ULUSLAR ARASI İBN SÎNÂ SEMPOZYUMU Bildiriler

Transkript

1 ULUSLAR ARASI İBN SÎNÂ SEMPOZYUMU Bildiriler Mayıs 2008 İSTANBUL Papers May 22-24, 2008 İSTANBUL II Mart 2009

2 !STANBUL BÜYÜK"EH!R BELED!YES! KÜLTÜR A.". YAYINLARI Maltepe Mahallesi Topkapı Kültür Parkı Osmanlı Evleri Topkapı - Zeytinburnu / İstanbul Tel: Faks: / kultursanat@kultursanat.org ULUSLARARASI İBN SÎNÂ SEMPOZYUMU BİLDİRİLER PAPERS Genel Yayın Yönetmeni Nevzat Bayhan Genel Yayın Danışmanı Prof. Dr. İlhan Kutluer Yayın Koordinatörü Müjdat Uluçam Hasan Işık Editörler Mehmet Mazak Nevzat Özkaya Kapak Aydın Süleyman Yapım Mart / 2009 İstanbul Copyright KÜLTÜR A.Ş. ISBN: Baskı ve Cilt...

3 İbn Sînâ ya Göre Metafizikte Teolojinin Yeri The Place of Theology in Metaphysics according to İbn Sînâ Doç. Dr. Rahim Acar* Abstract Although Avicenna s discussions concerning the place of theology in metaphysics seem, at first sight, to be some technical discussions, they play a crucial role in determining Avicenna s position concerning the nature and philosophical depth of human knowledge of God. Avicenna argues that God is not the subject-matter of metaphysics but He is among the things soughtafter in metaphysics. Accordingly God is investigated in metaphysics not per se, but as far as He is the principle of existent qua existent. Indeed God and other beings are of the same status in that none constitutes the subject-matter of metaphysics. In metaphysics, besides God other existents are investigated to the extent until the investigation reaches a certain point of specialization. From this point the topic of investigation is left to particular sciences. While investigation into some particular existents is left either to the natural sciences or to the mathematical sciences, there is no other science to which further investigation into God may be entrusted. Hence human knowledge of God is limited to that which can be drawn from existent qua existent, since God is the principle of that which exists. However, in his discussions concerning God, Avicenna attributes to Him many perfection properties, which cannot be derived simply from the analysis of the concept the principle of the existent. These perfection properties are the ones prescribed by Islam. The fact that Avicenna attributes perfection properties to God, which cannot be derived from the idea of the principle of the existent, while arguing that God s is not the subject-matter of metaphysics, is traceable to divergent sources that informed his philosophy. İBN SÎNÂ YA GÖRE METAFİZİKTE TEOLOJİNİN YERİ 1 Metafiziğin konusunun ne olduğu ve Tanrı nın metafiziğin konusu olup olmadığı meseleleri, İslam felsefesinin gelişiminin ilk evrelerinde tartışılan önemli konulardandır. Hatta bu * Marmara Üniversitesi İlahiyat Fak. 1 Sempozyumda sunulan tebliğe yönelik yorum ve tavsiyelerinden dolayı Prof. Yahya Michot ya teşekkür ederim.

4 162 ULUSLARARASI İBN SÎNÂ SEMPOZYUMU tartışmanın tüm ortaçağlar boyunca da devam ettiğini söylemek fazla abartı olmayacaktır. 2 Tanrı nın metafiziğin konusu olup olmadığı tartışmaları hem entellektüel hem de dini bakımdan önem taşımaktadır. Zira bu tartışmaların bir kaynağı Aristo nun kendi felsefî sisteminin tutarlılığı ile ilgilidir. 3 Daha açık bir ifadeyle, Aristo nun metafiziği teoloji olarak görmesi (hareketsiz hareket ettiricinin incelenmesi) ile varolmak bakımından varlığı inceleyen, ilk felsefe olarak görmesi arasında bir çelişki olup olmadığı meselesidir. 