор средств, способов, принципов и мероприятий для достижения поставленных перед собой целей, т.е. определяет свою стратегию. Термин «стратегия» современной экономической наукой трактуется как «набор правил для принятия решений, которыми организация руководствуется в своей деятельности»4. Иначе понятие стратегии можно еще трактовать как основное направление движения организации, в долгосрочной перспективе приводящее к намеченной цели. Процесс выбора стратегии, логически следуя за процессом определения целей, сводит воедино представления руководства кредитной организации об имеющихся и предполагаемых возможностях, ее сильных и слабых сторонах, потенциале и т.д. Его результатом является решение о том, когда и как именно необходимо инициировать инновационные процессы, какие именно ресурсы будут задействованы по мере их прохождения, каков будет характер инновационной деятельности, какие моменты функционирования банка будут вовлечены в нее и т.п. Отсюда следует, что выработка стратегии является одним из наиболее важных элементов в структуре инновационного управления в банках. 2. УПРАВЛЕНИЕ ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬЮ БАНКОВ В целом, любой инновационный процесс в банке имеет циклический характер. Деятельность, имеющая в своей основе инновационный процесс, логически распадается на отдельные четко выраженные элементы, реализуемые хронологически последовательно, а зачастую и разными подразделениями банка. Схематически цикл инновационного процесса выглядит следующим образом. Каждая стадия инновационного процесса предназначена для решения отдельной определенной задачи (Аксиев Т.Т.,2012, 38-39): - появление идеи и постановка задачи предстоящего инновационного процесса. - составление плана действий и мероприятий, необходимых для достижения цели. - определение потребности в ресурсах (кадровых, технологических, материальных), необходимых для реализации инновационного процесса, постановка локальных задач перед исполнителями. - проведение исполнителями (сотрудниками банка, ответственными за проведение инновационных мероприятий) действий, связанных с реализацией поставленных задач. - контроль, анализ и корректировка проводимых действий. Оценка эффективности инновационного проекта, инновационных управленческих решений, дополнительная аналитическая работа для уточнения плана последующих мероприятий для внедрения результатов инновационного процесса. 209

210 Проведенные исследования проблемы управления инновациями показали, что в большинстве коммерческих банков Азербайджана руководство ориентировано на решение текущих, а не стратегических задач, которые, в основном, связаны с финансированием торговли и игрой на финансовых рынках. Помимо этого качество управления в отечественных банках чаще всего не соответствует мировому уровню и общенациональным потребностям развития банковской системы. Поэтому стратегические интересы развития банковского дела требуют проведения реформы коммерческих банков. Цель реформы поднять качество управления в коммерческих банках до уровня мировых требований на основе продуманной инновационной политики. Неадекватность развития коммерческих банков мировой практике в настоящее время тормозит более эффективное развитие банковской системы в целом и, соответственно, снижает ее роль в подъеме реального сектора экономики страны. Анализ организационных структур коммерческих банков показывает, что большинство из них имеет линейно-функциональную структуру с высокой степенью централизации управления. На динамику инновационных процессов большое влияние оказывает традиционная для кредитных учреждений организация работы банковских служащих, которая опирается на следующие правила-принципы (Аксиев Т.Т.,2012, 38-38): - действовать в строгом соответствии с имеющимися инструкциями. - избегать каких бы то ни было ошибок и неудач. - не проявлять инициативы, а ждать указания сверху. - действовать исключительно в рамках порученной работы. - думать, главным образом, о собственной безопасности. Иными словами, традиционная корпоративная культура не стимулирует человека к творчеству, не развивает у него гибкость, независимость, стремление к риску, т.е. качества, во многом составляющие суть предпринимательской натуры. Исследования показывают, что склонность к инновациям, использованию услуг ученых и независимых консультантов прямо пропорциональна уровню организации творческой работы банковских служащих. Между тем, в развитии передовых коммерческих банков четко просматриваются две тенденции: вопервых, поиск новых организационных схем и методов стратегического управления на основе инновационно- предпринимательского подхода; во-вторых,постепенное превращение (под влиянием конкуренции) значительной части банков в финансово-посреднические коммерческие организационные структуры на основе расширения и развития нетрадиционных (и, собственно, небанковских) операций (трастовые, лизинговые, консультационные, торговые, страховые и др.). Обе эти тенденции обуславливают потоки инноваций, которые могут кардинально изменить взгляд на роль банков в социально-экономической жизни общества. ЗАКЛЮЧЕНИЕ В результате выполненного исследования можно сформулировать выводы и рекомендации научнометодического и практического характера. Инновация это особый товар, которым невозможно воспользоваться без определенного минимума научных знаний, профессиональной компетенции и информированности. Инновацию без соответствующей предварительной подготовки и переобучения не реализовать. Специфической чертой такого товара, является его способность к неограниченному умножению (мультипликации) доходов. Банкам в складывающемся новом технологическом и экономическом укладе приходится искать новые точки приложения своего капитала. Такими альтернативными и высоко доходными точками могут стать инвестиции в новые технологии, позволяющие получить прибыль от не иссекаемого интеллектуального потенциала общества. Сейчас банковская система Азербайджана больше тяготеет к контенентальной модели. Об этом свидетельствует целый ряд тенденций в развитии банковской системы страны. Происходят процессы централизации, слияния и поглощения банков, что ведёт к усилению позиций крупных банков. Резко рост замедляется числа кредитных учреждений, увеличивается количество банкротств и отзывов лицензий на право банковской деятельности. С точки зрения развития инвестиционного потенциала процесс концентрации банковского капитала является благоприятной тенденцией, так как небольшие и мелкие банки способны обеспечивать выполнение текущих операций и краткосрочное коммерческое кредитование, но не обладают 210

211 достаточными финансовыми ресурсами изапасом ликвидности для реализации большинства инвестиционных проектов. Важнейшим и основополагающим аспектом, является выбор инструментов и механизма привлечения средств, для финансирования инноваций. Наращивание собственных средств банком, а также новые финансовые инструменты с помощью которых можно привлечь средства юридических и физических лиц, существенно увеличат поток инвестиций в инновации. Если банк не в состоянии профинансировать тот или иной инновационный проект ни за счёт собственных средств, ни за счёт своей депозитной базы, то он может выпустить от своего имени или от имени инновационного предприятия облигационный заём. Иначе, выступить в роли - андеррайтера, при размещении акций или при размещении корпоративных облигаций. Эмитентом уже будет выступать инновационное предприятие, а банк инвестор берёт на себя роль посредника гарантирующего выкуп определённого объёма для себя и публичноеразмещение оставшейся части на открытом финансовом рынке. Библиографический список Абрамов Р. А. Особенности бюджетного финансирования инноваций в регионах, Финансы и кредит Балабанова И.Т. «Банки и банковское дело» СПб.: Питер, Банки и банковское дело / Под ред. Балабанова И.Т. СПб.: Питер, Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред. В.Платонова, Банковское дело: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. М.: Финансы истатистика, Викулов В.С. Инновационная деятельность кредитных организаций енеджмент в России и за рубежом 1/2001. Гольдштейн Г. Я. Инновационный менеджмент. Таганрог: Изд-во ТРТУ, Гольдштейн Г. Я. Стратегический инновационный менеджмент: Учебное пособие. Таганрог: Изд-во ТРТУ, 2004 Гусев К. Н. Инновации в России: проблемы и перспективы, Банковское дело Деньги, кредит, банки: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. 3-е изд. перераб. и доп. М.: КНОРУС, Драсикова Е. Оценка кредитного риска в филиалах банка. // Банковский вестник Друкер, Питер Фердинанд [= М. Бизнес и инновации]. «Вильямс», 2007 Кадыров А.Н. Методика определения категории риска заемщика для управления уровнем риска кредитного портфеля банка. // Финансы и кредит Каллаур П.В. Развитие риск-менеджмента в банках. // Банковский вестник КоняевА.А. Безбюджетное управление //Банковское дело Лебедев П. Управление деньгами на ощупь. Как жить без бюджета» //Финансовый директор М.Хиггинса. 2-ое изд. М.: Консалт-банкир Научная библиотека диссертаций и авторефератов dissercat Пелевина К. Роль венчурного капитала в финансировании инноваций, Вестник института экономики РАН Принципы управления кредитным риском. Базельcкий комитет по банковскому надзору // Банковский вестник Роуз Питер С. Банковский менеджмент: Пер. с англ. со 2-го издания. М. Дело Лтд, Рудько Максим Владимирович, «Основам информационных технологий», Выпускная работа- Белорусский Государственный Университет, Савонь В. Создание системы управления рисками в банке. // Банковский вестник Статистика науки и инноваций. Краткий терминологический словарь/под. ред. Л.М. Гохберга М.: Центр исследований и статистика науки, Теренина А.С., Тонышева Л.Л. «Теоретические Основы Инновационных Технологий в Банковской Деятельности», IV Международная студенческая электронная научная конференция "СТУДЕНЧЕСКИЙ НАУЧНЫЙ ФОРУМ 2012" Тычинский А. В. Управление инновационной деятельностью компаний: современные подходы, алгоритмы, опыт. Таганрог: ТРТУ, Фатхутдинов Р. А. Инновационный менеджмент: учебник / Р. А. Фатхутдинов. М.: Питер, Харгадон Эндрю Управление инновациями. Опыт ведущих компаний = How Breakthrouths Happen. The Surprising Truth About How Companies Innovate. М.:«Вильямс»,

212 3) Türkiye de Yerleşik Bankaların Yurt Dışı Organizasyonlarında Orta Asya Ülkelerinin Yeri Haşmet SARIGÜL, Yrd. Doç. Dr. Mevlana Üniversitesi İşletme Fakültesi Öğretim Üyesi, Konya/ TÜRKİYE Ayhan ÖZER, Yrd. Doç. Dr. Mevlana Üniversitesi İşletme Fakültesi Öğretim Üyesi, Konya/ TÜRKİYE Harun AKBAŞ, Research Asst. Mevlana University, Management Faculty, Konya/ TÜRKİYE Ekonomik Serbestliklerin Bağımsız Devletler Topluluğu Ülkelerindeki Yabancı Banka Yatırımlarına Etkisi Özet : Çalışmamızda BDT ülkelerinin ekonomik serbestlik derecelerinin bu ülkelerdeki yabancı banka yatırımları üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Bu kapsamda, verilerine ulaşılabilen ülkeler; Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermenistan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Özbekistan, Rusya ve Ukrayna nın ekonomik serbestlik bileşenleri bağımsız değişken, bu ülkelerin bankacılık sektörlerinin toplam aktifleri içerisindeki yabancı yatırımcıların oranı ile yabancı bankaların toplam banka sayısına oranları bağımlı değişken olarak dikkate alınmıştır. İlişkilerin sınanması için çoklu doğrusal regresyon analizinin kullanıldığı araştırma dönemini kapsamaktadır. Sonuçlar araştırma kapsamındaki ülkelerde mali serbestlik, parasal serbestlik, emek serbestliği ve finansal serbestlik puanlarındaki artışların yabancı bankaların yatırımlarını pozitif yönde, kamu harcamalar puanındaki artışların ise negatif yönde etkilediğini göstermiştir. GİRİŞ Seksenli yılların ortasında Sovyet Birliğinde yeniden yapılanma ve açıklık adı altında başlayan değişiklikler 1991 yılında birliğin dağılması ile sonuçlanmış, bağımsızlıklarını kazanan ülkelerin büyük bölümü planlı ekonomik sistemden piyasa ekonomisine yönelmişlerdir. Bu süreçte ülkelerin bir çoğu sahip oldukları büyük enerji ve tarımsal üretim potansiyellerini hayata geçirebilmek için kısa ve orta vadede finansmana ihtiyaç duymuşlar ve etkin bir şekilde çalışan finansal sisteme sahip olmadan serbest piyasa ekonomisine sağlıklı bir geçişin mümkün olmadığını görmüşlerdir. Piyasa ekonomisine geçiş, finansal sistemin en önemli bileşeni olan bankacılık sektörünün gelişimini zorunlu kılmakta ve yabancı banka girişlerinin önündeki engellerin kaldırılmasına yönelik çabaları da beraberinde getirmektedir. Bankacılık sektörüne yabancı girişi sektördeki rekabeti arttırarak, ulusal finansal piyasalardaki finansal hizmetlerin kalitesini ve bu hizmetlere ulaşılabilirliği arttırmakta, ülkenin uluslararası sermayeye erişimini kolaylaştırmakta, sektörde daha modern bankacılık beceri ve teknolojilerinin yaygın bir şekilde uygulanmasını sağlamakta ve banka gözetim ve denetim ile yasal çerçevesinin oluşumunu ve gelişimini teşvik etmektedir (Claessens vd., 2001:892). Yabancı sermayenin bir ülkede yatırım yapmasındaki temel beklentilerden birisi ekonomik serbestliktir. Çalışmada, Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi ülkelerin ekonomik serbestlik dereceleri ile yabancı sermayeli bankalarının bu ülkelerdeki yatırımları arasındaki ilişki dönemi itibarıyla incelenmiştir. Söz konusu zaman aralığının seçilmesi sadece ilgili dönemle ilgili sağlıklı verilere ulaşılabilmiş olmasındandır. Araştırmada, bu ülkelerdeki yabancı banka sayısı ve aktiflerinin toplam içerisindeki payları bağımlı değişken, ülkelerin Ekonomik Özgürlük Endeksi bileşenlerinin puanları ise bağımsız değişken olarak tanımlanmış ve çoklu doğrusal regresyon modeli oluşturulmuştur. Çalışmanın amacı ilgili ülkelerin yabancı banka yatırımlarına yönelik politikalarının başarısını artırmada ve kurumların önünü daha iyi görmesinde karşılaştırmalı bilgiler sunulmasıdır. Bu amaç doğrultusunda birinci bölümünde ilgili ülkelerin bankacılık sektörleri ile ilgili genel bilgiler verilmiş, ikinci bölümde ekonomik serbestlik endekslerinin neler olduğu anlatılmış ve araştırma konusu ülkelerin ekonomik serbestlik puanları paylaşılmıştır. Üçüncü bölümde metodolojik yöntem ve literatür üzerinde durulmuş, bölümde araştırmada kullanılan veriler ele alınmış ve araştırma sonuçları verilmiştir. Son bölümde çalışmamızın genel bir değerlendirmesi yer almaktadır. 212

213 1. EKONOMİK SERBESTLİKLER Ekonomik serbestlikler, bireylerin serbestçe iktisadi faaliyetlerde bulunma ve bu faaliyetler sonucunda elde ettikleri değerleri dışarıdan herhangi bir zorlama olmaksızın serbestçe kullanabilmelerini ve sahiplenmelerini ifade etmektedir (Acar, 2010:10) Son on yıllarda bu konulardaki kriterlerin belirlenmesi ve politikaların şekillendirilmesine yardımcı olmak amacıyla geliştirilen ekonomik serbestlik, yolsuzluk, iş ortamı ile ilgili endeksler yaygınlık kazanmıştır. Bunlar arasında Kanada da faaliyet gösteren Fraser Enstitüsü adlı uluslararası sivil toplum kuruluşunun geliştirdiği Dünya Ekonomik Özgürlüğü adıyla anılan endeks, merkezi Washington'da bulunan araştırma şirketi Heritage Vakfı nın her yıl Wall Street Journal ile birlikte yayınladığı Ekonomik Serbestlik Endeksi, Dünya Ekonomik Forumu tarafından yayınlanan Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi, Küresel Girişimcilik İzleme Endeksi ve 2003 yılından bu yana Dünya Bankası bünyesindeki bir ekip tarafından yürütülen İş Yapma Endeksi genelde bilinen ve akademik çalışmalarda, politik kararlarda kullanılan endekslerdir. Bunların yanında, Yolsuzluğa Karşı Şeffaflık Örgütünün yayınladığı endeksler ve Uluslararası Özel Mülkiyet Hakları Endeksi gibi raporlar da ekonomik özgürlükler açısından kayda değerdir(akın, 2010:24). Bu endekslerin içerisinde ekonomik serbestliğin ölçülmesi açısından Heritage Vakfı ve Fraser Enstitüsü nün çalışmaları geniş kabul görmektedir. Fraser Enstitüsü nün verileri daha detaylı olduğu kabul edilmekle birlikte daha geniş bir zaman periyodunu kapsaması nedeniyle daha sonraki çalışmalarımızda ortak veri kaynağı oluşturulabilmesi için analizimizde Heritage Vakfı nın verileri kullanılmıştır. Heritage Vakfı Ekonomik Serbestlik Endeksi 1995 yılından beri yayınlanmakta olup ülkelerin ekonomik serbestliklerini on serbestlik bileşeni çerçevesinde ölçmeyi amaçlayan bir ampirik çalışmadır. Bu bileşenler; mülkiyet hakları, yolsuzluğun olmaması, mali serbestlik, kamu harcamaları, girişim serbestliği, emek serbestliği, parasal serbestlik, ticaret serbestliği, yatırım serbestliği ve finansal serbestliktir. Bütün bileşenler skalası kullanılarak değerlendirilmektedir. Bir ülkenin ekonomik serbestlik derecesinin hesaplanmasında bileşenlerin etkileri eşittir. Yüksek değerler yüksek serbestlik seviyesine işaret etmektedir Mülkiyet Hakları Mülkiyet hakları; bireylerin özel mülkiyet edinmelerinin önünde engeller olmaması ve bu hakkın devlet tarafından yasalarla açık bir şekilde güvence altına alınmasıdır. Bu bileşen bir ülkedeki özel mülkiyet hakları ile ilgili yasaları ve bu yasaların ne derece uygulandığının ölçülmesine yöneliktir ve kamulaştırma uygulamaları, yargının bağımsızlığı ve mülkiyet hakkını doğuran sözleşmelerin uygulanabilirliği analiz edilmektedir. Mülkiyet hakkının devlet tarafından tam olarak garanti altına alınması, kamulaştırmanın olmaması, mahkeme sisteminin etkin ve hızlı bir şekilde mülkiyet hakkını gözetmesi ve özel mülkiyete yasa dışı yollardan el koyma eylemlerinin adalet sistemince cezalandırılıyor olması bir ülkeye en yüksek dereceyi sağlamaktadır. Özel mülkiyet hakkının olmaması ve tüm taşınmazların devlete ait olması, bireylerin başkalarına dava hakkının olmaması ve mahkemelere erişimin bulunmaması ise en düşük puanın alınmasına neden olmaktadır Yolsuzluğun Olmaması Sahtekarlık, rüşvet, suistimal ve bozulma olarak tanımlanan yolsuzluk ekonomik ilişkilerde güvensizlik ve belirsizliğe neden olarak ekonomik serbestliği aşındırmaktadır. Bu bileşen için 183 ülkenin yolsuzluk düzeyini 0-10 skalasında ölçen Uluslararası Şeffaflık Örgütü'nün Yolsuzluk Algılama Endeksidir(YAE). esas alınmaktadır. Yolsuzluk puanı YAE değerinin 10 ile çarpılması suretiyle elde edilmekte, bu endeks kapsamında bulunmayan ülkeler için ise uluslararası düzeyde tanınan ve güvenilir kaynaklardan edinilen niteliksel bilgiler kullanılarak hesaplama yapılmaktadır Mali Serbestlik Mali serbestlik, bireylerin ve işletmelerin, gelirlerini ve servetlerini kendi yararları için kullanma ve kontrol etme serbestliğine sahip olmasını ifade etmektedir. Hükümetlerin ekonomik faaliyetlere müdahalesi mali serbestliği azaltmaktadır. Mali serbestlik, hükümetler tarafından getirilen vergi yükünün bir ölçüsüdür. Mali serbestliğin ölçümünde hem kişilerin üzerindeki dolaylı ve doğrudan vergi yükü hem de toplam vergi gelirlerinin gayrisafi yurtiçi hasılaya oranını dikkate almaktadır. Hesaplamada üç nicel bileşen kullanılmaktadır. Bunlar; gerçek kişilerin tabi olduğu en yüksek vergi oranı, kurumların tabi olduğu en yüksek vergi oranı ve toplam vergi gelirlerinin gayrisafi yurtiçi hasılaya oranıdır Kamu Harcamaları Bu bileşende tüm kamu harcamalarının gayrisafi yurtiçi hasılaya oranı dikkate alınmaktadır. Hesaplamalar herhangi bir ülkenin optimal kamu harcama düzeyini belirlemeye yönelik değildir. Zira bu seviye ülkenin coğrafi konumu, yerleşik kültür ve kalkınmışlık düzeyi gibi çeşitli faktörlere bağlı olarak değişebilmektedir. Kamu ağırlıklı bir ekonomi yüksek harcama potansiyeliyle kısa dönemde hızlı büyümeyi sağlayabilir. Ancak bu durum, ekonomik serbestliği azaltarak ülkenin büyüme potansiyeli üzerinde uzun dönemde olumsuz sonuçlar doğurabilir. Hükümetlerin yapacağı aşırı harcamaları bütçe açıklarına neden olabilir ve ekonominin dinamizmini etkileyebilir. Hesaplamada kamu harcamalarının GSYİH na oranı dikkate alındığı lineer olmayan bir ölçek 213

214 kullanılmaktadır. Bu yöntemde GSYİH ya oranı sıfıra yaklaşan kamu harcamalarına bir miktar ceza puanı uygulanırken % 30 u aşan harcama düzeyleri düşük puan almaktadır Girişim Serbestliği Girişim serbestliği, hükümet müdahalesi olmadan bir bireyin işletme açma, yürütme ve kapatma hakkının bulunması ve yeni bir işletmenin açılması, faaliyete geçmesi ve kapatılması süreçlerinin ne kadar hızlı ve kolay olduğunun değerlendirmesidir. Devlet tarafından yapılan düzenlemelerle ortaya çıkan külfetli, uzun zaman alan, gereksiz süreçler, serbest girişimci faaliyetlerinin önündeki en yaygın engellerdir. Girişim serbestliği; bir ülkede iş kurma, işletme, kapatma kolaylıklarının 0 ile 100 arasında bir puanla değerlendirilmesidir. En yüksek puan olan 100 o ülkede girişimcilik önünde hiçbir engel olmadığını ifade etmektedir. Hesaplanmasında Dünya Bankasının İş Yapma Kolaylığı çalışmasının verilerinin kullanıldığı girişim serbestliği puanı, her biri eşit ağırlığa sahip olan 10 bileşenden oluşur. Bu kapsamda birbirinden bağımsız olarak puanları hesaplanan faktörler; İşe başlama prosedürlerinin sayısı, İşe başlamak için gereken gün sayısı, İşe başlama maliyeti/kişi başına düşen gelir, İş kurmak için gerekli olan en düşük sermaye/kişi başına düşen gelir, Ruhsat almak için gerekli olan prosedürlerin sayısı, Ruhsat almak için gerekli olan gün sayısı, Ruhsat alma maliyeti ruhsat maliyeti/kişi başına düşen gelir, İşi kapatma zamanı (yıl olarak), İşi kapatma maliyeti/işletme varlıklarının toplam değeri ve İşi kapatma geri kazanım oranıdır Emek Serbestliği Bir ülkenin işgücü piyasasının yasal ve düzenleyici çerçevesinin; yasal düzenlemeler, asgari ücret düzeyi, çalışma saatleri, işten çıkarma ve işe alma koşulları gibi çeşitli yönlerden ölçüldüğü emek serbestliği altı adet eşit ağırlıklı bileşenden oluşmaktadır. Bunlar; İşçi başına ortalama katma değerin asgari ücrete oranı, İlave işçi alımındaki sınırlamalar, Çalışma saatleri kısıtlamaları, İhtiyaç duyulmayan çalışanların işten çıkartılma koşulları, İhbar süreleri ve Kıdem tazminatı uygulamalarıdır Parasal Serbestlik Parasal serbestlik, para piyasasına çok fazla müdahale edilmediği ya da para politikasının istikrarlı olduğu durumu ifade etmektedir. Bireyler ve firmalar, istikrarlı ve güvenilir bir ulusal paraya ihtiyaç duyarlar. Bir ülkenin parasının değerini büyük ölçüde hükümetin uyguladığı para politikası belirler. İstikrarlı bir para politikası uygulandığında, bireyler ve firmalar piyasa fiyatlarına güvenecek ve geleceğe yönelik doğru tahminler yapabileceklerdir. Böylece yatırım ve tasarrufla ilgili geleceğe yönelik plan yapmak kolaylaşacak, bunun yanı sıra bireyler ve firmalar daha yüksek bir ekonomik serbestliğe kavuşacaklardır. Parasal serbestlik son üç yıldaki ağırlıklı enflasyon ortalaması ve fiyat kontrollerinden oluşan iki bileşene bağlı olarak hesaplanmaktadır. Son üç yılın ağırlıklı enflasyon ortalaması 100 den çıkartıldıktan sonra, fiyat kontrolleri için 20 puana kadar verilebilecek ceza puanı da düşülmekte ve parasal serbestlik puanına ulaşılmaktadır. Enflasyon ve fiyat kontrollerinin olmaması en yüksek puanı işaret etmektedir Ticaret Serbestliği Ticaret serbestliği, iki durumu ifade etmektedir. Birincisi, ülkenin diğer ülkelerden serbestçe mal ve hizmet ithal etmesidir. İkincisi ise, yurt içindeki vatandaşların uluslararası piyasalarda herhangi bir kısıtlama olmadan, serbestçe alıcı ve satıcı olarak faaliyette bulunma yeteneğine sahip olmasıdır. Diğer bir ifadeyle ticaret serbestliği bir ülkenin, dünyanın diğer bölgelerinden mal ve hizmet ithalatına ne kadar açık olduğunu ve bireylerin uluslararası piyasalarda alıcı ya da satıcı olarak ne kadar serbest hareket edebildiğini göstermektedir. Bu faaliyetler üzerindeki herhangi bir engelleme, ticaret kısıtlaması olarak adlandırılmaktadır. Ticaret kısıtlamaları, ithalat ve ihracat üzerindeki vergiler, kotalar, ticaret yasakları ve düzenleyici engeller şeklinde kendini göstermektedir. 214

215 Mal ve hizmetlerin ithalat ve ihracatını etkileyen gümrük tarifesi ve diğer engellerin seviyesine göre hesaplanan bileşik bir ölçü olan ticaret özgürlüğü; gümrük tarifelerinin ağırlıklı ortalaması ile tarife dışı engeller olmak üzere iki bileşenden oluşmaktadır. Hesaplamalarda Dünya Bankası, Dünya Ticaret Örgütü ve ülkelerin resmi yayınlarından sağlanan veriler kullanılmaktadır Yatırım Serbestliği Yatırım serbestliği, yatırımlar üzerinde engellerin olmaması, ülkeye sermaye giriş ve çıkışlarının sınırlandırılmaması, sermayenin dolaşımının serbest olmasıdır. Böyle bir ülkenin yatırım serbestliği puanı 100 olarak hesaplanmaktadır. Ancak uygulamada ülkelerin birçoğu yerli ve yabancı yatırımcılar için farklı kurallar uygulamakta, dövize erişime sınırlamalar getirmekte, ödemeler, transferler ve sermaye işlemlerinde engelleyici uygulamalar yapmakta ve bazı sektörleri yabancılara kapatmaktadırlar. Bunların yanında, yolsuzluk, altyapı sorunları, siyasi istikrarsızlık ve güvenlik koşulları da yatırım serbestliğini etkilemektedir. Yatırım serbestliği, yatırıma getirilen çeşitli kısıtlamalar kapsamında değerlendirmektedir. Her bir ülkenin; Yabancı sermayeye karşı tutumu, Arazi mülkiyeti üzerindeki kısıtlamalar, Sektörel yatırımlara yönelik kısıtlamalar, Adil olmayan kamulaştırma uygulamaları, Döviz ve sermaye hareketleri üzerindeki kontroller, Şeffaflık ve bürokrasi, uygulamaları değerlendirilmekte ve her sorun, seviyesine bağlı olarak, 5 ile 25 puan aralığında bir değerin 100 puandan düşülmesi suretiyle yatırım serbestliği derecesi hesaplanmaktadır Finansal serbestlik Bankacılık ve finans sektörünün bağımsızlığının ölçüsüdür. Finans sektörünün güvenilirliği ve devletin bu sektör üzerindeki kontrolü değerlendirmektedir. Devlet mülkiyetindeki bankalar ile sigorta ve sermaye piyasalarındaki devletin diğer finans kurumları, rekabeti azaltabilmekte ve hizmet kalitesini düşürebilmektedir. İdeal bir finansal serbestlik ortamında, hükümetin sisteme müdahelesi minimum düzeydedir. Merkez bankası bağımsızdır. Düzenleme ve denetleme kuruluşlarının görevi finansal sistemin güvenli bir şekilde çalışmasını sağlamak, bu sistemi tehlikeye sokabilecek işlem ve uygulamaları önlemektir. Devlete ait finansal kuruluşlar bulunmamaktadır ve krediler piyasa şartlarında oluşmaktadır. Bankalar; bireylere ve şirketlere çeşitli finansal hizmetler sunabilmekte, serbestçe mevduat kabul edebilmekte, kredi verebilmekte ve yabancı para ile işlem yapabilmektedirler. Yabancı sermayeli finans kuruluşları serbestçe ve yerli kuruluşlarla aynı şartlarda faaliyet gösterebilmektedirler. Bir ülkedeki finansal serbestlik derecesi; Finansal hizmetlerle ilgili düzenlemelerin kapsamı, Doğrudan veya dolaylı olarak bankalar ve diğer finansal kurumlara sahip olmak suretiyle devlet müdahelesinin derecesi, Finansal piyasalar ile sermaye piyasasının gelişmişlik düzeyi, Hükümetlerin kredilendirme süreçlerine etkisi ve Yabancı rekabete açıklık, olmak üzere beş bileşen ile ölçülmektedir. 2. BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞUNDA BANKACILIK SEKTÖRÜ Sovyetler Birliği nin, tüm bölge ülkelerinde oluşturduğu çalışma sistemi, bürokrasi, doğal olarak bankacılık sistemine de damgasını vurmuş; birliğin yıkılmasının ardından bölge ülkelerinde her sektörde olduğu gibi finans sektöründe de ciddi çalkantılar yaşanmış ve eski Sovyet ülkeleri, genellikle ortak tecrübelerle bu çalkantıların üstesinden gelebilmişlerdir. Bugünkü Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi ülkelerin bankacılık sistemlerinin ve birbirleri ile olan finansal ilişkilerin temelinde eski S.S.C.B. nin yapısı ve Sovyet sonrası dönemdeki ortak tecrübeleri yer almaktadır (Yazıcı, 2008:5). Buna karşın topluluk üyesi ülkelerde, banka sisteminin reforma tabi tutulması farklı zamanlarda başlamıştır. Ülkelerin çoğu siyasi problemler sebebiyle, bu sürece sonradan katılmışlardır. Çoğu BDT ülkelerinde mevduat sigorta sisteminin kurulması, Uluslararası Muhasebe Standartları na geçilmesi, banka aktiflerinin kalite normları, ticari faaliyetlerde şeffaflık ve benzeri sınırlamaları içeren geniş kapsamlı reformlar, hem denetleme ve kontrol daireleri hem de bankalar için büyük problemleri de beraberinde getirmektedir (Ospanova, 2003:15). BDT banka sistemlerindeki süreçlerin sonuçları değişkenlik 215

