Balık Hastalıklarında Aşı Kullanımı

Transkript

1 DERLEME Balık Hastalıklarında Aşı Kullanımı Hande Sultan YALINKILINÇ, a Cavit KUM a a Farmakoloji ve Toksikoloji AD, Adnan Menderes Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Aydın Yazışma Adresi/Correspondence: Hande Sultan YALINKILINÇ Adnan Menderes Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Farmakoloji ve Toksikoloji AD, Aydın, TÜRKİYE hyalinkilinc@adu.edu.tr ÖZET Gelişen su ürünleri yetiştiriciliğinde en önemli engel söz konusu ürünlerin hastalıkları ve bu hastalıklara uygulanan tedavilerdir. Bu kapsamda su ürünleri yetiştiriciliğinde hastalıkların neden olduğu kayıpları önlemek amacıyla yapılan aşı uygulamaları önemli bir yere sahiptir. Koruyucu hekimliğin en önemli silahlarından olan aşılama sayesinde, balıkların immün sistemi aktive edilmekte, büyük ekonomik zararlara neden olan salgınların önüne geçilebilmektedir. Günümüzde maddi kayıplara sebep olan pek çok salgın hastalık, aşılama uygulamalarının gelişmesi ve yeni tip aşıların kullanımının artması ile kontrol altına alınabilmektedir. Bu derlemede balık aşılarının önemi, kullanımı, uygulamaları, aşı tipleri ile bakteriyel, viral ve paraziter balık aşıları, balık aşılarının yan etkileri ve aşılarda yeni yaklaşımlar ele alınmıştır. Anah tar Ke li me ler: Balık hastalıkları; aşılar ABS TRACT Fish diseases and its treatments are crucial obstruction in developing aquaculture production. In this respect, vaccination targeting to prevent losses caused by diseases is critical. By the help of vaccination that has key role in preventative veterinary medicine, fish immun system would be stimulated and epidemic diseases lead severe economic losses could be prevented. Recently, several epidemic diseases could be controlled by the increase in use of new generation vaccines and vaccination treatments. In this review, new approaches in vaccines and importance, usage, types and side effects of viral, bacterial and parasitic fish vaccines are discussed. Key Words: Fish diseases; vaccines :38-46 Copyright 2016 by Türkiye Klinikleri ızla büyüme eğiliminde olan su ürünleri yetiştiriciliğinde sektörünün 2013 verilerine göre toplam ekonomik hacmi 157 milyar dolar, üretilen ürün miktarı 97.2 milyon ton düzeyindedir. Dünyadaki toplam su ürünlerinin yaklaşık %43 ü kültür balıkçılığından elde edilmektedir. 1 Ülkemizde ise 2014 yılında toplam su ürünleri üretimi 537 bin ton civarında olup, bunun 235 bin tonu yetiştiricilik kaynaklıdır. 2 Önümüzdeki yıllarda deniz balıkların artan talebi karşılayamayacağı ve miktarlarının giderek azalacağı ön görülmekte, bu durumun su ürünleri yetiştiriciliği sektörüne büyüme ivmesi olarak yansıyacağı düşünülmektedir. 3 Ancak, bu düzeydeki büyük bir endüstiride yaşanabilecek olası hastalıklar balık popülasyonunda ciddi problemlere neden olmakta ve yıkıcı bir güç olarak değerlendirilmektedir. 4 Dolayısı ile su ürünleri yetiştiriciliğinde genetik, beslenme ve su kalitesi ile optimal barınma koşullarının sağlanması su ürünlerinin sağlığı ve hastalıklardan korunma açısından önemli bir yere sahiptir. Diğer taraftan 38

2 üretim şartları uygun olsa bile pek çok fırsatçı patojen organizmalar hastalık ve salgınlara neden olabilmektedir. Su ürünleri hastalıklarında bakteriyel (%54,9) ve viral (%22,6) patojenler ile paraziter (%19,4) ve mantar (%3,1) kaynaklı etkenler büyük rol oynamaktadır. Günümüzde bu etkenlere bağlı hastalık kaynaklı kayıplar üretilen balıkların ve balık ürünlerinin kalitesini ve miktarlarını önemli ölçüde etkileyebilmektedir.5,6 Su ürünleri üretiminde koruma, kontrol ve balıklarda büyümeyi desteklemek amacıyla kemoterapötik veya vitaminlerin yoğun ve bilinçsiz kullanımı, dirençli mikroorganizmaların ortaya çıkmasında yol açmaktadır. Yoğun ilaç kullanımı sucul çevreye ve insan sağlığına zararlı etkilerin oluşmasına neden olmaktadır. 