4 Bu tartışmaların diğer bir kaynağını ise filozofların dini arkazemini olarak görmek mümkündür. Yani filozofun mensubu bulunduğu dinin Tanrı öğretisi, filozofun Tanrı ya dair insanî bilginin sahası konusundaki görüşlerini etkilemiştir. Zira monoteist dinlerden birine mensup filozoflar nazarında, Tanrı ya dair insanî bilginin mahiyetini ve belli bir Tanrı tasavvurunun rasyonel olarak meşruluğunu göstermek oldukça önemli olmuştur. I Tarihsel Arkazemin İbn Sînâ nın Aristo metafiziğini anlamada çektiği sıkıntı Tanrı ya dair insanî bilginin felsefî ve dini beklentileri temin edecek şekilde tesbit edilmesi endişesi gözönüne alınarak anlaşılabilir. Otobiyografisinde anlatıldığı kadarıyla, İbn Sînâ Aristo nun metafiziğini kırk kere okur, ama bir türlü anlamaz. En sonunda Fârâbî nin Aristo Metafiziğinin Maksatları isimli kitabını satın alır ve onu okuyarak zihnini uzun süre meşgul eden problemi çözer. 5 Bu hikayeyi ve hikaye ile ilgili yorumları tahlil eden, Dimitri Gutas, Aristo Metafiziği ile ilgili olarak İbn Sînâ nın anlamadığı şeyin Aristo nun bu kitapta ileri sürdüğü, küllî, cüzî, birlik v.b., muayyen görüşlerden ziyade, bir bütün olarak kitabın yapısı olduğunu iddia eder. 6 Gutas a katılmak ve İbn Sînâ nın Aristo nun metafizik kitabındaki muayyen görüşlerden ziyade, bir bütün olarak kitabın yapısını, konuları arasındaki irtibatı, anlamakta güçlük çektiğini söylemek yerindedir. İbn Sînâ nın metafiziğin konusu ve teolojinin metafizikteki yeri hakkındaki mevzisi, İslam felsefesinin erken devirlerinde, metafiziğin konusunun ne olduğu sorusuna verilen iki farklı cevaptan birisini teşkil eden, Fârâbî nin çizgisindedir. 7. Diğer cevap, Kindî ve onun öğrencilerinin 2 İslam dünyasına, Kindî ve ekolünün metinlerindeki ve Farabî deki tartışmalara ek olarak, İbn Rüşd deki, ve batı dünyasında da Aziz Thomas Aquinas taki tartışmalar hatırlanabilir. İslam felsefesinin ilk devirlerinde bu konudaki tartışmalarla ilgili olarak bkz. Dimitri Gutas, Avicenna and the Aristotelian Tradition: Introduction to Reading Avicenna s Philosophical Works (Leiden, New York: E. J. Brill, 1988). İbn Sînâ, İbn Rüşd ve hâssaten Aziz Aquinas la ilgili olarak bkz. James Doig, Aquinas on Metaphysics Historico-Doctrinal Study of the Commentary on the Metaphysics (The Hague: Martinus Nijhoff, 1972). 3 Bu konudaki modern tartışmalar için bkz., P. Merlan, From Platonism to Neoplatonism, The Hague 1968, and K. Kremer, Der Metaphysikbegriff in den Anstoteles-Kommentaren der Ammonius-Schule, Münster 1960; zikreden Gutas, Avicenna and the Aristotelian Tradition, s Dimitri Gutas, Avicenna and the Aristotelian Tradition, s Ibn Sînâ, Autobiography, 4/7/2008. İbn Sînâ nın otobiyografisinden internette yayınlanan bu kısım Feylesûf Âlim: Dirâse Tahlîliyye li Hâyâti İbn Sînâ ve Fikrihi l-felsefî den alınmıştır. Ca fer Âl Yâsîn, Feylesûf Âlim: Dirâse Tahlîliyye li Hâyâti İbn Sînâ ve Fikrihi l-felsefî (Beyrut: Dâru l-endulus, 1984), ss İbn Sînâ nın otobiyografisinin tenkitli neşri için ayrıca bkz., William E. Gohlman, The Life of İbn Sînâ: A Critical Edition and Annotated Translation (Albany, N.Y: SUNY, 1974), 6 Dimitri Gutas, Avicenna and the Aristotelian Tradition, Dimitri Gutas, Avicenna and the Aristotelian Tradition, s.243. Fârâbî nin bu konudaki görüşleri için, biraz sonra yapacağım gibi, onun Aristo nun metafizik kitabının maksatlarına dair risalesine bakılabilir. Fârâbî, Fî Ağrâdı l-hakîm fî Külli Makâletin mine l-kitâbi l-mevsûm bi l-hurûf, ve hüve Tahkîku Ğaradı Aristutâlîs fî

5 163 yaklaşımları ile ilişkilendirilen cevaptır ve İslam düşüncesi içinde tarihsel olarak Fârâbî den daha eskiye gider. Bu yaklaşımda metafiziği teoloji ile aynı sayma eğilimi görülmektedir. Kindî ve öğrencileri metafizik bahislerinde sadece ve sadece Tanrı dan bahsetmezler, Aristocu geleneğin metafizik içine dahil ettiği gayri maddî varlıklar, küllî kavramlar (cevher araz vs.) ve sayılarla ilgili tartışmalar eserlerinde yeralmaktadır. Ancak bu müzakerelerin, Tanrı ya dair daha derinlikli bilgimize hizmet ettiği ölçüde yeraldığını söylemek mümkündür. Kindî, Fi l- Felsefetü l-ülâ sında, bir yandan varlık olmak bakımından varlıkla ilgili mevzuları işler, ama aynı zamanda metafiziği, teoloji ile aynı sayar. 