216 göstermektedir. Bu durum, makro ekonomi ve siyasi durumun farklılığından, ayrıca devlet organlarınca ulusal bankalara karşı uygulanan politikalardan kaynaklanmaktadır (Şeralieva, 2007:25) Azerbaycan Bağımsızlığını 1991 yılında kazanan Azerbaycan ın piyasa ekonomisine geçme yolunda yaptığı düzenlemelerden birisi olarak; bankaların faaliyetlerinin izlenmesi ve denetlenmesi ilişkin kararların alınması ve uygulanması yetkisi Azerbaycan Merkez Bankasına verilmiştir. Azerbaycan; bir tarafta Azerbaycan Merkez Bankası (Milli Banka) ile diğer tarafta ticari bankalar ve kredi kurumlarının bulunduğu iki seviyeli bankacılık sistemine sahiptir. Azerbaycan Merkez Bankası kamu ödemelerinin yapıldığı bir kasa durumunda olup devlete ait tüm gelir ve giderler burada toplanmaktadır. Merkez Bankası, hem kredi bankalarının üstlendigi görevi yürütmekte, hem de özel bankaların ve kredi kuruluşlarının denetimini yapmaktadır. Son dönemde yapılan düzenlemeler sektörün performansı, etkin gözetimi ve denetimi üzerine odaklanmıştır (Mikayılov ve Muhtarov, 2012:69). Özel bankacılık faaliyetleri 1991 yılında başlayan Azerbaycan da banka sayısı 1990 lı yılların başlarında 250 ye ulaşmış ancak bankacılık sektörüne yönelik düzenlemeler ve özellikle asgari sermaye zorunluluğu getirilmesi sonucunda bu sayı 2003 yılında 46 ya ve 2011 yılında 44 e düşmüştür. Ülkede 2011 yılı sonu itibarıyla $ lık asgari sermaye şartını karşılayamayan sadece iki banka bulunmaktadır. Buna karşın bankaların birçoğu küçük ölçeklidir ve sektördeki payları % 1 in altındadır. Çok azının payı ise en fazla % 6 ya ulaşabilmektedir. Ülkenin en büyük bankası, son zamanlarda pazar kaybetmekte olsa bile sektörün aktif toplamının % 34 lük kısmına sahip olan Azerbaycan Beynelminel Bank tır ve bir devlet bankasıdır. Sadece bu banka ve Kapital Bank sistematik öneme haiz bankalar olarak kabul edilmektedirler. Ülkede yabancıların 23 bankada yatırımları bulunmakta olup bunların 9 adedinde çoğunluk hissesine sahiptirler. Yatırımlar ağırlıklı olarak Rusya, Türkiye ve Orta Doğu ülkelerinde faaliyet gösteren finansal kuruluşlar tarafından gerçekleştirilmiştir. Sektörün aktif büyüklüğü 2009 yılında GSYİH nın % 34 u kadar iken 2011 sonunda % 29 a düşmüştür. Bu tarihte aktiflerin % 67 kısmını krediler oluşturmaktadır. Kullandırılan kredilerin % 71 kısmı uzun vadelidir ve yaklaşık 1/3 lük bölümü merkez bankası aracılığı ile devlet tarafından fonlanmaktadır. Toplam kredilerin % 32 kısmı ise bireysel kredilerdir. Bunların % 70 i ihtiyaç kredileri, % 17 si konut kredileri, % 8 i küçük girişimci kredileri ve % 5 i kredi kartlarıdır. Konut kredileri önceki beş yıllık dönemde iki katına çıkmıştır (ADB, 2012:5) Beyaz Rusya Bağımsızlığını 25 Agustos 1991 tarihinde kazanan ülke Rusya ile bağlantılarını koparmamış ve 1996 tarihinde iki ülke arasında ekonomik ve diğer alanlarda en yüksek düzeyde işbirliğini öngören Birlik Anlaşması imzalanmıştır. BDT ülkelerinin bir çoğunun aksine Beyaz Rusya da planlı ekonomiden pazar ekonomisine geçiş çerçevesinde bir yeniden yapılanma süreci yaşanmamış, özel sektörün gelişimi devlet tarafından yeterince teşvik edilmemiş, bunun yerine büyük ve verimsiz KİT lere destek sürdürülmüştür. Ülke ekonomisinde devletin baskın rolü halen devam etmektedir (TUİK, 2012:3). Bağımsızlığın kazanılmasından sonra Belarus bankacılık sektörü üzerindeki Sovyet tarzı devlet tekeli kalkmışsa da devletin Merkez Bankası ve bankacılık sektörü üzerindeki etkisi halen büyük ölçüde devam etmektedir yılında bankalar için asgari kuruluş sermaye miktarı 2,3 milyon dolara yükseltilmiş ve bu nedenle ülke içinde faaliyet gösteren 47 bankadan 12 si faaliyetine son vermiştir yılında Beyaz Rusya da 50 den fazla ticari banka faaliyet göstermekte iken, 2003 yılında bu rakam 28 e inmiştir. Mart 2012 tarihi itibarıyla Belarus ta 32 ticari banka faaliyetlerini sürdürmektedir. En büyük bankalar Belagroprombank, Belarusbank, BPS-Bank ve Belvneshekonombank tır. Ülkede 9 yabancı bankanın temsilciliği mevcuttur (İş Bankası, 2012). Yoğunlaşmanın oldukça yüksek olduğu sektörün aktif büyüklüğü 2011 sonu itibarıyla GSYİH nın % 10,80 i kadardır. Birer devlet bankası olan Belarusbank ve Belagroprombank ın domine ettiği ilk beş banka sektörün toplam aktiflerinin % 80 lik kısmına sahiptir. Bunun yanında devlet destekli konut kredisi sağlayan tek banka konumundaki Belarusbank ın bireysel krediler pazar payı yaklaşık % 90 ve tasarruf mevduatları pazar payı %50 seviyelerindedir (Beck, 2012) Ermenistan Ermenistan bağımsızlığını 21 eylül 1991 deki referandumla ilan etmiş ve serbest piyasa ekonomisine geçiş doğrultusunda bazı adımlar atmıştır. Bu amaca yönelik finansal sistemde gerçekleştirilen reformlar ülke hükümeti ve merkez bankası tarafından ortaya konmaktadır. Ülkede bankacılık sisteminin çalışmasından merkez bankası sorumludur. Diğer BDT ülkeleriyle ortak sorunlarının yanı sıra, Ermenistan ın bankacılık sisteminin oluşum sürecinde kendine has birçok özellikleri bulunmaktadır. Ekonomik abluka, ağır enerji krizi ve ciddi jeopolitik riskler gibi olumsuz faktörler bu ülkenin dünya ekonomisi ve uluslararası finansal piyasalara entegrasyonunu engellemektedir. 216

217 Ülkede 2012 sonu itibarıyla faaliyet göstermekte olan 21 bankanın aktif toplamlarının GSYİH na oranı % 62, en büyük beş bankanın hem sektörün toplam aktifleri içerisindeki, hem de toplam krediler içerisindeki payı yaklaşık % 47 dir. Ermenistan ın en büyük bankası olan ACBA- Credit Agricole Bank toplam aktiflerin % 10 kısmına sahiptir. Toplam kredilerin % 58 i özel sektöre, % 36 sı bireylere kullandırılmıştır. Devlete ait işletmelere kullandırılan kredilerin payı ise % 1,3 dür. Bankaların birçoğunda Ermenistan da yerleşik olmayan şahısların hisseleri bulunmaktadır. Bankacılık sektörüne Rusya, İsviçre, İran, Lübnan, Lihtenştayn, Fransa, İngiltere, ABD ve Kazakistan'dan tüzel kişiler ve bireyler yatırım yapmışlardır (KPMG, 2013:28) Gürcistan Gürcistan Parlamentosu 9 Nisan 1991 de ülkenin bağımsızlığını ilan etmiş ve 1993 yılında ekonomide yapısal değişim süreci başlatılmıştır. Sovyetler Birliği ne dahil olan diğer ülkelerin bağımsızlıklarını kazandıktan sonra yaşadıkları ekonomik sorunların benzerlerini yaşayan Gürcistan, bunlara ilave olarak ticaret yollarını bozan bir iç savaş yaşamış ve bu nedenle de bazı ilave sorunlarla karşı karşıya kalmıştır. Ülke Sovyet döneminde ekonomik açıdan en gelişmiş cumhuriyetlerden birisi olarak kabul edilmekte iken yaşanan siyasi istikrarsızlık olumsuz bir etki yaratmış ve ekonomi istikrarsız bir yapıya bürünmüştür (DEİK Gürcistan,2012). Bu süreçte ekonomik ve askeri alanda BDT ile derinleşme sağlayamayan ülke 2008 yılında birlikten ayrılmıştır. * Gürcistan'daki bankacılık sistemi, Gürcistan Merkez Bankası ve ticari bankalardan oluşan ikili bir yapıya sahiptir. Bankacılık sektöründe 1995 yılı ortalarında Merkez Bankası denetiminde reform süreci başlamıştır. Bankacılık sektörünün konsolidasyonu amacı ile yapılan düzenlemeler, konulan yeni kurallar ve uygulanan sıkı politikalar neticesinde banka sayısı 1995 yılında 247 iken, 2005 yılında 20 ye düşmüştür sonu itibarıyla ülkede 14 ü yabancı sermayeli olmak üzere toplam 19 banka faaliyet göstermektedir. Bankaların toplam aktiflerinin GSYİH na oranı % 112 dır. Yabancı bankalar ülke bankacılık sektörünün toplam aktiflerinin yaklaşık % 75 ine ve en büyük beş banka % 82 sine sahiptir Kazakistan 1991 yılında Sovyetler Birliğinin dağılması sonrası Kazakistan da kumanda ekonomisinden serbest piyasa ekonomisine geçiş yönünde çok sayıda reform yapılmıştır. Bu süreçte doğrudan yabancı yatırımlar konusunda önemli başarı sağlayan Kazakistan, Orta Asya daki toplam doğrudan yabancı yatırımların yüzde 80 den fazlasını çekmiştir. Bu yatırımların yaklaşık yarısı ise ABD kaynaklıdır ve büyük çoğunluğu ülkedeki geniş petrol yataklarının doğal sonucu olarak bu sektöre yöneliktir. Piyasa ekonomisine geçiş sürecinde bankacılık sistemin yeniden yapılandırılmasına, hukuki altyapının oluşturulmasına ve banka faaliyetlerini düzenleyen yeni yasal mevzuatların kabul edilmesine ihtiyaç duyulmuştur. Dolayısıyla, Nisan 1993 de Kazakistan Cumhuriyeti Milli (Merkez) Bankası Kanunu ve Kazakistan Cumhuriyeti Bankalar Kanunu yayınlanmıştır. Söz konusu kanunlar iki düzeyli bankacılık sistemi uygulamaya koymuş ve merkez bankası ile ticari bankalar arasındaki ilişkiler düzenlenmiştir. Kazakistan Cumhuriyeti Medeni Kanunu nun 1995 yılında yürürlüğe girmesi ile bankacılık konusunda yeni düzenlemeler yapılmış, devlet bankaları, mevduat bankaları, yatırım bankaları, yabancı sermayeli bankalar ve uluslararası bankalar seklinde ikinci düzey banka türleri tanımlanmış, devlet bankaları dışında tüm bankaların anonim şirket şeklinde kurulması zorunluluğu getirilmiştir( Yerken BEGALİYEV, s.17). Kazak bankacılık sektörü küresel ekonomik krizinin en fazla etkilediği ülkelerden biridir. Bu dönemin sonrasında Kazakistan bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılması programı uygulamaya konulmuş, sonucunda bankacılık sisteminin işlevlerini yerine getirebilir hale gelmesi ile ekonomide 2010 yılında % 7 ve 2011 yılında yüzde % 7 reel büyüme sağlanmıştır. Buna karşın sektörde yoğunlaşma yüksektir. Faaliyet gösteren 39 bankanın en büyükleri olan Kazakistan Halk Bankası, JSC, BTA Bank, Merkezi Kredi Bankası ve ATF Bank, sektörün toplam aktiflerinin % 73 kısmınına sahiptir (Tumenbayeva, 2012:1108) Kırgızistan Sovyetler Birliği nin 1991 yılında dağılmasından hemen sonra ise bağımsızlığını ilan eden Kırgızistan da piyasa ekonomisine geçiş sürecinde diğer ülkeler gibi sorunlar yaşamıştır. Temel alt yapıyı oluşturmadan hızlı bir şekilde piyasa sistemine geçmeye çalışan Kırgızistan da bağımsızlığın ilk döneminde GSYİH da yarı yarıya bir düşüş yaşanmıştır. Bu geçiş sürecinde özelleştirmeler yapılmış, devlet ekonomi üzerindeki kontrolden kısmen de olsa vazgeçmiştir. Buna karşın güçlü ve sistemli bir iktisadi mekanizma kurulamamış ve ekonomik düşünce tam olarak piyasa ekonomisine adapte olamamıştır. Kırgızistan da bankacılık ve diğer finans kurumları yeni yapılanmaktadır. Bu sektör açısından hukuksal alt yapının oluşturulması Kırgız hükümeti açısından öncelikler arasında bulunmaktadır. Haziran 1991 de kabul edilen Devlet Bankaları, Bankalar ve Banka Operasyonlarına İlişkin Kanunun kabul edilmesiyle Kırgız * Gürcistan, çalışmanın kapsadığı döneminin son bir yılı dışında BDT üyesi olması nedeniyle araştırmaya dahil edilmiştir. 217

218 Cumhuriyeti Ulusal (Merkez) Bankası kurulmuştur. Ülkede iki seviyeli bir bankacılık yapısını benimsenmiştir. Kırgız bankacılık sistemi 1998 yılındaki Rusya krizinden ağır biçimde etkilenmiş ve sonrasında Merkez Bankası nın ticari bankalar için uygulamaya koyduğu sermaye asgari sermaye gerekliliğini yerine getiremeyen küçük ve rekabet gücü zayıf olan bankaların kapanmasına yol açmıştır. Ülkede 2010 yılında meydana gelen siyasi çalkantılar Kırgızistan ın en büyük bankası olan Asya Üniversal Bank ın iflasını istemesi ve akabinde millileştirilmesi ile sonuçlanmıştır. Bu dönemde ülkenin ekonomik büyümesindeki önemli yavaşlamaya rağmen Kırgızistan bankacılık sektörü 2011 yılında yeniden istikrar kazanmaya başlamıştır. Ancak bankacılık sektörü halen kırılgandır, yeterli seviyede finansal aracılık sağlayamamaktadır ve denetim zayıftır(world Bank, 2012:4). Ülkede 2012 sonu itibarıyla, 16 sı yabancı sermayeli olmak üzere 23 banka faaliyet göstermektedir. Kırgız Cumhuriyeti, tedricen azalmakta da olsa nakde dayalı bir piyasadır ve ticari bankaların toplam aktiflerinin GSYİH ya oranı % 25 dir. Piyasaya sunulan krediler genellikle kısa vadeli olmakta, fiziki varlıklar ile teminat altına alınmakta, ancak teminat değerleme ve kredi talep edenlerin geri ödeme potansiyellerinin tespit edilmesinde yaşanan güçlükler nedeniyle bankalar kredilendirme yerine hükümet bonolarına yatırım yapmayı tercih etmekte ve dolayısıyla ticari banka finansmanından yararlanma imkanı daralmaktadır (Somuncuoğlu, 2011:9) 2.7. Moldova Sovyet bankacılık sisteminin bir parçası olan Moldova da bağımsızlık sonrası 1991 yılında Romanya Merkez Bankası örnek alınarak Moldova Merkez Bankası kurulmuştur. Ülkede 1993 yılından beri merkez bankası ile ticari bankaların oluşturduğu iki seviyeli bir bankacılık sistemi mevcuttur. Bankacılık sektörü bağımsızlık sonrası ilk yıllarda eğitimli personel ve deneyim eksikliği nedeniyle zorluklarla karşılaşmıştır. Moldova Cumhuriyetinde 2012 yılı sonu itibarıyla lisans tipleri farklı olan (A,B veya C) 14 ticari banka bulunmaktadır. A lisansına sahip bankalar sadece ulusal para cinsinden işlem yapabilmektedirler. Uluslararası işlemleri gerçekleştirebilmek için B veya C lisansına sahip olmak gerekmektedir. Sermaye piyasalarında ise sadece C lisansına sahip bankalar faaliyet gösterebilmektedir. Moldova bankacılık sektöründe yoğunlaşma oldukça yüksektir. En büyük üç banka sektörün aktif toplamının yaklaşık yarısını, en beş büyük banka ise %70 ni temsil etmektedir. Bankaların sermaye toplamında yabancı yatırımcıların payı % 75 dolaylarındadır (NBM, 2013) Özbekistan Sovyetler Birliği'nin çöküşü sonrası 31 Ağustos 1991 tarihinde yılında bağımsızlığını ilan eden Özbekistan ın piyasa ekonomisine geçiş sürecinde yaptığı ilk reformlardan birisi bankacılık sektörüne yönelik olmuştur. Bu doğrultuda Özbek parlamentosu tarafından uygulamaya konulan Bankacılık Kanunu, bankacılık sistemin gelişiminde dönüm noktasıdır. İlgili yasa ile iki düzeyli bir bankacılık sistemi benimsenerek Özbekistan Devlet Bankası nın kurulmasına karar verilmiş ve 1992 de söz konusu banka Merkez Bankasına dönüştürülmüştür. Sistemin diğer ayağını ise sektörel bankalar, dış ticaret bankaları, mevduat bankaları ve devlet kurumlarının bankaları oluşturmaktadır (Akimov ve Dollary, 2009:299) Özbekistan ın bankacılık sektörü 2000 yılından itibaren giderek gelişmektedir. Bankaların mali yapısının güçlendirilmesi ve bankacılığın geliştirilmesine yönelik tedbirler sonucunda bankaların sermayesi artmıştır. Ülkede 29 banka faaliyet göstermektedir. Bunlardan 5 i yabancı yatırımcılarla ortak kurulmuş olup, 24 ü yerli bankalardır. Bankacılık sistemine büyük devlet bankaları hakimdir. Sistem henüz açıklıktan ve rekabetten uzaktır ve yoğunlaşma oldukça yüksektir. Devlete ait olan ülkenin en büyük iki bankası, Özbekistan Ulusal Bankası ve Asaka, ticari banka kredilerinin çoğunluğuna, döviz işlemlerinin de yüzde 50 den fazlasına aracılık etmektedir (DEİK Özbekistan, 2012:12). Sektörün aktif toplamının % 80 kısmına ilk sekiz banka, yaklaşık yarısına ise Özbekistan Ulusal Bankası sahiptir. Aktif büyüklüğü olarak Özbekistan ın ikinci büyük bankası olan Asaka ağırlıklı olarak otomobil sanayi işletmelerine hizmet verirken, Galla Bank ve Pakhta Bank tarım sektöründe uzmanlaşmışlardır (Nigmonov, 2010:9) Rusya Rusya da piyasa ekonomisine geçiş süreci boyunca çok önemli reformlar gerçekleştirilmiş olmasına rağmen ekonomik sistem sağlıklı bir yapıya kavuşturulamamıştır sonrasında, eski merkezi planlamadan kurtulan Rusya, piyasa ekonomisine geçebilmek için hızlı reformlarla ve IMF ağırlıklı yurtdışından gelen kredilerle, fiyat serbestisi ve serbest dış ticaret uygulamaları yanında döviz kısıtlamaları gibi uygulamada var olan tüm ekonomik kısıtlamaları kaldırmış, devlet teşviklerinden vazgeçmiş ve sosyal harcamaları azaltma yoluna gitmiştir. Ancak 1990 yılından 1997 yılına kadar olan dönemde her yıl gerileyerek reel bazda %53 küçülen Rusya ekonomisi giderek daha fazla kayıt dışına kaymış, vergi gelirleri hızla azalmıştır. Çözüm olarak Merkez Bankası nın para basması yoluna gidildiğinde ise enflasyon şiddetlenmiştir (Özel, 2005: 83) lar boyunca vergi toplayamayan hükümet serbest piyasaya yönelik kanuni düzenlemeler konusunda da başarısız olmuştur. 218

219 Rusya da Ocak 1998 itibarıyla, 149 milyar doları kamunun 30 milyar doları ise özel sektörün olmak üzere toplam 180 milyar dolara yaklaşan dış borç ödemeleri aksamaya başlamış, Rusya hükümeti, 90 günlük dış borç ödeme moratoryumu ilan etmiş ve yabancıların kısa vadeli finansal araçlara yatırım yapmalarını yasaklamıştır. Bu dönemde Rusya nın tek önemli üstünlüğü olan nükleer silahları en yüksek fiyatı verene satarak ekonomik kazanca çevirme ihtimali ortaya çıkınca ABD hükümeti, IMF yi Rusya ya kredi vermeye zorlamıştır (Krugman, 2008:140). Oluşan yeni ekonomik yapı ve anlayışa Rusya krizden bu kadar hızlı çıkmayı başarmıştır. Bu süreçte Rusya ekonomisi sahip olduğu doğal kaynakları ve uluslararası düzeyde yükselen enerji fiyatları ile gerçekleştirdiği reform ve yenilikleri finanse etmiştir. Rusya da liberal politikaların bir diğer etki alanı bankacılık ve finans kesimidir. Liberal politikaların kısmen de olsa gerçekleştirilmesine rağmen, bu sektörde yapısal sorunlar hala devam etmektedir. En önemli sorun henüz finansal yapının tamamlanmadığına işaret eden, yerli ve kamu kesimin toplam mevduattan aldığı payın ve bu kesimin sektördeki ağırlığının diğer geçiş ülkelerine göre çok daha yüksek oluşudur (İşçan ve Hatipoğlu, 2011:229). Rusya bankacılık sektöründe toplam aktiflerin GSYİH ya oranı % 70 dir. Toplam aktiflerin % 5 ine ilk 5 büyük bankanın, ilk 200 büyük bankanın, % 50 sine devlet bankalarının, % 27,5 büyük özel bankaların ve yaklaşık % 17i si yabancı bankaların kontrolündedir(cbr, 2011: 21-23). Ülkede 2011 yılı sonu itibarıyla 512 adeti Moskova ve çevresinde faaliyet göstermekte olan 978 banka bulunmaktadır. Kasabalarda ve küçük şehirlerde genelde herhangi bir banka şubesi yoktur (Mamedov ve İbrahimov, 2011:6) Tacikistan Tacikistan, eski Sovyet Cumhuriyetleri arasında kişi başına GSYIH sı en düşük olan ülkedir. Sovyetler Birliği döneminde Tacikistan topraklarının Moskova tarafından pamuk üretimi için kullanılmış olması nedeniyle yüksek ölçüde pamuk ihracatına bağımlı bir ekonomi oluşmuştur. SSCB nin dağılmasından sonra ülke ticareti büyük zarar görmüş ve merkezden gelen kaynak akışı ve sübvansiyonlar da durmuştur. Planlı ekonomiden pazar ekonomisine geçiş yasal, kurumsal ve sosyal engeller nedeniyle oldukça yavaş bir şekilde ilerleyebilmiş, daha sonra iç savaş ve doğal afetler nedeniyle bu süreç durma noktasına gelmiştir. Siyasi istikrarsızlık nedeniyle uluslararası çevrelerin yardımları, krediler ve yabancı yatırım da Tacikistan a oldukça geç girmiştir. Tacikistan, halen makroekonomik istikrarı sağlamak ve özel sektörün geliştirilmesi için gerekli altyapıyı oluşturmak için çalışmakta ve bu çalışmalarının sonuçlarını da almaktadır. Son 5-6 yıllık dönem içerisinde istikrar yönünde büyük adımlar atılmıştır. Pazar ekonomisine geçiş, özelleştirme, anayasal reformlar konularında gelişmeler sağlanmakta ve yatırım ortamı iyileştirilmektedir. (DEİK Tacikistan, 2012: 3-4). Yeni doğmakta olan Tacikistan bankacılık sektörü de geçmiş dönemdeki krizlerin izlerini henüz silememiş olup yetersiz sermaye, sınırlı bankacılık hizmetleri ve güven sorunları gibi birçok zorlukla karşı karşıyadır. Tajikistan bankalarının toplam sermayesi 2012 yılı sonu itibarıyla henüz 400 milyon ABD Dolarına ulaşmamıştır. Sektörün aktif büyüklüğü yaklaşık 2 milyar dolardır ve GSYİH nın %28 i kadardır. Ülkede Merkez bankası dışında, biri devlet bankası, 9 u ticari banka ve 6 yabancı banka olmak üzere toplam 16 banka faaliyet göstermektedir (NBT, 2013) Türkmenistan Bağımsızlığını 1991 yılında kazanan Türkmenistan sonraki dönemde içe dönük bir ekonomi politikası izlemeyi tercih etmiştir. Geniş çaplı sübvansiyonlar, kur ve fiyat kontrolleri yabancı yatırıma uygun olmayan bir ekonomik ortam meydana gelmiştir. Devletin ekonomiye yoğun müdahalesi ve devlete ait şirketlerin ekonomide önemli bir yer tutması özel sektörün gelişmesini olumsuz etkilemiştir. Türkmenistan firmalarının büyük bölümünün devlet kontrolü altında olması nedeniyle serbest piyasa ekonomisine geçiş çalışmaları tamamlanamamıştır. Ancak ülkenin uluslararası para piyasalarından izole olması sebebiyle, ülke ekonomisi dünyayı etkileyen ekonomik krizden fazla etkilenmemiştir. İzleyen dönemde ise çeşitlendirme politikasıyla istikrarlı bir büyüme yakalanmıştır. Ülke ekonomisinin sadece petrol ve doğalgaza bağlılığını ortadan kaldırmak amacıyla özel girişimciliğin geliştirilmesi, yeni istihdam ortamlarının oluşturulması, yerel üretim mallarının rekabet gücünün artırılması için ciddi yatırımlar yapılmaktadır (DTM, 2012:21). Bağımsızlık sonrası Türkmenistan'da Merkez Bankası ve ticari bankalar sistemi olmak üzere iki seviyeli bankacılık sistemi kurulmuştur. Devlet Başkanı na bağlı olan Merkez Bankası, banka kurma ve dış operasyonlar için lisansları vermekte, bankaların mevzuat kapsamında hareket etmelerini denetlemekte, döviz kurunu ve faiz oranlarını da belirlemektedir. Ülkede merkez bankası dışında 5 devlet bankası, 4 ticari banka ve 2 yabancı sermayeli banka faaliyet göstermektedir. Kredilerin büyük bölümü kamu sektörüne verilmekte, özel sektöre minimum düzeyde finansal aracılık sağlanmaktadır Ukrayna Ukrayna; ekonomik yapısını, kademeli ancak oldukça sancılı bir geçiş süreci neticesinde liberal bir çizgiye taşıma mücadelesi vermektedir. Geçişin ilk yılları, diğer geçiş ekonomilerinde de tecrübe edildiği gibi oldukça ağır bir şekilde atlatılmış, ülke GSYİH sı, arası dönemde her yıl ortalama %9.5 oranında 219

220 küçülmüştür. Ekonominin küçülmesinin özellikle geçişin ilk yıllarında ortaya çıkan hiper enflasyon ile birleşmesi; ulusal tasarruf stokunun erimesine de yol açarak fakirliğe neden olmuştur. Merkezi planlama ile yönetilen ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçişte özelleştirme yöntemi olarak kamu girişimlerinin ülke vatandaşları arasında adil bir biçimde paylaştırılması hedeflenmiş; ancak çok da başarılı olunamamıştır. Özellikle sanayi kesiminin oligarklar tarafından kontrol altına alınmasının pek önüne geçilememiştir. Ukrayna ekonomisinin küçülme süreci ancak 2000 yılında durdurulabilmiştir. (Yıldırım vd., 2009: ). Ukrayna parlamentosunda 1991 yılında kabul edilen bir yasayla ülkede bağımsız bir bankacılık sisteminin inşasına başlanmış, bir tarafta merkez bankasının diğer tarafta ticari bankaların olduğu iki seviyeli bankacılık sistemi benimsenmiştir. Ancak finansal alandaki en önemli sorunlardan biri, bu yasaya göre faaliyetlerini yürüten Ukrayna Merkez Bankasının parlamentoya olan bağımlılığıdır. Ukrayna'da bankacılık sektörüne, ikisi halen devletin elinde yedi adet banka egemen durumdadır. Bu yedi adet banka, sektördeki toplam aktiflerin yarıdan fazlasına sahiptir. Ukrayna da kayıtlı banka sayısı 200 ün üzerindedir. Bunlardan 30 u yabancı sermayelidir(dtm, 2012:24). Bankacılık sektörünün aktif toplamının GSYİH ına oranı 2003 yılında % 30 iken 2010 yılına gelindiğinde % 100 e ulaşmıştır. 3. YÖNTEM VE ARAŞTIRMA Çalışmada ekonomik serbestliklerin yabancı banka yatırımları üzerindeki etkileri ölçülmeye çalışılacaktır. Bu kapsamda Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi ülkeler incelenmiştir. Veriler Dünya Bankası ile The Heritage Foundation veri tabanlarından elde edilmiştir Literatür Ekonomik serbestliklerle ilgili çok sayıda teorik çalışma bulunmaktadır. Bu konudaki ampirik çalışmaların ise daha çok ekonomik serbestlikler ile büyüme ve doğrudan yabancı yatırımlar ilişkisi üzerine yoğunlaştığı görülmektedir. Finansal sistem ve bankacılık sektörü ile ekonomik serbestlik indeksleri ilişkisine olarak; Crabb, Peter R yılında 90 ülkeden 511 mikro finans kuruluşuyla dönemini kapsayan çalışmasında mikro finans kuruluşlarının ekonomik serbestlik dereceleri yüksek olan ülkelerde faaliyet gösterme eğiliminde olduklarını belirlemiştir. Baier vd.(2012) bankacılık krizlerini incelemişler ve yüksek ekonomik serbestlik derecelerinin düşük bankacılık krizi ihtimaline işaret ettiğini ifade etmişlerdir. Hafer (2013) 81 ülkenin finansal hizmetler sektörlerini 1980 yılından 2009 a kadar incelemiş ve ülkelerin ekonomik serbestlik puanları arttıkça finansal aracılık hizmetlerinin seviyesinin de yükseldiğini belirlemiştir. Ekonomik serbestlikle ilgili yapılan çalışmaların bazıları Tablo 1 de özetlenmiştir. Tablo 1 : Ekonomik Serbestlikle İlgili Yapılan Bazı Ampirik Çalışmalar Bağımlı Araştırmacılar Veri Kaynağı Dönem Sonuç Değişken Baier, Scott L.; Clance, Matthew ve Dwyer, Gerald P. (2012) Carlsson, Fredrik ve Lundström, Susanna(2002) Christian Bjørnskov ve Nicolai J Foss (2006) 119 ülke ülkeden 511 mikro finans Crabb, Peter R. (2006) kuruluşu Erdem, Ekrem ve Tuğcu Tansel C. (2012) Erdem, Ekrem ve Türker, Oğuzhan (2012) 220 Bankacılık krizleri 74 ülke Büyüme 29 ülke 2001 Girişimcilik Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan Hafer, Rik W. (2013) 81 ülke Noyan Yalman, İlkay; Sandalcılar, Ali R. Ve Demirkoparan, Ferhan (2011) Arjantin, Brezilya, Kolombiya, Meksika, Peru, Şili, Venezüella, Türkiye Mikro finans İstihdam Büyüme Finansal sistem Kalkınma Yüksek ekonomik serbestlikler düşük bankacılık krizine işaret etmektedir. Ekonomik serbestlik bileşenlerinin bazıları büyüme üzerine olumlu etki yaparken bazılarının olumsuz etkisi bulunmaktadır. Kamu büyüklüğü ile negatif, parasal serbestlik ile pozitif yönlü ilişki vardır. Diğer bileşenlerle ilgili herhangi bir ilişki bulunmamaktadır. Mikro finans kuruluşları ekonomik serbestlik dereceleri yüksek olan ülkelerde faaliyet göstermeyi tercih etmektedirler. Ekonomik serbestlik seviyelerindeki artış, istihdamı hem toplam düzey hem de işgücüne katılma oranı bağlamında pozitif yönde etkilemektedir. Ekonomik özgürlük bileşenlerinin bazıları büyüme üzerine etkileri vardır. Bazılarının etkisi bulunmamaktadır. Ülkelerin ekonomik serbestlik puanları arttıkça finansal aracılık hizmetlerinin seviyesi de yükselmektedir. Mülkiyet hakları, ticaret serbestliği ve yolsuzluğun olmaması bileşenlerinin kalkınmayı olumlu yönde etkilemektedir.

