Eğ t m Yönet m ve Denet m

Transkript

1 Tanz mat tan Cumhur yet e Öğretmen Yet şt ren Kurumlarda Eğ t m Yönet m ve Denet m Sey t TAŞER

2 Seyit TAŞER TANZİMAT TAN CUMHURİYET E ÖĞRETMEN YETİŞTİREN KURUMLARDA EĞİTİM YÖNETİMİ VE DENETİMİ ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ocak 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited Şirketi Çetinemeç bulvarı 1314.Cadde No:37A-B Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Bu çalışmada, Osmanlı Devleti nin son yüzyılı içinde, modernleşme sürecinde, eğitim hizmetlerini yaygınlaştırabilmek maksadıyla açılmış olan öğretmen yetiştiren kurumların (Darülmuallimin ve Darülmuallimat) eğitim yönetimi ve denetimi ele alınmıştır. Türk ve Müslüman halkın çok düşük olan genel okuryazarlık seviyesini ve bilgi düzeyini yükseltmek, çevreyi, toplumu, olayları ve dünyayı daha iyi anlamasını ve algılamasını kolaylaştırmak, ülkedeki gelişmelerden haberdar olmasını sağlamak maksadına yönelik olarak okullaşma oranının artırılmasına çalışılmıştır. Bunu gerçekleştirebilmek için de her şeyden önce öğretmene ihtiyaç vardır. Öncelikle eğitim imkânlarından çok az yararlanabilen taşra halkına eğitim hizmeti verebilmek için öğretmen yetiştirecek kurumlara ihtiyaç duyulmuştur. Öğretmen yetiştiren kurumların, Osmanlı Devleti ndeki yapısı ve işleyişi hakkında az sayıda çalışma yapılmıştır. Ancak, öğretmen yetiştirme konusu oldukça kapsamlı olup, çalışmamızda bu kurumların taşradaki durumu, yönetim ve denetimleri derinlemesine incelenerek eğitim tarihimizin aydınlatılması ve konunun günümüz eğitim ve öğretmen yetiştirme sistemi ile karşılaştırmalı olarak ele alınması amaçlanmıştır. Bu çalışmada, Osmanlı ülkesinin hemen her tarafında açılmış olan öğretmen okullarının eğitim yönetimi ve denetimi yani ders ve müfredat programları, öğretmen ve öğrenci sayıları, sınıf geçme ve disiplin durumları, okulların fiziki yapıları, ders araç gereçleri, okulların mali yönetimleri, okul yöneticilerinin mahalli ve genel yönetimle ilişkileri ele alınarak incelenmiş, teftişle ilgili uygulamalara ve bu konuda dikkat edilen noktalara değinilmiştir. Tanzimat döneminde ilk defa olarak İstanbul da açılan erkek öğretmen okulundan sonra (Darülmuallimin-1848) takip eden yıllarda, İstanbul dışındaki şehirlerde de darülmuallimin açılmaya başlamış ve Osmanlı Devleti nin Anadolu, Balkanlar, Ortadoğu bölgelerindeki şehirlere yayılmıştır. Kız öğrencileri okutmak için de darülmuallimat adıyla kız öğretmen okulları kurulmuştur. Sayıları zaman içerisinde değişmekle beraber, Osmanlı Devleti nin farklı bölgelerinde kırk civarında merkezde darülmuallimin açılmıştı. Cumhuriyetin ilk yıllarında ise, belli merkezlerde toplanan darülmuallimin ve darülmuallimatlar ile eğitim hizmetleri yürütülmüştü. Çalışmada temel kaynağımız arşiv belgeleridir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde (BOA) yapılan araştırmada, öğretmen okullarının kuruluşu ve diğer hususlarla ilgili nizamnameler ve talimatnameler yanında, okul idaresi ile maarif idaresi arasında yürütülen her çeşit yazışma, ders, sınav ve sınıf geçme ile ilgili