8 Kindî ve öğrencileri tarafından temsil edilen yaklaşımın iki özelliğini tesbit etmek mümkündür. (1) metafiziğin sadece Yenieflatunculuktaki Bir i ve ondan sudur eden eşyanın sudur merhalelerini hem epistemolojik hem de ontolojik açıdan incelediği kabul edilir, ve (2) metafizik daha yerel ve kabul edilmiş bir ilim olan İslam kelâmı ile aynı sayılır. 9 Metafiziğin konusu hususunda Kindî ve öğrencilerinin nisbeten muğlak bir tavra sahip olduğu, Fârâbî ve İbn Sînâ nın yaklaşımına tam tamına bir tezat teşkil etmese bile, ondaki teknik ayırımlara sahip olmadığı açıktır. Metafiziğin konusuna dair Fârâbî ye ait olan ikinci yaklaşım Aristocu geleneğin teknik ayırımlarının tümüyle farkındadır. İskenderiye okuluna bağlı olan Fârâbî, Kindî geleneğinin metafizik anlayışına karşı çıkmak için, Aristo Metafiziğinin Maksatları isimli eseri yazmıştır. Fârâbî, metafiziğin yaratıcıyı, aklı ve nefsî incelemekten ibaret olduğu, ve İslam kelamı ile aynı olduğu gibi bir yanılgıya işaret eder. Fârâbî nin risaledeki amacı bu tür yanılgıları gidermektir. Metafiziği diğer bilimlerden, mesela, fizikten ve geometriden, ayıran özelliklere dikkat çekip, metafiziğin konusunu bütün varolanlarda ortak olan şey olarak tesbit eder. Bu çerçevede, teolojinin metafizikte yeralışını Tanrı nın (kendi dışında) varolan her şeyin ilkesi olmasıyla temellendirir. Farabî nin mevzisinde, metafiziğin teoloji veya kelam ile aynı şey olmadığı ve konusunun Bir ve ondan sâdır olan üknûmlar olmadığı açıktır. 10 II Metafizikte Tanrı dan Bahsetmenin Anlamı İbn Sînâ nın eserlerinde metafiziğin konusu hakkında geliştirmeye çalıştığı yaklaşım, Farabî nin çizgisini devam ettirir. 11 İbn Sînâ, Şifa nın Metafizik kitabının birinci bölümünü metafiziğin konusunun tayinine ve diğer ilimler içinde metafiziğin yerinin belirlenmesine ayırır. Bu çerçevede metafizikte teolojinin, yani Tanrı ya dair bilginin, yerini ve sınırlarını çizer. Metafiziğin konusu ile ilgili olarak önceki kitaplarında bu konuda ileri sürülmüş görüşleri hatır- Kitâbi mâ Ba da t-tâbî a, Alfârâbi s Philosophische Abhandlungen içinde ed. Friedrich Dieterici (Leiden: E. J. Brill, 1890), ss Eserin Fuat Sezgin tarafından tıpkı basımı yapılmıştır. Fuat Sezgin (ed.), Islamic Philosophy vol. 12. (Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science, 1999). 8 Kindî, Felsefî Risaleler, derleyen ve çeviren Mahmut Kaya (İstanbul: Klasik, 2002). Kindî Felsefenin en değerlisinin ilk felsefe olduğunu belirtir ve ilk felsefeden kasdının her gerçeğin sebebi olan İlk Gerçek hakkındaki bilgi olduğunu ifade eder (ss ). Metafizik bilginin değişmeyenin bilgisi olduğunu belirtir (s.147). Bu ifadeden metafiziğin konusunun değişmeyen olduğu, dolayısıyla da Tanrı nın metafiziğin konusu olduğu hüküm çıkarılabilir. 9 Dimitri Gutas, Avicenna and the Aristotelian Tradition, s Fârâbî, Fî Ağrâdı l-hakîm, ss Dimitri Gutas, Avicenna and the Aristotelian Tradition, p İbn Sînâ nın metafizik tasavvurunun kaynakları hakkında bakınız, Amos Bertolacci, Ammonius and al Fârâbî: The Sources of Avicenna s Concept of Metaphysics, Quaestio 5 (2005), ss Krş.Majid Fakhry, The Subject-Matter of Metaphysics: Aristotle and İbn Sînâ (Avicenna), Islamic Theology and Philosophy içinde, ed. Michael Marmura (Albany, N. Y.: SUNY, 1984), s.138.

6 164 ULUSLARARASI İBN SÎNÂ SEMPOZYUMU latır. Daha önce, İlahî ilmin konusunun, kıvamı (subsistence) ve tanımı bakımından maddeden mufarık olan veya olabilen şeyler olduğu, tabi ve matematiksel nesnelerin ilk nedenlerinin ve nedenlerin nedeni olan Tanrı nın araştırıldığı belirtilmiştir. 