221 Quazi, Rahim (2007) Saini, Azman; Baharumshah, Ahmad Z. Ve Law, Siong H. (2010) Savaşan, Fatih ve Dursun, İbrahim (2006) Türen, Ufuk; Gökmen, Yunus ve Dilek, Hakan (2011) Çin, Endenozya, Kore, Malezya, Filipinler, Singapur, Tayland ülke OECD ülkeleri ülke Doğrudan yabancı yatırımlar Doğrudan yabancı yatırımlar Doğrudan yabancı yatırımlar Türk firmalarının yurtdışı yatırımları Ekonomik özgürlüklerin yetersizliği, pazara yönelik veriler olumlu dahi olsa dahi doğrudan yabancı yatırımları engelleyebilmektedir. Ekonomik serbestliklerin varlığı, çok uluslu şirketlerin bir ülkeye yatırım yapmaları olumlu yönde etkilemektedir. Ekonomik serbestlik puanı yüksek olan ülkeler, puanı az olan ülkelere göre ortalama olarak daha fazla doğrudan yabancı yatırım almaktadırlar Türk firmalarının yurtdışı yatırımlarının dağılımını ekonomik serbestlik endeksi % 52 düzeyinde açıklamaktadır Veriler Araştırmamızda bağımsız değişken olarak merkezi Heritage Vakfı nın Ekonomik Serbestlik Endeksi verileri kullanılmıştır. Bu endeks ekonomik serbestliklerini on bileşen çerçevesinde ölçmeyi amaçlayan bir ampirik çalışmadır. Endeksi oluşturan bileşenler; mülkiyet hakları, yolsuzluğun olmaması, mali serbestlik, kamu harcamaları, girişim serbestliği, emek serbestliği, parasal serbestlik, ticaret serbestliği, yatırım serbestliği ve finansal serbestliktir. Bütün bileşenler skalası kullanılarak değerlendirilmektedir. BDT ülkelerin tamamının mülkiyet hakları seviyelerinin düşük olduğu görülmektedir. Gürcistan ın bağımsız devletler topluluğundan ayrıldığı 2008 yılından itibaren notlarının yükseldiği, diğer ülkelerinin puanlarının ise genellikle düştüğü gözlemlenmiştir. Moldova nın Gürcistan da sonra hemen her yıl en yüksek puanları almıştır. Türkmenistan ın aldığı puanlar bu ülkede neredeyse hiç mülkiyet hakkının bulunmadığına işaret etmektedir. Tablo 2 : BDT Ülkelerinin Mülkiyet Hakları Puanları (MÜHA) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya Ermenistan Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Moldova Özbekistan Rusya Tacikistan Türkmenistan Ukrayna Kaynak : Heritage Index - Yolsuzluğun olmaması ile ilgili puanlar genellikle 20 ile 30 arasında değişmektedir. Gürcistan ın notları 2008 yılından sonra yükselmiştir. Diğer ülkelerin notları genellikle fazla değişmemiştir. Tablo 3 : BDT Ülkelerinin Yolsuzluğun Olmaması ile İlgili Puanları (YOOL) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya Ermenistan Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Moldova Özbekistan Rusya Tacikistan Türkmenistan Ukrayna Kaynak : Heritage Index - BDT ülkelerinin tamamının mali serbestlik puanlarının yüksek ve birbirine yakın olduğu görülmektedir. Tablo 4 : BDT Ülkelerinin Mali Serbestlik Puanları(MASE) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya

222 Ermenistan 90,0 89,9 90,0 89,7 89,0 90,0 89,3 89,2 89,3 88,0 Gürcistan ,7 86,8 89,1 87,5 87,8 88,2 Kazakistan ,1 82,8 87,9 87,3 90,4 93,2 Kırgızistan ,9 93,4 92,9 92,6 93,1 94,8 Moldova 81,5 84,5 81,9 85,6 83,0 85,3 85,1 85,6 86,5 87,2 Özbekistan 72,2 73,2 77,3 85,0 88,0 88,3 88,4 90,5 94,4 90,2 Rusya ,2 78,9 82,3 82,7 82,5 86,9 Tacikistan ,3 89,3 88,9 88,6 89,0 92,8 Türkmenistan 89,9 89,9 90,8 91,7 90,6 90,9 90,2 93,9 98,4 94,0 Ukrayna , ,2 Kaynak : Heritage Index - BDT ülkelerinin kamu harcamaları puanlarının birbirinden oldukça farklı olduğu görülmektedir. Ermenistan, Kazakistan ve Türkmenistan ın notları oldukça istikrarlıdır ve diğerlerine göre yüksektir. Ukrayna nın notlarındaki düşüş çok dikkat çekicidir. Tablo 5 : BDT Ülkelerinin Kamu Harcamaları Puanları (KAHA) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya Ermenistan 88,7 88,9 90,7 90,8 86,4 89,7 90,9 85,7 74,9 82,1 Gürcistan ,2 74,6 65,3 60,3 55,8 68,9 Kazakistan ,7 87,5 82,1 78,5 83,4 84,5 Kırgızistan ,1 74,9 80,2 74,2 66,5 56,4 Moldova 74,2 68,5 66,1 62,8 56,9 51,3 43,0 48,1 38,7 50,1 Özbekistan 76,3 58,5 52,2 69,3 68,3 68,1 72,6 71,0 64,9 67,8 Rusya ,5 70,6 66,5 65,1 48,6 54,4 Tacikistan ,1 85,9 78,0 77,3 75,5 78,1 Türkmenistan 80,8 90,8 88,7 85,3 85,3 93,6 94,7 95,5 93,5 91,7 Ukrayna , ,4 Kaynak : Heritage Index - Tacikistan, Türkmenistan ve Ukrayna dışındaki ülkelerin girişim serbestliği puanları genellikle yükseliş göstermiştir. Ermenistan ve Gürcistan bireylerin işyeri açmakta oldukça özgür oldukları görülmektedir. Türkmenistan ın notu ise bireylerin hükümet müdahalesi olmadan işletme açmalarının oldukça zor olduğuna işaret etmektedir. Tablo 6 : BDT Ülkelerinin Girişim Serbestliği Puanları (GİSE) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya Ermenistan 55,0 55,0 77,6 80,8 81,3 83,7 83,4 82,4 87,8 87,6 Gürcistan ,0 86,6 87,9 87,3 86,9 90,6 Kazakistan ,8 57,9 73,5 74,3 72,9 71,8 Kırgızistan ,9 60, ,6 75,4 74,1 73,2 Moldova ,4 68,1 69,3 70,1 70,2 69,5 70,0 69,7 Özbekistan 40,0 40,0 67,0 65,2 68,5 68,4 67,8 66,8 67,6 71,2 Rusya ,7 54,0 52,2 50,7 65,1 69,2 Tacikistan ,4 45,1 57,4 60,7 61,6 61,7 Türkmenistan ,0 30,0 30,0 30,0 30,0 30,0 30,0 30,0 Ukrayna , ,6 Kaynak : Heritage Index - BDT ülkelerinin emek serbestliği verilerine 2005 yılından itibaren ulaşılabilmiştir. Ülkelerin puanları birbirinden oldukça farklıdır. Tablo 7 : BDT Ülkelerinin Emek Serbestliği Puanları (EMSE) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya , Ermenistan 62,1 65,3 70,3 68,2 66,3 70,6 75,9 76,6 77,1 Gürcistan ,0 99,4 93,7 92,1 92,1 91,1 Kazakistan , ,5 83,1 88,4 88,7 88,4 Kırgızistan ,3 69,5 82,6 88,1 88,9 88,6 Moldova ,4 64,4 60,7 45,1 42,7 39,0 41,7 40,9 Özbekistan 67,1 67,1 66,8 66,9 64,9 61,1 60,2 60,1 61,0 Rusya ,7 60,0 59,6 62,9 63,5 52,6 Tacikistan ,2 58,7 54,4 56,4 56,8 55,5 Türkmenistan 30,0 30,0 30,0 30,0 30,0 30,0 30,0 30,0 30,0 Ukrayna , ,9 Kaynak : Heritage Index

223 Ülkelerin parasal serbestlik puanları genellikle istikrarlıdır. Özbekistan ın puanı on yıllık dönemde yaklaşık % 50 yükselmiştir. Tablo 8 : BDT Ülkelerinin Parasal Serbestlik Puanları (PASE) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya Ermenistan 84,5 82,0 80,6 80,3 86,6 77,8 72,9 76,0 73,1 73,0 Gürcistan ,4 70,9 70,2 76,7 74,4 72,6 Kazakistan ,9 70,0 65,6 69,9 71,8 72,2 Kırgızistan ,6 71,5 62,2 68,6 71,0 66,7 Moldova 71,3 70,0 68,4 68,0 67,6 67,6 67,5 77,0 74,4 73,4 Özbekistan 42,3 53,4 61,8 58,6 57,5 62,6 62,4 61,7 64,2 63,0 Rusya ,4 65,5 62,6 63,1 66,3 66,7 Tacikistan ,8 63,2 58,4 64,5 67,4 64,6 Türkmenistan 65,6 68,3 69,4 65,9 66,4 68,0 62,8 69,6 71,0 70,6 Ukrayna , ,0 Kaynak : Heritage Index - BDT ülkelerinin ticaret serbestliği puanları birbirine yakın ve genellikle istikrarlıdır yılına gelindiğinde, kısmen Özbekistan dışında, BDT ülkelerinin dünyanın diğer bölgelerinden mal ve hizmet ithalatına açık olduklarını söylemek mümkündür. Tablo 9 : BDT Ülkelerinin Ticaret Serbestliği Puanları (TİSE) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya Ermenistan 80,0 80,0 80,6 85,6 85,0 86,4 80,5 85,5 85,4 85,4 Gürcistan ,0 80,6 89,1 89,2 89,2 89,2 Kazakistan ,2 86,2 85,9 80,9 79,6 78,2 Kırgızistan ,4 87,6 75,9 63,2 63,2 75,4 Moldova 80,4 77,2 79,4 79,4 79,2 81,6 79,9 80,2 79,0 80,0 Özbekistan 22,0 71,6 68,2 68,2 68,4 65,4 65,1 66,2 66,1 66,1 Rusya , ,8 68,4 68,2 68,2 77,4 Tacikistan ,8 82,6 82,5 82,5 82,5 78,2 Türkmenistan 85,0 81,6 79,2 79,2 79,2 79,2 79,2 79,2 79,2 79,2 Ukrayna , ,4 Kaynak : Heritage Index - BDT ülkelerinin yatırım serbestliği puanları genellikle istikrarlıdır. Ermenistan ve Gürcistan ın puanları diğerlerine göre yüksektir. Beyaz Rusya, Kazakistan, Moldova, Rusya, Tacikistan ve Ukrayna nın puanları oldukça düşüktür. Özbekistan ve Türkmenistan ın son birkaç yıldaki puanları bu ülkelere sermaye giriş ve çıkışlarının tamamen sınırlandırıldığını, sermayenin dolaşımının serbest olmadığını göstermektedir. Tablo 10 : BDT Ülkelerinin Yatırım Serbestliği Puanları (YASE) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya Ermenistan Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Moldova Özbekistan Rusya Tacikistan Türkmenistan Ukrayna Kaynak : Heritage Index - BDT ülkelerinin finansal serbestlik puanları genellikle istikrarlıdır. Ermenistan; puanı 10 yılda % 22 oranında düşmüş olmakla birlikte, sürekli en yüksek finansal serbestliğe sahip olan BDT ülkesi olmuştur. Beyaz Rusya, Özbekistan ve Türkmenistan da ise bankacılık ve finans sektörünün neredeyse hiç bağımsız olmadığı görülmektedir. Tablo 11 : BDT Ülkelerinin Finansal Serbestlik Puanları (FİSE) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya Ermenistan Gürcistan Kazakistan

224 Kırgızistan Moldova Özbekistan Rusya Tacikistan Türkmenistan Ukrayna Kaynak : Heritage Index - Araştırmamızda bağımlı değişken olarak ise IMF nin yabancı sermayeli bankaların eğilimleri ve etkileri konularındaki çalışmasının(claessens ve Horen, 2012) yabancı banka aktiflerinin toplam aktiflere oranı ve yabancı banka sayılarının toplam banka sayısına oranı verileri kullanılmıştır. IMF verileri dönemini kapsamaktadır ve gelişmişlik seviyesi farklı olan 137 ülkede aktif olarak faaliyetlerine devam etmekte olan toplam adet ticari banka, mevduat bankası ve bankacılık grubunun ortaklık yapıları değerlendirilerek oluşturulmuştur. IMF bu çalışmasında kaynak olarak; başta bankaların yıllık faaliyet ve kurumsal yönetim raporları, ülkelerin merkez bankalarının, düzenleme ve denetleme kuruluşlarının ve yerel borsaların yayınları ile resmi web siteleri kullanmıştır. Gürcistan ve Ermenistan da yabancı bankaların payı sürekli artmış ve 2009 yılına gelindiğinde toplam aktiflerin önemli bölümü bu bankalara ait hale gelmiştir. Azerbaycan da ise yabancı bankaların toplam aktifler içindeki toplam payı neredeyse yok denilecek kadar azdır. Tablo 12 : BDT Ülkelerinde Yabancı Banka Aktiflerinin Toplam Aktiflere Oranları (YBAO) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya Ermenistan Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Moldova Rusya Ukrayna Kaynak : Claessens ve van Horen (2012). Foreign Banks: Trends, Impact and Financial Stability, IMF Working Paper. Ermenistan ve Gürcistan daki yabancı banka sayılarının sürekli yükseldiği görülmektedir. Bu ülkelerde faaliyet gösteren yabancı banka sayısı yerli bankaların üzerindedir. Rusya ve Azerbaycan da ise sektörde yerli bankaların büyük ağırlığı bulunmaktadır. Diğer ülkelerde ise yabancı bankaların sayısı yıllara göre genellikle artış göstermektedir. Tablo 13 : BDT Ülkelerinde Yabancı Bankaların Toplam Banka Sayısına Oranları (YBSO) Ülke Azerbaycan Beyaz Rusya Ermenistan Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Moldova Özbekistan Rusya Ukrayna Kaynak : Claessens ve van Horen (2012). Foreign Banks: Trends, Impact and Financial Stability, IMF Working Paper Araştırma Metodu Çalışmamızda BDT ülkelerinin ekonomik serbestlik derecelerinin bu ülkelerdeki yabancı banka yatırımlarına etkileri araştırılacaktır. Bu kapsamda, verilerine ulaşılabilen ülkeler; Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermenistan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Özbekistan, Rusya ve Ukrayna nın ekonomik serbestlik bileşenleri bağımsız değişken, bu ülkelerin bankacılık sektörlerinin toplam aktifleri içerisindeki yabancı yatırımcıların oranı ile yabancı banka sayısının toplam banka sayısına oranları bağımlı değişken olarak dikkate alınmıştır. Araştırma dönemini kapsamaktadır. Ekonomik serbestlik bileşenleri olan mülkiyet hakları, yolsuzluğun olmaması, mali serbestlik, kamu harcamaları, girişim serbestliği, emek serbestliği, parasal serbestlik, ticaret serbestliği, yatırım serbestliği ve finansal serbestlik derecelerinin yabancı banka yatırımlarında etkisinin olup olmadığı, var ise pozitif mi negatif mi olduğu yabancı bankaların aktif payları ile banka sayısı oranları baz alınarak belirlenmeye çalışılacaktır. İlişkilerin sınanması için tahmin edilen modeller aşağıdadır. 224

225 Model 1 YBAO it = β 0 + β 0 MÜHA it + β 0 YOOL it + β 0 MASE it + β 0 KAHA it + β 0 GİSE it + β 0 EMSE it + β 0 PASE it + β 0 TİSE it + β 0 YASE it + β 0 FİSE it + e it Model 2 YBSO it = β 0 + β 0 MÜHA it + β 0 YOOL it + β 0 MASE it + β 0 KAHA it + β 0 GİSE it + β 0 EMSE it + β 0 PASE it + β 0 TİSE it + β 0 YASE it + β 0 FİSE it + e it Modellerde i ülkesinin t dönemine ait; yabancı bankaların aktif payları YBAO it, yabancı banka sayısının toplam banka sayısına oranı YBSO it, mülkiyet hakları MÜHA it, yolsuzluğun olmaması YOOL it, mali serbestlik MASE it, kamu harcamaları KAHA it, girişim serbestliği GİSE it, emek serbestliği EMSE it, parasal serbestlik PASE it, ticaret serbestliği TİSE it, yatırım serbestliği YASE it, finansal serbestlik, FİSE it ve hata terimi e it ile temsil edilmektedir. Modeller için parametreler en küçük kareler yöntemi kullanılarak tahmin edildikten sonra denklem uyumluğu belirleme katsayısı (R 2 ) ve F testi ile ölçülmüştür Ampirik Bulgular BDT topluğu ülkelerinin Ekonomik Serbestlik İndeksleri ortalamalarının en yükseği (%83,9) mali serbestlik indeksine aittir. En düşük ortalama ise yolsuzluğun olmaması ile ilgilidir (%25,1). Yabancı bankaların toplam bankalara oranlarının ortalaması % 60 iken, yabancı bankaların toplam aktif içindeki ortalama paylarının ortalaması daha düşüktür(%45). Tablo14 Temel İstatistik Bilgiler Değişkenler N Ortalama Standart Sapma Minimum Maksimum MÜHA 60 32,2 7,8 20,0 50,0 YOOL 60 25,1 5,4 17,0 48,0 MASE 60 83,9 6, KAHA 60 72,0 16,3 30, GİSE 60 60,1 11,7 40, EMSE 50 68,5 11, ,0 PASE 60 69,5 10, TİSE 60 72,1 10,9 22, YASE 60 37,0 15,4 10,0 70,0 FİSE 60 48,8 19,4 10,0 90,0 YBAO 45 30,9 24,4 1,0 91,0 YBSO 60 38,7 18,7 10,0 80,0 Regresyon denklem uyum iyiliği için yapılan F testi her iki modelin de 0,01 düzeyinde anlamlı olduğunu göstermektedir. Ayrıca her iki model için belirleme katsayısının (R 2 ) bire yakın değerler olduğu görülmüş (0,65) ve uyum iyiliğinin uygun olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Birinci modelde yabancı bankaların toplam aktifler içindeki paylarını etkilemekte olduğu tahmin edilen bağımsız değişkenlerden; mali serbestlik 0,05 düzeyinde, kamu harcamaları 0,01 düzeyinde, parasal serbestlik 0,10 düzeyinde ve finansal serbestlik 0,05 düzeyinde anlamlıdır. İkinci modelde ise yabancı banka sayılarının toplam ülkedeki toplam banka sayıları içindeki paylarını etkilemekte olduğu tahmin edilen bağımsız değişkenlerden; mali serbestlik 0,05 düzeyinde, kamu harcamaları 0,01 düzeyinde, emek serbestliği 0,10 düzeyinde ve parasal serbestlik 0,05 düzeyinde anlamlıdır. Tablo15 : Modellerin Tahmin Sonuçları Açıklayıcı Değişkenler Model 1 Katsayı (t-ist) Standart Sapma Model 2 Katsayı (t-ist) Standart Sapma Model 1 Model 2 MUHA YOOL MASE KAHA GİSE (-0.98) (-1.17) (0.70) (1.49) 1.65** 0.92** (2.0) (1.95) -0.81*** -0.63*** (-2.45) (-3.06) (1.12) ( 0.51) R 2 R F-İstatistiği F-İstatistiği 225

226 EMSE PASE TİSE YASE FİSE Sabit terim * (-0.27) (1.91) 1.32* 0.88** (1.68) (2.21) (-0.1) (0.77) (0.11) (1.25) 0.67** (2.14) (1.1) (-2.29) (-2.53) *** 7.37*** N N ***, **, * sırasıyla %1, %5, %10 düzeyinde istatistiksel anlamlılık ifade etmektedir. Her iki modelde de; mali serbestlik ve parasal serbestlik puanları ile yabancı bankaların yatırım kararları arasında pozitif yönde, kamu harcamaları ile negatif yönde bir ilişki vardır. Buna göre ülkelerdeki vergi yükünün azaldığı, para piyasasına çok fazla müdahale edilmediği, para politikasının istikrarlı olduğu ve kamu harcamalarının toplam harcamalar içindeki paylarının arttığı durumlarda yabancı bankaların sayıları ve toplam aktifler içindeki payları artmaktadır. Ayrıca, birinci modelde finansal serbestlik puanları ile yabancı bankaların aktiflerinin büyüklüğü arasında, ikinci modelde ise emek serbestliği ile yabancı banka sayıları arasında pozitif ilişki olduğu görülmektedir. Buna göre bankacılık ve finans sektörünün bağımsızlığı arttıkça yabancı bankaların aktiflerinin toplam aktifler içerisindeki payları artmaktadır İşgücü piyasasının yasal ve düzenleyici çerçevesi ise yabancı bankaların sayılarını etkilemektedir. SONUÇ : Çalışmamızda BDT ülkelerinin ekonomik serbestlik derecelerinin bu ülkelerdeki yabancı banka yatırımlarına etkileri araştırılmıştır. Bu kapsamda, verilerine ulaşılabilen ülkeler; Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermenistan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Özbekistan, Rusya ve Ukrayna nın ekonomik serbestlik bileşenleri bağımsız değişken, bu ülkelerin bankacılık sektörlerinin toplam aktifleri içerisindeki yabancı yatırımcıların oranı ile yabancı banka sayısının toplam banka sayısına oranları bağımlı değişken olarak dikkate alınmıştır. Araştırma dönemini kapsamaktadır. Sonuçlar analiz araştırma kapsamındaki ülkelerde mali serbestlik, parasal serbestlik, emek serbestliği ve finansal serbestlik puanlarındaki artışların yabancı bankaların yatırımlarını pozitif yönde, kamu harcamalar puanındaki artışların ise negatif yönde etkilediğini göstermiştir. Araştırmada BDT topluluğu üyelerinin birbirleriyle ve komşularıyla tarihi ve kültürel bağları, hükümetler arası karşılıklı anlaşmalar, sosyal, kültürel, politik vb. faktörler dikkate alınmamıştır. Bunun dışında Sovyetler Birliği dönemindeki bankacılık yapısının bu ülkelerin birbirlerine olan bankacılık yatırımlarına etkisi araştırılmamıştır. Bu ve benzeri değişkenlerin de BDT ülkelerindeki yabancı banka yatırımları üzerinde etkileri olabileceği tahmin edilmekte ve bu faktörlerin sayısallaştırılarak araştırılmasının çalışmamızın açıklayıcılık gücünü artırabileceği düşünülmektedir. Kaynakça : Acar, Mustafa (2010). Serbest Ticaret, Ekonomik Özgürlükler ve Refah, Ahmet Yesevi Üniversitesi Bilig Dergisi. Acar, Mustafa ve Akın H.Bahadır. (2007) Ekonomik Özgürlük Endeksleri Çerçevesinde Ekonomik Özgürlükler ve Refah : Azerbaycan İçin Öneriler, Proceedings of II. International Congress on Caucasus and Central Asia in the Globalization Process, Bakü, Azerbaycan. Akın, Bahadır H (2010), Türkiye de İş Yapma Ortamının Girişimcilik ve Ekonomik Özgürlükler Açısından Değerlendirilmesi, Ahmet Yesevi Üniversitesi Bilig Dergisi, Sayı:55, Kazakistan. Akimov, Alexandr ve Dollery, Brian (2009). Financial Development Policies in Uzbekistan: An Analysis of Achievements and Failures, Economic Change and Restructuring,Vol.32. Asian Development Bank (2012) Azerbaijan: Financial Sector Assessment. 226

227 Claessens, Stjin vd.(2001). How Does Foreign Entry Affect Domestic Banking Markets, Journal of Banking and Finance, 25. Claessens, Stjin ve Glaessner, Thomas (1998), Internationalization of Financial Services in Asia, World Bank Policy Research Working Paper, No:1911. Claessens, Stijn ve and van Horen, Neeltje (2012). Foreign Banks: Trends, Impact and Financial Stability, IMF Working Paper. Erdem, Ekrem ve Türker, Oğuzhan (2012). Orta Asya Cumhuriyetlerinde Ekonomik Serbestlik ve Büyüme İlişkisi, Proceedings of International Conference on Eurasian Economies, Alma Ata, Kazakistan. Gökten vd.(2008). Tasarruf ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkide Finansal Sistemin Rolü Kırgızistan Örneği, Hacettepe Üniversitesi Sosyo Ekomomi Dergisi. İşcan, İsmail H.ve Hatipoğlu, Yıldız Z.(2011). Rusya da Serbest Piyasa Ekonomisine Geçiş Süreci ve 2008 Finansal Krizi, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt :61, Sayı:1. KPMG Armenia(2013). Armenian Banking Sector Overview. Krugman, Paul, (2008), Bunalım Ekonomisinin Geri Dönüşü, Literatür Yayınları, İstanbul. Mikayilov, Qahir ve Muhtarov, Şehriyar (2012). Azerbaycan Bankacılık Sisteminin CAEL Yöntemine Göre Değerlendirilmesi, Journal of Qafqaz University,No:33, Bakü, Azerbaycan. Nigmonov, Astor (2010). Bank Performance and Efficiency in Uzbekistan, Eurasian Journal of Business and Economics. Ospanova,Aliya (2003). Banka Denetiminde Bağımsız Denetim Sürecinde Yaşanan Problemler, Kazakistan Bankaları Dergisi, No 3. Orynbassar, Tumenbayeva (2012). Kazakhstan Banking System Restructuring ( ), Procedia - Social and Behavioral Sciences 62. Özel, Saruhan (2005). Global Finans Krizi, Deniz Kitabevi, İstanbul. John Back, Belarus banking sector looks ahead with caution. ( ) ( ) ( ) Zahid ve İbrahimov. Küresel Kriz Sonrası Rusya Bankacılık Sektörünün Sorunları ve Özellikleri. ( ) Şeralieva, Tansholpan (2007). Kazakistan Cumhuriyeti Milli Bankası AFN, Kazakistan Tahvil Piyasası Dergisi, No.12. Somuncuoğlu, Tuğrul (2011). Kırgızistan Ülke Raporu, İGENE. The Central Bank of Russian Federation (2012), Banking Supervision Report 2011, Novoti Press, Moskova. TOBB Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (2012). Belarus Ülke Bülteni. TOBB Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (2012). Gürcistan Ülke Bülteni. TOBB Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (2012). Özbekistan Ülke Bülteni. TOBB Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (2012). Tacikistan Ülke Bülteni. Türen, Ufuk vd.(2011). Ekonomik Özgürlük Endeksinin Yurt Dışına Doğrudan Yabancı Yatırım Yapan Türk Sermayesinin Ülke Seçim Kararına Etkisi Var mıdır?, Maliye Dergisi, Sayı:161, T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı, Ankara. Yazıcı, Tayfun (2008). S.S.C.B. Sonrası Kazakistan Bankacılık Sistemi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi SBE, İstanbul. Yıldırım, Metin vd.(2009), Geçiş Ekonomileri, Ekin Kitabevi, Bursa 227

228 Investment and Risks 1) Investment opportunities and risks in Turkmenistan Valeri MODEBADZE, Prof. Dr. International Black Sea University and American University for Humanities, GEORGIA Abstract Investment opportunities and risks in Turkmenistan This article analyses the problems that Turkmenistan encountered during the transition period to market economy as well as the investment opportunities and risks in this country. By highlighting a number of severe socio-economic problems, this article serves as a recommendation for policy makers who want to make Turkmenistan a more attractive country for investors. After the breakdown of the Soviet Union Central Asian republics experienced enormous economic problems because their economies were heavily dependent on Russia and other Soviet republics. The collapse of the Soviet Union meant also the collapse of the Central Asian economic systems. The transition from centrally planned to free market economy was not a smooth and gradual process. The Leaders of former Soviet republics decided to carry out reforms overnight because they were increasingly convinced that rapid transition toward market capitalism was needed. They adopted radical economic reforms which were known as shock therapy. Shock therapy failed in its goal of solving countries socio-economic problems and caused the growth of unemployment and inflation. It also increased social inequality and the gap between rich and poor. With regards to Turkmenistan, its transition from a centrally planned economy to a free market economy was a very slow process and central government continued to play strong directive and protective roles in the economy. Turkmenistan s government only partially adopted market reforms and implemented them inconsistently. Much of the economy has not been exposed to market disciplines and remains under the firm control of central government. At first glance Turkmenistan seems a very attractive country for investors. It has immense amount of natural resources, especially oil and natural gas. Each year scientists discover large deposits of natural gas and oil in Turkmenistan. It is the fourth - largest producer of natural gas in the world. But, if one examines the country s current socio-economic and political situation in detail, will discover that it is becoming increasingly investor unfriendly country. Turkmenistan is regarded as one of the most oppressive countries in the world. Human rights violations and abuses are rampant. Country has a long tradition of dictatorial rule which is a main obstacle to any kind of economic and political reforms. Under the authoritarian rule of Saparmurat Niazov country demonstrated strong discrimination against foreign citizens. In 2003 Niazov s regime created a State Service for the Registration of Foreign Citizens in order to monitor and control foreign investors, whose activities were strictly regulated. Very little has changed after the establishment of Berdimukhamedov s regime in Turkmenistan. The country remains isolated and has limited contacts with other countries and international organizations. Turkmenistan is becoming a very conservative country which stubbornly opposes any kind of reforms and changes. Turkmenistan has a largely state-run economy and the country s economy is still based on the system of state ownership. Government still controls the vast majority of lucrative businesses and industrial assets. The economy of Turkmenistan is still characterized by state control of investment. Historical experience has shown that no country can remain in isolation for a long time. Turkmenistan has to open up its economy in order to create more employment opportunities for people, achieve job growth and economic prosperity. Its government has to make serious efforts to create a business-friendly environment in the country. 228

229 Introduction Analysis of the problems met during transition to market economy Central Asia is a strategically important region because it is located at the crossroads of ancient civilizations, on the main historical routes between Europe and Asia. Turkmen people benefitted from this strategic location and for centuries maintained trade and commercial links with Asian and European countries. In the late 18th and early 19th centuries, almost all the trade routes connecting Europe with Central Asia passed through Turkmen lands. Thanks to this strategic location Turkmenistan made some progress and Turkmen people benefitted from international trade and commerce. In the 19 th century Russian empire annexed Turkmenistan and the country was drawn into the economic system of Russia. Tsarist Colonial policy was harsh and was based on the exploitation of local people. During Russian colonial rule Turkmenistan remained a relatively backward agricultural country. The basis of Turkmen economic life was an economy consisting of land cultivation and cattle-breeding, as well as handicraft production, hunting, and fishing. During Soviet times Turkmenistan was transformed into industrial republic and it became part of centrally planned Soviet economy. Turkmenistan developed its industrial base and the main sectors of its industry, including oil and gas production, petroleum refining, and machine building, experienced rapid development. However, country still had a relatively high level of poverty and it was one of the least developed republics in USSR. Turkmenistan and other Central Asian republics were the poorest Soviet republics and these republics had the largest proportion of households living below the poverty line. Country s economy was heavily dependent on other Soviet republics and could not function independently. All republics became interdependent during Soviet times and formed part of the economic system that was directed from Moscow. Indigenous capacity for economic management was limited because everything was controlled and regulated from the centre. (Richard Pomfret, 2006) After the breakdown of the Soviet Union all Central Asian republics experienced enormous economic problems because their economies were heavily dependent on Russia and other Soviet republics. Central Asian republics didn t have any experience how to conduct economic affairs independently and therefore, there was a lack of enthusiasm to become independent. (Erhan Büyükakinci, 2012) Leaders of these republics were former communists who were accustomed to receiving orders from Moscow and didn t have any idea how to govern their countries without the support from the centre. Central Asian republics were totally unprepared for independence and suffered serious disruption from the breakdown of USSR. The collapse of the Soviet Union meant also the collapse of the Central Asian economic systems. The transition from centrally planned to free market economy was not a smooth and gradual process. The Leaders of former Soviet republics decided to carry out reforms overnight because they were increasingly convinced that rapid transition toward market capitalism was needed. They adopted radical economic reforms which were known as shock therapy. Shock therapy failed in its goal of solving countries socio-economic problems and caused the growth of unemployment and inflation. (Peter Murrell, 1993) It also increased social inequality and the gap between rich and poor. Central Asian republics adopted different strategies for transition to a market-based economy. With regards to Turkmenistan, its transition from a centrally planned economy to a free market economy was a very slow process and central government continued to play strong directive and protective roles in the economy. President Saparmurat Niyazov transformed Turkmenistan into one of the world's most totalitarian and repressive states, retained absolute control over the country and minimized economic change. Although Niyazov emphasized the importance of economic and political reforms and a need to move from central planning to a market economy, he did nothing to fulfill his promises. He declared himself president for life and showed little interest in reforming his country. Turkmenistan s government only partially adopted market reforms and implemented them inconsistently. Much of the economy has not been exposed to market disciplines and remains under the firm control of central government. Investment climate in Turkmenistan At first glance Turkmenistan seems a very attractive country for investors: the country has witnessed very rapid economic growth in recent years, mainly on the basis of exporting natural resources such as oil and gas abroad. The World Bank no longer classifies Turkmenistan as a lower middle income country. In July 2012 it has climbed into upper middle income countries from the lower middle income category, which reflects the country s recent robust economic growth. (Embassy of the United States, 2013) Turkmenistan has immense amount of natural resources. As it is illustrated in the diagram below the country has proven natural gas reserves of approximately 265 Trillion cubic feet. 229

230 Source: New Energy and Fuel. According to the statistical data Russia, Iran and Qatar are undisputed leaders in gas reserves. Turkmenistan is on the fourth place. Each year scientists discover large deposits of natural gas and oil in Turkmenistan. Turkmenistan is one of the largest gas producers in the world and at the same time has substantial oil resources. Turkmenistan is also the world s tenth largest producer of cotton. Although Turkmenistan has made significant economic progress thanks to its natural resources, the country is still not regarded as an attractive place for foreign investment. If one examines the country s current socio-economic and political situation in detail, will discover that it is becoming increasingly investor unfriendly country. Turkmenistan is regarded as one of the most oppressive countries in the world. Human rights violations and abuses are rampant. Country has a long tradition of dictatorial rule which is a main obstacle to any kind of economic and political reforms. Under the authoritarian rule of Saparmurat Niyazov country demonstrated strong discrimination against foreign citizens. In 2003 Niyazov s regime created a State Service for the Registration of Foreign Citizens in order to monitor and control foreign investors, whose activities were strictly regulated. Under Niyazov Turkmenistan followed a policy of isolation and the country was mostly close to foreign business. Profits from the energy exports were not used for the alleviation of poverty. Government wasted financial resources for grandiose projects, while most of the population lived in poverty. (Freedom House, 2005) Very little has changed after the establishment of Berdimuhamedov s regime in Turkmenistan. When he came to power there was a hope that country would embark on on a road of democratic transformation. He implemented some reforms in order to gain popularity in the country as well as abroad. One of the reforms he implemented was the renunciation of the personality cult. He also provided opportunities for new businesses to develop. Initially he had plans to carry out economic and political reforms and tried to attract as many investors as possible in the country. He made tentative moves to open up the country and began to organize forums and conferences for foreign investors. He was convinced that country needed foreign capital for the economic development. The companies, that showed some interest in investing in Turkmenistan, were offered relatively transparent conditions in the form of investment agreements. According to these agreements the regime promised to protect investors and create business-friendly environment in the country. On the other hand companies undertook an obligation to pay 20 to 40 percent of the profit to the country s budget with appropriate taxes. These agreements offered protection to investors from local government s abuse of discretion. However, in a few years the appetites of local elites have grown to the extent that these agreements could not protect businesses from corruption and raids. Soon businessmen became convinced that the political system hasn t changed. (International Institute for Political Expertise, 2011) According to the constitution of Turkmenistan the country is a democratic presidential republic and the power of government is divided into three branches executive, legislative and judicial branches of power. Each branch is separate and independent and has a separate area of responsibility. The constitution provides for rule of law, freedom of the press, democratic freedoms, respect for property rights and market economy principles, respect for political and civil rights. But the government does not respect these rights and corruption continues to be pervasive. In reality all political power is concentrated in the hands of one person, president and the regime still is oppressive. Judiciary is not independent and is entirely controlled by president. President appoints all judges without legislative review. Because of the widespread corruption investment attractiveness of Turkmenistan is extremely low. Government of Turkmenistan tried to improve business climate in the country and adopted a number of laws on foreign investment such as law on foreign economic activities, law on hydrocarbon resources, law on foreign corporations, law on foreign investment, law on foreign concessions, etc. The Law on Foreign Investment is the main legal document which establishes the legal foundation for the business activities of foreign investors and defines the principles of investment. The law also provides for protection of foreign investors and aims at the attraction, as well as effective utilization of foreign investments in 230