4 iv Tanzimat tan Cumhuriyet e Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi belgeler, mali konularla ilgili ödeme emirleri, ders araç gereçlerinin temini ile ilgili yazışmalar, teftiş ve denetimle ilgili soruşturma evrakı vb. belgelere ulaşılmış ve bunlardan yararlanılmıştır. Bunun yanında, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi nde (BCA) çalışmalar yürütülmüştür. Araştırmamızda vilayet salnameleri, maarif salnamesi ve takvim-i vekayi gibi kaynaklardan da yararlanılmıştır. Ayrıca, konuyla ilgili akademik çalışmalar taranmış, yapılan yüksek lisans ve doktora tezleri incelenmiştir. Öğretmen okullarının kuruluş ve işleyişi ile ilgili çeşitli araştırmacılar tarafından yazılan tetkik ve telif eserlere bakılmıştır. Çalışmamızda imlâ bakımından, kelimeler günümüzdeki şekliyle yer verilmiştir. Tırnak içerisinde gösterilen alıntılarda da, kelimelerin günümüzdeki kullanımı tercih edilmiştir. Darülmuallimin ve muallimatların İstanbul dışındaki merkezlerde açılanları ile ilgili olarak belgelerde genellikle taşra ifadesi kullanıldığı için, taşra darülmuallimin ve darülmuallimatları tabiri kullanılmıştır. Doktora tez konusu seçiminde ve çalışmanın her aşamasında yardımlarını gördüğüm danışman hocam Prof. Dr. Durmuş Yılmaz a teşekkür etmek istiyorum. Ayrıca tez çalışmam süresince tavsiye ve yönlendirmelerinden çok yararlandığım değerli hocalarım ve tez izleme komitesi üyeleri Prof. Dr. Cezmi Eraslan ve Prof. Dr. Bayram Ürekli ye katkılarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Gerekli belgelerin temininde yardımlarını gördüğüm Başbakanlık Osmanlı Arşivi çalışanlarına; tez çalışmama maddi destek sağlayan Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü ne (BAP) de teşekkür ediyorum. Bu çalışmanın, Osmanlı Devleti nin son yüzyılı ile ilgilenenlere ve eğitim tarihi alanında çalışanlara yararlı olacağını ümit ediyorum. Seyit TAŞER

5 KISALTMALAR A.AMD. : Sadaret Amedi Kalemi a.g.b. : Adı Geçen Belge a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale a.g.t. : Adı Geçen Tez A.MKT.MHM. : Babıali Evrak Odası Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi B.C.A : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi B.O.A. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi bk. : Bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren DH.EUM.KLH. : Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kalem-i Hususi DH.EUM.SSM. : Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Seyr-ü Sefer Müdüriyeti DH.İD. : Dahiliye Nezareti İdare Kalemi DH.MKT. : Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi DİA. : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi DT. : Darülmuallimat Talimatnamesi DH.UMVM. : Dahiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayat DUİT. : Dosya Usulü İradeler Tasnifi Haz. : Hazırlayan HR.İM : Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı İ.DH. : İrade-i Dâhiliye İ.HUS. : İrade-i Hususiye İ.MSM. : İrade-i Mesail-i Mühimme İ.MVL. : İrade-i Meclis-i Vala İ.ŞD. : İrade-i Şura-yı Devlet İ.TAL. : İrade-i Taltifat Kısmı KND. : Kâvanin ve Nizâmat Defteri

6 vi Tanzimat tan Cumhuriyet e Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı MF.ALY. : Maarif Nezareti Tedrisat-ı Âliye MF.HTF. : Maarif Nezareti Heyet-i Teftişiye MF.İST. : Maarif Nezareti İstatistik Kalemi MF.MKT. : Maarif Nezareti Mektubi Kalemi M.S. : Maarif Salnamesi MUN. : Maarif-i Umumiye Nezareti MV. : Meclis-i Vükela OTAM : Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi s. : Sayfa S. : Sayı ŞD. : Şura-yı Devlet TFR.I.KV : Teftişat-ı Rumeli Kosova Evrakı TTK : Türk Tarih Kurumu VDT. : Vilayetlerde Açılan Darülmualliminler Hakkında Talimatname Y. : Yıl Y.A.RES. : Yıldız Sadaret Resmi Marûzat Evrâkı Y.MTV. : Yıldız Mütenevvi Maruzat Y.PRK.AZJ : Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller Yay. : Yayınlayan YKY. : Yapı Kredi Yayınları Y.PRK.MF. : Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzatı

7 İÇİNDEKİLER BİRİNCİ BÖLÜM DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARIN KURULUŞU 1.1. DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARA DUYULAN İHTİYAÇ DARÜLMUALLİMİN-İ RÜŞDİYE NİN KURULUŞU (1848) Darülmuallimin-i İbtidaiye (Sıbyan) Kuruluşu Darülmuallimin-i İdadiye Darülmuallimin-i Âliye Terbiye-i Bedeniye Mektebi Yatılı Darülmuallimin Tatbikat Mektebi DARULMUALLİMAT IN KURULUŞU (1870) Yatılı Darülmuallimat Ana Muallim Mektebi ÖĞRETMEN YETİŞTİREN DİĞER KURUMLAR Menşe-i Muallimin Darülmuallimin-i Musiki TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİNİN KURULUŞU...54 İKİNCİ BÖLÜM İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ ve DARÜLMUALLİMATINDA EĞİTİM YÖNETİMİ 2.1.YÖNETİM Eğitim Yönetimi ve Tarihçesi Okul Yönetimi Sınıf Yönetimi OSMANLI DEVLETİ NDE EĞİTİM YÖNETİMİ Taşrada Eğitim Yönetimi Maârif Müdürleri Maârif Müdürlerinin Maârif Meclisi ndeki Görevleri Maârif Müdürlerinin Okul Yönetimi İle İlgili Görevleri...81