12 Metafizikte Tanrı dan bahsedildiği genel kabul görmekle birlikte, İbn Sînâ açısından, Tanrı metafiziğin konusu değildir. İbn Sînâ, daha önceki kitaplarında metafiziğin konusuna dair yapılan bu açıklamaların kaba saba olduğunu gerekli teknik incelikleri içermediğini ifade eder. Bütün ilimlerde işlenen konu (mevzu) erişilmeye çalışılan hedef(ler) (matlûb) ve dayanak teşkil eden ilkeler (mebâdî) diye bir üçlü ayırım olduğunu belirtir. Ve bu ayırım çerçevesinde, metafiziğin konusunun (mevzu) gerçekten Tanrı nın zatı olup olmadığını sorar. Eğer metafiziğin konusu (mevzu) Tanrı nın zatı ise metafizik çerçevesinde Tanrı hakkında erişilen bilgi (teoloji), Tanrı nın sıfatlarının ve fiillerinin bilgisini içerecektir. Eğer Tanrı nın zâtı metafiziğin konusu değilse, belki de Tanrı, metafizikte kendisine erişilmesi hedeflenen (matlûb), varolduğu metafizikte gösterilecek, şeylerden biridir. 13 İbn Sînâ Tanrı nın zatının metafiziğin konusu olmadığını Aristo nun vazettiği kuralları 14 uygulayarak gösterir. Tanrı nın zatı (inniyyetullâh) metafiziğin mevzusu değildir, zira her ilim dalında mevzu baştan var kabul edilir. Her ilimde araştırılan şey varlığı baştan teslim edilmiş olan mevzunun halleridir (ahvâl). Metafizikte Tanrı nın var olduğu bir veri olarak baştan kabul edilip, Tanrı metafiziğin konusu gibi değerlendirilemez. Bunun nedeni şudur: inceleme konusu olan her şeyin varlığının isbatı ile, varolduğu teslim edildikten sonra onun zâtına ait sıfatlarının ve hallerinin incelenmesi farklı bilim dallarının işidir. Buna göre, Tanrı nın metafiziğin mevzusu olabilmesi için, ya başka bir bilim dalı tarafından varlığı hâlihazırda isbat edilmiş olması, böylece de varlığı önceden teslim edilmiş olduğu için, metafizikte onun sıfatları ve halleri ile ilgili araştırmalar yapılması gerekir. Ya da başka bir ilimde varlığı isbat edilmiş olmasa bile, Tanrı nın zâtına ait sıfatların ve hallerin metafizikte incelenmesi gerekir. İbn Sînâ ya göre bu seçeneklerden hiç biri kabul edilemez. Birinci şık kabul edilemez, zira metafizik dışındaki tabi bilimler olsun, matematik ya da mantık olsun hiç bir ilim sahasında Tanrı nın varlığının isbatına çalışılmaz. İkinci seçenek de kabul edilir görünmemek- 12 İbn Sînâ, eş-şifâ, el-ilâhiyyât I-II (Bundan sonra İlâhiyyât diye atıf yapılacaktır), nşr. George Anavati ve dğr. (Kahire: Imprimeries Gouvernementales, 1960), I. Makâle, 1. Fasıl, sayfa 4, satır (Bundan sonra sadece kısaltma halinde verilecektir. Mesela bu atfın kısaltılmış hali şudur: I.1, s ). İbn Sînâ nın İlâhiyyât ının Michael Marmura tarafından yapılan tercümesine ve metnine de başvurdum, zira Marmura nın tercümesi hem nisbeten kapalı yerlerin anlasılmasına yardımcı niteliktedir hem de Arapça metinde bazı düzeltmeler ihtiva etmektedir. Marmura nın eserine yapılan atıflar paragraf numarası ile gösterilmiştir. Avicenna, The Metaphysics of the Healing: A parallel English-Arabic Text (Bundan sonra Metaphysics of the Healing diye atıf yapılacaktır), neşr ve terc. Michael E. Marmura (Utah: Brigham Young University, 2005), I.1, pr.6-7. İbn Sînâ nın İlâhiyyât ının Türkçe tercümesi de mevcuttur. İbn Sînâ, Kitâbu ş-şifâ, Metafizik I-II, çev. Ekrem Demirli ve Ömer Türker (İstanbul: Litera Yayıncılık, ). İlâhiyyât ın I. Makalesinin ilk dört faslının çevirisi için ayrıca bkz. Mahmut Kaya (derleyen ve çeviren), İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri (İstanbul: Klasik, 2003), ss İbn Sînâ, İlâhiyyât, I.1, s.5.1-6; Metaphysics of the Healing I.1, pr Aristotle, Posterior Analytics, I, 9-10, zikreden, Herbert A. Davidson, Proofs for Eternity, Creation and the Existence of God in Medieval Islamic and Jewish Philosophy (bundan sonra Proofs diye atıfta bulunulacaktır) (Oxford & New York: Oxford University, 1987), s.284. Aristo nun bu konudaki kurallarını şöyle özetlemek mümkündür: (1) hiç bir bilim dalı kendi konusunun varlığını isbatlamaz, fakat kabul eder, (2) hiç bir bilim dalı muhâkemelerini dayandırdığı temel ilkeleri isbatlamaz, bunları da farzeder, (3) her bilim dalı kendi konusunun muhtelif zatî sıfatlarını inceler, bu sıfatların o bilim dalının konusuna ait olduğunu isbatlar.