7 Balık yetiştiriciliği sektörü hastalıkların kontrol ve korunmasında ekosistemi bozmamaya ve yoğun ilaç kullanımını azaltmaya çalışmaktadır. 8 Bu kapsamda üç ana nokta; koruma, kontrol ve eradikasyon büyük önem kazanmaktadır. Eradikasyon sucul ortamlarda çok zor, hatta imkansızdır denilebilir. Akuatik sistemlerde etkenin eradikasyonu mümkün olmadığından, hastalıklardan korunmada aşılama etkin bir rol oynamaktadır. 9 Bu kapsamda balık hastalıklarında humoral ve hücresel bağışıklığın uyarılması büyük önem kazanmaktadır. Aşılama olası hastalıklardan koruma ve ekonomik kayıplara engel olmasının yanında maliyetli bir uygulama olduğu unutulmamalıdır. 10 BALIK AŞILARININ ÖNEMİ VE KULANIMI Korunma tedaviden daha iyidir ifadesi beşeri ve veteriner hekimlikte bilinen ve kabul gören bir terimdir. 11 Bu açıdan değerlendirildiğinde balık aşıları halen 40 dan fazla ülkede 17 farklı türde balığı, 22 farklı bakteri türü ve 6 viral hastalık etkenine karşı koruma amacıyla kullanılmaktadır. 12 Aşı terimi ilk olarak 1881 yılında Pasteur tarafından kullanmış olup, Aşı Bilimi daha yakın bir tarihte ortaya çıkmıştır. Aşı bilimi; özellikle immünoloji ve mikrobiyolojiyi içine alan disiplinlerarası boyutta tanımlanarak mikroorganizmalar ile stimule edilen immün sistem aracılığında canlıların hastalıklarından korunulabileceğini ortaya koymuştur. 13 Modern tıpta aşı, hastalıklar ile mücadelede dönüm noktası durumundadır. Geçtiğimiz 50 yıl boyunca balık immünolojisi ve aşı biyolojisi hakkında pek çok çalışma yapılmış ve son 10 yılda moleküler biyoloji ile balıklarda aşı bilimine büyük katkılar sağlanmıştır. 14,15 Balıklarda aşı uygulamalarıyla ilgili ilk inceleme 1938 yılında yapılmıştır. Sazanlarda Aeromonas punctata etkenine karşı aşı kullanımına dair ilk yayın Lehçe yazıldığından dolayı etkileri oldukça kısıtlı kalmış, evrensel boyutta yankı uyandıramamıştır. 16 Duff (1942) yaptığı bir çalışmada Aeromonas salmonicida ya karşı ağız yoluyla ve parenteral inokülasyon ile bağışıklık kazandırmıştır. Bu çalışma ilk ingilizce makale olduğundan dolayı daha geniş çevrelere ulaşmıştır. 14 İlk aşı denemeleri 1938 de yapılmış olmasına karşın balık aşılama tekniklerinin gelişmesi ve aşı kullanımının ortaya çıkması 1970 li yıllarda başlamıştır. İlk ticari balık aşısı Amerika da 1976 yılında Yersinia ruckeri etkenli enterik kızıl ağız hastalığının önlenmesi amacıyla lisanslandırılmıştır. 4,17 Dolayısı ile arası dönemde bilimsel yayınlarda aşı denemeleri oldukça kısıtlı kalmıştır. Kemoterapötiklere ulaşım kolaylığı nedeniyle bu 30 yıllık ara dönem su ürünlerinde Kemoterapötikler dönemi olarak adlandırılmaktır. 14 Bu dönemde uygulanan antimikrobiyaller, antibiyotikler, nitrofuranlar, kalomel (merkür) gibi ilaçlar yanında formalin, potasyum fermanganat, malaşit yeşili, kuarterner amonyum bileşikleri, katyonik herbisitler ve piridil merküri asetat gibi dezenfektanlar hastalıkların kontrolü amacıyla yoğun olarak kullanılmışlardır. 18 Ancak, 1990 yılı sonrası kemoterapötiklerin yüksek maliyetli olmaları, hastalıklara karşı tam koruma sağlayamamaları, direnç gelişimi, viral hastalıklarda etkili olmaması, insan ve çevre sağlığına zararlı olmaları gibi nedenlerle kullanımı sınırlı hale gelmiştir. 17 Günümüzde modern su ürünleri yetiştiriciliğinde hastalıkların önlenmesinde immün sistemin uyarılması uygulamaları artmış, aşılar hakkında elde edilen bilimsel veriler hızlı bir şekilde pratiğe dökülmüş bu sayede su ürünleri alanında global düzeyde çok hızlı mesafeler katedilmiştir. Aşılama sürdürülebilir su ürünleri açısından bakteriyel ve viral hastalıkların mücadelesinde en iyi alternatiftir. 19 Aşı kullanımının yaygınlaşması balık yetiştiriciliğinde; (1) ilaç kullanımında azalma, (2) ilaç tedavi yanıtında artma, (3) yemden yararlanma ve büyüme hızında artma ve (4) genel sağlık durumununda iyileşme yönünde katkılar sağlamıştır. Ayrıca aşı uygulamaları ile hastalık meydana gelme riski oldukça azaldığı gibi aşılanmayan hayvanlarda da sürü bağışıklığı sebebiyle hastalık riski azalmaktadır. 14 BALIK HASTALIKLARINDA AŞI UYGULAMALARI İdeal bir aşı; balık, ilacı uygulayan kişi ve tüketici için tehlikesiz olmalıdır. Pek çok patojen suş tipine karşı %100 oranında koruyuculuk sağlayabilmeli, maliyeti düşük, etkisi uzun ve bir üretim periyodu boyunca etki- 39