8 viii Tanzimat tan Cumhuriyet e Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi 2.3. İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ VE DARÜLMUALLİMATI NDA EĞİTİM YÖNETİMİ İLE İLGİLİ UNSURLAR Dersler Darülmualliminde Okutulan Dersler Darülmuallimatta Okutulan Dersler Eğitim Öğretim Materyalleri Darülmuallimin ve Darülmuallimatta Mali Yönetim Maârif Bütçesi Darülmuallimin ve Darülmuallimat Bütçesi Sınavlar Darülmualliminde Sınavlar Mümeyyizler Sınav Çizelgeleri Darülmuallimat Sınavları Eğitim Öğretim Kadrosu Darülmuallimin Muallimleri Öğretmenlerin İzin Durumları Darülmuallimat Muallimleri Öğrenciler Darülmuallimin Öğrencileri Öğrencilerin Yatay Hareketliliği Darülmuallimat Öğrencileri Öğrenci Kabulü Darülmuallimin e Öğrenci Kabulü Darülmuallimat a Öğrenci Kabulü Mezunlar Darülmuallimin Mezunları Öğretmenliğe Geçiş Hususi Mektepler ve Darülmuallimin Mezunları Mülkiye ve Hukuk Mezunları ve Muallimlik Darülmuallimin Mezunları ve Askerlik Darülmuallimat Mezunları Sosyal ve Kültürel Faaliyetler Konferanslar Kitap ve Dergiler Gazete...200

9 İçindekiler ix Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar Darülmualliminde Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar Darülmuallimatta Devamsızlıklar Darülmuallimin de İdareci ve Muallimlerin Nöbeti Daülmuallimin ve Muallimatlara (Yabancı ve Azınlık Mektepleriyle Birlikte) Ait İstatistikî Veriler ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ İLE DARÜLMUALLİMATLARI ve EĞİTİM YÖNETİMİ 3.1.TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ VE EĞİTİM YÖNETİMİ Taşra Darülmualliminlerinde Muallimler Anadolu Darülmualliminlerinde Muallimler, İdareciler ve Diğer Görevliler Ortadoğu Darülmualliminleri Muallim, İdareci ve Çalışanları Rumeli Darülmualliminleri Muallimleri ve Diğer Çalışanları Taşra Darülmualliminleri nde Öğrenciler Öğrenci Sayıları Öğrencilere Verilen Aylıklar Taşra Darülmualliminlerde Devamsızlıklar Dersler ve Programlar Taşra Darülmualliminleri nde Sınavlar Taşra Darülmualliminleri Mezunları Taşra Darülmualliminlerinde Mâli Yönetim Öğretmen Yetiştiren Kurumlar ile Buradan Mezun Olanların Dille İlgili Problemleri Ortadoğu Darülmualliminlerinde Dil Sorunu Rumeli Darülmualliminlerinde Dil Sorunu Osmanlı Devleti nde Eğitim Veren Diğer Darülmualliminlerde Eğitim Yönetimi Bingazi Darülmuallimini Trablusgarp Darülmuallimini Rodos ve Girit Darülmuallimini TAŞRA DARÜLMUALLİMATLARI VE EĞİTİM YÖNETİMİ Taşra Darülmuallimatlarının Kuruluşu Muallimler Bütçe ve Okul Binası Öğrenci ve Mezunlar Cumhuriyet in İlanı Sonrasında Darülmuallimler...293

10 x Tanzimat tan Cumhuriyet e Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARDA TEFTİŞ VE DENETİM 4.1.DENETİM, TEFTİŞ VE DİSİPLİN Osmanlı Eğitim Sisteminde Teftişin Tarihi Teftişle İlgili Nizamnâme ve Talimatnameler Rumeli Vilayeti Maârif Müfettişlerinin Görevleri Vilayet Maârif Müdürlerinin Teftişle İlgili Görevleri Tahsil-i İbtidaiye Dairesi ve Teftiş İle Muvazzaf Olan Memurinin Vezaifi Hakkında Nizamnâme Maârif-i Umûmiye Teşkilatı ve Nizamnâmesi nde Teftişle İlgili Hususlar Vilayet Maârif Müfettişlerinin Görevlerine İlişkin Talimatname Teftiş Layihaları Hakkında Talimat İlk Tedrisat Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname Maârif Müfettişleri Talimatnamesi DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARDA YÜRÜTÜLEN TEFTİŞ UYGULAMALARI İstanbul Darülmuallimini nde Uygulanan Teftişler İstanbul Darülmuallimatı nda Teftiş Uygulamaları Vilayet Darülmualliminlerinde Teftiş Uygulamaları İzmir Darülmuallimini nde İdareci ve Muallimler Hakkında Yürütülen Teftiş Konya Darülmuallimini nde Teftiş ve Denetim Diyarbakır Darülmuallimini nde Denetim Mamuretülaziz Dârülmuallimini ve Teftiş Bursa Darülmuallimin ve Darülmuallimatı nda Teftiş ve Denetim Trabzon Darülmuallimini nde Teftiş Uygulamaları Medine Darülmuallimini nde Yapılan Teftiş Adana Darülmuallimini nde Yapılan Teftiş ve Denetim Darülmualliminlerle İlgili Diğer Konularda Yürütülmüş Olan Teftiş Uygulamaları Darülmuallimin de Ermeni Öğrencilerin Denetimi Tatbikat Mektebi nde Yürütülen Uygulamalar İçin Öneriler ve Denetim Devamsızlıkların Teftişi ÖDÜL, CEZA, NİŞAN VE TALTİFLER Ödül ve Nişan Cezalar...361