231 Turkmenistan. Although Turkmenistan has adopted a wide range of laws in order to improve investment climate, the laws have not been effectively implemented. (PwC, 2011) Government is keen to attract foreign investors in the country, but its business regulations remain murky and the risks to investors are high. Turkmenistan is not an attractive place for foreign investment because of the tight state control of the economy, high administrative barriers for business activities, and slow pace of economic reform, inconsistent regulatory practices, and unfamiliarity with international business norms. To make matters worse, Gurbanguly Berdimuhamedov s regime plans to create foreign investment oversight agency which will oversee and control foreign investment in the country. The establishment of this agency will create additional barriers for foreign companies seeking business and investment opportunities in Turkmenistan. (US Department of State, 2013) Any company that shows interest in conducting business activities in Turkmenistan will have to go through a thorough background check by this foreign investment oversight agency prior to being granted a special permit. The agency will have a right to study in detail business activities of any foreign company seeking business and investment opportunities in Turkmenistan. Any foreign company wishing to do business in Turkmenistan will have to provide detailed information about its activities to this agency. The agency will have overarching powers either to grant a permit to a foreign company to operate in Turkmenistan or reject its request to do business in Turkmenistan. The agency will also have the authority to levy fines against companies that violate Turkmenistan s business regulations. The foreign investment oversight agency will not make Turkmenistan more attractive country for investors, on the contrary, it will deteriorate business climate in the country. (Tavus rejepova, 2013) Turkmenistan is officially regarded as one of the most corrupt countries in the world. Transparency international ranked Turkmenistan 170 out of 174 countries in its Annual Corruption Perceptions index of According to the 2013 Heritage Foundation Index of Economic Freedom, which measures economic freedom of 185 countries based on trade freedom, business freedom, investment freedom, and property rights, Turkmenistan s economic freedom score is 42.6, making its economy the 169th freest in the 2013 Index. Its score is 1.2 points lower than last year, with substantial declines in property rights and fiscal freedom. the index says. Government of Turkmenistan is not willing to implement reforms such as increasing business freedom and investment freedom and it doesn t take steps to increase economic freedom for the society. (The 2013 Heritage Foundation) Foreign company s success to do business in Turkmenistan often depends on its ability to have connections with government officials. Strong relationship with government is needed in order to enter the market and establish a business in the country. Government officials expect personal gain for allowing or helping foreign investors enter the local market. (US Department of State, 2013) Despite some efforts to open up the country, Turkmenistan still remains one of the most closed economies in the world. Government has several tools at its disposal to discriminate against unwanted foreign companies: excessive tax examinations, license extension denial, and customs clearance and visa issuance obstacles. (Embassy of the United State, 2013) The country remains isolated and has limited contacts with other countries and international organizations. Turkmenistan is becoming a very conservative country which stubbornly opposes any kind of reforms and changes. Turkmenistan has a largely state-run economy and the country s economy is still based on the system of state ownership. All land is owned by the government and nobody can obtain long-term land use rights for non-agricultural purposes. Other ownership rights are also limited and government does not respect property rights. Government still controls the vast majority of lucrative businesses and industrial assets. The economy of Turkmenistan is still characterized by state control of investment. The economy remains heavily dependent on energy sector and government has not implemented any substantial reforms to diversify its economy. Turkmen economy is highly regulated by the state. The overall freedom to establish and run a business is very limited under the inefficient and non-transparent regulatory framework. State regulates the rules of large business and dictates businessmen the rules of the game. (Small businesses are less regulated in comparison to large businesses.) Nobody is allowed to conduct large business independently, because large business is something that is regulated by the state. Turkmen economy can be classified as a centrally planned economy. Government regulates and controls the prices of 16 major grocery products. The market forces are not allowed to set the prices for these products. All major resources are in the hands of the government and there is little sovereignty for producers. (International Institute for political expertise, 2011) Conclusion Historical experience has shown that no country can remain in isolation for a long time. Turkmenistan has to open up its economy in order to create more employment opportunities for people, achieve job growth and economic prosperity. Its government has to make serious efforts to create a business-friendly environment in the country. Investors need stable environment and prefer countries with stable political systems. Although Turkmenistan has legislation that prohibits and outlaws corruption, the laws are not respected and corruption remains a major problem for the country. Formally president and government officials are against corruption, but in reality they are involved very actively in corrupt practices. In order to improve business environment and 231

232 make country more attractive to foreign investors, government has to carry out anti-corruption reforms, as well as free market oriented economic reforms and rule of law reforms. Western companies will not make serious investments in Turkmenistan, unless the government will implement these reforms. The economic well-being of Turkmenistan depends on government s willingness to reform the country and make it attractive place for investors. Bibliography: 1. International Institute for Political Expertise (2011) Investment Opportunities in Turkmenistan: Political Risks Analysis, available from World Wide Web: 2. Richard Pomfret (2006) The Central Asian Economics since Independence, available from World Wide Web: 3. US Department of Sate (2013) 2013 Investment Climate Statement Turkmenistan, available from World Wide Web: 4. Tavus Rejepova (2013) Turkmenistan establishes agency to control foreign investment, available from World Wide Web: 5. PwC (2011) Guide to doing business and investing in Turkmenistan, available from World Wide Web: 6. New Energy and Fuel (2011) Here comes even more natural gas, available from World Wide Web: 7. Erhan Büyükakinci (2012) Patterns of integration in Central Asia, available from World Wide Web: 8. Embassy of the United State (2013) Investment Climate statement (Turkmenistan): Openness to, and Restrictions upon, Foreign Investment. Available from World Wide Web: 9. Peter Murrell (1993) What is Shock Therapy? What did it do in Poland and Russia? available from World Wide Web: 0Therapy.pdf 10. The Heritage Foundation (2013) Index of Economic Freedom: Turkmenistan, available from World Wide Web: Freedom House (2005) Turkmenistan, available from World Wide Web: 232

233 2) Kırgızistan'da Sağlık Reformu Sorunları Damira JAPAROVA, Doç.Dr. KTU, Manas, KIRGIZISTAN Kırgızistan'da sağlık Reformu Sorunları ve Çözüm Yolları. Health System Reform in Kyrgyzstan: Problems and Prospects Damira Japarova (Kyrgyzstan-Turkey Manas University, Kyrgyzstan) Given paper analyses the health system reforms in Kyrgyzstan, reform achievements and problems, ways of optimal formation of financial recourses in terms of budget health insurance and its potential sources, the distribution and usage of financial resources in public health system, its problems and their solutions. Keywords: health system reforms, the "single payer" system, "customers" and "providers" of health services, mandatory health insurance fund, co-payments, paid medical services. Реформирование системы здравоохранения Кыргызстана: проблемы и перспективы. В настоящее время во всем мире наблюдается тенденция роста стоимости медицинского обслуживания, что требует радикальных изменений в сфере медицины. Для решения данной проблемы, во всех странах осуществляется поиск альтернативных путей более эффективного финансирования здравоохранения. В Кыргызстане в связи с распадом Союза произошло сокращение финансирования расходов на здравоохранение, ухудшение качества предоставляемых услуг и ухудшение инфраструктуры. Система бюджетного финансирования здравоохранения, декларируемая лозунгом бесплатной помощи пациентам осуществлялась на самом низком уровне по остаточному принципу, тогда как в цивилизованных странах медицина является дорогостоящей сферой человеческой деятельности. В стране завершилась 15-летняя реформа системы здравоохранения. В 1996 году при поддержке международных доноров в республике стартовала Национальная программа «Манас», которая в 2006 году передала эстафету программе государственных гарантий «Манас таалими». Цель, программ по реформированию системы здравоохранения Кыргызстана заключалась в переориентации системы здравоохранения на качественное первичное медицинское обслуживание, путем сокращения обслуживания в клиниках и перевода основной нагрузки медицинского обслуживания на семейную медицину в поликлиниках. При этом большое внимание уделялось профилактике заболеваний и вовлечению населения в деятельность по охране здоровья. Соответственно ставилась задача совершенствования методов их финансирования. В ходе реформы здравоохранения внедрена система обязательного медицинского страхования и института семейной медицины, использованы новые принципы формирования бюджета. По Программе государственных гарантий создана система «Единого плательщика» в виде Фонда обязательного медицинского страхования, ответственного за покупку медицинских услуг. Аккумулирование Финансовых средств на республиканском уровне и переход от четырехуровнего бюджета на двух уровневый, позволили обеспечить равномерное распределение средств по регионам. В результате в 2010 году в республике установлены единые нормативы финансирования службы скорой медицинской помощи (220,0 тыс. сомов в год на 1 бригаду), стационарной службы (1700 сомов -базовая ставка за один пролеченный случай).(1) В ходе реформы определены «покупатели» и «поставщики» медицинских услуг. Так, Министерство здравоохранения закупает услуги здравоохранения, предоставляемые всему населению, а Фонд обязательного медицинского страхования в лице «Единого плательщика» - индивидуальные медицинские услуги. Основной целью этого разграничения явилось исключение дублирования закупок и интеграции финансирования приоритетных программ. Систему финансирования здравоохранения можно классифицировать по двум признакам первый, по источнику формирования средств и второй, по форме их распределения, то есть характеру взаимодействия финансирующей стороны с медицинскими организациями. В настоящее время одна из основных проблем это финансирование отрасли. 233

234 Таблица 1. Исполнение консалидированного бюджета за 2006 и 2012 года(2) Сумма, млн сомов Рост в Удельный вес % Всего, 2 421,2 9753, % 100% в том числе средства: -республиканского бюджета 1454,4 6741, ,1 69,1 -местного бюджета 312, 0 916, ,9 9,4 -обязательного медстрахования 393,2 1529, ,2 15,7 -сооплаты 188,0 350,1 86 7,8 3,6 Специальные средства 73,6 216, ,0 2,2 Таблица составлена по данным министерства здравоохранения К.Р. за годы (2) Как видно из таблицы, доля государственного бюджета продолжает оставаться превалирующим, и из года в год увеличивается, тогда как доля финансов местного бюджета сократилась. С начала реализации программы «Манас таалими», (2006г.) т.е. второго этапа реформы, общие расходы на здравоохранение увеличились на 3 млд сомов, т. е. на 24,6 %, при этом государственные расходы увеличились на 30 % при уровне инфляции 50%. (1) Важным результатом реформирования системы здравоохранения стал переход на формирование и исполнение бюджета лечебных учреждений на бесстатейной основе, направленного на осуществление программ: программа государственных гарантий, программа обязательного медицинского страхования и лекарственного обеспечения застрахованных граждан на амбулаторном уровне; служба общественного здравоохранения; услуги, требующие высоких технологий. Например, сметы расходов противотуберкулезных организаций формируются уже не по числу коек в стационарах, а по двум фондообразующим показателям: прогнозируемой численности пролеченных больных и средней ставки расходов для лечения одного пациента. Министерство здравоохранения предусматривает оплату организациям здравоохранения стоимости дорогостоящих и высокотехнологических медицинских услуг, оказанных населению. Другим важным источником финансов здравоохранения является Фонд обязательного медицинского страхования. Это система предоставления гарантированного государством пакета медицинских услуг за счет обязательных отчислений с фонда заработной платы. Она предназначена для работающих граждан. Причиной введения медицинского страхования является непредсказуемость болезни, что ведет к затруднению планирования расходов семьи на здравоохранение. Денежные расходы на лечение одного из членов семьи: длительное пребывание в больнице, сложные хирургические процедуры, диагностика, консультации специалистов могут стоить очень дорого и могут иметь катастрофические последствия для бюджета всей семьи. График 1: Структура финансовых ресурсов в здравоохранении КР Источник: данные Министерства КР за 2006 и 2012 года Как видим на графике, структура финансовых ресурсов здравоохранения Кыргызстана характеризуется незначительной долей средств обязательного медицинского страхования в финансовых источниках 234

235 здравоохранения (15,7%). Причина этого заключается в том, что основными плательщиками взносов системы страхования здоровья в Кыргызстане, являются работники бюджетной сферы, имеющие небольшие фиксированные доходы, обеспечивающие незначительный абсолютный размер поступлений по обязательному медицинскому страхованию. Часть населения, представляющая коммерческую структуру и имеющая более высокие доходы, несмотря на принятие закона, обязывающего работодателей, независимо от форм собственности, платить страховые взносы, системой страхования здоровья почти не охвачены. Кроме того, иностранные граждане, проживающие продолжительное время в Кыргызстане не имеют возможности страховать собственное здоровье. Стоимость медицинских услуг, предоставляемых иностранным гражданам необоснованно высока, что способствует увеличению количества платежеспособных пациентов, вынужденных искать и обращаться к частнопрактикующим врачам, в обход государственных поликлиник. В период острого дефицита денежных ресурсов, такие условия характеризуют потенциальные дополнительные источники финансирования медицины. Следующим источником финансирования здравоохранения Кыргызстана является сооплата, т.е. фиксированные платежи пациентов, получающих стационарное лечение в государственных лечебных учреждениях. Если обратиться к опыту других стран, в настоящее время большинство стран в своих схемах финансирования, переносят часть финансовой ответственности на потребителя, что известно как со-оплата. Важнейшим обоснованием для введения со-оплаты является ограничение пациента от его желания получить чрезмерное лечение за счет средств страхования. Как видно из таблицы, поступление средств сооплаты в 2012 г. снизилось(3,6%). Это объясняется расширением перечня льготных категорий граждан, имеющих право на бесплатное медицинское обслуживание дети в возрасте до 5 лет, женщины по беременности и пенсионеры, старше 75 лет. Согласно системе Единого плательщика средства от сооплаты поступают в единый фонд, а за тем в соответствии с отчетом первичных медицинских учреждений (больниц) за прошлый год о количестве пролеченных больных, перераспределяются стационарным отделениям. С введением сооплаты, больной вынужден многократно оплачивать одну и ту же медицинскую услугу, в итоге не имея гарантию на полное выздоровление. Оплата больного части собственного лечения на наш взгляд, является более справедливым путем привлечения пациента для для его лечения. Следует отметить, что в наших условиях пациенты дополнительно вносят плату за медикаменты, а также нередко осуществляют неофициальные платежи «подарки» врачам, другому мед.персоналу и, непосредственно, денежные вознагрождения (особенно, плата за операции). Кроме того очень часто врач направляет больного в определенную аптеку или лабороторную клинику, имея при этом долю от стоимости проданных пациенту лекарств, или платы за лабороторные исследования, в которых даже если нет необходимости. Хотя 20% НДС с лекарств сняты, на самом деле они не стали дешевле. Поэтому, было бы целесообразно вместо фиксированных соплатежей по отношению к медицинской помощи ввести сооплату по отношению к лекарствам, т.е. оплачивать часть стоимости лекарств, использованных при лечении больного. (Практика например, Турции).(3) Следующим источником финансирования являются платные услуги: официальные и неофициальные. Эти финансовые средства не проходят через каналы государственного перераспределения и поступают в медицинские организации в форме прямой оплаты медицинских услуг. Сегодня в Кыргызстане имеют место следующие формы личных расходов на медицинскую помощь прямая покупка лекарственных средств, платные медицинские услуги по полной стоимости и неформальные т.е. незаконные платежи за услуги. Платные медицинские услуги способствовали активному внедрению новых медицинских технологий. Более интенсивно стала использоваться материально-техническая база, кадровые ресурсы и т.д. Конечно, это снимает остроту бюджетного дефицита переходного к рынку периода. Однако, здесь возникли серьезные проблемы. Во первых, платные медицинские услуги оказались вне сферы управляющего воздействия государства. (прейскуранты есть, но они устарели, объем услуг не предусмотрен). Во-вторых, появилась тенденция использования государственного сектора для оказания платных услуг. Т.е. платные услуги осуществляются на базе государственных медицинских учреждений. В этой связи имеют место необоснованные госпитализации в государственной больнице, в так называемых платных палатах. Появилась проблема неээффективного использования ресурсов здравоохранения и дополнительные расходы комунальных услуг. Все это противоречит оптимизации стационарной помощи. Чем больше объемы платных услуг на душу населения, тем выше уровень и длительность госпитализации, тем больше коечный фонд. Ресурсы больниц «размазываются» на большое количество случаев госпитализации, и как следствие - снижается стоимость одного случая лечения, а значит и качество медицинской помощи. Во многом из-за платных услуг возникают лишние мощности 235

236 учреждений, которые связаны с большими затратами. То есть, платные услуги в данном случае снижают эффективность использования ресурсов. Поэтому, если эти мощности лишние, то их надо закрыть независимо от источника финансирования (бесплатной или платной помощи). Несмотря на ежегодное снижение уровня госпитализации в Кыргызстане, в стационарах наблюдается наличие множества свободных незаполненных мест, что является показателем неэффективного использования крайне ограниченных ресурсов в сфере здравоохранения. Следует отметить, что при изучении проблем здравоохранения Кыргызстана и использовании зарубежного опыта следует учесть разные условия. Например, в финансировании здравоохранения в странах с развитой рыночной экономикой, существует проблема необходимости снижения расходов и они ищут пути оптимизации затрат, т. е. рационального использования имеющихся в их распоряжении ресурсов. Мы же главным образом ищем, пути повышения объема ресурсов. И это происходит в условиях экономически необоснованных плат за лечение (сооплата), отсутствия стандартов и прозрачности, развития платности по произвольным ценам и других бесконтрольных процессов. По таблице мы видим, что за последние 6 лет бюджет здравоохранения Кыргызстана вырос почти в 3 раза. Однако если судить о результатах, то по количеству заболеваний по Кыргызстану в целом, также по регионам наблюдается тенденция роста (см. табл. 2) Таблица 2. Распостраненность заболеваний по основным классам, всего годы Кыргызская Республика Баткенская область Джалалабадская область Ыссык-кульская Нарынская Ошская Таласская Чуйская г.бишкек г.ош По данным таблицы мы видим устойчивый рост числа заболевших граждан по всем регионам Кыргызстана и в особенности в городе Бишкек, что связано с продолжением процесса внутренней миграции в республике. Таким образом, основная проблема здравоохранения постоянно увеличивающийся разрыв между ростом расходов на здравоохранение и возможностями государства финансировать его на достаточном уровне. Система здравоохранения не в состоянии обеспечить доступ населения к качественной медицинской помощи. Итак, несмотря на то, что финансирование в Кыргызстане осуществляется нарастающими темпами, и государство тратит на здравоохранение из года в год больше, как было отмечено выше, ощутимой пользы пока нет. Бюджетно-страховая система, которая сложилась на сегодняшней день, мало влияет на на качество оказания медицинской помощи. Теперь сделаем анализ распределения финансовых средств. При исполнении бюджета 2011 года удельный вес таких статей, как «заработная плата» и «отчисления в социальный фонд» отнимают 84,7 % всех бюджетных ассигнований, при этом значительно снизилось финансирование расходов на медикаменты и питание (3,1 % и 4,1 % - соответственно). Средства, предусмотренные на оплату коммунальных услуг, также сокращены до 4,3 %. (2) В связи с повышением заработной платы, доходы работников здравоохранения заметно возросли. Однако желание и привычка получать дополнительные доходы напрямую от пациентов и их родственников с увеличением зарплаты у медработников, как, ни странно, не исчезли. Подношения от «благодарного» пациента, к сожалению, все еще весьма распространенное явление в стационарах, особенно там, где больной получает оперативное лечение. Медперсонал вынуждают больных или их родственников делать подарки, чаще в виде конвертов с деньгами. Все это не только роняет имидж здравоохранения в глазах людей, но и наносит серьезный урон семейному бюджету граждан, волею судьбы оказавшихся на больничной койке или на приеме у врача. Прежде чем приступить к факторам стимулирования труда в этой сфере раскроем современные принципы оплаты труда медицинских работников. Размер заработной платы определяется, исходя из должностного оклада, рассчитанного на базе Единой тарифной сетки и разрядных коэффициентов, и начисляется с учетом выполнения нормы рабочего времени. При начислении заработной платы 236

237 применяются надбавки и доплаты к должностным окладам работников здравоохранения. Надбавки предусмотрены: за продолжительность непрерывной работы, за сложность, напряженность и качество работы, а также ученую степень. Доплаты к должностным окладам осуществляются: за совмещение профессий, расширение зон обслуживания и увеличения объема выполняемых работ, а также врачам-руководителям. Формирование фонда оплаты труда организаций здравоохранения, работающих в системе Единого плательщика, осуществляется за счет: средств государственного бюджета, средств обязательного медицинского страхования, специальных средств и средств сооплаты. Самое главное следует учесть, что фонд оплаты труда в стационарах определяется на основе затрат прошлого года за «пролеченный случай», что далеко не соответствует «пролеченности» больного. Лечение осуществляется путем использования твердых нормативов, где из нескольких альтернатив закладываются минимальные затраты лечения больного. Отсюда возникает вопрос: где реальный источник материального стимулирования хорошей работы врача? В производстве фонд материального поощрения формируется за счет прибыли. В медицине источником поощрения выступает заранее определяемый на основе учета прошлых затрат фонд оплаты труда. И по логике увеличение стимулирующей части должно проходить за счет основной части оплаты труда, что согласно метематике: от перемены мест слагаемых, сумма фонда оплаты труда остается неизменной. В этой связи, поскольку в медицине нет прибыли в качестве источника поощрения, может быть, использовать часть специальных средств, образованных за счет платных услуг? Следует обратить внимание на опыт стран, где в системе управления здравоохранением важное место принадлежит мотивации труда. Иными словами используются экономически обоснованные подходы, способные перевести такую нематериальную категорию, как здоровье, в материальную, экономическую измеряемую конкретными показателями. Основополагающей идеей изучаемого механизма мотивации труда на основе его оценки и стимулирования является отказ от повременной системы оплаты труда и максимальное внедрение ее сдельной формы в различных модификациях. При этом важнейшим и единственным критерием оценки труда медицинского работника является состояние здоровья пациента после проведения соответствующих медицинских мероприятий. В настоящее время в Кыргызстане более 60% средств, выделяемых здравоохранению, приходится на содержание стационаров. Табица 3 Уровень госпитализации населения Кыргызской Республики, гг Кыргызская Республика Как видно из таблицы, сохраняется высокий уровень госпитализации больных в стационарах. Если учесть, что стационары - наиболее дорогостоящий вид оказания медицинской помощи, по сравнению с амбулаторным поликлиническим лечением, такое распределение финансов, при их остром дефиците, является неэффективным. График 2: Число госпитализаций на населения в КР годы Источник: здоровье населения и деятельность организаций здравоохранения Кыргызской Республики в 2011 году В Кыргызстане, как видно из графика 2., наблюдается устойчивый рост госпитализации на протяжении последних четырех лет. К примеру, Число коек на 1000 человек сравнительно в Англии- 3-5, Дании- 4-5, в Кыргызстане- 16,2 за 2011 год. (5)(2). 237

238 Если обратиться к опыту Белорусии, где большая часть финансовых средств сосредоточена на уровне поликлиник и первичная помощь оказывается бесплатно, в первичном контакте пациент - врач выявляются патологии и 70% больных не доходят до критичного уровня и не нуждаются в медицинской помощи на уровне стационаров. В результате, там сегодня самая высокая продолжительность жизни из всех стран СНГ и самый низкий показатель младенческой смертности.(6). Говоря о структуре расходов, на наш взгляд не совсем логично, осуществлять отчисления в социальный фонд из средств обязательного медицинского страхования. Сам этот фонд представляет собой одну из форм социальных отчислений. Его нужно использовать по назначению, т. е. обеспечить застрахованного плательщика нормального качества лечением. А для страхования медицинских работников необходимо искать другие источники. Например, работники министерства внутренних дел республики не оплачивая страховую сумму, пенсию, пособия получают за счет государственного бюджета. Выводы: Особенности функционирования медицинского рынка требует государственного вмешательства. В переходный период требуется легализация теневого рынка. Дополнительные источники финансирования: часть населения представляющая коммерческую структуру, системой страхования здоровья почти не охвачена и иностранные граждане, в Кыргызстане не имеют возможности страховать собственное здоровье. С введением сооплаты, больной вынужден многократно оплачивать медицинскую услугу. Справедливым является оплата больного части собственного лечения. Использование государственного сектора для оказания платных услуг приводит к неээффективному использованию ресурсов здравоохранения. Для мотивации труда необходимо максимальное внедрение ее сдельной формы в различных модификациях, поскольку в медицине нет прибыли в качестве источника поощрения можно использовать часть специальных средств, образованных за счет платных услуг В Кыргызстане более 60% средств, выделяемых здравоохранению, приходится на содержание стационаров. Предлагается использовать опыт Белорусии, где большая часть финансовых средств сосредоточена на уровне поликлиник, и первичная помощь оказывается бесплатно. Литература: 1. Министерство здравоохранения КР Отчет. Оценка реализации национальной программы реформы здравоохранения КР «Манас таалими» апрель 2011г. 2. По данным министерства здравоохранения К.Р. за годы 3. Здоровье населения и деятельность организаций здравоохранения Кыргызской Республики в 2011 году. Бишкек Д. Джапарова. Становление рыночных отношений в здравоохранении Кыргызстана: проблемы и перспективы. ж. Реформа Концеал ЕленаВладимировна Развитие рынка медицинских услуг в Республике Белорусь. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук Минск

239 3) Kazakistan ın Yatırım Politikası M.K. SEİDAKHMETOV, Doçent, Güney Kazakistan Devlet Üniversitesi M.Auezov "Ekonomi ve Finans" Fakülte Dekanı, KAZAKİSTAN A.U. ABİSHOVA, Doktora, Güney Kazakistan Devlet Üniversitesi, M.Auezov, "Ekonomik teori" öğretim görevlisi, KAZAKİSTAN N.U. ABİSHOV, Doktora, A.Yasavi Uluslararası Kazak-Türk Üniversitesi, KAZAKİSTAN ФОРМИРОВАНИЕ ИНВЕСТИЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН Аннотация Находясь на перекрестке бывшего Шелкового Пути, являющегося прибыльным торговым путем между Китаем и Западом, Казахстан может стать естественным центром интеграции между растущими «тиграми» Азии и прогрессивными демократическими странами Восточной Европы. Казахстан привлек внимание многих международных компаний, надеющихся получить прибыль от использования огромных запасов угля, нефти, газа, металлов и других минералов, оцениваемых в свыше, чем $ 8,7 триллионов долларов. Цель настоящей работы теоретический анализ инвестиционной среды Казахстана, а также оценка перспектив ее развития. В рамках поставленной цели необходимо выделить решение следующих задач: - раскрытие основных факторов инвестиционного рынка - исследование теоретических аспектов формирования государственной инвестиционной политики РК - анализ инвестиционного климата РК - изучение мирового опыта инвестирования и возможность его использования в условиях экономики РК Объектом исследования являются рыночные институты, предпринимательство, иностранные инвесторы, некоммерческие и общественные организации. Предметом исследования являются экономические взаимосвязи между субъектами рыночных отношений и государством в контексте грамотного распределения общественного богатства. В процессе подготовки данного исследования были использованы как общенаучные, так и специальные методы исследования, синтез, сравнительный анализ, методы стратегического планирования и прогнозирования. Формирование государственной инвестиционной политики должно включать выбор новой инвестиционной стратегии. В её основе необходимо заложить принцип эффективной мобилизации имеющихся ограниченных ресурсов в совокупности с качественным привлечением международного капитала и концентрации их на тех направлениях структурной перестройки, которые приведут к дальнейшему росту экономической и социальной обстановки в стране. Необходимо изменить акценты в приоритетах и формах инвестирования в сторону преобладания частного отечественного капитала. Таким образом, учитывая значимость вопросов инвестиционной политики в данной работе сделаны следующие выводы: 1. Инвестиции являются важнейшей экономической категорией и играют значимую роль, как на макро, так и на микроуровне, в первую очередь для простого и расширенного воспроизводства, структурных преобразований, максимизации прибыли и на этой основе решения многих социальных проблем. 2. Основным направлением государственной инвестиционной политики должно стать формирование благоприятного инвестиционного климата, способствующего повышению инвестиционной активности частных отечественных и иностранных инвесторов с целью реструктуризации производительных сил Казахстана. 3. Инвестиционная политика Республики Казахстан должна быть гибкой, прагматичной и соответствующей происходящим внутренним и внешним экономическим реалиям. Ключевые слова: инвестиции, инвестиционная политика, инвестиционный климат, иностранные инвестиции, капиталовложения. 239

240 FORMATION OF INVESTMENT POLICY OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN Abstract Residing at crossing of former Silk Road, commercial highroad between China and West, Kazakhstan may become natural integration center between bullish tigers of Asia and advanced democratic countries of Eastern Europe. Kazakhstan occupies an area of 2.7 million square km, i.e. the area is approximately equal to Western Europe, and is the ninth largest country in the world. With 60% of mineral resources of former Soviet Union, Kazakhstan has attracted attention of many international companies hoping to profit from the use of huge reserves of coal, oil, gas, metals and other minerals valued at over than $ 8.7 billion. Investments play the most important role in formation and development of Kazakhstan s economy. By means of investments it is possible to initiate growth of production, to develop new technologies, to improve development of backward regions of the state, etc. Aim of the present work is theoretical analysis of investment environment in Kazakhstan, as well as assessment of its development prospects. It is necessary to determine solution of the following problems in the frames of the aim: - Disclosure of major investment market factors - Study of the Republic of Kazakhstan public investment policy formation theoretical aspects - Analysis of the Republic of Kazakhstan investment climate - Study of global investment experience and opportunity of its use in conditions of the Republic of Kazakhstan economy Object of the research is market institutions, entrepreneurship, foreign investors, noncommercial and public organizations. Subject of the research is economic relations between constituents of market relations and state in context of competent distribution of social wealth. General science, special research methods, synthesis, comparative analysis, methods of strategic planning and forecasting have been used at the preparing process of the research. Formation of the state investment policy should include selection of new investment strategy. In its groundwork there should be laid principle of available limited resources effective mobilization as a whole with qualitative involvement of international capital and their concentration on directions which will lead to the further growth of economic and social environment in the country. It is necessary to change focus of investing priorities and forms towards prevailing of private national capital. Consequently, the following conclusions have been made in the given work considering importance of investment policy matters: 1. Investments are the most important economic category and they play significant role both on macro- and micro-level, first of all for simple and extended reproduction, structural transformations, profit maximization and solution of several public problems on this basis. 2. Main direction of the state investment policy should be to create favorable investment climate to increase investment activity of private national and foreign investors to restructure productive power of Kazakhstan. 3. Investment policy of the Republic of Kazakhstan should be flexible, pragmatic and appropriate to present inner and external economic realias. Key words: investments, investment policy, investment climate, foreign investments, capital investments. Введение В современных условиях Республика Казахстан прокладывает свой путь к новому уровню развития через модернизацию и укрепление индустриального сектора экономики. Новый этап развития экономики республики обуславливает потребность привлечения необходимого количества инвестиционных ресурсов. Сегодняшняя экономическая ситуация характеризуется, помимо общего улучшения конъюнктурных процессов в отечественном хозяйстве, недостаточностью необходимых средств для инвестирования в реальный сектор и осуществления прогрессивных сдвигов в производственной структуре, что обуславливает значимость долгосрочных инвестиций для современной экономики республики. Так, Президент РК Н. А. Назарбаев в своем послании народу Казахстана Стратегия «Казахстан-2050» постарался предельно подробно и обстоятельно не просто сформулировать задачи, но и обозначить пути их решения. Это касается, прежде всего, регионального развития и обретения казахстанскими областями статуса центров для привлечения 240

241 инвестиций. При этом изменится и сам характер взаимоотношений с инвесторами. Здесь свою роль сыграла еще одна задача - привлечение в страну не только денег, но и технологий. Вторая - даже важнее, поскольку позволяет говорить о технологическом развитии национальной экономики и закладывает основы для формирования инновационной составляющей. Теперь формула «сырье в обмен на технологии» приобретает основополагающий характер и становится центральным тезисом в продвижении инвестпривлекательности Казахстана (Стратегия Казахстан-2050: 2011). Поэтому в данной новой ситуации без обеспечения действенного механизма государственного регулирования, без формирования приоритетов национальной инвестиционной политики и стратегии, эффективное развитие инвестиционной деятельности невозможно. Таким образом, теоретический анализ инвестиционной среды Казахстана, а также оценка перспектив ее развития являются основной целью научного исследования. В процессе подготовки данного исследования были использованы как общенаучные, так и специальные методы исследования, синтез, сравнительный анализ, методы стратегического планирования и прогнозирования. При исследовании в научной статье использовались статистические данные Республики Казахстан, результаты исследований, проведенных по линии международных организаций, банков, программ развития, таких как Всемирный банк, ПРООН, ЕС и др., а также другие отечественные и зарубежные публикации по исследуемой проблеме. 1. Теоретические аспекты инвестиций Инвестиции занимают ведущее место в процессе общественного воспроизводства, диалектически объединяющего и взаимообуславливающего производство, распределение, обмен и потребление. Инвестиции это затраты денежных средств (накопленная и неиспользованная часть дохода на текущее потребление) на воспроизводство физического и (или) человеческого капитала с целью получения доходов в будущем, достижения внеэкономического, социального эффектов, улучшения материальных и духовных условий жизни людей на основе роста производительности труда и капитала. Необходимым условием развития экономики является высокая инвестиционная активность. Она достигается посредством роста объемов реализуемых инвестиционных ресурсов и наиболее эффективного их использования в приоритетных сферах материального производства и социальной сферы. Инвестиции формируют производственный потенциал на новой научно-технической базе и предопределяют конкурентные позиции стран на мировых рынках. В соответствии с законодательством Казахстана инвестиции это денежные средства, целевые банковские вклады, паи, акции и другие ценные бумаги, технологии, машины, оборудование, лицензии, в том числе на товарные знаки, кредиты, любое другое имущество или имущественные права, интеллектуальные ценности, вкладываемые в объекты предпринимательской деятельности или другие виды деятельности в целях получения прибыли и достижения положительного социального эффекта. В теории экономического роста и практике экономического развития стран существует несколько моделей инвестиционного процесса, каждая из которых характеризуется определенными целями и условиями: инвестиционный процесс в условиях полной либерализации экономики, защищенной государственным протекционизмом; инвестиционный процесс в условиях полной либерализации экономики, открытой мировому рынку; мобилизационная модель инвестиционного процесса; модель инвестиционного процесса для смешанной экономики, включая плановый механизм государственного регулирования экономики и рыночный механизм хозяйствования. На различных этапах развития экономики стран и внешних экономических условий эти модели, достаточно гибкие, могут проходить развитие в направлении одна к другой или обратно. Совершенная та модель инвестиционного процесса, которая обеспечивает прогнозируемость развития страны, способствует повышению эффективности экономики и позволяет решать стоящие перед государством конкретные социально-экономические и политические задачи в определенные сроки. В рыночной экономике по своей сущности инвестиции сочетают в себе две стороны инвестиционной деятельности: затраты ресурсов и результаты. Инвестиции осуществляются с целью получения результата (дохода или иного результата) и является бесполезными, если они не приносят такого результата. Кроме того, можно еще отметить ряд общих характерных черт инвестиций: реальные инвестиции, как правило, носят долгосрочный характер (краткосрочные инвестиции осуществляются в финансовой сфере с быстроценными ликвидными бумагами); инвестиционная деятельность и принимаемые инвестиционные решения оказывают комплексное воздействие на стороны предпринимательской деятельности и социально-экономическую ситуацию в регионе. Поэтому необходима техническая, информационная и организационная обоснованность принимаемых инвестиционных решений. Западная экономическая наука рассматривает теорию инвестиций как 241