3 TABLO 1: Balıklarda çeşitli aşı uygulamalarının karşılaştırılması. İmmersiyon Enjeksiyon Ağız yolu Kullanım kolaylığı Orta Az Çok Maliyet Orta Çok Orta Stres Orta Çok Az Balıkta olası yaralanmalar Orta Çok Az Doz kontrolü Orta Çok Az* İşçilik Orta Çok Az Koruma süresi 3-12 ay ay 2-4 ay Etkinlik Orta Çok Az *: Yem tüketim miktarına bağlı olarak değişim gösterebilir. Balık aşılama uygulamaları etkinliklerine göre sıralandığında enjeksiyon>immersiyon>ağız yolu sırasını izlemektedir. 21 Enjeksiyon şeklinde aşı uygulamalarının hayvanlarda stres etkisi oldukça fazla ve yavru balıklar için ise pek uygun değildir. 12 Enjeksiyon için balığın en az 5, ideal olarak 15 gramdan fazla olması istenir. 19,21 Bu yolla yapılan aşı uygulamalarında bir yılı aşkın koruma sağlayan, birden fazla antijen içeren bir kombinasyon balıklara tek seferde uygulanabilir. İmmersiyon şeklinde aşılama daldırma ve banyo tarzında olmak üzere başlıca iki şekilde yapılabilir. Bunlardan banyo yöntemi aşılamalar en yaygın uygulamalardan birisidir ve 3-12 aya varan bir koruma sağlayabilir. Ancak, bu süre bazı balık türlerinin yaşam döngüsü düşünüldüğünde yeterli olmayabilir. 19 Yine büyük balıklarda immersiyon uygulamaları fazla maliyetli olduğu için pek tercih edilmez. 22 Ağız yoluyla aşı uygulamalarının diğer yöntemlere göre koruma etkinliği daha azdır, bu nedenle pek tercih edilmez. Diğer yandan kolay uygulanması, hayvanlarda stres yaratmaması, küçük ve büyük balıklara rahat uygulanabilmesi, daha az yan etki (peritonit, stres gibi) göstermesi aşının olumlu yönlerindendir. Bu olumlu yönlerine karşın ticari olarak ağız yoluyla kullanılabilen aşı sayısı oldukça azdır. 23 Belirtilen uygulamalar dışında, balıklarda sprey yoluyla antijen uygulamaya yönelik aşılama metodu bulunmakla birlikte yaygın bir kullanıma sahip değildir. 24 Hastalıklara karşı aşılama stratejisinde hangi hastalığa hangi aşının kullanılacağı, aşının tipi, aşılama metodu, aşılama zamanı ve aşının tekrarına gerek olup-olmadığı iyi bir şekilde tanımlanmış olmalıdır. Ayrıca aşılama stratejisi oluşturmaya başlamadan önce aşılanacak balıkların immün sisteminin morfolojik ve fonksiyonel olarak gelişmiş olması beklenmelidir. 25 Aşılama yalnızca sağlıklı balıklara uygulanmalı, salımına yada toplama zamanına en az 21 gün kala aşı uygulamaları bırakılmalıdır. 19 sini devam ettirebilmelidir. Uygulaması kolay ve pek çok balık türüne karşı kullanılabilmelidir. 20 Aşılar doğrudan ağız yoluyla yeme karıştırılarak uygulanabileceği gibi periton içi (su-yağ emülsiyonu bazlı aşılar) yada kas içi (DNA aşılar) yolla uygulanabilirler. 12 Aşının etkinliği üretiminde kullanılan metota, patojene, enfeksiyonun doğal seyrine, balığın büyüme dönemine, üretim tekniğine ve lojistik etkenlere bağlı olarak değişiklik gösterebilmektedir. 11 Dolayısı ile balıklarda aşı uygulama metodlarının herbirinin kendi içinde avantaj ve dezavantajları bulunabilmektedir (Tablo 1). 19 BALIK HASTALIKLARINDA KULLANILAN AŞI TİPLERİ Modern teknikler ve stratejiler kullanılarak pek çok tipte aşı üretimi yapılmaktadır. Bunların bazıları deneysel aşamada olup, henüz ticari olarak piyasada bulunmamaktadır. Başlıca aşı tipleri 3 ana kategoride incelenebilir; inaktive aşılar, canlı aşılar ve DNA aşıları. 