11 İçindekiler xi BEŞİNCİ BÖLÜM DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ NİZAMNAME VE TALİMATNAMELER 5.1. Darülmuallimin İle İlgili Nizamnâme ve Talimatnameler Darülmuallimin Nizamnâmesi (1851) Darülmuallimin Neharinin Leyliye Tâhvili ve Teferruatı Hakkında Nizamnâme Layihası (1879) Darülmuallimin Nizamnâmesi (19 Eylül 1886) Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnâmesi (1915) Tarihli Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnâmesini Tadili (1916) Darülmuallimin ve Askerlik Konusunda Bir Kararname (1919) Bazı Vilayatlerde İrade-i Seniye ile Açılmış Olan Darülmuallimin-i Sıbyan Şubelerine Dair Talimat DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ TALİMATNAMELER Darülmuallimat İhtiyat Kısmı İle İlgili Talimatname (1895) Darülmuallimat Talimatnamesi (1912) DİĞER NİZAMNAME VE TALİMATNAMELERDE DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLAR Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi (1869) Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesini Tadilen Kaleleme Alınan Nizamnâme (1900) Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanun-ı Muvakkati (1913) Maârif-i Umûmiye Teşkilatı ve Nizamnâmesi (1914) Maârif Müdürlüğü Görevinin Verilmesi Hususu İle İlgili Talimatname (1921) SONUÇ BİBLİYOGRAFYA...426

12 xii Tanzimat tan Cumhuriyet e Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi TABLO LİSTESİ Tablo 1. İstanbul Darülmuallimat ı Öğrencilerinin Her Birine Verilecek Giyecek Tablo 2. Ana Muallim Mektebi Ders Programı Tablo.3. Ana Muallim Mektebi Eğitim Öğretim Heyeti Tablo 4. Vilayetlerde Bulunan Darülmualliminler (1910 Senesi) Tablo 5. Vilayet Darülmualliminleri Hakkında Eğitim Öğretim Senesine Ait Tablo Tablo 6. Taşra Darülmualliminlerinin Açılış Tarihleri Tablo 7. Maarif-i Umumiye Nezaretinin Genel Yapısı Tablo 8. Darülmuallimlerde Uygulanan Bir Günlük Vakit Çizelgesi Tablo 9. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Programı (1878) Tablo 10. Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Programı (1900) Tablo 11. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Saatlerini Gösteren Cetvel Tablo 12. Darülmualliminde Rüşdiye Şubesinde Okutulan Dersler Tablo 13. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesi Programı (1900) Tablo 14. Darülmuallimin-i Rüşdiye Ders Programı (1903) Tablo 15. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesinde Okutulan Dersler Tablo 16. Darülmuallimin-i Sultaniye Şubesi Dersleri Tablo 17. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Programı (1900) Tablo 18. Darülmuallimin-i Âliye şubesi ders programı (1903) Tablo 19. Darülmuallimin-i Âliye Fen Şubesi Programı Tablo 20. Darülmuallimin-i Âliye Fen ve Edebiyat Şubeleri Ders Programı (1903) Tablo 21. Darülmuallimin Dersleri (1915 Nizamnamesine Göre): Tablo 22. Darülmuallimin-i Âliye Hazırlık Kısmında Okutulan Dersler Tablo 23. Darülmuallimin-i Âliye nin İhtiyat Sınıfında Okutulan Dersler Tablo 24. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine Göre Darülmuallimat-ı Sıbyan Şubesinde Okutulan Dersler Tablo 25. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ne Göre Darülmuallimat-ı Rüşdiye Şubesi nde Okutulan Dersler Tablo 26. Darülmuallimat Dersleri (1878) Tablo 27. Darülmuallimat Dersleri (1900)