7 165 tedir, zira Tanrı nın varlığı isbat edilmeden, bir ilmin konusu olamaz. İkinci seçeneği kabul etmek Tanrı nın varlığını ya apaçık saymayı, ya da onun isbatlanamayacağını farzetmeyi gerektirir. Tanrı nın varlığının isbatlanamayacağını belirten agnostic diyebileceğimiz tavır kabul edilmez, zira eğer onun varolup olmadığını bilemiyorsak, onun aslî sıfatları ve hallerine dair incelemeler yapmak anlamsızdır. Nihayetinde İbn Sînâ, Tanrı nın varlığının apaçık olmadığını fakat, tümüyle isbatlanamaz da olmadığını, Tanrı nın varlığına delil getirilebileceğini belirtir. 15 İbn Sînâ nın Tanrı nın metafiziğin konusu olup olmadığı tartışmalarından çıkan sonuç şudur: metafizikte Tanrı ile ilgili araştırma, onun varolduğunu isbatlamaya yöneliktir, onun sıfatlarının incelenmesine yönelik değildir. Bir ilim dalında, hem inceleme konusu olan şeyin varolduğunun isbatlanması hem de onun sıfatlarının, nasıl bir şey olduğunun, incelenmesi biraraya gelmez. Her bilim dalı bunlardan birini yapar, ya başka bir bilim sahasında varolduğu isbat edilmiş bir şeyi devralıp sıfatlarını inceler, ya da bir şeyin varolduğunu isbatlayıp, onun sıfatlarının ve hallerinin incelenmesini başka bir bilim dalına bırakır. Tanrı nın varlığının isbatı, maddeden mufârık olan varlıkların incelendiği yegane ilim olan, metafizikte olacağına göre, onun sıfatlarının incelenmesi metafizikte olamaz. İbn Sînâ nın metafiziğin mevusu ve matlubu arasında yaptığı ayırım dikkate alınınca metafizikteki bütün tartışmalar varlık isbat etmeye dönükmüş gibi görünmektedir. Herbert Davidson ın ifadesini uyarlarsak, metafiziğin erişmeye çalıştığı şey (matlubu), bazı sıfatların gerçekten varolması bakımından varolana ait olduğunu göstermektir. 16 Metafiziğin mevzusu ve matlubu arasındaki ilişkilere dair bunun tazammunu şudur: metafizik, varolana sadece varolması bakımından ait olan şeylerin (yani niteliklerin ve onların zihin dışındaki karşılıklarının) var olduğunu göstererek, varolanı varolması bakımından konu edinmiş olur. 17 III Teolojinin Kapsamı Metafiziğin konusu varolması bakımından varolan olduğuna göre, Tanrı nın metafizikte incelenmesi Onun, varolanın varolması bakımından levahıkından olması, yani varolanla birlikte olması, sebebiyledir. Zira Tanrı varolanın ilkesidir, ve ilkesi olmak varolanın varolmak bakımından levahıkındandır. Tanrı nın metafizikte nasıl ve ne kadar incelendiğini müzakere ederken İbn Sînâ şu itirazı zikreder. Her ilim dalında incelenen şey o ilim dalının mevzusunun ilkeleri değil o konunun levahıkıdır, yani o şeye ilişenler, onun varlığına eşlik eden şeylerdir. Dolayısıyla bu itiraza göre, varolanların ilkesi sayılan Tanrı nın varlığı metafizikte isbat edilemez. 18 Bu itiraz iki şey tazammun eder: (1) varolanların ilkesi olmak ya da uluhiyyet varolana varolması bakımından ait bir nitelik gibi görünmemektedir. (2) eğer Tanrı varolanın ilkesi ise, Tanrı metafiziğin konusunun ilkesi olmuş olur. O takdirde Tanrı nın metafizikte isbatlanmaması, varlığının sadece kabul edilmesi gerekecektir. 19 Benim buradaki tartışmamı ilgilendiren özellikle bu itirazın birinci vechesidir. Birinci vecheye İbn Sînâ nın verdiği cevap, varolanın ilkelerine dair 15 İbn Sînâ, İlâhiyyât, I.1, s.5.17-s Davidson, Proofs, s İbn Sînâ, İlâhiyyât, I.2, s İbn Sînâ, eş-şifâ, el-ilâhiyyât, s.14.ll Davidson, Proofs, s.286.

8 166 ULUSLARARASI İBN SÎNÂ SEMPOZYUMU araştırmanın varolana ilişen arazlara dair araştırma gibi olduğudur. Tıpkı küllî olmak, cüzî olmak, zorunlu olmak ve mümkün olmak gibi ilke(si) olmak da varolanın levahıkındandır. Varolan bir şeyin ilke olması, ne ilke olan şeyi kendisi yapan (kâîm kılan, subsistence) bir şeydir ne de o şeyde olması imkansız bir şeydir. Varolanın tabiatı bakımından, ilke olmak varolana arızî olarak ilişir, dolayısıyla onun arazlarından biridir. Varolandan daha genel hiç bir şey olmadığı için, varolanın dışındaki her şey ki ilke olmak da buna dahildir varolana birincil olarak ilişir. Dolayısıyla İbn Sînâ ya göre, ilke(si) olmak varolana varolmak bakımından arız olan niteliklerdendir, dolayısıyla Tanrı diğer varolanların ilkesi olsa da metafizikte onun varlığının baştan teslim edilmesi gerekmez. 20 Metafizik bünyesinde erişilen Tanrı bilgisinin mahiyetine ve sınırlarına dair daha berrak bir görüşe erişmek için, İbn Sînâ ya göre Tanrı nın metafiziğin konusu olmayışını, diğer varlıkların metafiziğin konusu olmayışı ile kıyaslayabiliriz. Metafiziğin bölümleri olarak nitelenen her üç bölüm de İbn Sînâ nın terminolojisinde, metafiziğin konusu değil metafiziğin mesaili veya metalibine dahildir. Metafiziğin üç ana bölümü, (1) varolanların nedenleri, ki ilk sebep de bunlar arasındadır, (2) varolana varolması bakımından arız olan haller (birlik-çokluk, önceliksonralık, bilkuvve olmak-bilfiil olmak) ve (3) cüzî bilimlerin ilkeleridir. 