26 İnaktive aşılar; öldürülmüş patojenler, onların doğal ve sentetik formlarından yada ürettikleri antijenlerden meydana gelmektedir. Bu aşı tipi öncelikle B hücrelerinde immün cevabın meydana gelmesinde etkilidir; ancak, bu tip aşı uygulamalarında immün sistem yeterli derecede uyarılmayabilir ve doz tekrarı gerekebilir. Bu aşıların en büyük avantajı güvenilir olmalarıdır. İnaktive aşıların hazırlanışlarının kolay olması, canlı patojen içermemeleri, çevreye zararlı olmamaları ve maliyetlerinin düşük olması gibi olumlu özellikleriyle daha çok tercih edilirler. 27 Canlı aşılar; patojen organizmaların canlı bir şekilde balıklara verilmesiyle immün sistemde bağışıklık etkisi yaratırlar. Bu tip aşıların hastalık yapıcı etkileri çeşitli teknikler (fiziksel ve kimyasal mutasyona uğratma, genetik modifikasyonlar, laboratuar pasajı gibi) ile azaltılmıştır. Canlı aşılarda ortaya çıkan immun cevap oldukça kuvvetlidir. Bu grup aşılar mukozal, hücresel ve humoral immün yanıt oluşturabilirler; ancak, doğal ortamda canlı patojenin çevreye yayılarak hastalık yapıcı ve ekosistemi kirletici etkileri nedeniyle kullanımı kısıtlanmış veya bazı ülkelerce ruhsatlandırılmaları yasaklanmıştır. 8,28 DNA aşıları; çeşitli antijenik karakterlerdeki proteinleri kodlayan genlerin yerleştirildiği ekspresyon plasmid vektörlerden meydana gelirler. Bu vektörler 40

4 genellikle DNA yapısındaki ekstra kromozomal genetik yapılardır. 29 DNA aşıların en önemli özelliği belli plazmid proteinlerin ve artırılmış plazmid DNAların balığın kas dokusuna verilmesi ve immüniteyi antikor, yardımcı T hücreleri ve sitotoksik T lenfositler olarak uyarabilmeleridir. Ayrıca DNA plazmidleri çabuk ve kolay elde edilebildiklerinden acil bir pandemi tehdidine karşı kolay hazırlanabilirliği ile büyük önem taşırlar. 8,30 DNA aşıları ile oluşan immün yanıtın koruyuculuğu, uzun etki süresi, kolay ve ucuz şekilde üretilebilmesi, yapısının daha dayanıklı ve stabil olması gibi olumlu etkileri de bulunmaktadır. 8,31 Fakat bu tip DNA aşıların rekombinant nükleotid dizilimi nedeniyle çevre ve insan sağlığı üzerine bir risk potansiyeli taşıdığı da bildirilmiştir. 32 Balıkçılık endüstisinde aşıların aktif içeriği suda çözünmüş (su bazlı) yada su-yağ emülsiyonu (yağ bazlı) şeklinde bulunmaktadır. Bunlar su içinde-yağ (wo), yağ içinde-su (ow) veya su içinde-yağ içinde-su (wow) şeklinde olabilir. Aşının içerdiği antijen su fazında veya yağ fazında yada her ikisinde de yer alabilir. Ayrıca bir aşı birden çok antijen de içerebildiğinden hem bakteriyel hem viral etki gösterebilir. Yağ bazlı aşılar yalnızca intraperitonal enjeksiyonla uygulanabilirken, su bazlı aşılar immersiyon, periton ya da kas içi olarak uygulanabilirler. 26 BAKTERİYEL BALIK AŞILARI Dünyada pek çok farklı balık türünde farklı aşı tipi kullanılmaktadır. Bakteriyel balık aşıları balık hastalığının önlenmesinde viral aşılardan sonra piyasada en yoğun kullanım alanı bulan önemli aşı grubudur. 27 İlk ticari bakteriyel aşı 1970 li yıllarda Amerika da enterik kızıl ağız (Yersiniosiz) ve vibriosiz hastalıklarında kullanılmış, son yıllarda ise gram- negatif bakterilere karşı aşılarda bakterin kullanımı ile iyi bir koruma sağlanmıştır. 14 Yetiştiricilikte genellikle immersiyon ve enjeksiyon uygulama yolu kabul görürken, ağız yoluyla uygulanabilen aşılar bulunsa da koruyuculuklarının diğer yöntemlere göre daha düşük olduğu görülmüştür. 21 Günümüzde farklı ülkelerde deneysel ve ticari olarak kullanılan bazı bakteriyel balık aşıları ve etkili oldukları konaçkı ve ilişkili olduğu hastalıklar Tablo 2 de verilmiştir. 3,21,27 VİRAL BALIK AŞILARI Bazı virüslerin balıklara çeşitli yollarla aşılanmaları sonucu koruyucu bağışıklığı ortaya çıkardığı görülmüştür. Balıklarda bakteriyel hastalıkların görülme sıklığı daha fazla olmasına karşın viral hastalıklar ile mücadele ve bunların kontrolü zordur. 5 Dünya çapında su ürünleri endüstirisinde viral kaynaklı salgınlar oldukça tehlikelidir. 33 İlk viral balık aşısı kullanımda olmamakla birlikte 1982 yılında üretilmiştir (Bioveta,a.s.; Çek Cumhuriyeti). Sazanlarda Rhabdovirus etkeniyle mücadele için geliştirilen bu aşı, emülsifiye yağ ile elde edilmiş iki inaktif suş içermekteydi. Günümüzde ise viral aşılar içinde en kolay ulaşılabilen aşı tipi inaktif virüs ve rekombinant subunit protein aşılardır. 