13 İçindekiler xiii Tablo 28. Darülmuallimat Ders Programı (1909) Tablo 29. Darülmuallimat-ı İbtidaiye nin Senesine Ait Haftalık Ders Cetveli Tablo 30. Darülmuallimat Dersleri ve İçerikleri Tablo 31. Ana Muallim Mektebi Dersleri Tablo 32. Darülmualliminde Mevcud Bulunan Haritalar Tablo 33. Darülmuallimin-i Âliye de Düzenlenen Genel Sınavlarda Görevli Mümeyyizler Tablo 34. Darülmuallimin-i Rüşdiye de Düzenlenen Sınavlarda Görevli Mümeyyizler Tablo 35. Darülmuallimin-i İbtidaîye de Düzenlenen Sınavlarda Görevli Mümeyyizler Tablo 36. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin 1893 Senesine Ait Genel Sınav Çizelgesi Tablo 37. Darülmuallimin Eğitim Öğretim Senesi Genel Sınav Programı Tablo 38. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Muallimlerinin Maaşları Tablo 39. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesi Tablo 40. İstanbul Darülmuallimininde görevli idareci ve öğretmenler (1902) Tablo 41. Darülmuallimin de Görevli Bir Müdürün Çalışma Hayatı Örneği Tablo 42. Darülmuallimat Müdire ve Muallimlerinin Maaşları Tablo 43. Darülmuallimat ın Çalışanları, Öğretmen ve Öğrencileri Tablo 44. Darülmuallimat ın 1902 senesindeki İdareci ve Öğretmenleri Tablo 45. Darülmuallimat-ı Âliye nin Eğitim Öğretim Yılında Görev Yapan İdare ve Öğretim Heyeti Tablo 46. Darülmuallimin Sınıflarındaki Öğrenci Sayıları (1909) Tablo 47. Darülmuallimat ta Öğrenciler Tarafından Yapılan ve Sergilenen El Emeği Ürünler Tablo 48. Darülmuallimin-i Âliye den Tarihleri Arasında Mezun Olanların Sayıları Tablo 49. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Kısmından Şehadetname Alanlar Tablo 50. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Fen Kısmından Şehadetname Alanlar

14 xiv Tanzimat tan Cumhuriyet e Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi Tablo 51. Darülmuallimin-i Âliye Şubesinden Şehadetname İle Mezun Olanlar(1900) Tablo 52. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi nden 1913 Senesinde Mezun Olanlar Tablo 53. Darülmuallimin-i Âliye Tabiiyat Şubesi nden 1913 Senesinde Mezun Olanlar Tablo 54. Darülmuallimin-i Âliye Riyaziyat Şubesinden 1913 Senesinde Mezun Olanlar Tablo 55. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden 1888 Senesinden İtibaren Şehadetname Alarak Mezun Olan Öğrencilerin İsimleri Tablo 56. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden Şehadetname Alarak Mezun Olanlar (1900) Tablo 57. Darülmuallimat tan, Açıldığı Tarihten İtibaren Şehadetname Alarak Mezun Olan Öğrenciler Tablo 58. Darülmuallimttan Yılları Arasında Mezun Olanlar Tablo 59. Darülmuallimattan Şehadetname İle Mezun Olan Talebelerin İsimleri ve Atandıkları Yerler (1900 Senesi) Tablo 60. Darülmuallimat tan 1901 senesinde mezun olanlar Tablo 61. Darülmuallimat tan 1902 Senesinde Mezun Olanlar Tablo 62. Darülmuallimat Şubeleri Bir Derse Ait İmza Cetveli Tablo 63. Taşra Darülmualliminleri nde Mevcut Memurlar, Muallimler ve Müstahdemler ( Ders Yılı) Tablo 64. Anadolu daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri Tablo 65. Darülmuallimin Muallim ve Muallimelerine Derecelerine Göre Ödenecek Aylıklar Tablo 66. Anadolu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaşları ve Maaşları ( Ders Yılı) Tablo 67. Ortadoğu daki Bazı Darülmualliminlerde 1900 Senesinde Öğretmen Sayısı Tablo 68. Ortadoğu daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri ( ) Tablo 69. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimler ve Müstahdemler ( Ders Yılı) Tablo 70. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaş ve Maaş Gruplarına Göre Dağılımı ( Ders Yılı) Tablo 71. Selanik ve Üsküp Darülmualliminlerinin 1900 Senesindeki Öğretmen Sayıları

15 İçindekiler xv Tablo 72.Taşra Darülmualliminlerinde Muallim ve Memur Sayıları ( ) Tablo 73. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları Tablo 74. Vilayet Darülmualliminlerinin Her Birindeki Öğrenci Sayıları (1910 Senesinde) Tablo 75. Vilayet Darülmualliminlerinde Öğrencilere Ait Bilgiler ( ) Tablo 76. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları ( ) Tablo 77. Manastır Darülmuallimini nde Üç Aylık Devam Çizelgesi Tablo 78. San a Darülmuallimini Öğretim Heyetinin 1328 (1912) Senesinde Devamsızlıklarını Gösteren Cetvel Tablo 79. San a Darülmuallimini 1328 (1912) senesinde Öğretim Heyetinin Okula Devamsızlıklarını Gösteren Üç Aylık Vukuat Cetveli Tablo 80. Vilayet Darülmualliminleri nde Okutulacak Dersler ve İçerikleri Tablo 81. Prizren Darülmuallimini Muallimleri Tablo 82. Aydın Vilayeti Darülmuallimin-i İbtidaiye nin 1900 Senesinde Yapılan Genel Sınavlarına İlişkin Çizelge Tablo 83. Edirne Darülmuallimini 1896 Senesinde Yapılan Sınav Çizelgesi Tablo 84. Manastır Darülmuallimininin 1904 Senesinde Yapılan Genel Sınav Çizelgesi Tablo 85. Bağdat Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Öğrencilerine 1904 Senesinde Yapılan Genel Sınav Çizelgesi Tablo 86. Ankara Vilayeti Darülmuallimin Şubesi Talebe-i Mevcudasının Senesinde Yapılan Genel İmtihanlara İlişkin Cetvel Tablo 87. Medine Darülmuallimin-i İbtidaiyesi Birinci Sınıf Öğrencilerine ( ) Eğitim Öğretim Yılında Yapılan Üç Sınav ve Bu Sınavlarda Alınan Notlara İlişkin Cetvel Tablo Eğitim Öğretim Yılına Kadar Taşra Öğretmen Okullarından Mezunlar Tablo 89. Darülmualliminlerden ( ) Eğitim Öğretim Senesi Sonunda Mezun Olanların Sayısını İçeren Cetvel Tablo 90. Vilayet Darülmualliminlerinden ( senesinde) Şehadetname Alanlar