21 Bunların tamamı, İbn Sînâ nın teknik tabiri ile söylersek, metafiziğin metâlibi veya mesâili durumundadır. Bunun anlamı nedir? Bu ilimde konu edilen şey, varolması bakımından varolan olduğuna göre ve metafiziğin bölümleri içinde yeralan şeyler, teknik olarak metafiziğin konusu olmadığına göre, nasıl diğer mevcut şeyler metafiziğin konusu değilse, Tanrı da metafiziğin konusu değildir. Tanrı varolanlardan bir kısmının ilkesi olarak metafiziğin varlığını göstermek istediği bir şeydir, kendisine ait niteliklerin metafizikte doğrudan doğruya incelendiği bir varlık değildir. Tanrı nın metafiziğin konusu olmamasının, Onun ancak dolaylı olarak, yani varolanın ilkesi olmak bakımından metafizikte incelenmesinin, doğrudan sonucu, Tanrı hakkındaki insan bilgisinin, yani teolojinin hem sınırlı hem de dolaylı olmasıdır. Tanrı metafiziğin konusu olmadığı için metafizikte onun sıfatları ve halleri doğrudan doğruya bilinemez. Gerçi İbn Sînâ metafizikte Tanrı nın sıfatlarından da bahseder. Bu hususla ilgili değerlendirmeler daha sonra yapılacaktır. Bu sınırlılığın ve dolaylılığın daha iyi anlaşılması için, mesela metafiziğin konusu olan varolması bakımından varolan a dair metafizikte erişilen bilgi ile varolanın ilkesi olmak bakımından metafiziğin metâlibinden olan Tanrı hakkındaki bilgiyi karşılaştıralım. Bir, çok, zorunlu, mümkün, önce, sonra, neden, eser, cevher, araz, cismânî, gayr-i cismânî ilke vb. olmak varolanın varolması bakımından levahıkındandır. Bütün bunlar varolanın nitelikleri olarak varolan hakkında doğrudan bilgi verdikleri halde, neden olmak veya ilke olmak neden ya da 20 İbn Sînâ, eş-şifâ, el-ilâhiyyât, s Aslında Tanrı da varolana dahil olduğuna göre Tanrı nın diğer varolanlardan onlarén ilkesi olmamak bakımından nasıl tutarlı bir şekilde ayrıldığının ayrıca müzakeresi gerekir. Ancak böyle bir müzakereye girişmek bu tebliğin sınırlarının dışında kalır. 21 İbn Sînâ, İlâhiyyât, I.2, s s.15.8; Metaphysics of the Healing, I.2, pr.16. İbn Sînâ, metafiziğin bölümlerine dair çizdiği daha açık seçik bir çerçeveyi Risale fi Aksâmi l-ulumi l-aqliyye de buluruz. Metafizik beş aslî bölümden ve iki de fer î bölümden oluşur. Metafiziğin aslî bölümleri, (1) Bütün mevcudata uygulanabilen genel kavramlar (ma ânî), (2) ilimlerdeki temel dayanaklar ve ilkeler, (3) Teoloji, yani Tanrı nın varlığının isbatı ve sıfatlarının belirtilmesi, (4) Semâvî varlıkların isbat edilmesi, ve (5) Alemdeki düzen ve ilâhî inayet. Metafiziğin fer î bölümleri ise (1) vahy ve pegamberliğin izahı ve (2) ölümden sonra hayat. İbn Sînâ, Risâle fî Aksâmi l-hikme, İbn Sîna da İlimler Tasnifi, Halide Yenen (İstanbul: Marmara Üniversitesi (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), 2001), ss

9 167 ilke olan şeyin ne olduğu hakkında ancak dolaylı bilgi verir. Çünkü burada zikredilen sıfatlar, varolması bakımından varolan ın ne olduğunu, başka bir şeye nisbetle değil, doğrudan doğruya gösterdiği halde, varolanın bir kısmının ilkesi olmak Tanrı nın bizzat ne olduğunu göstermez, ona ancak dolaylı olarak, varolana dair bilgimize nisbetle işaret eder. İbn Sînâ ya göre metafizikte Tanrı dan ne kadar ve hangi bakımdan haber verildiğini, başka bir ifadeyle metafizikte teolojinin yerinin ne olduğunu daha iyi anlayabilmek için, İbn Sînâ nın metafizikte mütalaa edilen konulardan bir kısmını diğer ilim dallarının konularına nisbetle bir ilke gibi görmesini dikkate alalım. İbn Sînâ, metafiziğin diğer bilimlerin konuları ile ilgisini şöyle kurar: Dolayısıyla bu ilim, varolanın hallerini ve varolana ait olup da onun kısımları ya da türleri gibi olan şeyleri (umûr) araştırır. [Bu araştırmanın bir bahsinde] öyle bir muayyenlik düzeyine erişir ki artık tabiat ilminin konusu oluşmuştur, böylece o konuyu ona [tabiat ilmine] bırakır, ve [başka bir bahiste] öyle bir muayyenlik düzeyine erişir ki, artık matematik ilminin konusu oluşmuştur, ve onu da ona [matematiğe] bırakır, başka konular da böyledir. Bu muayyenlik düzeyinden önce olan şey ilke gibidir, metafizik o [ilkeyi] araştırır ve onun durumunu tesbit eder. 22 Bu paragrafta bahsedilen varlığın kısımları ya da türleri gibi olan şeyleri daha sonra cüz î bilimlerin mevzusu olarak onlara bırakılacak varlık alanları ile eşleştirebiliriz. Eğer bu eşleştirme doğru ise, nasıl ki metafizik, fiziğin ve matematiğin konularını belli bir muayyenlik düzeyine eriştirip tesbit edene kadar bizatihi değil ama varolanın varolması bakımından levahıkından olması hasebiyle inceliyor ve daha sonra bizzat onların levahıkının araştırılması için cüz î bir ilme o konuları tevdi ediyorsa, Tanrı hususunda da aynı şeyin olması beklenir. Burada cevaplanması gereken iki soru karşımıza çıkmaktadır. Metafizikte Tanrı ya dair bilgilerimiz de, tıpkı metafizikte cüz î ilim dallarının konularına dair bilgimizle kıyaslanabilir mi? Yani