3 Bunlardan inaktif virüs aşıları en büyük paya sahip aşı tipidir. Son yıllarda balık genetiği ve immünolojisi üzerine yapılan çalışmaların artması, viral patojenler hakkında verileri çoğalması özellikle viral aşı geliştirilmesine yönelik çok sayıda deneysel aşı çalışmalarına olanak sağlamıştır (Tablo 3). 5 Günümüzde farklı ülkelerde deneysel ve ticari olarak kullanılan bazı viral balık aşıları ve etkili oldukları konaçkı ve ilişkili olduğu hastalıklar Tablo 4 de verilmiştir. 3,5,27 Günümüzde lisanslı viral aşıların tamamı bakteriyel aşılara benzer olarak yağ emüsyonunda inaktive antijen ile formüle edilmişlerdir. Viral aşılarda en büyük risk aşının bozularak aktif forma geçmesi ve mutasyona uğrayabilmesidir. Canlı aşılar ve DNA / RNA aşıların bir diğer ortak problemi ise her iki tipinde yağ emülsiyonu içinde dağılımının zor olmasıdır. 34 PARAZİTER BALIK AŞILARI Balık endüstrisindeki üretim alanları parazit yoğunluğu açısından oldukça zengin olup, dünya üzerindeki balık türlerinde yaklaşık 100 bin tür protozoa ve metazoa parazit bulunmaktadır. 35 Dünyada kültür balıkçılığının artış hızına paralel olarak patojen balık parazitleri ile yayılan hastalıkların oluşturduğu risk miktarında da önemli artışlar gözlenmektedir. 36 Parazit kaynaklı pek çok hastalık (amibik solungaç hastalığı, beyaz benek hastalığı, proliferatif böbrek hastalığı gibi) olmasına rağmen, henüz paraziter bir aşı tipi geliştirilememiştir. Paraziter hastalıklara karşı herhangi bir ticari aşı bulunmadığından yoğun miktarlarda kullanılan antiparaziter ilaçlar çevre ve balıklar üzerinde olumsuz etkiler gösterebilmektedir. 3 Son yıllarda parazitlerin bağışıklık ve immün cevap mekanizmaları üzerine çalışmalar yoğunlaştırılmış olsa da, paraziter infeksiyonlarda immunite yıllar süren bir satranç oyununa benzetilmektedir. 8,37 Dolayısı ile parazitler immün cevaptan kaçma adına yaşamsal değişiklik ile her geçen gün yeni stratejiler geliştirebilmektedirler

5 TABLO 2: Deneysel ve ticari kullanılabilen bazı bakteriyel balık aşıları, ilişkili olduğu hastalıklar ve konakçıları. Hastalık Hastalık etkeni Konak İmminojenik protein Atipikal Aeromonas salmonicida Salmonidler * Porin (tatlı ve tuzlu su) Bakteriyel böbrek hastalığı Renibacterium salmoninarum Salmonidler* - Bakteriyel solungaç hastalığı Flavobacterium branchiophilum Çeşitli türler, sazan ve salmonidler - Edwardsiella septisemisi Edwardsiella tarda Kanal yayın balığı Flagella protein Yılan balığı, Japon pisibalığı, Edwardsiella ictaluri Yayın balığı türleri* - Flavobakteriozis Flavobacterium psychrophilum Salmonidler* (tatlı su) - Flavobacterium columnare Salmonidler Flexibacteriozis Flexibacter maritimus Salmonidler - Furunkulozis Aeromonas salmonicida subspecies salmonicida Salmonidler* - Kış ülseri Moritella viscose Salmonidler* MvOmp1 Kızıl ağız hastalığı/ Yersiniozis Yersinia ruckeri Salmonidler* (tatlı su) - Kolumnaris Flavobacterium columnare Kanal yayın balığı* - Salmonidler* (tatlı su) Lactokokiozis Lactococcus garvieae Gökkuşağı alabalığı * - Amber balığı* (Sarıkuyruk) Pasteurellozis Photobacterium damsela subspecies piscicida Çipura, levrek* - Amber balığı* (Sarıkuyruk) Piscirickettsiozis Piscirickettsia salmonis Salmonidler* Değişken yapılı protein Sıcak su vibriozis Vibrio alginolyticus, V. vulnificus Orfoz, levrek, çipura - Soğuk su vibriozis Vibrio salmonicida Salmonidler* - Streptokokiozis Streptococcus iniaem Tatlı su çipurası* Demir bağlayıcı protein - Sip 11 Streptococcus agalactiae Tatlı su çipurası Streptococcus phocae Asya levreği, salmonidler Vibriosiz Listonella anguillarum ve Vibrio spp. Salmonidler* - Morina balığı, pisi balığı* Levrek, çipura* Amber balığı* (Sarıkuyruk) Yavru gökkuşağı alabalığı sendromu Flavobacterium psychrophilum Salmonidler (tatlı su) - *: Bazı ülkelerde lisanslı ticari preperatı bulunmaktadır. Günümüzde paraziter bir balık aşısı geliştirilmediğinden Tablo 5 te deneysel aşamada olan bazı aşı türleri ile balık üretiminde en çok gözlenen parazit etkenleri ve konakçı türü verilmiştir. 