242 центральную с микро- и макроэкономических позиций. С микроэкономических позиций в теории инвестиций основным является процесс принятия инвестиционных решений на уровне предприятий, предоставление и расположение предпринимателей конкретных научно-обоснованных методов формирования оптимальной инвестиционной политики. С макроэкономической позиции (основоположник теории Д.Кейнс) проблема инвестирования рассматривается с позиции государственной инвестиционной политики, политики доходов и занятости. В теории Кейнса инвестиции определялись как часть дохода, которая не была использована на потребление в текущем периоде. Инвестиции вступают здесь в качестве обратной стороны процесса сбережений. Как известно, Кейнс в своей макроэкономической теории исследовал механизм инвестиционного процесса, обращая особое внимание на взаимосвязь между инвестициями и сбережениями (Ядгаров 2000: ). Инвестиции являются главной движущей силой экономики. Источником инвестиций являются также и сбережения. Но проблема заключается в том, что сбережения осуществляются одними хозяйствующими субъектами, а инвестиции могут осуществлять совсем другие группы лиц, или хозяйствующих объектов. Сбережения широких слоев населения являются источником инвестиций (например, сбережения рабочего, учителя, врача, полицейского и др.) Но эти лица не осуществляют капиталообразования, или инвестирования, связанного с реальным приростом капитальных благ общества. Разумеется, источником инвестиций являются и накопления функционирующих в обществе промышленных, сельскохозяйственных и других предприятий. Здесь «сберегатель» и «инвестор» совпадают. Однако роль сбережений лиц наемного труда, не являющихся одновременно и предпринимателями, весьма значительна, и несовпадение процессов сбережения и инвестирования вследствие указанных различий может приводить экономику в состояние, отклоняющееся от равновесия. Процесс инвестирования зависит от таких важных факторов, как ожидаемой нормы прибыли, или рентабельности предполагаемых капиталовложений. Если эта рентабельность, по мнению инвестора, слишком низка, то вложения не будут осуществлены. Кроме того, инвестор при выработке решений всегда учитывает альтернативные возможности капиталовложений и решающим здесь будет уровень процентной ставки. Инвестор может вложить деньги в строительство нового завода или фабрики (любого предприятия), а может и разместить свои денежные ресурсы в банке. Если норма процента оказывается выше ожидаемой нормы прибыли, то инвестиции не будут осуществлены, и, наоборот, если норма процента ниже ожидаемой нормы прибыли, предприниматели будут осуществлять проекты капиталовложений. Инфляция самым существенным образом влияет на инвестиционную деятельность, которая в свою очередь зависит от состояния экономики при стабилизации и подъеме экономики она снижается. При этом следует иметь в виду, что с процессом инфляции тесно связана ставка банковского кредита. В условиях инфляции, особенно гиперинфляции, когда банковский процент за кредит очень высокий, инвестиции для предприятия будут выгодны только в том случае, если ожидаемая норма прибыли будет выше этого банковского процента, но такие проекты найти для предприятия очень трудно. Отсюда напрашивается вывод, что гиперинфляция является самым существенным тормозом для оживления инвестиционной деятельности. Финансовая стабилизация, как свидетельствует мировой опыт, наступает тогда, когда рост цен не превышает 40%, а среднемесячный 2,8%. Если он выше, инвестиции в производство резко сокращаются, как рост экономики и жизненный уровень населения. В последние десятилетия в инвестиционном процессе произошли большие изменения. Сегодня в инвестиционной деятельности активно участвуют государство, корпорации, финансовые посредники, иностранные инвесторы, население. С возрастанием многосубъектности инвестиционного процесса увеличивается число источников финансирования инвестиций. По мере углубления обобществления производства и повышения уровня демократизации и социализации экономики возрастает значение макроэкономического характера инвестиций. Объем инвестиций, их динамика важные индикаторы социально-экономического развития страны. Сегодня перераспределение инвестиционных ресурсов на уровне индивидуальных капиталов все больше дополняется и многократно усиливается межотраслевыми и межстрановыми переливами капиталов, осуществляемыми фирмами, финансовыми институтами, учреждениями государственного регулирования экономики. Инвестирование сложный многофакторный процесс. С его осуществлением связно решение многих макроэкономических задач. Оно невозможно только на базе рыночного саморегулирования. Рынок допускает много привалов, которые можно ослабить или избежать, используя механизм государственного регулирования инвестиционного процесса. Определяющими факторами в отраслевой ориентации инвестиций является емкость рынка продукции и монопольное положение предприятий наличие дееспособного производственного потенциала. Инвесторов не привлекают 242

243 низкорентабельные и фондоемкие отрасли машиностроения, легкая промышленность, требующие крупных инвестиций для модернизации. Вследствие узкосырьевой направленности инвестиций еще более консервируется нерациональная, с точки зрения национальных инвесторов страны, структура экономики. Длительное пребывание республики в положении государства с узкой сырьевой ориентации экономики чревато серьезными последствиями для страны, поскольку это делает ее экономически слаборазвитой и зависимой. Сегментация реального сектора как следствие экспортной ориентации иностранных инвестиций в стране ставит перед Казахстаном сложную задачу по мобилизации внутренних источников экономического роста в масштабах, сопоставимых с иностранными инвестициями. Дефицит инвестиций в обрабатывающих отраслях закрепляет импортозависимость страны, приводит к оттоку капитала за рубеж. Мировая практика показывает, что притоку иностранных инвестиций обычно препятствует большой комплекс факторов и условий. В укрепленном виде они сводятся к следующему: несовершенного механизма управления иностранными инвестициями, слабое информационное обеспечение, низкий уровень развития рыночной инфраструктуры, факторы станового риска, слабость гарантий, экономический кризис. Немаловажную роль играют и институциональные факторы, которые проявляются в недостаточности правовых реформ, нестабильности налоговой системы, в высоком уровне налогов, неразвитости финансово-банковской системы. 2. Современное состояние инвестиционного климата в Казахстане Казахстан занимает территорию в 2,7 млн. кв. км, т.е., по площади приблизительно равен Западной Европе, и является девятой по величине страной в мире. Располагая 60% минеральных ресурсов бывшего Советского Союза, Казахстан привлек внимание многих международных компаний, надеющихся получить прибыль от использования огромных запасов угля, нефти, газа, металлов и других минералов, оцениваемых в свыше, чем $ 8,7 триллионов долларов. Находясь на перекрестке бывшего Шелкового Пути, являющегося прибыльным торговым путем между Китаем и Западом, Казахстан может стать естественным центром интеграции между растущими «тиграми» Азии и прогрессивными демократическими странами Восточной Европы. За годы независимости инвестиционный климат в Республике Казахстан изменился в лучшую сторону. Этому способствовали усилия руководства страны по совершенствованию деловой среды, реформы в экономике, обновление законодательства. Признанием улучшения экономического положения Казахстана и инвестиционного климата в стране стало неоднократное повышение кредитных рейтингов страны ведущими международными рейтинговыми агентствами. Казахстан сегодня является первым из стран СНГ, которому присвоен инвестиционный рейтинг агентством Moody"s Investors Service (в 2002 году), Standard&Poor s и Fitch (в 2004 году). Казахстан включен в список 25 наиболее инвестиционно привлекательных стран согласно рейтингу международнопризнанной консалтинговой компании AT Kearney. Государство поставило перед собой задачу войти в число 30 наиболее конкурентоспособных стран мира. Сегодня Республика Казахстан занимает 61 позицию и намерена планомерно идти к поставленной цели. Казахстан поднялся на 11 строчек вверх в ежегодном рейтинге Doing Business-2012, подготовленным Всемирным банком и Международной финансовой корпорацией (IFC) - до 47 места с 58-го и занял лидирующую позицию среди стран СНГ. Особое значение приобретает взаимодействие с иностранными партнерами на институциональной основе, что свидетельствует о пристальном внимании к иностранным инвесторам. Подтверждением тому является действующий с 1998 года Совет иностранных инвесторов (далее - СИИ), заседания которого проводятся 2 раза в год под личным председательством Президента Республики Казахстан. В настоящее время в состав СИИ входит 21 руководители крупных иностранных компаний, работающих в Казахстане ( По результатам исследования «Эрнст энд Янг», основанных на изучении мнений 211 представителей компаний из 27 стран исследована инвестиционная привлекательность Казахстана, потенциал роста казахстанской экономики и динамика последних тенденций в области прямых иностранных инвестиций. Согласно данным обзора «Прогноз развития быстрорастущих рынков», проведенного компанией «Эрнст энд Янг» при содействии Oxford Economics, Казахстан вошел в тройку наиболее быстрорастущих экономик по показателю среднегодового роста ВВП за период с 2000 по 2010 год («Казахстан-2030» 2005: 144). Страна успешно осуществила ряд структурных и регуляторных реформ, сохраняя политическую и макроэкономическую стабильность. Курс развития Республики Казахстан, направленный на диверсификацию экономики, поддержку предпринимательства, а также ведение открытого и конструктивного диалога с инвесторами, дал положительные результаты для страны. Природные богатства Казахстана играют важную роль в обеспечении экономического развития, однако страна движется в направлении диверсификации экономики, снижая тем самым свою зависимость от добывающих отраслей. Согласно прогнозам, показатель ВВП на душу населения 243

244 к 2016 году достигнет долларов США по сравнению с текущим значением ( долларов США). В результате этого Казахстан может войти в группу стран с высоким уровнем дохода на душу населения по классификации Всемирного банка. Экономика Казахстана характеризуется стабильным показателем притока ПИИ в течение последнего десятилетия. Значительные результаты в данной области можно объяснить рядом факторов, включая наличие природных ресурсов, проведение правительством политики привлечения иностранных инвесторов и раскрытия экономического потенциала страны, определение ряда приоритетных для развития экономики секторов, среди которых сельское хозяйство, транспорт и логистика. Страна осуществляет ряд крупномасштабных реформ, направленных на повышение производительности и конкурентоспособности, а также на обеспечение сбалансированного социально-экономического развития год был особенным для Казахстана страна отметила двадцатилетие своей независимости. В течение прошедших двух десятилетий Казахстан достиг выдающихся результатов в области трансформирования экономики. Была создана более прозрачная и в меньшей степени регулируемая деловая и социальная среда, основанная на рыночных принципах и являющаяся привлекательной для иностранных инвесторов. Менее чем за 20 лет показатель ВВП на душу населения увеличился более чем в 15 раз с 700 долларов США в 1994 году до более чем долларов США. Несомненно, иностранные инвестиции сыграли важную роль в восстановлении и переориентации нашей экономики. За 20 лет приток ПИИ в Казахстан составил более 140 млрд долларов США ( Став независимым государством в 1991 году, Республика Казахстан смогла достичь значимых результатов не только в области привлечения иностранных инвестиций, но и в плане повышения конкурентоспособности страны. Казахстан сегодня занимает лидирующее положение по объему привлекаемых иностранных инвестиций на душу населения среди стран СНГ. В период гг. в условиях мирового финансового кризиса, когда мировые потоки ПИИ сократились практически в два раза, Казахстан привлек рекордные объемы ПИИ. По прогнозам специалистов, в 2012 г. ситуация в мировой экономике была хуже. В текущем году уже наблюдается падение притока ПИИ в страну, связанной с активной фазой разработки Кашагана, поэтому нам всем необходимо активизировать свои усилия и поддерживать набранный темп. В Казахстане впервые отмечается рост инвестиций в обрабатывающую промышленность. Так, ПИИ в металлургию увеличились на 12%, что обусловлено более чем двукратным ростом инвестиций в черную металлургию. Также на 16% увеличились иностранные вложения в производство электрического и электронного оборудования. Если посмотреть на наших ближайших конкурентов за ПИИ это страны СНГ, то наша страна после России является абсолютным лидером по показателям привлеченных ПИИ. Но, мы являемся лидером по привлеченным ПИИ на душу населения и по доле ПИИ в ВВП, даже с учетом России ( По данным статагенства Республики Казахстан в январе-марте 2013 года инвестиции в основной капитал составили 852,784 миллиарда тенге, что на 8,5% больше, чем в аналогичном периоде 2012 года, сообщило агентство республики по статистике. Преобладающими источниками инвестиций в отчетном периоде остаются собственные средства хозяйствующих субъектов и населения, их доля в общем объеме составила 59,3%. Иностранные средства занимают 19,9% от общего объема инвестиций, заемные 11,8%, средства государственного бюджета 9%. Значительная доля инвестиций в основной капитал в отчетном периоде приходится на горнодобывающую промышленность и разработку карьеров (40,9%), транспорт и складирование (14,6%) и операции с недвижимым имуществом (11%) ( Став независимым государством в 1991 году, Республика Казахстан смогла достичь значимых результатов не только в области привлечения иностранных инвестиций, но и в плане повышения конкурентоспособности страны. Казахстан находится в процессе модернизации институциональной системы, образовательной сферы и инфраструктуры, направляя усилия на построение прочной основы для будущего экономического развития. В условиях укрепления взаимосвязей в рамках мирового сообщества развитие партнерских отношений имеет первостепенное значение, в особенности в сфере решения сложных вопросов глобального характера. Таким образом, экономическая интеграция остается одним из основных приоритетов внешней политики Казахстана. Она является, важнейшей составляющей частью экономического развития страны. Недавнее создание Таможенного союза и Единого экономического пространства, а также активное взаимодействие с Шанхайской организацией сотрудничества являются яркими примерами нашей открытости и стремления быть ответственным участником международного сообщества. Однако путь прогресса не был гладким. Одна из сложнейших экономических задач удержать темпы быстрого восстановления после мирового финансового кризиса, который оказался настоящим испытанием, но в то же время стал хорошим уроком. Банковский сектор и сфера недвижимости были в наибольшей степени подвержены негативному влиянию глобального кризиса. Тем не менее казахстанская экономика смогла выстоять и показать положительную динамику в это сложное время. Она 244

245 продемонстрировала рост ВВП в 1,2% в 2009 году, возвратившись к докризисному уровню роста в 7,3% и 7,5% в 2010 и 2011 годах соответственно. По нашему мнению, приоритетными направлениями улучшения инвестиционного климата являются: снижение инфляции всеми известными в мировой практике мерами за исключением невыплат трудящимся зарплаты; мобилизация свободных средств предприятий и населения на инвестиционные нужду путем повышения процентных ставок по депозитам и вкладам; совершенствование информационной инфраструктуры и включение отечественных информационных систем в мировые; формирование региональной инвестиционной политики в стране: улучшение банковского обслуживания, страховых компаний, фондового рынка и др. до мировых стандартов; улучшение условий лицензирования и уплаты налогов; совершенствование мер по снижению коррупции; законодательно определить понятие «рейдерство» и меры его пресечения; развитие транспортно логистической инфраструктуры; подготовка высококвалифицированных технических кадров в соответствии с требованиями международных стандартов (Андреева 2008: 20). Можно убедиться в том, что Казахстан обладает устойчивыми позициями в условиях динамично меняющейся социально-экономической среды. Страна готова к решению сложных задач и к использованию открывающихся возможностей для выполнения поставленных целей. 3. Инвестиционная политика Казахстана Как известно, главной задачей государственной инвестиционной политики нашей страны является создание благоприятной среды для расширения внебюджетных источников финансирования капитальных вложений и привлечения частных отечественных и иностранных инвестиций на основе дальнейшего совершенствования нормативно-законодательной базы и государственной поддержки эффективных инвестиционных проектов. Об этом говорится и в книге Президента Республики Казахстан К.А.Назарбаева "Казахстан-2030", в которой он, в частности, отмечает: "В центре нашего первостепенного внимания по-прежнему остается соответствующая защита иностранных инвестиций и возможности репатриации прибыли (Назарбаев 2005: 144). Существует несколько секторов экономики - разработка природных ресурсов, инфраструктура, коммуникации и информация, которые имеют непреходящее значение для нашей страны. Развитие этих отраслей окажет воздействие не только на экономический рост, но и на социальную сферу, а также на интеграцию Казахстана в международное сообщество. Это капиталоемкие отрасли, для развития которых необходим как иностранный капитал, так и жесткий стратегический контроль государства. В настоящее время государственная политика в сфере привлечения иностранных инвестиций определяется Стратегией индустриально-инновационного развития на годы и приоритетными задачами, поставленными в соответствии с данным документом перед государственными органами республики ( Согласно данной стратегии предполагаемые объемы непосредственных затрат инвестиционного характера на реализацию Стратегии составят 1,2 млрд. долл. США в год. При этом стоимость государственных затрат на реализацию Стратегии составит порядка 260 млн. долл. США в год в ценах 2002 года. Выход на новый уровень реформ позволил приступить к реализации Стратегии развития Казахстана на период до 2050 года, обнародованной в Послании Президента РК Н.Назарбаева ( Наша позиция крупного межрегионального транспортного центра требует установления более либерального режима для иностранных инвестиций. Это позволит нам привлечь необходимый приток финансов и знаний, развить наши возможности и регулярные торговые обмены с зарубежными странами, Открытая и либеральная инвестиционная политика с ясными, эффективными и строго соблюдаемыми законами, исполняемыми беспристрастной администрацией, это наиболее мощный стимул к привлечению иностранных инвестиций. Выработка такой политики должна стать одной из наших основных задач, поскольку трудно представить себе, как Казахстан может добиться быстрого экономического роста и модернизации без иностранного капитала, технологии и опыта. Тем не менее, обладая определенными привлекательными чертами богатыми природными ресурсами, наличием достаточно квалифицированной рабочей силы, высоким научно-техническим потенциалом, Казахстан еще не прошел стадию ресурсосбережения, и прежде всего энергосбережения. По этой причине цены внутреннего рынка превышают мировые цены. В связи с этим, правительством республики принимаются меры по ориентации инвестиций на решение задач ресурсосбережения. К 2025 году Казахстан должен обеспечить собственный рынок горючесмазочными материалами в соответствии с новыми стандартами экологичности», - отмечено в Стратегии «Казахстан-2050» ( Здесь свою роль сыграла еще одна задача - привлечение в страну не только денег, но и технологий. Казахстан заинтересован в привлечении в экономику страны новых технологий и нового менеджмента. В частности, в ближайшие годы республика намерена приступить к созданию первого 245

246 национального спутника связи и вещания, поэтому опыт сингапурской компании в этой сфере оказался бы весьма полезен. Наибольший потенциал для новых форм инвестиций имеет аэрокосмическая отрасль Казахстана. Инвесторов интересуют приоритеты государства в развитии высокотехнологических производств. Для максимального использования потенциала (аэрокосмической) отрасли необходимо перенести акцент с временных выгод от сдачи в аренду комплекса "Байконур" на реализацию совместных с Россией космических программ и проектов. Также Казахстан приступил к реализации проекта по созданию и запуску национального геостационарного спутника связи и вещания. Конечно же, большую роль играют инвестиции в нефтегазовый сектор, добывающую и обрабатывающую промышленность. Для создания более благоприятного инвестиционного климата в Казахстане необходим целый ряд различных мер: совершенствование законодательной базы; либерализация внешней и внутренней торговли; формирование частного сектора; развитие рыночной инфраструктуры; устойчивость банковской системы; развитие валютного рынка; упорядочение принятия управленческих решений в государственных органах и многие другие факторы. Наиболее важным фактором, которому придают наибольшее значение иностранные инвесторы, является дальнейшее совершенствование законодательной базы, так как это прямой способ поддержки со стороны государства капиталовложений зарубежных инвесторов. В осуществлении государственной поддержки прямых инвестиций обеспечены следующие условия : предоставление государственных гарантий по защите интересов инвесторов; свобода репатриации прибыли и вывоза капитала; упрощенная процедура регистрации предприятий; свободный доступ иностранных предприятий к приватизации объектов, возможность приобретения земли и недвижимости; формирование рыночной системы ценообразования; свобода предпринимательской деятельности; предоставление льгот и преференций инвесторам для реализации проектов в приоритетных секторах экономики. Государственная поддержка прямых инвестиций заключается в законодательных гарантиях обеспечения инвестиционной деятельности (необходимые законодательные акты), установлении системы льгот и преференций, наличии единственного государственного органа, уполномоченного представлять Республику Казахстан перед иностранными инвесторами. На наш взгляд, чтобы обеспечить устойчивый рост в экономической деятельности Казахстана и в дальнейшей перспективе, а также улучшить ее качественные параметры, нужно применять новые подходы в инвестиционной политике на всех уровнях. Оживление в экономической деятельности страны уже само по себе дает надежду на будущее, которое является основной составляющей инвестиционного климата. Государство должно воздействовать на его улучшение принятием на себя части рисков, а также активизации в реализации институциональных реформ (Андреева 2008: 20). Результаты Формирование государственной инвестиционной политики должно включать выбор новой инвестиционной стратегии. В её основе необходимо заложить принцип эффективной мобилизации имеющихся ограниченных ресурсов в совокупности с качественным привлечением международного капитала и концентрации их на тех направлениях структурной перестройки, которые приведут к дальнейшему росту экономической и социальной обстановки в стране. Необходимо изменить акценты в приоритетах и формах инвестирования в сторону преобладания частного отечественного капитала. Поддержка инвестиционного предпринимательства является одним из приоритетных направлений государственной научно-технической и экономической политики во всех странах с развитой рыночной экономикой. В развитых западных странах разработаны пути и формы, с помощью которых осуществляется поддержка инвестиционного предпринимательства. Особый интерес представляет опыт таких стран, как США, Япония, Великобритания, Канада, Франция, Израиль, так как при всех особенностях практика решения экономических проблем в этих странах имеет общую основу активное участие государства в проведении инвестиционной политики. 246

247 Привлечение и эффективное использование иностранных инвестиций в экономику Казахстана является основой, одним из направлений взаимовыгодного экономического сотрудничества странами. С помощью иностранных инвестиций можно реально улучшить деформированную производственную структуру экономики Казахстана, создать новые высокотехнологические производства, модернизовать основные фонды и технически перевооружить многие предприятия, подготовить специалистов и рабочих, внедрить передовые достижения менеджмента, маркетинга и ноу-хау, наполнить внутренний рынок качественными товарами отечественного производства с одновременным увеличением объемов экспорта в зарубежные страны. Среди стран Средней Азии Казахстан считается единственной страной, планомерно и эффективно продвигающейся вперед. За последние пять лет ВВП Казахстана увеличивается на 9-10% в год, это один из лучших показателей в мире. Требуется эффективное использование потока инвестиций направленных на создание новых производств и развитие обрабатывающего сектора экономики, а также контроль государства за реализацией принципов по повышению прозрачности деятельности добывающих отраслей промышленности. Иностранные инвестиции рассматриваются как универсальное средство решения всех проблем, связанных с преодолением инвестиционного кризиса, и они должны сыграть роль достаточно сильного катализатора в инвестиционном процессе. Возможное вступление в ВТО подтверждает заинтересованность государства в применении международных правил и практик. Приняты законодательные нормы, регулирующие и контролирующие работу финансового сектора, появляются новые законы, которые обеспечат повышение прозрачности в осуществлении управления акционерными компаниями. Заключение Учитывая значимость вопросов инвестиционной политики в данной работе сделаны следующие выводы: 1. Инвестиции являются важнейшей экономической категорией и играют значимую роль, как на макро-, так и на микроуровне, в первую очередь для простого и расширенного воспроизводства, структурных преобразований, максимизации прибыли и на этой основе решения многих социальных проблем. 2. Основным направлением государственной инвестиционной политики должно стать формирование благоприятного инвестиционного климата, способствующего повышению инвестиционной активности частных отечественных и иностранных инвесторов с целью реструктуризации производительных сил Казахстана. 3. Инвестиционная политика Республики Казахстан должна быть гибкой, прагматичной и соответствующей происходящим внутренним и внешним экономическим реалиям. Список использованной литературы 1. Агентство статистики Республики Казахстан / 2. Андреева Ж.М. Совершенствование механизма государственногорегулиирования инвестиций в экономической деятельности Республики Казахстан: автореф. канд.экон.наук.: - Туркестан: Ernst & Young Global Limited. /Исследование инвестиционной привлекательности Казахстана/ / 4. Доскеева Г.Ж. /Оценка современного состояния инвестиционного климата и прямых иностранных инвестиций в Казахстан/ / 5. Закон РК О государственной поддержке прямых инвестиций. от года Н.А.Назарбаев. «Казахстан-2030» (Послание Президента страны народу Казахстана). Изд. Жеты Жаргы С Послание Президента Республики Казахстан - Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» // Официальный сайт Президента РК // от г. 8. Ядгаров Я.С. История экономических учений. М.: ИНФРА-М, 2000: с Стратегия индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на годы // Официальный сайт Президента РК // от 2010г. 247

248 Investment Opportunities 1) Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Devletin Ekonomik Rolü ve Yatırım İmkânları: Orta Asya Ülkeleri Örneği Bilge AFŞAR, Yrd.Doç.Dr., KTO Karatay Üniversitesi, Uluslar arası Ticaret Bölümü, Konya/ TÜRKİYE Hakan KARAGÖZ, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Öğrencisi, Konya/ TÜRKİYE Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Devletin Ekonomik Rolü ve Yatırım İmkânları: Orta Asya Ülkeleri Örneği ABSTRACT Central Asian countries are generally closed economic system to new countries have been logged out. This output is an inefficient process, and the market economy as well as applications fail from time to time is quite commonplace. For the countries of Central Asia in the 1990s, the process began several reformist been supported applications. But these reforms have not been able to dispose of the old economic system, every time effects. At this point, no doubt fall into the role of the state in the economic system. State that you have to perform the roles in the economy can determine the location and weight. Central Asian countries in transition to a market economy reforms in the state-market relationship studies and has been for the purpose of determining the results. In this study, the role of the state in economic and investment opportunities in the transition to a market economy in the countries of Central Asia are examined theoretically. When analyzing investment opportunities and investment to GDP growth rates in the countries concerned taken as statistically interpreted rates. While this interpretation are given in comparison with Turkey. According to IMF statistics, the sharp decline in recent years in terms of growth rates, Turkmenistan experienced. Turkmenistan in 2009 after the 2008 crisis, the growth rate decreased by 8.6% compared to the previous year. Turkey experienced a contraction of 4.8% in this period. Turkey, Central Asian countries, due to a more integrated than the West is more affected by the global crisis. Least affected by the global financial crisis in the country, with a growth rate of 8% on average Uzbekistan. Total investment to GDP ratio, what portion of the national income from the investment shows that. From this perspective, the main countries affected by the global crisis, investments in Turkey and Tajikistan have been. Despite the global crisis in Kyrgyzstan and Kazakhstan to increase their investment rates is noteworthy. The aim of this study is in line with all the information and data; Central Asian countries, the role and function of the state in economic change, to deal with the transition to a market economy and the capacity to analyze the impact of this role is to invest in Central Asia. The main question of this study is summarized as follows at points and objectives. In Central Asia, the state's most significant and measurable characteristics, effects, and the impact / features are the economic consequences? The interaction between the economic role of the state are mutually reinforcing nature of these results is also discussed in the study. Keywords: Central Asia, market economy, investment, state, growth, national income. GİRİŞ Soğuk Savaşın sona ermesiyle Doğu Bloku ülkeleri merkez kumanda ekonomisinden piyasa ekonomisine geçmek için çalışmalar başlatmışlar ve bu çalışmaların bütünü geçiş ekonomisi olarak adlandırılmıştır. Geçiş ekonomisi kavramı ile anlatılmak istenen piyasa ekonomisine geçişte uygulanması gereken yoldur. Uygulanan bu yolda yani piyasa ekonomisine geçişte devletin ekonomik hayattaki gücü ve ağırlığı son derece önemlidir. Geçiş ekonomilerinin bu konudaki durumuna bakıldığında devletin ekonomideki ağırlığını minimuma indirmeye çalıştıklarını fakat aynı zamanda da piyasa ekonomisinde başarılı olabilmek için devlete ciddi görevlerle atıflarda bulundukları görülmektedir. Bu ekonomiler serbest piyasaya geçiş yapmak suretiyle; fiyatların piyasa tarafından belirlenmesini, etkin kaynak kullanımını ve makro ekonomik verimliliği hedeflemektedirler. Piyasa ekonomisine geçişi ve bu süreçte yapılanları sadece toplumların kendi kararı ve uygulaması olarak düşünmek bu geçişi artan küreselleşme hareketlerinden bağımsız değerlendirmek demek olacaktır ki bu da global dünya gerçeği ile bağdaşmayacaktır. Bu çalışma, geçiş ekonomileri arasında yer alan Orta Asya ülkelerinin piyasa ekonomisine geçiş sürecini, bu süreçte devletin rolünü ve yatırım imkanlarını irdelemektedir. 248

249 PİYASA EKONOMİSİ KAVRAMI Piyasa ekonomisi; arz ve talebe devletin karışmadığı, fiyatın alıcı ve satıcının karşılıklı ekonomik anlaşması neticesinde belirlendiği piyasa türüdür. Küreselleşme ile birlikte daha da etkisini gösteren piyasa ekonomisi artık global dünyanın tartışma götürmez bir gerçeği halini almıştır. Toplum ekonomilerinin dünya ekonomisi ile entegrasyonu söz konusu ekonomik sistemin önemini daha da arttırmaktadır. Piyasa ekonomisinin temelini Adam Smith Ulusların Zenginliği isimli eserinde atmış ve bu eserle birlikte devletin ekonomideki yerinin sınırlanması iktisatta yerini almıştır. Bu sınırlama; devleti sadece eğitim, ulaşım, savunma, sağlık gibi temel alanlarda etkin olması şeklinde kendini göstermiştir. Bu konuda Milton Friedman da Smith e destek vermiş ve piyasanın yapabileceği her türlü ekonomik faaliyetin devlet tarafından değil piyasa tarafından yapılması gereğine değinmiştir. Smith ve Friedman devleti tamamen piyasa dışına itmemiş, devletin piyasanın yapmadığını ya da yapamadığını yapmaya yöneltmiştir. Buradan da anlaşılacağı üzere piyasa özgürleştikçe ve yapısal anlamda güçlendikçe, devletin etkisinin minimuma inmesi olağan bir durumdur, yani ekonomik özgürlük esastır. Ayrıca, piyasa katılımcılarının neleri yapacakları ya da neleri yapmayacakları devlet tarafından dikte edildiği zaman kaynakların verimli kullanılamadığı da unutulmamalıdır (Chang, 2012: 21). Smith ten günümüze gerçekleşen uygulamalar neticesinde ekonomik özgürlüğün esas olduğu piyasa ekonomisinin özellikleri (Gilpin, 2012:33-37); Piyasa, katılımcıların piyasaya girme özgürlüğüne saygılıdır, Tüm alıcı ve satıcılara açıklık vardır, Fiyat piyasa tarafından belirlenir, Üreticinin getirisini tüketicinin ise faydasını maksimum kılması hedeftir, Devlet etkisinin piyasada minimum hatta hiç olmaması, Piyasaya müdahale olmaması, Ekonomik Rekabet, Tüketici ve üreticinin özgür ekonomik işlevi, Girişimciler (Müteşebbis), Ekonomik işlevin sonucu olan karın piyasa tarafından paylaşılması ve Rasyonel ekonomik kararların etkinliği şeklinde özetlenebilir. Piyasa ekonomisinin sayılan bu özellikleri taşıyarak işlemesi, belirsizliğin en az ve özgürlüğün en yüksek seviyede olduğu ekonomilerde çok daha sağlıklı ve kolaydır. PİYASA EKONOMİSİNE GEÇİŞ VE DEVLETİN EKONOMİK ROLÜ Tarihsel olarak baktığımızda devletin görevlerine ilişkin anlayışta önemli değişimlerin olduğunu görüyoruz. 16. Yüzyıl ve 18. Yüzyıl arası etkili olan merkantilizmde devletin, ekonominin her alanında düzenleyici ve etkili olması söz konusuydu. Klasik İktisat Teorisinin kurucusu Adam Smith in temellerini attığı ve 18 ile 19. yüzyıllarda hâkim olan liberalizmde merkantilizme ilişkin anlayış değiştirmiştir. Bu değişiklikle birlikte ekonomik görevleri sınırlandırılmış, küçük bir bütçeye sahip devlet modeli öne çıkarılmıştır yılında ortaya çıkan dünya ekonomik krizi uluslararası ilişkilerde birçok değişmeyi gündeme getirdiği gibi, ulus devletlerde devletin ekonomik müdahalesini de arttırmıştır. Bu yıllarda Keynes in devletin makro-ekonomik sorunlarla mücadelede ekonomiye aktif olarak müdahalede bulunabileceği tezi taraf bulmuştur. Böylece devletin ekonomide ortaya çıkan dönemsel dalgalanmalara karşı; vergi, harcama, bütçe ve borçlanma düzeylerindeki ayarlamalarla müdahale edebileceği anlayışı genel kabul görmüştür Bunalımı sonrası Keynesyen İktisat Teorisi, İkinci Dünya Savaşı ile birlikte çok etkin ve geçerli olmuş, önceki dönemin liberal ekonomi politikalarının uygulamasından vazgeçilmesine yol açmıştır. Seksenli yıllarda güçlenen Neo-Liberal İktisat Teorileri uygulamaya yön vermiş ve 1990 lı yıllarda gelişen küresel ekonomik ilişkilerde devletin küçültülmesi yaklaşımlarının şiddetle savunulmasına yol açmıştır yıllarından itibaren planlı komuta ekonomilerinin uygulandığı sosyalist ülkelerin bu sistemden vazgeçerek kapitalist sisteme geçmeleri ile neoklasik iktisatın temelini oluşturan liberalizm adeta altın yıllarını yaşadığı 19. yüzyıla geri dönmüştür (Altay,2003:3-4) Bu süreç dâhilinde piyasa ekonomisine geçmeye çalışan ülkelere göz attığımızda devlet piyasa ekonomisini kurmakla görevlidir. Bu görevde zor olan ekonomik planlama yaparak bütün kararları alan ve uygulayan devletin bundan vazgeçerek ekonomiyi, oluşumuna destek vereceği piyasa birimlerine bırakmasıdır ki söz konusu değişimi yapacak olan piyasa ekonomisi deneyimini yaşamamış olan kadroların bu işi üstlenmiş olmaları ayrıca irdelenmesi gereken bir konudur (Altay,2003:6). Orta Asya ülkeleri özellikle 1990 yılından sonra piyasa ekonomisine geçiş yapabilmek ve bu alanda başarılı olabilmek amacı ile reformist denebilecek kararlar almış ve uygulamışlardır. Bu kararlar ve uygulamaların başarısını etkileyen ve eski sistemden kalan; kominizmin siyasi etkisi, sanayi sektöründeki tekelci yapı, üretimin kalitesizliği, mali dengesizlikler, gevşek bütçe kısıtı ve özellikle sanayide işsizliği teşvik eden sosyal güvenlik tedbirleri (Acartürk ve Arslaner, E.T: ) gibi bazı özellikler söz konusudur. Bu özellikler dışında, geçiş ekonomilerinde görülen değişimin iki boyutu bulunmaktadır: bunlardan biri hükümetler tarafından gerçekleştirilmiş geniş yapısal reformlar dizisi, diğeri de, ekonomik kurumlarda meydana gelen değişimdir ki reformların göreli olarak ileri olduğu alanlar; dış ticaret ve döviz kuru liberalizasyonu ile fiyat 249