metafizikte Tanrı hakkında verilen bilgiler, fiziğin konusu olan tabii varlıklara dair bilgilerle eşdeğer mi, onlar kadar mı? İkincisi, nasıl ki varolanın türü gibi olan bazı kısımları yeterince belirginleştirdikten sonra, metafizik o konuları cüz î ilimlere tevdi ediyorsa, Tanrı ya dair araştırma için de böyle bir tevdi etme sözkonusu mudur? Birinci sorununun cevabı evet gibi görünüyor. Tıpkı metafiziğin tabi bilimler ve matematik gibi cüzî ilimlerin konularını belli bir muayyenlik düzeyine erişitirinceye kadar tartışıp, o noktada ilgili cüz î ilme bıraktığı gibi, metafizikte Tanrı ile ilgili inceleme de aynı düzeyde kalmak durumundadır. Metafizikte diğer bilim dallarının konusu olan şeyler (mesela cismânî cevher, madde suret ilişkisi ve sayı) tartışılırken varolması bakımından varolana lâhık olan şeyler olarak tartışılıyorsa, 23 hangi genellik veya muayyenlik düzeyinde mütalaa edilebilirse, o kadar. Benzer şekilde, Tanrı ya dair metafizik çerçevesinde yapılan incelemeler ve erişilen bilgiler, varolana varolması bakımından ilişen, lâhık olan, bir şeye dairdir. İlkesi olmak varolana varolması bakımından ait olan şeylerdendir. Dolayısıyla Tanrı metafizikte, varolanın ilkesi olmak bakımından ve ancak o genellik düzeyinde bilinir. İkinci sorunun cevabı kısaca hayır dır. Metafizikte, bir matlup olarak araştırılan Tanrı nın 22 İbn Sînâ, İlâhiyyât, I.2, s İbn Sînâ, İlâhiyyât, I.4, s

10 168 ULUSLARARASI İBN SÎNÂ SEMPOZYUMU kendisi ile ilgili daha ayrıntılı incelemenin yapılacağı başka bir ilme bırakılması söz konusu mudur diye sormuştum. İnsan ın bilgi sahaları arasında en yüksek olan metafiziktir. Diğer ilim dalları tabi ve matematiksel şeylerin bilgisine hasredilmiştir. Dolayısıyla, İbn Sînâ nın yaklaşımına göre, Tanrı nın bizatihi ve daha ayrıntılı olarak bilinmesini sağlayacak başka bir bilim dalı mevcut değildir. 24 İbn Sînâ nın metafiziğin konusuna dair mütalaaları, metafizikte Tanrı ya dair bilginin, yani teolojinin, oldukça sınırlı olduğunu göstermektedir. Tanrı metafiziğin konusu değil, ancak matlubu olduğuna göre, Tanrı nın ne olduğu ve onu kemâl sıfatları metafiziğin konusu değildir. Metafizikte Tanrı ancak varolanın ilkesi olmak bakımından, yani varolan a nisbetle incelenir. Bu haliyle metafizikte, öncelikle Tanrı nın olduğu, yani varolanın ilkesinin var-olduğu, gösterilir. Bu ilke hakkında metafizik çerçevesinde bize sunulabilecek bilgiler oldukça genel düzeyde kalmak durumundadır. Zira, metafizikte tüm bilim dallarının konuları ancak belli bir muayyenlik seviyesine erişinceye kadar tartışılabilir. Bu seviyenin sınırı varolana varolmak bakımından lâhık olmak tır. Bu genellik düzeyinde, cüz î bilim dallarında işlenen konulara dair metafizikte yapılan inceleme, İbn Sînâ nın ifadesiyle ilgili cüz î ilimlerin konularının ilkesi durumundadır, yani belli bir genellik düzeyindedir. Bu konuların husûsen incelenmesi ancak ilgili bilim dalı çerçevesinde olur. Ne var ki, Tanrı yı konu edinecek bir cüz î ilim dalı yoktur. İbn Sînâ nın metafizikte teolojiye oldukça sınırlı bir yer vermesinin köklü tazammunları vardır. Eğer Tanrı ya dair insan bilgisi fazlasıyla sınırlı ise, felsefî düzlemde, tümüyle rasyonel imkanlarımızla, Tanrı nın ne veya nasıl bir şey olduğuna dair söyleyebileceğimiz çok şey yoktur. Tamamen rasyonel düzlemde söylenen şeyler, varolanın ilkesi olan hakkında ne söylenebilirse odur. Varlığının isbat edilmesinden sonra, varolanın ilkesi olmakla temellendirilebilecek olan, bir olmak, zorunlu olmak, basit olmak, gibi bazı formel sıfatlar Tanrı ya atfedilebilir. Ancak İslam dininde atfedilen kemâl sıfatlarının, İbn Sînâ cı anlayış çerçevesinde bu ilkeye atfedilmesi oldukça zor görünmektedir. IV Sonuç Değerlendirmeleri Eğer İbn Sînâ nın metafizikte teolojiye oldukça sınırlı ve dolaylı bir yer tahsis ettiği şeklindeki bu yorum doğru ise, İbn Sînâ nın Tanrı dan bahsederken ona atfettiği sıfatlar nasıl yorumlanacaktır? İbn Sînâ nın metafizikte Tanrı hakkında konuşurken, sadece varolanın bir ilkesi vardır, o da dinin öğrettiği Tanrı dır demekle yetinmediği aşikardır. Metafiziğin çeşitli yerlerinde Tanrı dan bahsetmekle birlikte, ağırlıklı olarak, Metafiziğin VIII. makalesinde 25 Tanrı nın sıfatlarından bahseder. Bunlardan, bir kısmını tümüyle formel sıfatlar olarak görüp (mesela basitlik, zorunluluk, birlik vb.), bunların tümüyle varolanın ilkesi olmak fikrinin tahlilinden ibaret olduğu söylenebilir. Bu haliyle bu sıfatlar Tanrı nın metafiziğin konusu olmaması ile tutarlıdır. Ancak İbn Sînâ, Tanrı ya, ilim sahibi olmak, kudret sahibi olmak, alemin yaratıcısı olmak gibi, İslam dininin öğretilerinden kaynaklanan kemâl sıfatlarını da atfeder. Bu durum 24 İbn Sînâ, İlâhiyyât, I.1, s.5.18-s.6.16, s.8.12-s.9.10; Metaphysics of the Healing, I.1, pr ve pr İbn Sînâ, İlâhiyyât, VIII. makâle, 4-7. fasıllar.