16 xvi Tanzimat tan Cumhuriyet e Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi Tablo 91. Sivas Darülmuallimininden Mezun Olanların Uğraşları Tablo 92. Vilayet Darülmualliminlerine Ayrılan Bütçe ( Ders Yılında) Tablo 93. Vilayet Darülmualliminlerine Ait Binalar ( ) Tablo 94.Taşra Darülmuallimatlarında Muallim ve Memur Sayıları ( ) Tablo 95.Taşra Darülmuallimatları Öğrenci Sayıları ( ) Tablo 96. Muallim Teftiş Raporu Tablo 97. Muallim Teftiş Raporu Tablo 98.Muallim Teftiş Raporu Tablo 99. Bir Sene Süresince Darülmuallimat Öğrencilerine Verilecek Elbise ve Eşyanın Çeşidi İle Miktarı Tablo 100. Darülmuallimatta Her Bir Öğrenciye Verilecek Yiyecek Miktarı

17 GİRİŞ Maarif-i Umumiye Nizamnamesi nin, uygulamaya konulmasının önünde iki engel vardır. Bunlardan biri maarife ayrılan tahsisâtın yetersiz olması, diğeri de yeni usul ve kaidelere uyulsa bile, o yolda hizmet edecek muallim bulunamamasıdır 1. Yukarıda, bir cümlesine yer verdiğimiz, 1882 tarihli Darülmuallimin in Leyli ye Tahvili ve Mekâtib-i Umumiye nin Islâhı konusunda, kaleme alınan nizamname lâyihasından, Osmanlı Devleti nde, Tanzimat döneminde, eğitim alanında yapılan yenilikler çerçevesinde, 1869 senesinde hazırlanan maarif-i umumiye nizamnamesi ile bir sistem oluşturulmak istendiği anlaşılmaktadır. Fakat teorinin uygulamaya konulmasında çeşitli sıkıntılarla karşılaşılmıştı. Eğitim tarihimizde gerçekleştirilmek istenen yeniliklerin hayata geçirilmesinde karşılaşılan bu engeller, mâli yetersizlikler, öğretmen yetiştirilmesi, yetersizliği ve temini meselesi olarak sıralanabilir. Bunların yanında, eğitim tarihimizde karşılaşılan farklı sorunlar da vardı. Fakat bunları da, ekonomik yetersizlikler ve öğretmen yetiştirme meselesi ile ilişkilendirebiliriz. Zira, ders araç gereçleri, okul binası, okulların yatılı hale getirilmesi gibi konular mâli imkânlara; usul-ı cedidedinin okullarda yaygınlaştırılması, eğitim programları ve öğretim yöntemleri gibi çeşitli konular ise, yeterli nitelik ve nicelikte öğretmenlerin yetiştirilmesine bağlı idi. Bu konuda yapılan çalışmalar ise modernleşme dönemi ile başlamıştı. Osmanlı Devleti nde modernleşme döneminden farklı olarak, kuruluş ve gelişme dönemine etki eden etmenler vardı. Bunların ayrı ayrı açıklanması, konumuz dâhilinde değildir. Ancak, belirtmek istediğimiz husus, Osmanlı Devleti nin yapı ve kurumlarının oluşması ile kuruluş sürecinde, tarihi ve kültürel mirasın katkılarının büyük oranda etkili olması ile ilgilidir ve bu etkinin hemen her alanda hissedildiğini ifade etmek mümkündür. 1 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, (BOA), Y.A.RES.15-17,