3,39-41 Ülkemizde 2015 yılı sonu itibariyle ticari olarak kullanılabilen balık aşıları, özellikleri, etkin oldukları hastalık ve ruhsat sahibi firmalar Tablo 6 da verilmiştir. Balık aşılarının olası yan etkileri Aşı uygulamaları bazı balık türlerinin biyolojik fonksiyonlarında çeşitli değişiklikler yaparak yan etkiler ve istenmeyen sonuçlar doğurabilmektedir. Pek çok aşılama methodu olası yan etkilere neden olabilir; ancak, bu etkilerin düşük boyutta olması istenmektedir. Değişik tipte adjuvantlar kullanılarak hazırlanan enjeksiyonluk aşıların abdominal boşlukta çeşitli reaksiyonları gözlenen bir durumdur. 21 Enjeksiyon ile aşılama esnasında hijyene yeterince önem verilmemesi sonucu aşılamadan birkaç gün sonra akut septisemi, yaygın bir hemoraji gelişmesi kaçınılmaz bir durum olarak belirtilmekte; bu tür yan etkilere bağlı Atlantik somonlarda yoğun ölümlerin şekillendiği vurgulanmaktadır. 42 Enjeksiyonluk adjuvant aşılar intra abdominal lezyonlara, sağlık ve fleto kalitesinde azaltmaya yol açabilmektedir. Aşılama sonrasında en sık rastlanan diğer yan etkilerden birisi de balıkların orta çizgisinin ventralinde ve pilorik sekanın kaudalinde oluşan lokal fibrinoid peritonitis olup, bu reaksiyon pek çok balık türünde raslanmakla 42

6 TABLO 3: Balık hastalıklarında deneysel aşamada olan bazı viral aşılar. Virus etkeni Aşı tipi Antijen Uygulama yolu Konak İnfeksiyöz pankreatik nekrozis virusü DNA Viral protein 2 Ağız Gökkuşağı alabalığı Rekombinant bakteriyum Viral protein 2/3 Ağız Rekombinant protein Subviral partiküllü viral protein 2 Kas içi DNA Segment A poliprotein Kas içi ve in vitro hücre kültürü İnfeksiyöz somon anemi virusü DNA Hemaglutinin esteraz Kas içi Atlantik somon Ot sazanı reovirus Rekombinant protein Viral protein 4 Enjeksiyon Ot sazanı Somon anemi virusü DNA SAV replikon İn vitro test aşamasında Balık hücre hatları Viral hemorojik septisemi virusü dsrna Protein G İn vitro test aşamasında Balık hücre kültürü (EPC ve CHSE-214) DNA Protein G Balık hücre hatları İnaktif virus Tüm virüsler Kas içi Paralichthys olivaceus Viral nervus nekrozis virusü İnaktif virus Tüm virüsler Kas içi Kahverengi benekli orfoz Epinephelus fuscoguttatus TABLO 4: Balık hastalıklarında deneysel aşamada olan bazı viral aşılar. Hastalık Hastalık etkeni Aşı tipi Virus tipi Konak İmminojenik protein İnfeksiyöz hemapoetik nekrozis (IHN) İnfeksiyöz hemapoetik nekrozis virus (IHNV) DNA aşı RNA Salmonidler* Rekombinant glikoprotein (G) İnfeksiyöz pankreatik nekrozis(ipn) İnfeksiyöz pankreatik nekrozis virus (IPNV), a Subunit veya Salmonidler* kuatik birnavirus inaktif Çeşitli deniz canlıları Değişken yapılı protein 2 (VP2), kapsit protein (C), inaktive IPNV İnfeksiyöz somon anemisi (ISA) İnfeksiyöz somon anemisi virusü (ISAV) Subunit veya Salmonidler* Haemagglutinin esterase (HE) inaktif İridoviral hastalık (IVH) Kızıl deniz çipura iridovirusü İnaktif DNA Kızıl deniz çipurası*, Tüm virüsler Amber balığı* (Sarıkuyruk) Kanal yayın balığı virus hastalığı Kanal yayın balığı virusü (KYV) - Kanal yayınbalığı Tanımlanmamış (KYVH) Ot sazanı kanama hastalığı Ot sazanı kanama hastalığı virusü - RNA Ot sazanları* Rekombinant glikoprotein (G) Pankreas hastalığı (PH) Pankreas hastalığı virusu (PHV), - Somon* Fusion protein (E2) Somon alphavirusü Sazanların bahar viremisi (SBV) Sazanlararın bahar viremisi virusü - Çoğunlukla sazanlar Rekombinant glikoprotein (G) Viral hemorajik septisemi (VHS) Viral hemorajik septisemi virusü (VHSV) - Gökkuşağı ve Rekombinant glikoprotein (G) kahverengi alabalık, Japon pisi balığı, Kalkan Viral nervus nekrozis (VNN) Nodaviridae, Betanodavirus, - Pek çok deniz balığı, Kapsit protein (C) Nervus nekrozis virusü deniz levreği, orfoz, pisi balığı * Bazı ülkelerde lisanslı ticari preperatı bulunmaktadır. birlikte en çok Atlantik somonlarda gözlendiği bildirilmektedir. 