250 kontrollerinin ortadan kaldırılması olarak karşımıza çıkmaktadır. Geçiş ekonomileri, uyguladıkları reformların derecelerine göre üç ana ülke grubuna ayrılabilir. Birincisi; yavaş uyarlanan ve reformları uygulama konusunda isteksiz görünen Bağımsız Devletler Topluluğu ile eski Sovyetler Birliği ülkelerinin oluşturduğu devletler. İkincisi; radikal reformlar uygulayarak tam düzenleme sağlayan Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkeleri. Üçüncüsü ise, belli bir büyüme sağlayan ancak piyasa ekonomisine ulaşamayan ve siyasi olarak sosyalizmden henüz vazgeçmeyen Orta Asya ülkeleridir (Yavuz,2005:28-64). Ortaya çıkan bu boyutlar dışında, geçiş ekonomilerinin kazanması gereken özellikler (Acartürk ve Arslaner, E.T: ); Demokratik rekabetçi düzen, Rekabetçi firmalar, Piyasa fiyatı, Mali disiplin, Enflasyonla mücadelede sıkı para politikaları uygulamaları, Liberal ekonomiye teşvik sistemi olarak sıralanabilir. Bütün bunlar ve tabi ki daha fazlası devlet tarafından yerine getirildiğinde ekonomik sistemler piyasa ekonomisi uygulamalarında başarılı adımlar atmış olacaklardır. Başarıya adım atarken yatırım ve teknolojiye ihtiyaç bulunan geçişin başlangıç aşamasında kaynakların devlet tarafından kullanıldığı unutulmamalıdır. Fakat zamanla geçiş sürecinde devletin genel ekonomi içindeki payı azalmaya başlamıştır ki bu da ilgili ülkenin bu konudaki başarı düzeyinin göstergelerinden biri olarak kabul edilmekle (Bakırtaş, 2006: 264) birlikte devlete özellikle denetim konusunda görevler yüklendiği de ayrıca gözlemlenmektedir. Geçiş sürecinde söz konusu bütün ülkelerde makroekonomik istikrar, fiyat liberalizasyonu, durgunluğu azaltma, güvenilirlik, yerel girişim, yeni firma kurulmasının önündeki engellerin kaldırılması, küçük çaplı özelleştirme, sosyal güvenlik sisteminin kurulması konularında acil reformlar yapılmıştır ve devlete piyasa ekonomisini oluşturması için iki önemli görev yüklenmiştir. Bu görevlerden birincisi ve en önemlisi, bireysel temel hak ve özgürlüklerin gelişmiş ekonomilerdeki standartlara ulaştırılması, ikincisi ise, piyasada rekabet ortamının oluşturulmasıdır (Yavuz, 2005:36-60). Böylece süreç sağlıklı ve başarılı bir şekilde uygulanmaya aday hale gelmiştir. PİYASA EKONOMİSİNE GEÇİŞ VE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI Yatırılabilir kaynakların kişi ve kuruluşlar tarafından başka ülke ya da ülkelere taşınmasını ifade eden yabancı yatırımlar, büyümeye ve kalkınmaya katkıda bulunurlar ve diğer ülkelerde olduğu gibi Orta Asya ülkelerinde de pek çok şeyden etkilenirler. Bu etkenlerden en önemlisi Avrupa Birliği ne coğrafi yakınlıktır. Daha sonra halkın ekonomik, politik ve yasal reformları istemesi ve özelleştirmenin başarısı sıralanabilir (Yavuz, 2005:48). Ülkelere yabancı sermaye girişleri; uluslararası özel sermaye hareketleri, kalkınma amaçlı, hibe ve kredi şeklindeki resmi sermaye hareketleri ve doğrudan yabancı sermaye yatırımları şeklinde olmaktadır ki söz konusu ülkeler için de bu seçenekler oldukça önemlidir. Ayrıca, portföy yatırımları dışında kalan ve bir veya birden fazla uluslararası yatırımcının tamamına sahip olarak ya da yerli bir veya birkaç firma ile ortaklık halinde gerçekleştirilen yatırımlar doğrudan yabancı sermaye yatırımları olarak da tanımlanmaktadır (Bayraktar, 2006:28-30). Geçiş ülkeleri de süratli ve sağlıklı ekonomik gelişme ile kalkınmanın sağlanması için yabancı sermayenin teşvikini uygulamaya koymuşlardır. Yabancı sermaye ile kalkınma arasındaki doğru orantılı ilişki bu yönelime sebep olmuştur. Ülkeye sermaye akışı sağlayan yabancı yatırımlar, özelleştirilen devlet firmalarına yatırım yapmaya yönlendirilmiş ve devlet mülkiyetinde olan, özelleştirilen firmanın hisse senetlerinin yabancı firmalarca satın alınmasına izin verilmiştir (Bayraktar,2006:44). Geçiş ülkelerinde yabancı sermaye yatırımları; ülkenin yatırım ve tasarruf açığının giderilmesi amacıyla gerçekleştirilmeye çalışılmış ve bunun için yabancı sermaye çekmek amacıyla (Yavuz, 2005:67); Fiyat hareketlerinin serbest bırakılması, Ekonomik istikrarın sağlanması ve Hukukun üstünlüğü ile piyasaların işleyişine güven kazandırılması gerçekleştirebilmelidir ki doğrudan yabancı sermaye yatırımları, geçiş sürecinin en az maliyetle atlatılması ve büyüme, işsizlik gibi parametrelerin yüksek çıkmasını sağlayabilsin. Fakat geçiş süreci yaşayan Orta Asya Ülkelerinde hukuk sistemindeki aksaklıklar, yabancı yatırımcılara her koşulda güvence ortamının sağlanamaması, siyasi istikrarsızlık ve vergi reformun istenilen düzeylerde gerçekleşmemesi neticesi zaman zaman baş gösteren yolsuzluklar yatırımları olumsuz etkilemektedir. Dolaysıyla bu ülkelerde doğrudan sermaye girişleri arzu edilen seviyelerde olmaması nedeniyle yatırım avantajlarından da yeterince yararlanamamaktadır. Yabancı yatırımların avantajlarından faydalanılabildiği takdirde (Ağdaş, 2006:22); Yabancı yatırımlar ülkeye ileri teknoloji ve know-how transferini kolaylaştırır. Yabancı sermaye ülke içerisinde yetersiz kalan sermaye ihtiyacının karşılanmasında, büyük ölçekli yatırımlar yapılmasında, kaliteli ve dünya standartlarına uygun ürün üretilmesinde önemli rol oynar. Üretim teknolojisinin öğrenilmesinde önemli rol oynar. Ayrıca istihdam yaratarak kalifiye eleman da yetiştirir. 250

251 Tablo 1. Geçiş Ekonomilerinde Doğrudan Yabancı Sermaye Miktarları (Milyon $) Ülkeler Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan Ülkeler Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan Kaynak: World Bank Fiyat hareketlerinin serbest bırakılması, ekonomik istikrarın sağlanması ve hukukun üstünlüğü ile piyasaların işleyişine güven kazandırmak, geçiş ekonomilerinin yabancı sermaye yatırımlarını çekebilmesi açısından önemlidir. Orta Asya ülkelerinin doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına baktığımızda, yaşanan ekonomik ve siyasal istikrar ile doğru orantılı olarak artıp azaldığı görülmektedir. Orta Asya ülkeleri içerisinde en istikrarsız ülke Kazakistan olurken en istikrarlı ülkeler ise Tacikistan ve Kırgızistan olduğu görülmektedir. SONUÇ Kamu kesiminin günümüzde de çok etkin olduğu Orta Asya ülkeleri piyasa ekonomisine geçişte henüz ciddi yol alamamışlardır. Bu yolda söz konusu ülkeler eşit şartlara sahip değildir, dolayısıyla yatırım çalışmaları hepsinde farklı boyutlardadır. Ekonomik gelişmişlikte ciddi bir katkı olan yatırımlar gerek yabancı gerek yerel olsun, liberal ekonomi özellikleri ile ülkeye çekilmeli ve bu oran mümkün olduğunca arttırılmalıdır. Yabancı sermaye yatırımını teşvik, piyasa ekonomisinin ve küreselleşmenin sonucu olarak görmek yanlış olmayacaktır. Sonuç olarak ekonomik hayatta devletin ağırlıklı işlevini azaltarak ortadan kaldırmak ve piyasa ekonomisinin sağlıklı tesisi için yatırımlar desteklenmek durumundadır. Ayrıca serbest piyasa tercihini yapan geçiş ekonomilerinde reformların başarısı; ülkenin bağımsız kalması ve buna bağlı olarak reform yapabilme yeteneğinin gelişmiş ülkelere olan coğrafi yakınlıklarına, başlangıçta sahip olunan koşullara bağlıdır. Başarı performansında ticaret ve üretim artışı doğrusallığı söz konusuyken, başarısız olmuş ülkelerde hem üretim hem de ticarette düşüşler gözlenmiştir. Ticaret ve ekonomik performans arasındaki güçlü bağlantı, hem geçiş ekonomisinin kurum ve politikalarında hem de onun temel ticaret ortaklarına bağlıdır. Ayrıca, dışa açıklık ve büyüme arasındaki korelasyon için başarılı ticaret politikası reformlarına da gerek duyulmaktadır (Yavuz,2005:110) lardan sonra açıklık ve şeffaflık politikalarını benimseyen geçiş ekonomileri (Dural, 2007: 88), özgürlükte de dengenin sağlanmasının piyasa ekonomisine sağlıklı işlerlik kazandırdığını unutmamalıdır. KAYNAKÇA ACARTÜRK, E, ARSLANER, H, (2004), Geçiş Ülkelerinde Devletin Ekonomik Rolü Yabancı Sermaye ve Özelleştirme: Kırgızistan Örneği, E.T: 11 Nisan AĞDAŞ, O, (2006), Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin Bağımsızlık Sonrası Temel Makro Ekonomik Göstergeler Açısından Değerlendirilmesi, E.T: 22 Şubat ALTAY, A, (2003), Geçiş Ekonomilerinde Devletin Ekonomik Rolü, Görevleri ve KOBİ lern Durumu, E.T: 23 Mart BAKIRTAŞ, İ, (2006), Dönüşüm (Geçiş) Ekonomileri, Editörler: Feride Öztürk ve Fatih Çelebioğlu, Seçkin Yayıncılık, Ankara. BAYRAKTAR, C, (2006), Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme ve Yabancı Sermaye Hareketleri, E.T: 02 Nisan CHANG, H-J, (2012), Kapitalizm Hakkında Size Söylenmeyen 23 Şey, Çev: Belgin Tupal, Say Yayınları, 2. Baskı, İstanbul. DURAL, B, Y, (2007), Geçiş Ekonomileri-Plandan Piyasaya, Beta Basım, İstanbul. GILPIN, R, (2012), Uluslararası İlişkilerin Ekonomi Politiği, Kripto Basım, 2. Baskı, Ankara. TURAN, G, (2006), Piyasa Ekonomisine Geçiş Ülkelerinde Reformlar ve Yeni Devletin İşlevleri, E.T: 11 Mart YAVUZ, H, B, (2005), Geçiş Ekonomileri, Gelişmekte Olan Ülkeler ve Türkiye, E.T: 20 Nisan

252 2) Geçiş Ekonomilerinde Liberalleşme Çabaları ve KOBİ lerin Önemi Emine FIRAT, Yrd.Doç.Dr., Aksaray Üniversitesi, MYO İktisadi ve İdari Programlar Muhasebe ve Vergi Uygulamaları, Aksaray / TÜRKİYE Geçiş Ekonomilerinde Liberalleşme Çabaları ve Kobi lerin Önemi ÖZET 1991 yılında SSCB nin dağılmasıyla Doğu Avrupa ile Kafkasya ve Orta Asya da yeni devletler kurulmuştur. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra yeni doğan bağımsız devletlerin ne olacağı konusu önem kazanmıştır. Bu ülkelerin hepsi planlı bir ekonomik sistemin (Sosyalist Sistem) ardından, piyasa ekonomisi sistemine geçmeyi seçmişlerdir. Bu süreç Geçiş ülkeleri denen bu yeni devletler için oldukça zor geçmiştir. Bu zorluk, coğrafi ve ekonomik konumdan ziyade bağımsız bir devlet geleneğine sahip olamamadan kaynaklanmıştır. Bu dönemde Kırgızistan gibi bazı geçiş ekonomileri, diğer bölge ülkelerine oranla hızlı bir şekilde liberalleşme çabasına yönelmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde(goü) ve planlı sosyalist ekonomilerde, liberal ekonomilere geçiş aşamasında devletin ekonomi üzerinde oynadığı aktif rol büyük önem arz etmektedir. Bu yönüyle Geçiş ekonomileri ve Türkiye arasında benzerlikler görülmektedir. Küreselleşmenin artan etkisi ile birlikte Türkiye de olduğu gibiorta Asya Ülkelerinde de büyüme ve kalkınmanın sürdürülebilir niteliğinin oluşturulması için uluslararası entegrasyonun sağlanması önemlidir. Bunun için ülkelerin mevcut potansiyelleri dikkate alınmalı, kaynakları doğru alanlara kanalize edilerek desteklenmelidir. Tıpkı diğer gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibiorta Asya Ülkeleri ndede ekonominin dinamoları konumunda özel sektör ve Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler (KOBİ) ler yer almalıdır. KOBİ ler küreselleşmenin yarattığı şiddetli rekabet ortamında ulusal ekonomilerin gelişmesi ve korunması bakımından önemli bir görev üstlenmektedir. Bu araştırmada Türkiye gibi Orta Asya Ülkelerinde de, özel sektörün özellikle KOBİ lerin, istihdamın arttırılmasında, dengeli ekonomik ve sosyal kalkınmanın sağlanması ve sürdürülmesindeki rolünün ve KOBİ lerin desteklenmesinin öneminin vurgulanması amaçlanmıştır. Bu çalışmada Türkiye de herhangi bir şekilde destek almış ve inovasyon gerçekleştirmiş KOBİ lerden örnekler verilerek, öncelikli olarak kendi bünyelerinde sonrasında ise ekonomik büyüme ve kalkınma üzerinde yarattığı etkiler literatür tarama tekniği kullanılarak, kalkınma ajansları ve bankalardan destek alınarak araştırılacaktır. Liberalization Efforts and the Importance of Sme s in Transıtıon Economies ABSTRACT In 1991, with disintegration of the USSR, new states were established in Eastern Europe, the Caucasus and Central Asia. After USSR had collapsed, it gained importance what the new born independent states would be. All of these states, just after planned economic system (The Socialist System), chose to use market economy system. This process was too hard for these new states. This difficulty resulted from not to have tradition of an independent state rather than geographic and economic position. During this period, some of the transition economies like Kirghizstan tended to become liberal rapidly compared to other countries in the region. In developing countries (EM) and socialist planned economies, during the period of transition to liberal economies, that the state plays an active role on the economy is important. In this aspect, the transition economies and Turkey have similarities. With the increasing affect of globalization, to create sustainable quality of growth and development the provision of international integration is important in Central Asian Countries as happened in Turkey. For that reason, the existing potentials of countries must be taken into account and supported by channelling resources to the right areas. The private sector and Small and Medium-Sized Enterprises (SME s) should take part in the position of economic dynamos as in other developing countries in the Central Asian Countries. SME s play an important role in terms of the development and preservation of national economies in the environment of fierce competition created by globalization. In this study, especially in Central Asia countries such as Turkey, it is intended to emphasize the importance of the supporting SME's and the role of the private sector, especially SME's,in the increase of employment, the provision and maintaining of balanced economic and social development. In this study, SME s in Turkey will be explained that they get support in any way and perform innovation. It will be used the technique of literature on the effects, as a priority, within theirs after in the economic growth and development. It will be investigated with the support of development agencies and banks. 252

253 1.GİRİŞ Bu çalışmada planlı bir ekonomik sistemin (Sosyalist Sistem) ardından, piyasa ekonomisi sistemine geçmeyi seçen geçiş ekonomilerinin liberalleşme çabaları genel çerçevede incelenerek, serbestleşmeyle birlikte önem kazanan girişimciliğin ve Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin (KOBİ) önemi anlatılacaktır. Çalışmada Geçiş Ekonomileri nin liberalleşme sürecindeki durumları ve KOBİ lerin önemi ile ilgili sorulara cevap aranacaktır. Çalışmada literatür tarama yöntemi kullanılacak, tablolarla desteklenecektir. Bu çalışma Geçiş Ekonomilerindeki liberalleşme hareketleri ile KOBİ lerin önemini kapsamaktadır. Bu çalışmada liberalleşme stratejileri ile KOBİ ler arasında bir ilişki kurularak, liberalleşme ve KOBİ politikalarının ülke ekonomisini olumlu etkilediği sonucu çıkarılmıştır. Bu bakımdan Türkiye ve Geçiş Ekonomileri küreselleşmeye uyum sürecinde KOBİ lere gereken önemi ve desteği vermelidir yılında Kazakistan ın başkenti Almaata da yapılan Uluslararası Avrasya Kongresi nde bulunmuş olmam sebebiyle, kongrede sunulan bildiriler referans alınarak, çalışma tasarlanmıştır. Günümüzde dünya hızlı bir değişim süreci geçirmektedir. Küreselleşme denilen bu olgu tüm ülkeleri etkisi altına almış, 1991yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nin dağılması ile dünya kapitalizminin küreselleşme hareketleri hızlanmıştır. Bu dönemde bağımsızlıklarını kazanan birçok yeni ülke, sosyalist sistemden kapitalist sisteme geçiş yapmaya çalışmışlardır. Geleneksel korumacı sistemden serbest piyasa ekonomisine geçiş süreci liberalleşme anlamında atılan başarılı bir adım olmuş ancak birçok sorunu da beraberinde getirmiştir. Merkezi planlı bir ekonomik sistemden serbest piyasa ekonomisine dönüş yapan ülkeler yani Geçiş Ekonomileri dünya ekonomisinin de değişmesine neden olmuştur. Sosyalist sisteme sahip ülkelerin karma ekonomiye bile adapte olmadan, piyasa ekonomisine geçmeleri bir yandan sosyalist sistemin yok olmasına neden olmuş, diğer taraftan da tamamıyla serbest bir piyasa ekonomisi modeline geçişi hızlandırmıştır. Piyasa ekonomisine geçiş yapmaya uğraşan ülkeler olumlu değişimler yaşarken birçok sorunla da karşılaşmışlardır. Çünkü yıllardır Sovyetler Birliği nin kapalı ekonomik sistemi içerisinde hayatlarını devam ettirmeye alışmış insanların ortaya çıkan yeni piyasa ekonomisine ayak uydurmaları çok da kolay olmamıştır. Buradan hareketle geçiş ekonomilerinde bir yandan uluslararası piyasalara açılma ile serbestleşme reformları uygulanırken diğer yandan da makro ekonomik dengelerin sağlanması için uğraşılmıştır. Piyasa ekonomisini uygulamaya çalışan geçiş ekonomileri toplumsal ve sosyal olarak birçok değişimle karşı karşıya kalmakla birlikte makroekonomik olarak da büyük karmaşıklıklar yaşamaktadır. Özellikle devletin rolünün daraltılmaya çalışıldığı geçiş ekonomilerinde enflasyon, bütçe açıkları, işsizlik, büyüyememe ve kamu maliyesi ile ilgili birçok problem söz konusu olmuştur. Bu süreçte devletlerin üzerine büyük yükler binmiştir. Geçiş ekonomileri yaşayan ülkelerin geçmişten gelen alışkanlığını yıkabilmesi ve piyasa ekonomisine geçiş için devletlerin gerekli hazırlıkları yapabilmesi ve reformların uygulanabilme ortamını yaratması gerekmektedir. Özellikle kamu maliyesi alanında vergi, harcama ve borç konularında reformların işlerlik kazanabilmesi için, kamu maliyesi disiplininin sağlanarak piyasa ekonomisi şartları dahilinde devletin aktif bir rol üstlenmesi şarttır (Altay, 2005). Globalleşen dünya düzeniküresel krizleri beraberinde getirmiş, ülkeler yeni arayışlara girmiş, girişimcilik kavramı günümüzde önem kazanmıştır. Küresel rekabet ile küçülen dünyamızda girişimciliğin önemi artarken, girişimcilik ruhu ön plana çıkmış, ekonominin küçük ve orta ölçekli işletmeleri yani KOBİ ler için yeni fırsatlar doğmuştur. Özellikle son yıllarda yaşanılan ekonomik krizler KOBİ lerin önemini arttırmış, sayılarının ekonomide büyük yer kaplamaları, istihdam avantajları, esnek ve yenilikçi yapıları ve ekonomiye sağladıkları katma değer sayesinde ülkelerin kalkınması için önemli bir faktörü olarak sayılmıştır. Günümüzde KOBİ lerin dünya ve Türkiye ekonomisi içindeki payları daha çok artmıştır. KOBİ lerin gelişmeleri için gereken ortamın yaratılması ve bu konudaki sorunların çözümünün daha ivedi hale getirilmesi gerekmektedir. Liberalleşme sürecine giren geçiş ekonomilerinde de KOBİ lerin önemi anlaşılmış, KOBİ lerin desteklenmesi ve teşvik edilmesi ile ilgili uygulamalar arttırılmıştır. Ancak planlı bir ekonomik düzenden serbest piyasa ekonomisine geçiş yapan bu ülkelerde KOBİ lerle ilgili yapısal ve finansal olarak birçok sorunla karşı karşıya kalınmıştır. Özellikle bu ülkelerde KOBİ lerin sorunlarının çözülmesi ve desteklenmesi gerekmektedir. Çünkü KOBİ lerin büyümesi ekonomilerinin de büyümesi anlamına gelmektedir. 2. GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE LİBERALLEŞME 2.1. Liberalleşme Literatür Özeti Dünyadaki derecelendirme kuruluşlarından biri olan Heritage iktisadi serbestleşmeyi, bireylerin kendi becerilerinin başarı analizinin yapıldığı, her bireyin işgücü ve malvarlığının kendi tarafından kontrol edildiği, ekonomideki her birimin özgür iradesiyle ürettiği, tükettiği ve çalıştığı, ekonomik birimler arasında iktisadi karar alma gücünün homojen dağıldığı ve serbest rekabet şartları içerisinde kaynak tahsisinin yapıldığı bir ekonomik düzen olarak tanımlamaktadır (Erdem, Tuğcu, 2012). Liberal iktisadın babası olarak bilinen Klasik 253

254 İktisatçılardan Adam Smith, serbest ticaretin ülkelerin yararına olduğunu, üretim açısından işbölümü ve uzmanlaşmayı sağladığını bunun da büyüme ile direkt ilişkili olduğunu Ulusların Zenginliği adlı kitabında vurgulamıştır. Finansal serbestleşmeyle ilgili olarak, engellerin kaldırılması ve finansal genişliğin sağlanmasının tasarruf ve yatırımları olumlu etkileyerek, ekonomik gelişmeyi hızlandıracağı tezini ilk olarak McKinnon-Shaw savunmuştur (Balassa, 1989). Özetle liberal iktisatçılar yüksek bir refah seviyesine ulaşmayı dış ticarete bağlamaktadır. Buna günümüzde ihracata yönelik sanayileşme stratejisi denmektedir. İhracata yönelik stratejisi, özellikle gelişmekte olan ülkelerin döviz kazandırıcı nitelikteki para politikalarıyla döviz açığını kapatmak hem de üretim artışıyla büyüme arasındaki pozitif ilişkiyi göstermek açısından avantaj sağlamaktadır (Gerni vd, 2012). Klasik ve Neo-Klasik iktisatçılara göre ülkelerin liberal politika uygulamaları ile büyümeleri arasındaki pozitif ilişki daha sonraki yıllarda da literatürde yer almıştır. Neo-Liberal iktisatçılar devletin etkili ve verimli piyasalara düzenleyici olarak müdahale etmesini ve daha az sayıdaki piyasa yanlısı düzenlemelerin siyasal yolsuzluğu azaltacağını iddia etmektedir. Uluslararası piyasalardaki engellerin yolsuzlukları arttırdığı, yabancı yatırımlarla ilgili sınırlamaların da yatırımcılar ve bunların yurt içi ortaklarının yasa dışı yollardan muafiyet elde etmeye çalışmalarına neden olduğunu vurgulamıştır.neo-liberal iktisatçılara göre açık ekonomiler, iş dünyasının dışa dönüklüğünü arttırırken, kapalı ekonomilerin özel sektörü içe dönük, verimsiz hale getirdiğini ve devletin korumacı politikalarla rantlara zemin hazırladığını savunmuşlardır (Tarhan vd., 2006). Örneğin Baldwin ve Seghezza (1996), Frankel ve Romer (1999), Kurt ve Berber (2008), çalışmalarında serbest ticaret ile büyüme arasında pozitif bir ilişki bulmuşlardır. McGee (2007), 28 geçiş ekonomisinin 2007 yılına ait mali serbestlik endekslerini kullanarak, karşılaştırmalı bir analiz yapmıştır. Emsen ve Değer (2007), geçiş ekonomilerinde dönemi itibariyle siyasal ve ekonomik serbestliğin büyüme üzerindeki etkilerini incelemişlerdir. Geçiş ekonomilerinde serbestleşme ve büyüme arasında pozitif bir ilişki kurularak, ticari serbestleşmenin geçiş ekonomilerini olumlu etkilediği sonucuna varılmıştır. Sarı vd (2010), yılları arasında, beş Türki Cumhuriyet ülkesinin (Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan) ihracat ve büyümesi Granger analizi ile test edilerek uzun dönemde ihracat ve büyümenin belirleyici rol oynadığı bulunmuştur (Erdem, Türker, 2012). Kreft ve Sobel (2005) ile Karabegovic ve McMahon (2008), bir ekonominin serbestleşme seviyesindeki artışın, girişim faaliyetlerini desteklemek, küçük aile işletmelerinin kurulmasındaki engelleri kaldırmak ve işletmelerin kuruluş maliyetlerini azaltmak gibi konularda istihdamı pozitif etkileyerek ekonomik büyümenin sağlanabileceğini savunmuştur. Bjornskov ve Foss (2008), 29 ülkede kişi üzerinde yapmış olduğu araştırma sonucunda küçülen kamu sektörü ve azalan devlet müdahalesi ile ekonomik serbestleşmenin girişimcilik üzerinde olumlu etkileri olduğu sonucu ortaya konmuştur (Erdem, Tuğcu, 2012). Bu literatür özetinden de anlaşılacağı üzere liberalleşme ya da ekonomik serbestleşme uygulamaları arttıkça ülkelerin büyümesinin de hızlanacağı görülmektedir. Ancak ekonomik büyümenin sürdürülebilirliği ülkelerin rekabet gücüne de bağlıdır. Ülkelerin dış ticaret ve özellikle ihracata yönelik sanayileşme politikalarının ekonomik büyümeye pozitif etki yapabilmesi için, krizler karşısında dayanıklı bir ekonominin ve yüksek esneklikli mal ve hizmet üretim kapasitesinin olması gerekmektedir. Bu bakımdan üretimin dış talep esnekliğinin yüksek olduğu sektörlerin büyüme üzerine daha fazla etki yaptığı görülecektir. Bu sektörlerde ülkenin uluslararası rekabet gücünün olup olmaması da göreli olarak diğer ülkelerin aynı sektörlerine oranla daha yüksek gelir ve istihdam yaratmasına bağlanmaktadır (Demir, 2001). Günümüzde küreselleşme hareketleri ile ülkeler, 1929 daki Büyük Bunalım dan sonra yüzyılın en büyük finansal krizini yaşamaktadır. Dünyada yaşana bu krizler özellikle 1990 lı yıllardan sonra artış göstermiştir. Finansal liberalleşmenin artması ve soğuk savaş döneminin bitmesiyle ortaya çıkan yeni ekonomik düzen ile birlikte krizler ülkeden ülkeye bulaşarak global bir kriz haline dönüşmüştür. Bu yüzden ülkelerin dış dünyaya finansal entegre olma derecesini artması aynı zamanda dış şoklara karşı duyarlılığını da arttırdığı anlamına gelmektedir (Doğan, 2009) Geçiş Ekonomileri nin Liberalleşme Çabaları Geçiş Ekonomileri sosyalist sistemden serbest piyasa ekonomisine geçmeye çalışan, sosyal ve ekonomik olarak kaderleri birbirine benzeyen ülkelerden oluşmaktadır. Coğrafi yakınlık ve bölgesel özellikler dikkate alınarak geçiş ekonomileri dört grupta toplanabilir; *Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri: Arnavutluk, Bulgaristan, Hırvatistan, Çek Cumhuriyeti, Makedonya, Macaristan, Romanya, Slovak Cumhuriyeti ve Slovenya. *Baltık Cumhuriyetleri: Estonya, Letonya ve Litvanya *Bağımsız Devletler Topluluğu (Eski Sovyet Ülkeleri): Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermenistan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldovya, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Ukrayna. Bu ülkeler arasında Merkezi Orta Asya Ülkeleri olarak Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan gruplandırılmaktadır. * Asya daki Geçiş Ekonomileri: Çin, Kamboçya, Laos Halk Cumhuriyeti, Vietnam (Arıkan, 2002). 254