18 2 Tanzimat tan Cumhuriyet e Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi Osmanlı Devleti, kurumlarını başta Selçuklular olmak üzere büyük oranda Türk-İslâm devletlerinden örnek almak suretiyle inşa etmiş olduğundan 2 idarî, askerî ve adlî teşkilatı Anadolu Selçuklularının bir devamı niteliğinde idi 3. Eğitim alanında ise, medreselerin Selçuklular dönemi ve öncesinde görüldüğü bilinmektedir 4. Bununla birlikte, Osmanlı Devleti bu kurumlara kendine özgü bir nitelik kazandırdı Dolayısıyla modernleşme sürecine kadar geleneklere bağlı bir devlet yapısı görmekteyiz. Fakat, Osmanlı Devleti nin temel kurumları zamanla, Avrupa nın askeri, ekonomik, politik, diplomatik ve kültürel gelişimi karşısında zayıflamış ve geri kalmıştır 5. Bu durumda, Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren devam ettirdiği çizgide bir takım değişiklikler yapmak mecburiyetinde kalmış, değişimi algılamış, kabul etmiş ve uygulamak üzere harekete geçmişti. Her dönemin getirdiği siyasi, sosyal ve ekonomik şartların, eğitime yansımaları olmuştur ve bu nedenle eğitim tarihimize ilişkin olumlu veya olumsuz yönde genel bir ifade kullanmak güçtür. Eğitim tarihimize baktığımızda sıbyan mektepleri ve medrese ile yapılan eğitimin yanında, enderun mektebi ve askeri mektepleri görmekteyiz. Bu kurumların sayısı, buralarda okutulan dersler ile müfredatlar ve okullaşma oranı gibi bilgiler eğitim tarihimizde, eğitime verilen önem hakkında genel bir kanaat elde etmemizi sağlayacaktır. Genel itibariyle, Osmanlı Devleti nin kuruluş döneminde medreselerin açılmaya ve yaygınlaşmaya başladığı, Fatih Sultan Mehmet ve Kânuni Sultan Süleyman zamanında medreselerin gelişme gösterdiği, XVI. yüzyıl ortalarından itibaren suhte isyanları ile medrese öğrencilerinin celâli isyanlarında yer aldığı ve sonrasında medreselerin gerileme sürecine girdiği, modernleşme sürecinde Tanzimat döneminde medreselerle ilgili önemli bir düzenlemenin olmadığı, ikinci meşrutiyet sonrasında ise medreselerde bir takım yenilikler yapıldığı ve bu bağlamda Medâris-i İlmiyye Nizamnamesi nin (1910) hazırlandığı ve medreselerde ıslah çalışmalarının yapıldığı bilinmektedir. Dolayısıyla medreseler zaman içerisinde farklı süreçlerden geçmişti. Bunların ay- 2 Çeşitli alandaki kurumlar ve sistemler bu temel üzerine inşa edilirken, kurumların ismi değişebilmekteydi. Örneğin Selçuklu daki ikta sistemi, Osmanlı Devleti nde tımar sistemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Hatta, bu kurum Selçuklular öncesinde de görülmekte idi. Fakat Osmanlı Devleti ndeki tımar sistemi, Selçuklulardaki şekliyle mevcuttu. Osmanlı Devleti nde tımar ve vergi sisteminin, memuriyetlerin, ordu teşkilatı gibi çeşitli müesseselerin menşei hakkında bk. Fuat Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1981, s Fuat Köprülü, Osmanlı Devleti nin Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu (TTK), Ankara, 1999, s Medrese: Okumak, anlamak, bir metni öğrenmek ve ezberlemek için tekrarlamak anlamına gelen ders kökünden bir mekân ismi olup, medreselerin tanımı ve kaynağı hakkında bk. Nebi Bozkurt Medrese Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi(DİA), C.28, Ankara, 2003, s Halil İnalcık, The Ottoman Empire The Classical Age , The Trinity Press, London, 1973, s.52.