21,42 İmmersiyon veya su bazlı aşıların periton içi uygulamalarında balıklarda bir süre iştahta azalma ve gelişme veya büyüme hızında yavaşlama gözlendiği, fakat aşının sağladığı yararlar ile ortaya çıkan yan etkiler karşılaştırıldığında bu etkilerin göz ardı edilebileceği ifade edilmektedir. Ayrıca bazı aşı uygulamalarında kullanılan anestezik maddelerinde yan etkilere zemin oluşturabileceği, anestezi ortamında yapılan aşılama sonrası büyüme hızında geçici bir süre telafi edilebilir bir yavaşlama şekillenebileceği belirtilmiştir

7 TABLO 5: Balıklarda en çok gözlenen parazit grubu, etkeni ve konakları. Grup(lar) Etken / Hastalık Konak Amipler (Amoebae) Paramoeba spp. (Amip solungaç hastalığı) Salmonidler Kamçılılar (Flagellates) Cryptobia salmositica Gökkuşağı alabalığı* Ichthyobodo spp. Salmonidler Siliatlar (Ciliates) Ichthyophthirius multifilis (Beyaz benek hastalığı) Tatlı su balıkları Cryptocaryon irritans Tuzlu su balıkları* Trichodina spp. Mikrosporidialar (Microsporidia) Tetramicra brevifilum Kalkan Pleistophora anguillarum Japon yılanbalığı Salmonidler Nucleospora salmonis Miksosporeanlar (Myxosporeans) Myxobolus cerebralis (Dönme hastalığı) Salmonidler Tetracapsula bryosalmonae (Proliferatif böbrek hastalığı) Salmonidler (tatlı su) Kudoa thyrsites Salmonidler Monogeneanlar (Monogeneans) Gyrodactylus spp. Dactylogyrus spp. Benedinia spp. Sestodlar (Cestodes) Eubothrium spp. Salmonidler (tuzlu su) Kabuklular(Crustaceans) Lepeophtheirus salmonis Salmonidler* Caligus spp. * Belirtilen etkenlere karşı deneysel aşı geliştirme çalışmalarında antikor oluşumu sağlanmıştır. Aşılama sonrasında oluşan yan etkilerin genellikle kaslarda, göz çevresinde ve böbreklerde geliştiği, somon balığı fletolarında siyah pigmentasyon, kas nekrozu, yıkıcı intra-abdominal lezyonların şekillendiği gözlemlenmiştir. 44 Aşı kaynaklı toplu ölümlerin genellikle az görüdüğü; ancak, aşırı anestezik madde kullanımı, el ile müdahale, aşı kontaminasyonu, periton içi enjeksiyonun oluşturduğu hasar ve aşının kendisinden kaynaklanan etkilere bağlı kısmi ölümlerin şekillenebileceği tespit edilmiştir. 42 BALIK AŞILARINDA YENİ YAKLAŞIMLAR Balık yetiştiriciliğinde aşılama hastalıklardan korunma ve sektörün geleceği için önemli bir yere sahiptir. Her geçen gün hastalıkların eradikasyonu için aşılama çalışmaları artarak devam etmektedir. 17 Günümüzde 40 dan fazla ülkede balık aşıları kullanılmaktadır. Balık yetiştiriciliğinde yeni aşı geliştirmek maliyetli ve karmaşık bir işlem olsa da yeni bir teknoloji değildir. 20 Bu sektördeki en büyük lisanslı balık aşı üreticisi ülkeler Amerika, Japonya, Kore, İsviçre, Norveç, Şili, İspanya ve Arjantin olup, en çok üzerinde aşı çalışmalarının yapıldığı türler somon ve alabalıktır. 12 Bu kapsamda enjeksiyonluk multivalan yağ-emülsiyon salmonid aşısı, aşı pazarında büyük bir yer tutmaktadır. 3 Balıklarda tür çeşitliliği ve immun sistem hakkında yeterli bilgi sahibi olunmaması, yeni aşı çalışmaları önündeki en büyük engeldir. Ayrıca günümüzde sucul çevreye ve insan sağlığına verilen önem nedeniyle canlı virüs aşıların geliştirilmesi ve kullanılması oldukça sınırlıdır. Balıklarda enjeksiyonluk ticari aşıların çoğunlukta olmasına rağmen, yeni aşı geliştirilme çalışmalarında özellikle ağız yoluyla kullanılabilen aşıların (daha az iş gücü, maliyet ve stres yaratması, daha esnek olması gibi özellikleri ile) artırılmasına yöneliktir.5 Pek çok aşı temelde klasik fermantasyon ve kültürleme tabanlı olup, gelecekteki aşı gruplarının inaktif, canlılığı azaltılmış ve DNA / RNA teknolojisine dayalı (balıklarda glikoprotein yada nukleo-kapsid proteini şifreleyen genleri içeren plasmid veya belli plasmid kodlu protein yada arıtılmış plasmid DNA aşıları gibi) aşılar şeklinde olacağı öngörülmektedir. 12 SONUÇ İklim değişikliği, artan nüfus yoğunluğu, su ve doğal kaynak yönetiminin yanlış kullanımı gibi faktörler mevcut patojenlerin ve hastalıkların yayılmasında veya artmasında etkin bir rol oynamaktadır. Dolayısı ile balık endüstrisinde hastalıklarla mücadelede geniş çaplı ve yoğun ilaç kullanımı zaman içinde antibiyotiklere karşı 44