255 Geçiş ekonomileri olarak adlandırılan bu ülkeler sosyalist sistemi benimsedikleri için yaşadıkları sorunların çözümü yerine bu sorunları uzun yıllar görmezden gelme yöntemini kullanmışlardır. Özelleştirmenin sınırlı kaldığı hantal bir kamu sektörü, merkezi idare tarafından kontrol edilen rekabet ortamı yaratılmayan dışa kapalı bir piyasa, harcamaların arttığı özellikle sosyal güvenlik harcamalarının hat safhada yapıldığı bir siyasi arena ve makroekonomik dengelerin bozulduğu bir ekonomik ortam ülkeleri piyasa ekonomine geçmeye yöneltmiştir ( Tandırcıoğlu, 2002). Geçiş ekonomileri denilen ülkeler aynı kaderi paylaşsalar bile piyasa ekonomisine geçiş sürecinde coğrafik, ekonomik, nüfus, doğal kaynaklar, tarih ve kültürel geçmişlerindeki farklılıklar dolayısıyla farklı çabalar sarf etmişlerdir. Bu bağlamda ülkelerin ekonomik politikaları da farklılık göstermiş, bazı ülkeler fırsatlarla karşılaşırken bazı ülkeler de dışsal baskılar yüzünden uzun ve zorlu bir geçiş süreç yaşamıştır. Bu yüzden dönüşüm sürecini tamamlamış ve Avrupa Birliği adaylığına kadar gelmiş olan Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ile Baltık Cumhuriyetleri, diğer geçiş süreci yaşayan ülkelere göre şanslı ülkeler olarak değerlendirilirken, Orta Asya Cumhuriyetleri ve Güney- Doğu Avrupa Ülkelerinin piyasa ekonomisi tecrübelerinin az olmasından dolayı liberalleşme çabalarının yetersiz kaldığı ve mali piyasalarının gelişmediği, ekonomilerinin küçüldüğü geçiş süreçlerinin diğer geçiş ekonomilerine göre uzun süreli olduğu ortaya konulmuştur (Egeli, Emsen, 2002). Tablo1: Geçiş Ekonomi Ülkelerinden Bazılarının Temel Ekonomik Göstergeleri CARİ İŞLEMLER İŞSİZLİK (%) DENGESİ ENFLASYON (%) (Milyar $) Azerbaycan 5,7 7,9 6,0 6 15,040 16,97 B.Rusya 7,7 53,2 0,7 0,6-8,278-5,775 Ermenistan 7,3 7,7 19,0 19,0-1,373-1,245 Estonya 2,9 5,1 17,3 12,5 0,680 0,704 Gürcistan 7,1 8,5 16,3 14,9-1,334-1,816 Kazakistan 7,1 8,3 5,8 5,4 3,03 13,609 Kırgızistan 7,8 16,6 8,6 7,9-0,332-0,183 Letonya -1,2 4, ,6 0,716-0,338 Litvanya 1,2 4,1 17,8 15,5 0,534-0,731 Moldova 7,4 7,7 7,4 6,7-0,484-0,743 Özbekistan 9 12,8 0,2 0,2 2,397 2,621 Rusya 6,9 8,4 7,5 6,5 69, ,141 Tacikistan 6,5 12, ,120-0,153 Türkmenistan 4,5 5, ,349 0,466 Ukrayna 9,4 8,0 8,1 8,2-3,018-9,280 Kaynak: WTO (2011) Annual Report dan alınmıştır. Geçiş ekonomilerinden bazılarının makroekonomik gelişmeleri tablo 1 de gösterilmiştir. Tablo 1 göre, 2010 yılında Özbekistan, Ukrayna, Kırgızistan diğerlerine oranla daha yüksek bir enflasyon seviyesine sahipken, Letonya, Litvanya ve Estonya da fiyatlar genel seviyesinin düştüğü görülmektedir yılında en yüksek enflasyon seviyesi büyük farkla Beyaz Rusya da olup arkasından Kırgızistan ve Özbekistan gelmiştir. Geçiş ekonomisi yaşayan ülkelerin hepsinde enflasyon seviyeleri iniş çıkış göstermiş, birtakım enflasyonla mücadele politikaları uygulanmıştır. İşsizlik oranı 2010 ve 2011 yılında Ermenistan, Letonya, Gürcistan ve Litvanya da en yüksek seviyelerde gerçekleşmiş olup, bulunan veriler arasında en az işsizlik Beyaz Rusya ve Özbekistan da görülmüştür. Cari işlemler dengesi en yüksek düzeyde olan ülke diğer makroekonomik göstergelerde de iyi durumda olan Rusya olmuş Ukrayna, Beyaz Rusya ve Errnenistan da cari açıklar fazlalaşmıştır. Azerbaycan ve Kazakistan cari işlem fazlası veren ülkeler arasında yer almıştır. Özet olarak geçiş ekonomileri piyasa ekonomisine geçiş sürecinde küresel krizinde etkisiyle birtakım makro ekonomik sorunla karşılaşmış ve çeşitli reform politikaları uygulamaya çalışmışlardır. Bunlardan bazıları çeşitli fırsatları elinde bulundurdukları için başarılı sonuçlar elde etmiş bazı ülkeler de liberalleşme tecrübesizliklerinden dolayı sancılı bir süreç geçirmişlerdir. Küresel kriz nedeniyle tüm dünyada yaşanan durgunluk geçiş ekonomilerinin ekonomik göstergelerinde de etkili olmuştur. Hatta şimdi bile bazı geçiş ekonomileri serbest piyasa düzenine alışabilmek ve dünyaya ayak uydurabilmek için birçok sıkıntılar çekmektedirler. 255

256 Dünyada serbestleşme ile ilgili birçok çalışma yapılmış, ülkelerin serbestleşme dereceleri ölçülmüştür. Bu konuda Heritage Vakfı nın ekonomik serbestlik verilerinin kullanıldığı, Orta Asya Ülkelerinin ekonomik serbestlik değişkenlerinin incelendiği bir çalışmada ise bu ülkelerin serbestlik endeksleri değerlendirilmiştir. Bu rapora göre Orta Asya Ülkeleri nde devletin müdahalesi olmadan bireylerin serbest ekonomik özgürlüğü anlamına gelen girişimcilik serbestliği yüksek değerlere sahip bulunmuştur. Ülkenin serbest bir şekilde uluslararası ticaret yapabilmesini ve ülke vatandaşlarının da bu konudaki serbestçe faaliyet yapması anlamına gelen ticaret serbestliği yüksek değerlere sahip bulunmuştur. Bireylerin ve işletmelerin gelir ve servetlerini devlet güdümlü değil de kendi çıkarları doğrultusunda kullanma ve kontrol etmesini öngören mali serbestliği yüksek değerlere sahip bulunmuştur. Kamunun ekonomideki rolünün azaltılmasıyla ilgili kamu büyüklüğü yüksek değerlere sahip bulunmuştur. Devletin para piyasasına müdahale etmediği, gerektiğinde müdahale ed ip, istikrarlı bir para politikası anlamında gelen parasal serbestlik yüksek değerlere sahip bulunmuştur. Bu yüksek değerlerin yanında, girişimcilerin yatırımları üzerindeki engellemelerin olmadığı yatırım serbestliği düşük endeks değerlerine sahip bulunmuştur. Finansal piyasaların serbestçe faaliyetlerinin yapıldığı, finansal piyasalar ve bankacılık ile ilgili aşırı kısıtlamalar ve düzenlemelerin olmadığı finansal serbestlik düşük endeks değerlerine sahip bulunmuştur. Hükümet tarafından kanunlarla güvence altına alınan ancak bireysel olarak mülk biriktirme serbestliğini ifaden eden mülkiyet hakkı düşük endeks değerlerine sahip çıkmış, son olarak bu ülkelerdeki rüşvet, sahtekârlık, dolandırıcılık, haksız kazanç, çıkar kargaşaları gibi ekonomik yozlaşmaların, düşük endeks değerlerine sahip olduğu görülmüştür (Erdem, Türker, 2012). Geçiş ekonomileri bir yandan küresel krizle mücadele ederken, bir yandan da devletçi ve korumacı politikaların yerine serbestleşme hareketlerini hızlandırmak ve daha çabuk büyüyebilmek için liberalleşme çabalarını arttırmışlardır. Liberalleşme ve büyüme arasındaki pozitif ilişkinin gösterilmesi açısından geçiş ekonomileri önemli bir örnektir. Tablo2: Orta Asya Ülkelerinin Bazılarının Büyüme Oranları Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan YILLAR / ÜLKELER Büy. Oranı Büy. Oranı Büy. Oranı Büy. Oranı Büy. Oranı Büy. Oranı ,0-1,9 2,1 5,3 6,7 4, ,4 2,7 3,7 3,7 16,5 4, ,2 9,8 5,4 8,3 18,6 3, ,5 13,5 5,3 1,2 20,4 4, ,1 9,8-0,1 9,1 15,8 4, ,5 9,3 7,0 10,2 17,1 4, ,2 9,6 7,0 10,6 14,7 7, ,4 9,7-0,2 6,7 13, ,5 10,7 3,1 7 11,0 7, ,9 8,5 7,8 11,1 9, ,8 3,2 7,6 7,9 14, ,3 1,2 2,9 3,9 6,1 8, ,0 7,3-0,5 6,5 9,2 8, ,1 7,5 5,7 7,4 14,7 8,3 Kaynak: The Heritage Foundation, IMF verilerinden derlenmiştir. Tablo 2 de gösterilen Türki Cumhuriyetleri ndeki büyüme oranlarına bakılacak olursa, ülkeler arasında farklılıklar dikkati çekmektedir. Aynı zamanda ülkelerin dengeli olarak büyümedikleri görülmektedir. Azerbaycan 2006 yılına kadar artarak büyümüş, daha sonra düşüşe geçmiş 2011 yılında büyüme oranı 0,1 e kadar düşmüştür. Kazakistan da yılları arasında büyüme olmuş, 2001 yılından 2002 ye bir düşme yaşanmış olmasına rağmen yılları arasında büyüme artış göstermiş, ve yılları arasında büyümedeki olumlu artış dikkati çekmiştir. Kırgızistan da 1998 yılından 2001 yılına kadar büyüme artış göstermiş, 2002 yılında büyüme düşmüş, yılları arasında büyüme tekrar düşmüş, 2005 yılına kadar pozitif bir büyüme görülmekle birlikte 2005 yılında tekrar negatif bir büyüme gerçekleşmiştir yılına kadar büyüme kaydedilirken 2010 yılında tekrar büyüme rakamları negatif olmuş, daha sonra büyüme artmıştır. Tacikistan da yılları arasında büyüme oranları pozitif yöne doğru artmış, 2001 yılındaki küçülmeye rağmen, daha sonraki yıllarda büyüme artış göstermiştir. Türkmenistan yıları arasında yüksek büyüme oranlarını yakalamış, yılları arasında büyüme oranları yüksek seyretmiş, 2009 ve 2010 yıllarında yüksek büyüme oranlarından daha düşük büyüme oranları görülmüş, daha sonra eski büyüme seviyesi yakalanmıştır. Özbekistan da yılları arasında büyüme görülürken 2005 yılında büyüme durmuş, daha 256

257 sonraki yıllarda büyüme artış göstermiştir. Orta Asya Ekonomileri, liberal politikalarla hızla büyümeye çalışmışlar, finansal serbestlik ve dış ticareti öğrenme çabalarını arttırmışlardır. Her ne kadar tam serbestliği gerçekleştiremeseler de bu ülkelerdeki bazı yıllardaki olumlu büyüme oranları, dünya ile entegre olma çabalarının sonuçsuz kalmadığının göstergesi olmuştur. Geçiş ekonomilerinin dönüşüm süreci, dünyadaki küreselleşme ve liberalleşme politikalarının arttığı bir döneme rast gelmiştir. Bu dönemde ülkeler bir taraftan serbest piyasa ekonomisine adapte olmaya çalışırlarken diğer taraftan da küreselleşme sürecinde ekonomilerini söz konusu normlara uygun hale getirmeye çabalamışlardır (Miynat, 2004). Liberal ekonomik sistemin temelini serbest rekabet oluşturmaktadır. Serbest rekabet kaynak etkinliğine, fiyatların ve maliyetlerin düşmesine, yeni teknolojilerin kullanılmasına ve üretimin artmasına neden olmaktadır. Rekabet piyasasında tüketiciler çeşitli avantajlar elde ederken, rakip firmalar da kendi ürünlerini daha fazla satabilmek için, teknolojik yeniliklere düşük maliyetten ulaşma imkanı bulmaktadırlar. Küçük ve Orta Ölçekli işletmelerin rekabet kanunlarıyla teşvik edilerek işbirliği içerisinde büyümeleri, daha etkin üretim yapabilmeleri ve KOBİ birleşmeleriyle daha büyük işletmelerle rekabet edecek seviyeye gelmeleri ancak liberal politikalarla sağlanabilmektedir. Küreselleşme ile birlikte rekabetin artması gelişmekte olan ülkeler başta olmak üzere özellikle geçiş ekonomilerinde rekabet politikaları ile ilgili yeniden düzenlemeye gidilmesi gerektiğini göstermiştir (Aslan, 2006). Geçiş ekonomilerindeki emek verimliliği orta gelirli düzeyde olan OECD ülkelerinin üçte biri kadardır. Sanayi sektöründe ücret ayırımı diğer sektörlerden daha düşük gerçekleşmektedir. Geçiş ekonomilerinde hükümetler işsizliğin varlığını kabul etmese de istihdam politikaları yetersiz oranda kalmaktadır. Bu yüzden geçiş ekonomilerinde işgücü piyasaları daha zayıf durumda olup, geliştirilmeye ve desteklenmeye ihtiyacı olan piyasalardır (Egeli, Emsen, 2002). Geçiş ekonomilerinde görülen birtakım zayıflıklar da KOBİ lerin gelişmesini ve yatırımların gelmesini engellemektedir. Mevzuat ve hukuk konularında yeterli reformların yapılamaması, serbest piyasa ve rekabet kanunlarıyla ilgili eksikliklerin olması, finansal piyasalardaki belirsizlikler, kayıt dışı ekonominin artması, yolsuzlukların ve uyumsuzlukları çözecek politikaların zayıf kalması, yönetim belirsizlikleri ve çeşitli sosyo- ekonomik sorunlar KOBİ lere yapılması gereken destek ve hizmetleri sınırlandırmaktadır. 3. GİRİŞİMCİLİK ve KOBİLERİN ÖNEMİ 3.1. Girişimcilik ve KOBİ Kavramı Ekonomik kalkınma özellikle gelişmekte olan ülkelerin üzerinde durdukları en önemli konulardan birisidir. Her ülke ekonomik kalkınmak ve refah içerisinde yaşamak ister. Ülkelerin kalkınması ve refahı için çok farklı yöntemler denenmiştir. Geçmişten günümüze kadar ülkeler sanayi, ticaret, doğal kaynaklar, hizmet sektörü gibi var olan zenginliklerine ağırlık vererek ekonomik büyüme ve kalkınmayı başarabilme yarışına girmişlerdir. Ancak 21. yüzyılda artık üretim faktörleri arasında yer alan toprak, emek ve sermayeyi bir araya getiren, kalkınmanın motoru olan girişimcilik, ülkelerin kaderini değiştirebilen en önemli faktör olarak karşımıza çıkmıştır. Girişimcilik, 20. Yüzyılda yenilik yapabilme, fırsatları değerlendirebilme ve ticari olarak uygulanabilir olma anlamında kullanılmıştır (Marangoz, 2008). Günümüzde girişimcilik kavramından yeni bir yatırım yapan girişimciden daha çok inovasyon yani yenilikçilik yapan girişimcinin anlaşılması gerekmektedir. Türkiye de girişimciliğin geliştirilmesi ile ilgili gerekli olan uygulamalar arasında özel sektörü destekleme, bürokratik engelleri kaldırma, vergi işlemlerini kolaylaştırma, teknoloji transferi için teşvik verme, eğitime önem verme, girişimciliğin önemi konusunda herkesi bilgilendirme gibi birçok liberal strateji sıralanırken, KOBİ lere ayrı bir önem verilmektedir (Üzülmez, 2008). Türkiye de 1980 lerdeki liberalleşme dönemiyle birlikte piyasa ekonomisinin motoru durumunda olan girişimcilik konusunda büyük gelişmeler yaşanmıştır lerde finansal entegrasyonun ve küreselleşmenin zorluklarıyla karşı karşıya kalan Türkiye 1990 larda ard arda krizler yaşayarak bunlarında üstesinden gelmeyi başarmıştır. Hatta Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği nin getirdiği yeni rekabet koşullarına ayak uydurmaya çalışırken, Türk girişimcilerinin gücü ve rekabet edebilme yeteneği ortaya çıkmıştır. Türkiye de yaşanan 2000 Kasım ve 2001Şubat Kriz leri, devletin ekonomiye müdahalesinin yoğunluğunun başarısızlıkla sonuçlandığını göstermiştir. Küresel rekabeti başarabilen bir girişimci kitlesinin varlığının birçok makroekonomik sorunu çözebileceği ve istikrarlı bir büyümenin sağlanabileceği 2001 Krizi sonrasında uygulamaya geçirilen Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı ile ispat edilmiştir Krizi nden sonra kamu maliyesi konusundaki yapılan düzenlemeler ve Türk özel sektörünün desteklemesi açısından yeniden yapılandırma programları kapsamındaki değişiklikler sonucu, Türkiye ekonomisi istikrarlı ve yüksek büyümeyi sağlamayı başarmıştır. Türkiye de birden çok kurum ve kuruluş, kendi ihtiyaçları doğrultusunda birbirinden farklı KOBİ tanımı oluşturmuştur. Bu farklı tanımların AB ile işbirliği sürecinde ikilem yaratmasını engellemek için, Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelik 2005/9617 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ekinde 18 Kasım 2005 ve 25997sayılı Resmi Gazete de yayımlanmış ve 18 Mayıs 2006 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelikle birlikte KOBİ lerin sınıflandırılması AB de olduğu gibi çalışan 257

258 sayısı, bilânço ve satış büyüklüklerini esas alan tanım kabul edilmiştir (KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı, ). Bu tanıma göre, on kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da mali bilançosu bir milyon TL yi aşmayanlara mikro işletme, elli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da mali bilançosu beş milyon TL yi aşmayan işletmelere küçük işletme, iki yüz elli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da mali bilançosu yirmi beş milyon TL yi aşmayan işletmelere ise orta büyüklükteki işletme denilmektedir (Resmi Gazete, 2005). KOBİ lere faaliyet gösterdikleri iş alanları bakımından çeşitli şekillerde rastlanılmaktadır. Üretim işletmelerinin bir araya gelerek oluşturdukları KOBİ ler üretim alanında faaliyet gösterirler. Bu sektörde yer alan işletmeler tedarikçilerden aldıkları üretim faktörlerini ürün veya yarı mamule dönüştürerek pazara sunmaktadırlar. Ekonomik malların mülkiyet değişiminin gerçekleştirildiği ticaret alanında faaliyet gösteren KOBİ ler, toptancı ve perakendeci olarak iki kısma ayrılmaktadır. Toptancı işletmeler; hammadde, yarı mamul veya mamul ürünleri üretim, hizmet veya ticaret sektöründeki işletmelere satmak için toplu alımda bulunmaktadır. Perakendeci işletmeler ise, malı doğrudan üreticiden ve çoğunlukla da komisyoncu, toptancı vb. aracılardan satın alıp, son tüketiciye satan işletmelerdir. Kişisel hizmetler tarzında faaliyet gösterenler ve bankacılık ve eğitim alanındaki gibi ticari hizmet kapsamında faaliyet gösterenler olarak hizmet alanında faaliyet gösteren KOBİ ler ülke ekonomisi için önemli bir yere sahiptir (Küçük, 2010). KOBİ ler geçmişten günümüze kadar dünya ekonomisi içerisinde var olan ancak 1970 lerde başlayıp daha sonraki yıllarda devam eden ekonomik krizlerle birlikte önemleri anlaşılan işletmelerdir yılları arasında büyük işletmelerin ülke ekonomisine daha çok katkı sağlayacağı düşüncesi hakim olmuş, KOBİ lere; zoraki destekler verilmiş, KOBİ lerin ekonomiye bir yük olduğu görüşüyle hareket edilmiş, KOBİ lerin kendi başlarına başarılı işler yapabilecekleri, büyük işletmelerin faaliyet göstermelerinin imkânsız olduğu ya da çeşitli nedenlerle göz ardı ettikleri geniş pazarlarda daha fazla avantaja sahip olabilecekleri gerçeği anlaşılamamıştır (Taş, 2012). O yıllarda KOBİ ler küçük esnaf ve sanatkârlardan oluşan ve ülke ekonomisi için önem arz etmeyen işletmeler olarak görülmüştür lerden sonra yaşanan krizler KOBİ lerin büyük işletmelere oranla krizden daha az etkilendiklerini, istihdam, rekabet, ekonomik etkinlik, esneklik ve gelir dağılımı gibi konularda daha avantajlı olduğunu ortaya çıkarmıştır lı yıllarda KOBİ lerin rolü ve önemi anlaşılmış, 2000 li yıllardan itibaren ise KOBİ ler ekonominin en önemli aktörlerinden birisi olarak ele alınmıştır (Özdemir vd, 2006, Küçük, 2010). KOBİ lerin ekonomiye birçok faydası bulunmaktadır. Büyük işletmelerin iş yapabilmesi ancak tedarikçisi olan KOBİ ler sayesinde mümkün olmaktadır. Ayrıca KOBİ ler talep değişkenliklerine karşı çabuk değişebilen, farklı alanlarda rekabet edebilme cesareti olan, pazarlama, üretim, hizmet ve iletişim konularında esnek davranabilen işletmeler olduğu için ülke ekonomisine katkısı özellikle küresel rekabet ortamında daha fazla olmaktadır (Akgemci, 2001). Günümüzde KOBİ lerin değeri anlaşılmakla birlikte henüz KOBİ lerin karşı karşıya kalmış oldukları sorunlar çözülememiştir. KOBİ lerin Ar-Ge çalışmalarının yetersiz olması, dış pazarlarla rekabet edebilme ve markalaşma gibi konulardaki dezavantajlarını arttırmıştır. KOBİ lerin bu dezavantajlardan kurtulabilmesi için Ar-Ge, teknoloji, kalifiye eleman, pazar, finansman ve kalite konusuna önem vermeleri ve bu konulardaki eğitim ve motivasyonlarını attırmaları gerekmektedir. KOBİ lerin profesyonel yöneticiler tarafından yönetilmesi, devlet tarafından KOBİ politikalarıyla desteklenmesi ve üniversite, kamu kurum ve sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği yapmaları gerekmektedir (Doğan, 2003) Dünya da ve Türkiye de KOBİ lerin Durumu 1980 li yıllardan itibaren Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Japonya gibi gelişmiş ülkelerin KOBİ lerin gelişmesi ve desteklenmesine yönelik KOBİ politikaları artmıştır. AB bu gelişmiş ülkelerin gerisinde kalmamak için, KOBİ lerin gelişmesine yönelik çeşitli KOBİ politikaları uygulamaya başlamıştır. Bu politikalar 1992 yılı Maastricht Anlaşması nın 157. maddesi ile yasal bir temele dayanmıştır yılında Komisyon bünyesinde işletme politikasından sorumlu yeni bir Genel Müdürlük kurulmuştur. 1 Ocak 2000 yılında Sanayi ve KOBİ Genel Müdürlükleri birleştirilmiştir (Yalçın, 2006). Küresel rekabetin hızlandığı günümüzde AB, gerek ABD ve Japonya ile aralarındaki inovasyon ve Ar-Ge açığını kapatabilmek için gerekse de bilgi tabanlı bir ekonomiye geçişi sağlayıp istihdamı arttırabilmek için 2000 yılında Lizbon Stratejisini uygulamaya koymuştur. Bu gelişmelerle birlikte dönemini kapsayan 6. Çerçeve Programı uygulamaya konulmuştur. Program, KOBİ lerin araştırma ve icatlarını desteklemek, bu alandaki paylarını artırmak üzere, 2,1 milyar Euro gibi yüksek bir fon ayırmıştır. Program bilim ve teknoloji alanında özellikle bilgi paylaşımı ve işbirliğine dayalı Avrupa Araştırma Alanı (ERA) yaratarak, 2010 yılında Avrupa yı ABD ve Japonya nın karşısında dünyanın en dinamik ve rekabetçi gücü haline getirmeyi amaçlamıştır. Lizbon Stratejisi nin bir devamı niteliğinde Avrupa Komisyonu 3 Mart 2010 tarihinde, Avrupa 2020: Akıllı, Sürdürülebilir ve Kapsayıcı Büyüme İçin Avrupa Stratejisi başlıklı yeni stratejiyi kabul etmiştir (Özdemir vd, 2006). AB KOBİ politikaları, yenilik ve pazar yaratma, rekabeti güçlendirme, KOBİ lere yönelik sanayi politikasını iyileştirilme, endüstriyel değişimi destekleme temelleri üzerine kurulmuştur. AB KOBİ politikaları, serbest dolaşım, AR-GE destek politikaları, risk sermayesinin sağlanması, ortak dış ticaret politikası, eğitim ve staj politikası, etkinliğinin arttırılması, açık 258

259 ve rekabete dayalı bir serbest pazar ekonomisi sağlanmasına uygun ekonomik ve parasal politika araçlardan oluşmaktadır (Yalçın, 2006). Genel anlamda KOBİ'ler, sermayenin yanı sıra emek yoğun sektörlerde yoğun olarak görülen, yönetim maliyetleri düşük, istihdam olanağı fazla olmayan, ucuz bir üretim gerçekleştiren işletmeler olarak ifade edilmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde ve Türkiye de ise KOBİ lerin durumu gelişmiş ülkelere kıyasla düşük olsa da bu işletmelerin sosyo- ekonomik yaşamda oynadıkları rolü arttırılmış, ekonominin dinamik ve sürükleyici unsuları olarak kabul edilmiştir (Uludağ, Serin, 1990). Türkiye de 1930 lı yıllardan itibaren planlı kalkınma dönemi, korumacı, iç pazara dönük ve ithal ikameci politikalar dönemi sırasıyla yaşanmış, birçok sanayileşme politikaları uygulanmıştır. Her sanayileşme atılımı ya bir kriz ya da savaş ile yarıda bırakılmış, istenilen hedeflere tam olarak ulaşılamamıştır.1929 İktisat Buhranı sonrasında Türkiye devletçi ve korumacı bir iktisat politikası ile ilk sanayileşme hamlesini başlatmıştır. Beş Yıllık Kalkınma Planı nın sanayileşme stratejisi ithal ikameci sanayileşme modeli olmuştur. Ancak bu sanayileşme modeli uygulamasında sanayileşme geri planda kalmış, modelin tersine aşırı ithalat bağımlılığı ve ihracattaki durgunluk döneminde Türkiye ekonomisini önemli boyutlarda dışa bağımlı hale getirmiştir. Bu süreç içerisinde ekonomide gelişmeler yaşansa da, ekonomide sürekli dış açıklar yaşanmıştır li yıllara gelinceye kadar ekonomide kamu sektörünün payı geçmiş yıllara oranla azalmış, 1980 li yıllar ise bir dönüm noktası olmuştur (Demirci, 2010). Türkiye de 1980 li yıllara kadar sürdürülen ithal ikameci sanayileşme politikaları 1980 li yıllardan sonra yerini liberalleşme politikalarına bırakmıştır. Bu süreç içerisinde özel sektör, kamu sektörü ve yabancı sermaye sahiplerinin serbest uygulamalarına önem veren ihracata dayalı sanayileşme politikaları benimsenmiştir. Yine 1980 sonrasında özelleştirme kavramı ortaya çıkmış olup, 1990 sonrası dönemde özelleştirme süreci ile yerli ve yabancı sermaye ekonomide birlikte görülmüştür. Sanayileşmenin büyük ölçüde gündemden düştüğü 1980 sonrası dönemde devletin bu sektörlere yönelik oluşturduğu politikalar, yatırım teşvikleri ve 1990 ların ortalarından itibaren KOBİ politikaları ile sınırlı kalmıştır lardan sonraki kalkınma planlarında ve teşvik politikalarında KOBİ lerin önemi sürekli vurgulanmış ancak gereken başarı elde edilememiştir (Şenses, Taymaz, 2003) Krizi nden sonra Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı ile makroekonomik istikrar sağlanmış bu düzelme küresel krize kadar sürmüştür. Bu süreç içerisinde özel sektör bir taraftan küresel rekabetle mücadele ederken bir taraftan da ekonomi içindeki ağırlıklarını arttırmıştır. Değişen dünya koşullarında ayakta kalabilmek için rekabet eden KOBİ lere küresel kriz sonrasında yeni fırsatlar doğmuş, Türk özel sektörü KOBİ lerin yakaladıkları fırsatlar sayesinde hızlı gelişmeler kaydetmiştir. Türkiye deki KOBİ ler küresel rekabetin getirdiği gelişen piyasalar içerisinde birçok tehlikeyle karşı karşıya kalmalarına rağmen bu süreç içerisinde bir takım fırsatlara da sahip olmuşlardır. KOBİ ihtiyaçlarına duyarlılığı ön planda tutan AB Küçük İşletmeler Yasası nın kamu kurumlarınca benimsenmesi, ekonomik ve sosyal kalkınmadaki paylarından dolayı KOBİ lerin öneminin kamu kurumları, finansman kuruluşları, yerel yönetimler, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşlarınca benimsenmesi, KOBİ lere pek çok kurum tarafından destek verilmesi, KOBİ lere yönelik AB ve diğer yurt dışı fonların varlığı, KOSGEB hedef kitlesinin hizmet ve ticaret sektörlerini de kapsayacak şekilde genişlemesi, Kalkınma Ajansları, Yatırım Destek Ofisleri, KOSGEB Hizmet Merkezleri ve KGF A.Ş. şubelerinin yaygınlaşması, teşvik sisteminde sektörel ve bölgesel uygulamaya geçilmiş olması, rantabl olmayacak yatırımların önlenmesi KOBİ lerin fırsatları arasında yer almaktadır. Ayrıca sanayi stratejisinin hazırlanmış olması ve bu stratejide sanayi ile ilişkili hizmet sektörlerinin geliştirilmesine önem verilmesi, sektörel strateji belgelerinin hazırlanması, mesleki ve teknik eğitim konularındaki stratejilerin varlığı, 2008 Krizi nde sağlamlığını ispatlamış güçlü bir bankacılık sektörünün varlığı da KOBİ ler için fırsat teşkil etmektedir (KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı, ). KOBİ ler bu yeni süreçte hem rekabet etmeye hem de araştırma geliştirme ve inovasyon hareketlerini arttırma yoluna gitmişlerdir. Türk girişimlerin üretim kapasitelerini genişletme ve küresel rekabette öne geçme istekleri devletin ve çeşitli kuruluşlarında dikkatini çekmiş günümüze kadar birçok KOBİ başarıya imza atmıştır. Türkiye nin gelişmiş ülkeler sınıfına daha fazla yaklaşması ve Türk sanayisinin gelişmesi için özel sektörün bu yakaladıkları avantajları iyi kullanabilmesi, hem iç pazarda hem de dış pazarda kendini ispat etmesi gerekmektedir. Eskiden algılanan KOBİ kavramının artık değiştiği günümüzde KOBİ ler, her an büyüme ve değişme potansiyeli olan ekonominin dinamikleri arasında yer almıştır. Türkiye de son yıllarda üretim ve pazarlama konusunda başarı gösteren birçok KOBİ yer almaktadır. Konumuzla ilgili olması açısından Turkuaz Grubu iyi bir örnek olarak gösterilebilir. Turkuaz Grubu, 1992'de Laleli' de üç ortağın Kazakistan ile uluslararası tedarik ticareti yapmak için kurdukları Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan'ın en büyük gıda, kişisel bakım, yedek parça, inşaat malzemesi dağıtım grubu olan bir Türk şirketidir. SSCB dağıldıktan sonra Kazakistan a ürün satmak için Turkuaz Grubu kurulmuş, belli bir süre sonra Kazakistan da yatırım yapacak düzeye gelmiştir yılında 270 milyon dolar ciro ile hem karlılığını hem cirosunu hem de pazar payını yükseltmiştir. Turkuaz Grubu Kazakistan a 36 ülkeden ithalat yapmış, taşıma maliyetlerinin rakiplerine göre yüksek olması sebebiyle 2004 yılından itibaren Karadeniz, Don Volga, Hazar Suyolu Projesi ni canlandırarak taşıma yapmış, maliyetleri düşürüp, inovasyonlarını gerçekleştirmişlerdir. Bu yol daha sonraları diğer şirketler tarafından da kullanılmaya başlanmış, Türkiye ile Kazakistan arasında en önemli ticaret yollarından biri haline gelmiştir. Don Volga arasında kanal açıp, Orta Asya ile bağlantıyı sağlama 259

260 projesi hem ekonomik hem de stratejik açıdan birçok önem taşımaktadır. Bu sayede Turkuaz Grubu Kazakistan daki dağıtım grubunu Kırgızistan ve Tacikistan dan örgütleyerek, otomotiv, yedek parça, inşaat malzemeleri ve pek çok alanda dağıtım yapmışlardır. Marsa, Nestle, Marshall, Henkel, Mitsubishi gibi uluslararası şirketlerinde distribütörlüğünü yapmış, Kırgızistan ve Tacikistan'ın pazarında lider duruma gelmiştir (Özdemir, 2008). Turkuaz gibi pek çok işletme kendini geliştirmek ve ekonomisine katkıda bulunmak için fırsat kollamaktadır. Dinamik bir yapıda olan özel sektör ve özellikle KOBİ ler risk alabilen, heyecanlı ve çalışkan kişilerle doludur. Genç, dinamik ve inovasyona inanan bu işletmelere maddi ve manevi destek sağlandığı takdirde çok büyük başarılar elde edeceklerdir. Türkiye de ve geçiş ekonomilerinde girişimcilik daha fazla teşvik edilir ve KOBİ ler gerektiği gibi desteklenirse ülkelerin en önemli sorunları daha kolay çözülebilecektir. Sonuç olarak desteklenen KOBİ ler büyüdükçe ülkeler de büyüyecek, küresel pazar içerisinde ülkeler KOBİ leri ile gurur duyacak ve övüneceklerdir. Tablo 3: KOBİ lerin Ekonomideki Paylarının Seçilmiş Ülkelerde Karşılaştırılması Ülke Tüm işletmeler Toplam istihdam Katma değer İçindeki payı (%) İçindeki payı (%) İçindeki payı (%) A.B.D. 98,9 57,9 50 Japonya 98, ,3 G.Kore 99,9 87,7 49,2 Malezya 99,9 65,2 31,2 AB 99,8 67,4 57,7 İtalya 99,9 81,1 71,3 İngiltere 99,6 54,1 51 Almanya 99,5 60,4 53,6 Türkiye 99, Kaynak: KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı, 2011: 29 Yapılan araştırmalara göre; 2000 li yıllardan sonra KOBİ lerin dünya ekonomisinde sahip olduğu ağırlığının iyice arttığı görülmektedir. Ülke ekonomilerinin yaklaşık % ünü KOBİ ler oluşturmaktadır. Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) nın %30 75 i, istihdamın %40 90 ı,ülkelerde faaliyet gösteren KOBİ ler tarafından gerçekleştirilmektedir (Çelik, Göksu, 2004). Türkiye nin özel sektöründeki şirketlerinin büyük bir bölümünü Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler yani KOBİ ler oluşturmaktadır. Günümüzde ülkemizdeki işletmelerin % 99,8 i KOBİ durumundadır (Özdemir, 2008). Ülkemizde KOBİ ler istihdam, ihracat, yaratılan katma değer ve yatırımlar gibi birçok makroekonomik göstergeler bakımından çok önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle 8 inci 5 yıllık planda ( ) KOBİ ler sermaye piyasası ve mali piyasalarla düzenli çalışan bir ortamda modern finansman araçları ve kurumları ile desteklenecektir denilmiştir. Aynı husus Dokuzuncu Plan ( ) da da yer almıştır (Akmut, 2007). Türkiye de özel ve kamu kesimi tarafından KOBİ lerin etkinliklerinin ekonomik ve sosyal yapı içerisinde artırılması için bir takım politikalar hedeflenmiş çeşitli kuruluşlar tarafından destek programları hazırlanmıştır (KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı, 2011; 39). Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) hazırladığı Kalkınma Planları ve Yıllık Programlarla KOBİ lere yönelik politikaları hazırlamakta ve bu koordinasyon görevini yürütmektedir ( Maliye Bakanlığı, KOBİ lere ve büyük işletmelere yönelik olarak vergisel destek politikasını uygulamaktadır ( Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, organize sanayi bölgeleri ve küçük sanayi sitelerine kredi desteği, teknoloji ve endüstri bölgelerinin alt yapıları için yatırım desteği ve çeşitli kurumlar aracılığıyla KOBİ lere yönelik hizmetleri sağlamaktadır ( Hazine Müsteşarlığı (HM), KOBİ lerin, uluslararası düzeyde rekabet edebilmelerini sağlamak için teşvik programları uygulamaktadır ( Dış Ticaret Müsteşarlığı, serbest bölgelerin kurulması, organizasyonunun yapılması ve dış ticaretin arttırılmasına yönelik destekleri sağlamaktadır ( Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK), tarafından Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikası çerçevesinde, yeni bir ürün veya üretimle ilgili planlanan ARGE projelerine destek sağlanmaktadır ( Halk Bankası, esnaf, sanatkâr ve KOBİ lere uygun koşullarda kredi olanakları sağlamaktadır ( Türkiye Esnaf ve Sanatkârlar Kredi ve Kefalet 260