19 Giriş 3 rıntısına geçmeden önce sıbyan mekteplerinden söz edebiliriz. Sıbyan mektepleri okul çağına gelmiş çocukların ilk eğitim aldıkları yerdi ve temel bilgiler burada öğretiliyordu. Sıbyan mekteplerinde muallimlik yapanlara baktığımızda, bunların da medrese mezunu olduğu görülür. Bu kişiler, medreselerin ilk basamaklarında temel dini bilgiler almışlardı 6. XV. yüzyılda Fatih Sultan Mehmet zamanında, Eyüp ve Ayasofya medreselerinde sıbyan mektebi muallimi olacaklar için, genel medreselerden farklı bir program uygulanmıştı. Programdaki dersler arasında, Arapça, edebiyat, mantık, hesap, hendese, coğrafya nın yanında, usul-ı tedris dersi de bulunmakta idi 7. Diğer dersler, muhasebe adâbı, kelâm ve heyet şeklinde idi 8. Medreselerde okutulan dersler ve müfredat zaman içerisinde ve medreselerin derecesine göre değişebilmekteydi. Fatih, vakfiyesinde öğretmen vasıflarına da yer verilmiştir. Buna göre, öğretmen, çok iyi bir mizaca ve karaktere sahip olacak, Allah ın rızasını kazanmaya çalışacak, görevini sevecek, öğrencilere bilmediklerini sabırla, güzellikle ve yumuşaklıkla anlatacaktır 9. Klâsik dönemde muallimin görev ve sorumlulukları II. Bayezid Külliyesi Vakfiyesinde de hatırlatılmıştır. Vakfiyede hoca derse mazeretsiz olarak girmediği takdirde hizmetsiz ücret alacağından bu paranın haram olacağı belirtilmiştir 10. Dolayısıyla muallim vicdanı ile karşı karşıyadır. Bunun yanında eğitim hizmetlerinin vakıf yoluyla sağlanmasından dolayı, vakıf mütevellisinin kontrolü de söz konudur. Fakat, burada, bireyde sorumluluk bilincinin oluşturulması ve bu bilincin özellikle öğretmenlik mesleğini icra edeceklerde bulunmasına verilen önem görülmektedir. Sıbyan mektebinden sonra ise, öğrenciler medreselere devam etmekteydiler. Gerek kuruluş, gerek yükselme döneminde Osmanlı padişahları ilmi hayata doğrudan katkı sağlamaya çalışmışlardı. İznik te açılan ilk medrese Orhan Bey döneminde 1331 senesinde kurulmuştu. Osmanlı Devleti nde medreseler bu tarihten itibaren açılmaya devam etmiş ve I. Murat zamanında sekiz; I. Bayezid döneminde yirmi; I. Mehmet devrinde yedi; II. Murat zamanında otuz yedi medrese ihdas edilmişti. Aynı şekilde Sultan II. Mehmet zamanında Sahn-ı Semân ve Tetimme medreseleri açılmıştı Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), Ankara, Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1997, s Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul, 1930,s.9. 9 Akyüz, age., s.76, Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, Tabii İlimler C. II, İz Yay., İstanbul, 1997, s Mehmet İpşirli, Medrese-Osmanlı Dönemi Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi(DİA), C.28, İstanbul, 1993, s.328

20 4 Tanzimat tan Cumhuriyet e Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi Osmanlı Devleti nde kuruluştan itibaren eğitimin nasıl yürütüldüğüne ve özellikle medreselerde müderrislerin 12 nasıl yetiştirildiğine bakmak, konunun tarihsel boyutunun anlaşılması bakımından fayda sağlayacaktır. Eğitim ve öğretmen yetiştirme meselesinin tarihteki yapısına yer vermek suretiyle, darülmuallimin ve muallimatların önemi de anlaşılacaktır. Zira modern anlamda öğretmen yetiştiren kurumların daha önceki tarihlerde kurulması söz konusu olsa idi, tarihte eğitimin gelişim çizgisi daha farklı olabilirdi. Medreseler genel ve ihtisas medreseleri olmak üzere iki kısımdan oluşuyordu. Genel medreseler kadı, müderris ve müftü yetiştirmekte, ihtisas medreseleri ise, Darülhadis, Tıp Medrsesesi (Darüşşifa), Darülkurra şeklinde olup, sıbyan mektebinden sonra öğrenciler medreselere devam etmekte ve burada hocalardan ders alan öğrenci ilimde adım adım yükselmekte idi 13. Osmanlı Devleti nde modernleşme öncesi dönemde müderris yetiştirme, medreselerin iç işleyişi ile ilgili bir durum olup, medreseler, burada görev yapacak müderrisleri yine kendi içinde yetiştiriyordu. Medreselerde eğitim kadrosu müderris ve müderris yardımcısından oluşmakta 14, müderris olmak, medrese veya camideki dersleri okuyup, icazet almayı gerektirmekte ve müderris terfi edebilmekteydi. Bir müderris ilk rütbe ile son rütbe arasındaki on basamaklı yolu senede alabilmekte idi. Medreselerde boş bir kadro olması durumunda buraya başvuru birden fazla olursa, aralarında sınav düzenlenmişti. Bu sınavlar sözlü ve yazılı şekilde gerçekleştirilmekte idi 15. Mahalle mekteplerinde de medrese eğitimi almış bir hoca bulunuyordu ve bu hoca çoğunlukla bir camiinin imamı veya müezziniydi 16. Medreseler derecelerine göre tasnif edilmişti. İlk basamaktan yani, Haşiye-i Tecrid den başlayarak çeşitli hocalardan ders gören bir talebe hariç ve dâhil medreselerinde ders almak suretiyle, Sahn-ı Seman veya Süleymaniye medreselerine devam etmekteydi. Bu dereceye gelerek icazet alan talebeye, müderrislik yapabileceğine dair bir diploma verilmektedir. Müderrisliğe tayin için nevbet adı verilen bir dönemde sıra bekleyen talebe, matlab denilen deftere ismini kaydettirirdi Müderris: Ders hocasına mudarris denilmekte olup, İslamiyet öncesinde de hocalara aynı isim verilirdi. Bk. Semavi Eyice, Mescid maddesi, İslam Ansiklopedisi, 8.cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979, Cahit Baltacı, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1976, s Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, Riyazi İlimler I, İz Yay., İstanbul, 1997, s.40, İzgi, C I, s.44, Atuf, age., s İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti nin İlmiye Teşkilatı, TTK., Ankara, 1988, s.46.