11 169 İbn Sînâ nın Tanrı metafiziğin mevzusu değil matlubudur, varlığını tesbit etmeyi hedeflediği şeylerden olup bizatihi sıfatlarını inceleyeceği konulardan değildir şeklindeki görüşüyle pek tutarlı görünmemektedir. Zira bu sıfatların, sırf doğrudan bilgimize konu olan varolana bakıp onun ilkesine atfedilmesi oldukça güçtür. Mesela, varolanın ilkesi aşkın bir şahıs gibi düşünülebildiği kadar, alemle içiçe bir şey gibi de düşünülmüştür. Benzer şekilde varolanın ilkesinin her şeyi bilme anlamında alîm olması gerekmediği de kabul edilmiştir. Peki bu durumu nasıl izah edebiliriz? Yani İbn Sînâ nın bir taraftan (1) metafizikte bizatihi Tanrı nın sıfatlarından bahsedilmez ancak varolanın ilkesi olmak bakımından, Tanrı dan dolaylı olarak bahsedilir demesi ile, bir taraftan da (2) Ona İslâm dininde öğretilen kemâl sıfatları atfetmesini nasıl izah edebiliriz? Bu soruyu işlevsel bir şekilde formüle etmek daha uygun görünüyor: metafizikte Tanrı nın bilgisinin ancak dolaylı ve oldukça sınırlı olduğunu savunmasının, İbn Sînâ nın Tanrı nın sıfatlarına dair açıklamalarını yorumlamamızda nasıl bir işlevi olabilir? Tanrı nın metafiziğin konusu olmadığını söylemek ve ona dair insânî bilgiyi varolanın ilkesi olmak kaydıyla sınırlamak, açıkça İbn Sînâ nın düşüncesinde felsefî geleneğin etkisini gösterir. Tanrı ya İslam dininde öğretilen kemâl sıfatları atfetmesi ise, yaşadığı dinî kültürel havzanın, sahip olduğu dini arkazeminin etkisinin göstergesidir. Bunlar arasında bir gerilim olduğu, birinin diğeriyle kolay bağdaştırılamayacağı açıktır. Bu gerilimi gidermek için, gerilimin iki ögesinden birini esas alıp diğerini buna göre tadil etmek zaman zaman başvurulan bir yöntemdir. 26 Mesela denilebilir ki, İbn Sînâ nın Tanrı ya atfettiği pek çok niteliğn, ve bir bütün olarak din dili anlayışının, teolojiye metafizikte biçtiği konum ışığında değerlendirilmesi gerekir. Böyle bir cevap İbn Sînâ nın içinde yaşadığı dini-kültürel havzanın ve mensubu olduğu dinin İbn Sînâ üzerindeki etkisini önemsizleştirmektir. Böyle bir tercihin meşruiyeti her zaman tartışmaya açıktır. Önümüzdeki örnekte böyle bir tercih yapmayı zorunlu kılacak bir sebep görünmemektedir. İbn Sînâ nın fikirlerinin, Yunan felsefî idealleri ile İslâmî öğretiler arasında ortaya çıkan gerilimi yansıttığını, İbn Sînâ nın her ikisinden de bir şeyler taşıdığını, fakat gerilimi gidermekte her zaman başarılı olamadığını, söylemek uygundur. Bu kaynaklardan birini esas alıp diğerini ona göre yorumlamak veya etkisizleştirmek İbn Sînâ nın düşüncelerini layıkıyla temsil etmeyecektir. 26 Mesela, Michael Marmura, cüz îlerin bilgisi konusunda, İbn Sînâ nın filozof olması hasebiyle, İslâm ın öğrettiği Tanrı nın herşeyi bildiği inancını savunamayacağını iddia eder. Michael E. Marmura, Some Aspects of Avicenna s theory of God s Knowledge of Particulars, Journal of the American Oriental Society 82 (1962), s.312.