261 Kooperatifleri Birlikleri Merkez Birliği (TESKOMB), Halk Bankası tarafından esnaf ve sanatkârlara kullandırılan kredilere kefalet vermektedir ( Kredi Garanti Fonu A.Ş., (KGF), KOBİ lerin banka kredileriyle ilgili teminat sorunlarının çözümünde yardımcı olmaktadır ( Türkiye İş Kurumu (İŞKUR), tarafından iş piyasasına, hem iş hem de eğitim alanında danışmanlık ve istihdam hizmetleri sağlanmaktadır ( Milli Prodüktivite Merkezi (MPM), verimliliğin ölçülmesi ve izlenmesi konularında çeşitli destekler sunmaktadır ( Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) tarafından, isteyen firmalara ticari enformasyon hizmeti verilmektedir ( Avrupa Birliği İş Geliştirme Merkezleri (ABİGEM), tarafından işletme ve dış ticaret geliştirme konularında destekler verilmektedir ( Mesleki Eğitim ve Küçük Sanayi Destekleme Vakfı (MEKSA) tarafından çoğu meslek dallarıyla ilgili eğitimler verilmektedir ( Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB), 3624 sayılı Kanun ile kurulan KOSGEB, ülkemizin ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarının karşılanmasında, küçük ve orta ölçekli sanayi işletmelerinin payını ve etkinliğini artırmak, rekabet güçlerini ve düzeylerini yükseltmek, sanayide entegrasyonu ekonomik gelişmelere uygun bir şekilde gerçekleştirmek üzere KOBİ lere çok geniş bir alanda geri ödemeli ve ödemesiz destekler sağlamaktadır ( tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan KOSGEB Destek Programları Yönetmeliği kapsamında aşağıda belirtilen 7 destek programı çerçevesinde KOBİ lerin desteklenmesi sağlanmaktadır. Bunlar Proje Destek Programı, Tematik Proje Destek Programı, Girişimcilik Destek Programı, Ar-Ge, İnovasyon ve Endüstriyel Uygulama Destek Programı, İşbirliği- Güç birliği Destek Programı, Genel Destek Programı, Gelişen İşletmeler Piyasası KOBİ Destek Programı olmak üzere gruplandırılmışlardır ( Bu kuruluşlar tarafından, KOBİ lere verilen destekler iyi değerlendirilmeli ve küresel piyasa içerisinde gelişmeleri hızlandırılmalıdır. Çünkü ekonominin lokomotifi olan KOBİ ler ülkeyi küresel rekabete daha iyi hazırlamaktadır. KOBİ lerin dış pazarlarla tanışmaları, üretim kalitelerini yükseltmeleri, markalaşmaları, çağdaş finans kaynaklarını kullanmaları ve işlerini geliştirmek için araştırma geliştirme, inovasyon gibi alanlarda yatırım yapabilmeleri ülkeler açısından çok önemlidir. Bu nedenle ülkemizde de KOBİ lere daha çok kaynak sağlanması ve onların hem yurt içinde hem de yurt dışında küresel rekabette daha başarılı olmaları için KOBİ leri teşvik projelerinin arttırılması gerekmektedir. 4. SONUÇ KOBİ ler hem ülkemiz açısından hem de geçiş ekonomileri olarak tanımladığımız ülkeler açısından çok önemli bir yere sahiptir. KOBİ lerin önemi 1980 li yıllardan itibaren ülkeler tarafından anlaşılmaya başlasa da kısa süre içerisinde KOBİ lerle ilgili birçok çalışma ve araştırma yapılmıştır. Bu araştırmalar ve istatistiklerden tüm dünyada ve ülkemizde KOBİ lerin çok önemli bir yerinin olduğunu ortaya çıkarılmıştır. Bu bakımdan KOBİ leri ekonominin en önemli dinamiği olarak görmek ve KOBİ lerin önemini toplumca kabul etmek gereklidir. KOBİ lere gerek özel gerekse kamu kesimi tarafından destek ve uygulamaların arttırılması, KOBİ lerin kendilerini tanıtabilmeleriyle ilgili imkanların arttırılması, bu konuda KOBİ lerle ilişkisi olan her birey ve kurumun bu konudaki samimi çabalarının arttırılması sağlanmalıdır. KOBİ lerle ilgili hizmetlerde devletten teşvik politikasını iyi çalıştırması, bürokratik prosedürleri azaltması beklenmektedir. Bu yüzden KOBİ lerin büyümeleri ve küresel rekabete atılmaları ile ilgili tüm aşamalar izlenmeli, destek öncesi ve destek sonrası durumlar güncellenerek, KOBİ lere yeni destek ve hizmet programları geliştirilmelidir. KOBİ lere destek, teşvik, hibe programları ile ilgili tanıtıcı ve öğretici eğitimler düzenlenerek, KOBİ lerin bu programlardan faydalanmaları sağlanmalıdır. Bu programlarla KOBİ lerin inovasyon projeleri desteklenerek, yeni fikirlerin oluşturulmasına imkan tanınmalıdır. Bu sayede büyüyen ve gelişen KOBİ lerin sosyal ve ekonomik hayata katkıları her fırsatta anlatılmadır. Türkiye gibi birbirinden zengin kaynaklara sahip olan geçiş ekonomileri de, girişimcilik faktörünü kullanarak, küresel pazarda kendilerini ispat edecek ve uluslararası rekabet gücüne sahip olabileceklerdir. Özellikle tarihi, doğal, kültürel ve enerji kaynakları rezervleri yönünden potansiyel bir güce sahip olan bu ülkelere başta Türkiye olmak üzere tüm dünyanın gereken önemi vererek yatırımlarını arttırması gerekmektedir. Bu ülkelerdeki hantal yapının yerine özel sektörün canlandırılması, KOBİ lerin desteklenmesi için gerekli yasa ve uygulamaların çıkartılması gerekmektedir. Bu ülkelerin kalkınması için özellikle turizm, ticaret, enerji, güvenlik ve diğer alanlardaki KOBİ lerin acilen desteklenmesi gerekmektedir. Ayrıca kalkınma çabası içinde olan geçiş ekonomilerindeki emek yoğun üretimin yanı sıra teknoloji yoğun sektörlerin de arttırılması ve KOBİ politikalarıyla desteklenmesi gerekmektedir. Bu bakımdan geçiş ekonomilerinin kendi doğal kaynaklarını harekete geçirmeleri ve üretimlerine ağırlık vermeleri bölge ekonomileriyle ve diğer ülkelerle bütünleşmeleri, finans piyasalarını da geliştirerek liberalleşme çabalarını arttırmaları gerekmektedir. Özellikle geçiş ekonomilerinde ticaret, imalat, sanayi, müteahhitlik, ulaştırma, sağlık ve turizm alanlarında KOBİ lere olanaklar tanınması, finansal anlamda özellikle bankacılık sektörünün sağlam bir yapıya kavuşturulması gerekmektedir. Bu yüzden özelleştirmeye önem verilmeli, girişimlere her türlü destek sağlanmalı, girişimcilere bu konularla ilgili detaylı eğitimler verilmelidir. Türkiye de olduğu gibi sanayi üniversite işbirliği yoluna gidilmeli, özel ve kamu kesimi tarafından desteklenen KOBİ lerin ekonomik ve sosyal yapı içerisindeki etkinliklerinin arttırılması 261

262 için bir takım politikalar hedeflenmeli, çeşitli kuruluşlar tarafından sürekli destek programları hazırlanmalıdır. Dünyada ekonomik kalkınma stratejilerini KOBİ ler üzerine oturtan başarılı ülkeler örnek alınarak, hem Türkiye hem de geçiş ekonomileri bu başarılardan dersler çıkartmalıdır. 5. KAYNAKÇA Akgemci, T.,Çelik, A. (2010). Girişimcilik Kültürü ve Kobiler, (3. Baskı).Ankara: Gazi Kitabevi, 15. Akmut, Ö. (2007). Kobi Borsaları, İstanbul: İTO Yayınları, Aslan İ.Y.(2006). Rekabet Hukuku Dersleri,, Bursa: Ekin Kitabevi. Altay,E.,Satman, M.H. (2005). Stock Market Forecasting: Artificial Neural Networksand Linear Regression Comparison in an Emerging Market, Journal of Financial Management and Analysis, 18(2), 15, Arıkan, Z.(2002). Geçiş Ekonomilerinde Mali Disiplin, Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri Uluslararası Sempozyumu, Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları:29, Kongre Dizisi:3, Mayıs 2002, Bişkek- Kırgızistan. Balassa B. (1989). Financial Liberalization in Developing Countries, REPEC Working Papers, Erişim Tarihi: Çelik A.,Göksu. N. Türkiye de Girişimcilik Kültürünün Teorik Temellerive KOBİ lerin Yeri, Erişim Tarihi: Demir, İ.(2001). Türkiye Beyaz Eşya Sanayinin Rekabet Gücü ve Geleceği, Devlet Planlama Teşkilatı İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü Sanayi Dairesi Başkanlığı Uzmanlık Tezi, DPT Yayın No: 2571, Ankara, 46. Doğan, B. (2009). Türkiye Ekonomisinde Kriz Öncü Göstergeleri ve İkiz Açık, Journal of Azerbaijani Studies, jas- khazar. org/ wp/ Turkıye- Ekonomısınde- Krız Oncu. Pdf ( ). Demirci, M. (2010). KOBİ lerde Kurumsal Yönetim Uygulamasının Kara Etkisi; İstanbul İlinde Bir Uygulama, Atılım Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 11. Devlet Planlama Teşkilatı. (2012). Erişim Tarihi: Doğan, H.H. (2003). Türkiye de Küçük ve Orta Boy İşletmelerin Ekonomik ve Toplumsal Önemi, 19, Dış Ticaret Müsteşarlığı. (2012). Erişim Tarihi: Egeli, H.A., Emsen, Ö.S. (2002).Geçiş Ekonomilerinde Makroekonomik Performansları ve Kırgızistan Üzerine Bir Değerlendirme, Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri Uluslararası Sempozyumu, Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları:29, Kongre Dizisi:3, Mayıs 2002, Bişkek- Kırgızistan, 119. Erdem, E.,Tuğcu C.T.(2012), Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye de İktisadi Özgürlük ve İstihdam İlişkisi: Bir Panel Veri Analizi, International Conference On Eurasıan Economies, 2012, Beykent Üniversity, Kyrgyzstan-Turkey Manas University Turan University, Almaty- Kazakistan, October 2012, 207. Erdem, E.,Türker, O.(2012) Orta Asya Cumhuriyetlerinde Ekonomik Serbestlik ve Büyüme İlişkisi, International Conference On Eurasıan Economies, 2012, Beykent Üniversity, Kyrgyzstan Turkey Manas University Turan University, Almaty- Kazakistan, October 2012, , Halk Bankası.(2012). Erişim Tarihi: Gerni C., Sarı S., Gencer A.H.,Çağlar Z. (2012),Rekabet Gücü ve Ekonomik Büyüme İlişkileri: Orta Asya ve Kafkasya Geçiş Ekonomileri Üzerine Bir İnceleme, International Conference On Eurasıan Economies, 2012, Beykent Üniversity, Kyrgyzstan-Turkey Manas University Turan University, Almaty-Kazakistan, October 2012, 140. IMF. (2012). Gross Domestic Product Statistics by Countries imf. org/ external/ pubs/ ft/ weo/ 2012/ 01/ weodata/ weoselgr. aspx Erişim Tarihi: Küçük, O. (2010). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yönetimi (4. Baskı).Ankara: Seçkin Kitabevi, 138, 274. KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı. (KSEP) , 24, KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı. (KSEP). 2011, 39, Kredi Garanti Fonu A.Ş. (2012). Erişim Tarihi: Marangoz, M. (2008). Girişimcilik, Pozitif Matbaacılık, Çanakkale. Mesleki Eğitim ve Küçük Sanayi Destekleme Vakfı. (2012). Erişim Tarihi: Maliye Bakanlığı.(2012). Erişim Tarihi: Milli Prodüktivite Merkezi. (2012). Erişim Tarihi: Miynat M. (2004). Geçiş Ekonomilerinde Yeniden Dağılım ve Yoksulluk, Proceedings of First International Conferance on The Fiscal Policies InTransition Economies, Kyrgz- Turkish Manas Universty Departman of Public Finance,Kyrgz- Turkish Manas Universty Publication No: 56, Conferance Series No: 5, Bishkek. Özdemir, S., Ersöz, H.Y., Sarıoğlu, H.İ. (2006). İşsizlik Sorununun Çözümünde KOBİ lerin Desteklenmesi, İstanbul: İTO Yayınları, 143, 156. Özdemir, S.(2008). Üretim ve Pazarlamada Yenilikçi 40 Patron, 1. Baskı, Macro Micro, İstanbul, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı. (2012). Erişim Tarihi:

263 Şenses, F. ve Taymaz, E. (2003). Unutulan Bir Toplumsal Amaç: SanayileşmeNe Oluyor? Ne Olmalı? Ankara, ERC Working Papers in Economics, T.C. Resmi Gazete. (2005).Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelik Sayı: 25997, 18 Kasım Taş, H.Y. (2010). Avrupa Birliği ve Türkiye de KOBİ lerin İstihdam Artırıcı Etkileri,İstanbul: İTO Yayınları, Tandırcıoğlu, H. (2002). Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme 3PDF/tandircioglu.pdf. Tarhan, R. B.vd, (2006). Yolsuzlukla Mücadele, Matsa Kitapevi, 2. Basım, Ankara,1. The Heritage Foundation. (2012). Economic Freedom Statistics by Countries, http: // www. heritage. org/ index/ Erişim Tarihi: Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı. (2012). Tarihi: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (2012) Türkiye İş Kurumu. (2012). Erişim Tarihi: WTO. (2011). Annual Report. Uludağ, İ., Serin V. (1990). Türkiye' de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler,İstanbul: İTO Yayınları. Üzülmez, H. (2008). Girişimcilik ve Konya da Girişimciliğin Geleceği, Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi, Sayı:2, 14, Yalçın, İ. (2006). Türkiye de Küçük ve Orta Boy İşletmelerin Sorunları Çerçevesinde Finansman Sorunu ve Çözümüne Katkı Olarak KrediGaranti Fonları, Ankara Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi

264 3) Bağımsızlık Sonrası Türk Cumhuriyetleri Ekonomilerinde Yabancı Sermaye Belirleyicileri Ahmet AY, Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi İktisat Bölümü, Konya/TÜRKİYE Bilal ÖZEL, Araş. Gör., Selçuk Üniversitesi İktisat Bölümü Konya/TÜRKİYE ÖZET Bağımsızlık Sonrası Türk Cumhuriyetleri Ekonomilerinde Yabancı Sermaye Belirleyicileri Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından bağımsızlığına kavuşan yeni Türk devletleri Neo-Klasik yaklaşımın etkisi altında kalarak birçok reformu hayata geçirmişlerdir. Bu reformların temelinde yabancı sermayeyi ülkelerine çekerek hızlı bir toparlanma ve büyüme süreci yakalamak istemeleri önemli rol oynamıştır. Çalışmada bu süreci genel hatları ile inceleyerek geçiş sürecinde ekonomilerin yabancı sermaye açısından etkileri incelenmiştir. Temel göstergeler dikkate alındığında başarıya ulaşan ülkeler nedenleri ile tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler Jel Sınıflandırması : Türk Cumhuriyetleri, Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları : P20, P43, F2 ABSTRACT The new Turkish states gained independence after the collapse of the Soviet Union has made many reforms under the influence of neo-classical approach. Pulling on the basis of these reforms, foreign capital played an important role wish a quick recovery and economic growth. In the study by examining the general outlines of the process were investigated in terms of foreign investment in transition economies. Considering the basic indicators of "successful" countries have been identified with the causes. Keywords Jel Classification : Turkish Republics, Foreign Direct Investment : P20, P43, F2 Yabancı Sermaye Yabancı sermaye bir ülkede yerleşik bulunanların başka bir ülkede yerleşik bulunanlara aktardığı fon miktarı ya da onlardan aktif satın almak amacı ile fon göndermesi olarak tanımlanmaktadır. Tüm bu işlemler her iki ülkenin ödemeler bilançosunda gözükmekte ve bu ülkelerce muhasebe esasına dayalı olarak tutulan ödemeler bilançosunda yer almaktadır. Dünya genelinde sermaye akımlarının hareketliliğinin sanayi devrimi ile başladığı kabul edilmektedir. Özellikle buhar makinesinin kullanılması, üretim tekniklerinin geliştirilmesi marifeti ile çok çeşitli ve bol miktarda üretilen malların uzak ülkelere daha hızlı ve daha ucuz fiyatlarla satılmasına olanak sağlamıştır. Bu sebeple günümüzde sıklıkla kullanılan küreselleşme süreci, daha o yıllarda ulaşım, taşımacılık ve haberleşme araçlarındaki gelişmelerle yeni bir ivme kazanmış; Sanayi Devrimi sonrası giderek artan sınır ötesi ticaret hacmiyle bariz bir boyuta erişmiştir (Mahiroğulları:2005). Yabancı Sermaye Türleri Yabancı sermaye bir ülkenin karşılığını ödemeksizin dış ülkelerden sağladığı iktisadi kaynaklardır (Bulutoğlu,1970:5). Yabancı yatırımların temel amacı yatırımların gelişmekte olan ülkelerdeki mevcut avantajlarından istifade edebilmektir. Örneğin ucuz işgücü bu gün birçok malın üretim bandınıçin üzerine kurmasına ve bu ve benzeri ülkelerde sağlanan teşviklerden faydalanarak üretim maliyetlerini en aza indirme amacı taşımaktadır. Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Doğrudan yabancı sermaye yatırımları (DYSY) yatırımcının reel bir üretim biriminin kontrolünü ele almasıdır. (Boonserm,2005) TCMB tarafından DYSY tanımı ise; yatırımcının yerleşiği olduğu ekonomi dışındaki bir 264

265 ekonomide yaptığı uzun vadeli yatırımı gösterir. Burada yatırımcının kuruluşun sermayesinde % 10 dan (dâhil) fazla paya sahip olması veya yönetiminde söz sahibi olması esastır. Bu noktada DYSY portföy yatırımlarından ayrılmaktadır. Doğrudan yatırımlar, yatırımcının yerleşiği olduğu ekonomi dışındaki bir ekonomide yapılan uzun vadeli yatırımların gösterildiği kalemdir. (TCMB, 2009:3) Tablo 1: Doğrudan Yabancı Sermayeyi Teşvik Eden Nedenler İtici Güçler (Yab. Serm. Yat. Sebepleri) Çevresel Ortam Çekici güçler (Yab. Serm. İht. Sebepleri) Aşırı Karlılık Durumu: *Piyasa Hacminin Genişlemesi *Nihai Ürün Piyasası *İhracat için özel teşvikler *Düşük Maliyetler *Politik İstikrar *Ekonomik İstikrar *Düşük Ücretler *Düşük Fiyatlı Hammadde Bolluğu *Özel Haklar *Kişisel Güvelik *İstihdam Artışı *Teknoloji Transferi *Ekonomik İtibar *Döviz İhtiyacı *Yatırımlara Aktarılacak Fon Yetersizliği Döviz Kuru İndirimleri Kirlilik Azalması Kaynak: (Boonserm,2005) Yukarıdaki tabloda sermayedarların neden başka ülkelere yatırım yapmayı amaçladıkları, yatırım yapılan ülkelerin bu yatırımları isteme sebepleri ve bunların oluşabilmesi için gerekli olan çevresel şartlar incelenmeye çalışılmıştır. Portföy Yatırımları Bu yatırımlar; menkul değerlere yapılan yatırımları, genel olarak devlet ya da özel kuruluşların bono ve tahvilleri ile hisse senedi ve diğer para piyasası araçlarıyla yapılan işlemleri içermektedir. (TCMB,2009:3). Doğrudan yatımlarda yatırımcılar sermayeleri ile birlikte işletme alanındaki bilgi birikimleri ile teknolojilerini de transfer ederken portföy yatırımlarında ise sadece sermaye akımı yer almaktadır. Uluslararası yatırım pozisyonu (UYP) uyarınca TCMB nin yaptığı sınıflama şöyledir. Yatırım enstrümanına göre; Hisse senetleri Borç senetleri Yarım yapılan sektörlere göre; Genel hükümet Bankalar Diğer sektörler Diğer Yatırımlar Doğrudan yatırımlar ödemeler bilançolarındaki doğrudan yatırımlar ve rezervler dışındaki sermayeye ilişkin diğer stoklardır. Uluslararası yatırım pozisyonu (UYP) uyarınca TCMB nin yaptığı sınıflama şöyledir: Yatırım enstrümanına göre; Ticari krediler Krediler Mevduatlar 265

266 Yarım yapılan sektörlere göre; Merkez Bankası Genel hükümet Bankalar Diğer sektörler Tablo 2: Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarını Etkileyen Faktörler (Ev Sahibi Ülkeler Açısından) DYY için politika çerçevesi Ekonomik, politik ve sosyal istikrar Giriş ve faaliyetlerine ilişkin kurallar Yabancı iştiraklerin davranış standartları Özellikle rekabet ve birleşme ve satın alma politikaları DYY konusundaki uluslararası antlaşmalar Özelleştirme politikası Ev Sahibi Ülke Belirleyicileri Ticaret politikası ve doğrudan yabancı yatırım ticaret politikalarının uyumu Vergi politikası Ekonomik Belirleyiciler Ulus ötesi şirketlerin amaçları doğrultusundaki sınıflandırma Pazar Arayışı Kaynak/Varlık Arayışı Verimlilik Arayışı Ev sahibi ülkelerde temel ekonomik belirleyiciler Pazar büyüklüğü ve kişi başına düşen gelir Pazar büyümesi Bölgesel ve küresel pazarlara erişim Ülkeye özgü tüketici tercihleri Piyasaların yapısı Düşük maliyetli vasıfsız işgücü Nitelikli işgücü Teknoloji, yenilik ve diğer yaratılan varlıklar (Örneğin Marka İsimler) ile bireyler, işletmeler ve kümeleşmeler dâhil, Fiziki altyapı (limanlar, yollar, enerji, telekomünikasyon) B bölümü altında listelene kaynak ve varlıkların maliyetleri, işgücü kaynakları verimliliği ayarlanabilir. Diğer girdi maliyetleri, örneğin ulaşım ve iletişim giden/gelen ev sahibi ülke ekonomisi içindeki maliyetleri ve diğer ara ürünlerin maliyeti Bölgesel kurumsal ağların kurulmasına vesile olabilecek olan bir bölgesel bütünleşme anlaşmasının üyelik Ticari Başvurularda Sağlanan Kolaylıklar Yatırım Promosyonları (yatırım getirici faaliyetler ve yatırım-kolaylaştırma hizmetleri de dâhil olmak üzere) Yatırım teşvikleri Sorunların Maliyetleri (yolsuzluk, idari verimlilik, vs ile ilgili) Sosyal olanaklar (iki dilli okullar, yaşam kalitesi, vb) Yatırım sonrası hizmetler Kaynak: (UNCTAD, 1998). 266

267 Yabancı Sermaye Yatırımlarının Gelişimi döneminde yabancı sermaye girişleri istikrarlı dünya ekonomisindeki büyüme, yatırım rejimlerinde devam eden liberalizasyon ve çokuluslu şirketler tarafından geniş ölçekli uluslararasılaşma stratejisi nedeniyle(unctad,2009:3) önemli oranda artış göstermiş, 1990 yılında 207,5 milyar dolardan, yaklaşık on kat artarak 2007 yılında 1975,5 milyar dolara çıkmıştır yılında ABD de başlayan ve bütün dünyaya yayılan krizle birlikte 2008 yılında yabancı sermaye girişlerindeki artış durmuş ve yatırımlar aynı yıl %18, 2009 yılında da %39 azalışla birlikte 1197,8 milyar dolara gerilemiş, 2010 yılında ise %8,5 artışla 1309,0 milyar dolara çıkmıştır yılında da Dünya Ekonomisindeki toparlanma ile birlikte artış trendi devam ederek 1524,4 milyar dolara ulaşmıştır(wir, 2012). Yabancı sermaye çıkışları ise 1990 yılında 241,5 milyar dolardan 2007 yılında 2198,0 milyar dolara çıkarken, 2009 yılında %46,5 düşerek 1175,1 milyar dolara düşmüş, 2010 yılında ise %23,5 artarak 1451,4 milyar dolara yükselmiştir yılında da aynı trend devam ederek 1694,4 milyar dolara ulaşmıştır. Yabancı sermaye çıkışındaki daralma karların düşmesi, finansal baskıların artması, temettü ve kredilerin iştiraklerden çokuluslu şirketlerin ana merkezlerine yeniden kanalize edilmesinden kaynaklanmaktadır. Tablo 3: Yılları Arası Bölgelere Göre Yabancı Sermaye Hareketleri Bölge/ Yabancı Sermaye Girişi Yabancı Sermaye Çıkışı Ekonomi Dünya 207,5 1975,5 1197, ,4 241,5 2198,0 1175,1 1451,4 1694,4 Gelişmiş Ülkeler 172,5 1310,4 606,2 618,6 747,9 229,6 1829,6 857,8 989,6 1237,5 Gelişmekte olan ülkeler 34,9 574,3 519,2 616,7 684,4 11,9 316,9 268,5 400,1 383,8 BDT/CIS - 76,5 63,4 69,0 84,5-50,1 47,5 61,4 72,7 Kaynak: (Unctad, WIR 2012) Global finansal ve ekonomik krizin olumsuz etkileri ve bunun yabancı sermaye üzerindeki sonuçlarının en azından kısa vadede devam edeceği beklenmektedir. World Investment Report 2011 e göre 2010 yılında sanayi üretimi ve ticaret kriz öncesi dönemdeki değerlerine geri dönerken, yabancı sermaye yatırımlarının kriz öncesi dönem ortalamasından halen %15 daha düşük olduğu, 2007 yılındaki zirvesinden de %37 daha geride olduğunu belirtilmektedir (WIR,2011:2). ABD de başlayan küresel finansal ve ekonomik kriz hızlı bir şekilde gelişmekte ve geçişülkelerine de yayılmıştır. Krizin etkileri bölge ve ülkeye bağlı olarak değişmektedir. Global finansal ve ekonomik kriz hem firmaların finansman olanaklarının azalmasının sonucu olarak firmanın yatırım kapasitesini düşürmekte, hem de firmaların yatırım eğilimlerini olumsuz ekonomik ve piyasa beklentileri yoluyla etkilemektedir (UNCTAD,2009:19). Yabancı sermeye girişi açısından 2008 ve 2009 da en fazla etkilenen gelişmiş ülkeler olmuştur yılında gelişmiş ülkelere giren yabancı sermaye toplam yabancı sermaye girişinin %83 ü olup 172,5 milyar dolarken, 2009 ve 2010 yıllarında ise toplam sermaye girişinin sırasıyla %50,6 ve %47,2 ile 606,2 ve 618,6 milyar dolara düşmüştür yılında ise artarak %49,1 e yükselirken 747,9 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu finansal kurumları etkileyen uzun süren ve derin problemlerin, para ve borç piyasalarında likidite krizinin ve nihayetinde resesyonun derinleşmesinin bir sonucudur (UNCTAD, 2009:8). Aynı zamanda 20 yıl içerisinde gelişmiş ülkelerin toplam yabancı sermaye girişlerinden aldıkları payın da %50 nin altına düşmüştür. Gelişmiş ülkelerden yabancı sermaye çıkışı da kriz döneminde düşmüştür yılında çıkan toplam yabancı sermayenin %95 i gelişmiş ülkelerden çıkmakta olup 229,6 milyar dolardır ve 2010 yıllarında toplam sermaye çıkışının sırasıyla %72,9 ve %68,2 ile 857,8 ve 989,6 milyar dolara düşmüştür yılında ise oran %73,1 ile 1237,5 milyar dolardır. 267

268 Borsalardaki düşüşler birçok ana firma ve iştiraklerinin varlıklarının piyasa değerini düşürmüş, beklentilerin olumsuz olması yatırım planlarını erteletmiş ve borçla finansmanın maliyetinin artması borçla finanse edilen yatırımları azaltmıştır. (UNCTAD,2009:11) Gelişmekte olan ülkelerinde de durum aynı olmakla birlikte, gelişmiş ülkelerden daha iyidir yılında toplam giren sermayenin %16,8 i olan 34,9 milyar dolar bu ülkelere giderken 2009 ve 2010 yıllarında ise toplam sermaye girişinin %43,3 ve %47,1 i bu ülkelere gitmekte olup toplam sırasıyla 519,2 ve 616,7 milyar dolardır yılında ise bu oran ve toplam değer %44.95 ve 747,9 milyar dolara ulaşmıştır. Dolayısıyla global finansal ve ekonomik krizden bu ülkeler de etkilenmiş ve 2010 ve 2011 yıllarında artmakla birlikte 2009 yılında %25,2 düşmüştür. Bu yıl, 6 yıl kesintisi devam eden artışın da sonudur. Bunun altında yatan neden ise birçok gelişmekte olan ülkelerde halen devam eden pozitif ve yüksek büyüme oranı olmaktadır (UNCTAD, 2009:9) Gelişmekte olan ülkelerinde yabancı sermaye çıkışına bakıldığında 1990 yılında toplam çıkan yabancı sermayenin sadece %5 i, 11,9 milyar dolar bu ülkelerden çıkmaktadır ve 2009 yıllarında ise çıkan sermaye sırasıyla %19,3 ve %27,2 olup, 369,1 ve 319,5 milyar dolardır ve 2010 yıllarında ise çıkan sermaye sırasıyla %22,8 ve %27,6 olup, 268,5 ve 400,1 milyar dolardır yılında ise toplam çıkış oranı 383,8 milyar dolarla %22,7 olarak gerçekleşmiştir. Türk Cumhuriyetlerinin de içinde bulunduğu Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerine baktığımızda ise, 1990 yılında gerek sermaye girişi gerekse sermaye çıkışı açısından herhangi bir veri yoktur. Tablo dan da görüldüğü gibi toplam yabancı sermaye girişlerinden aldıkları pay oldukça düşük düzeyde kalmaktadır yılında 76,5 milyar dolarla %3,9 paya sahipken, krizin etkisiyle bu girişler azalmış ve 2009 yılında 63,4, 2010 yılında 69,0 ve 2011 yılında da 84,5 milyar dolara ulaşmıştır yılı toplam sermaye girişlerinden aldıkları pay % 5,5 e çıkmıştır. Toplam sermaye çıkışlarında da benzer bir durum gözlenmekte olup 2007 yılında 50,1 milyar dolar olup %2,3 paya sahipken, 2009 yılında 47,5 milyar dolara düşmüş, 2010 yılında artışla birlikte 61,4 milyar dolara olarak gerçekleşmiştir yılında ise 72,7 milyar dolar ile %4,3 paya ulaşmıştır Global finansal ve ekonomik krizden gelişmekte olan ülkeler daha az etkilenmişlerdir. Tablo 3 e bakıldığında 1990 yılında giren yabancı sermayenin %83,1 i gelişmiş ülkelere giderken, %16,8 i gelişmekte olan ülkelere gitmektedir yılında gelişmiş ülkelere giden yabancı sermaye miktarı %66,3 e 2011 yılında da %49,0 a gerilemiştir. Aynı yıllarda gelişmekte olan ülkelere giren yabancı sermaye miktarı ise %29,1 den %44,9 a çıkmaktadır. Çıkan sermaye açısından karşılaştırıldığında ise 1990 yılında toplam çıkan sermayenin %95,1 i gelişmiş ülkelerden, geri kalan kısmı ise gelişmekte olan ülkelerden çıkmaktadır. Dolayısıyla gelişmiş ülkeler sermaye ihracatçısı konumundadır. Sonraki yıllarda gelişmiş ülkelerden sermaye çıkışı yavaşlayarak 2007 yılında %83,2 ye ve 2011 yılında da %73,0 a gerilerken, aynı yıllarda gelişmekte olan ülkelerden çıkan sermaye miktarı %14,4 ten %22,7 ye ulaşmıştır. Öyle ki gelişmiş ülkelere giren yabancı sermaye 1990 yılından 2007 yılına 8,3 kat artarken aynı dönemde gelişmekte olan ülkelere giren yabancı sermaye miktarı ise 16 kat artmıştır. Şekil 1 : Doğrudan Yabancı Sermaye Girişleri (Milyon Dolar) Kaynak (Unctad, 2012) 268