8 TABLO 6: 2015 yılı sonu itibariyle Türkiye de ticari olarak kullanılabilen balık aşıları, özellikleri, etkin oldukları hastalık ve ruhsat sahibi firmalar. Aşının adı Hedef tür Suş içerikleri Hastalık Ruhsat sahibi firma Alpha Dip Vibrio Levrek Vibrio anguillarum O1 Vibriozis Pharmaq Su Ürünleri Tic. Ltd. Şti. Alpha Ject 2000 Levrek Listonella anguillarum O1, Vibriozis, Pasteurellosis Photobacterium damsela subs. piscicida Aquavac ERM Gökkuşağı alabalıkları Yersinia ruckeri Enterik kızıl ağız hastalığı ANC Hayvan Beslenmesi ve Sağlığı Hizmetleri Ltd. Şti. Aquavac Photobac Boost Levrek, Çipura Photobacterium damsela subs. piscicida Pasteurellosis Aquavac Photobac Prime Levrek, Çipura Photobacterium damsela subs. piscicida Pasteurellosis Aquavac Vibrio Levrek, Çipura, Vibrio anguillarum Serotip-1 Serotip-2 Vibriozis İntervet Veteriner İlaç. Paz. ve Tic. Ltd. Şti. Gökkuşağı alabalıkları Aquavac Vibrio Pasteurella Levrek Vibrio anguillarum Serotip-1 Serotip-2, Vibriozis, Photobacterium damsela subs. piscicida Pasteurellosis Bi Fishvax Alabalık, Somon Listonella anguillarum, Yersinia ruckeri Vibriozis, Enterik kızıl ağız hastalığı Güneşli Aşı İlaç İth. İhr. Gıda Ür. San. Tic. Ltd. Şti. Icthiovac PD Çipura Photobacterium damsela subs. piscicida DI-24, Pasteurellosis Hipra Veteriner Müstahzarları Tic. Ltd. Şti. Photobacterium damsela subs. piscicida IT-1 Icthiovac VR Kalkan balığı Vibrio anguillarum Serotip-1, Serotip-2 beta, Vibriozis Serotip-2 alfa Icthiovac-LG Gökkuşağı alabalıkları Lactococcus garvieae Laktokokkozis Kok Vibriovac Gökkuşağı alabalıkları Listonella anguillarum Serotip-O1, Vibriozis, Laktokokkozis Akuakim Med. Kim. İlaç Yem Katkı Ham. ve Lactococcus garvieae Su Ürn San.Tic.Ltd.Şti Kok Vibriovac LL Gökkuşağı alabalıkları Listonella anguillarum Serotip-O1, Vibriozis, Laktokokkozis Lactococcus garvieae Triplevac Alabalık Listonella anguillarum Serotip-O1, Vibriozis, Yersinia ruckeri O1, Enterik kızıl ağız hastalığı Lactococcus garvieae Laktokokkozis Vibri-Fishvax Alabalık, Çipura Listonella anguillarum Serotip-O1, Vibriozis Güneşli Aşı İlaç İth. İhr. Gıda Ür. San. Tic. Ltd. Şti. Deniz levreği, Vibrio ordalii Vibriovac Gökkuşağı alabalıkları, Levrek Listonella anguillarum Serotip-O1 Vibriozis Akuakim Med. Kim. İlaç Yem Katkı Ham. ve Su Ürn San.Tic.Ltd.Şti Vibrogen2 Salmonid Listonella anguillarum Serotip-1 Serotip-2, Vibriozis Novartis Sağ. Gıd.ve Tar. Ürn.San. Ve Tic. A.Ş. Vibrio ordalii Yersi-Fishvax Alabalık, Somon Yersinia ruckeri Enterik kızıl ağız hastalığı Güneşli Aşı İlaç İth. İhr. Gıda Ür. San. Tic. Ltd. Şti. Yersiniavac Gökkuşağı alabalıkları Yersinia ruckeri S-1 Enterik kızıl ağız hastalığı Akuakim Med. Kim. İlaç Yem Katkı Ham. ve Su Ürn San.Tic.Ltd.Şti 45

9 direnç gelişimi (antibiyotik direnci), tüketime sunulan gıdalarda kalıntı oluşumu (rezidü), konakçıda hedef organ/dokularda harabiyet ve toksisite riski ile sucul ortamda faunanın bozulması gibi sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu çerçevede ülkelerin yeni çevresel ve sağlık politikalarında aşılar önemli ajanlar olup, su ürünleri üretiminde koruma tedaviden daha önemli bir konuma gelmiştir. Balık hastalıklarında yeterli bilgi sahibi olunması, multi disipliner alanlardaki gelişmeler, hastalıkların oluşmadan önlenebilmesi, balık aşılarının uygulanabilirliğinin artırılması ve yeni teknolojik gelişmeler ışığında aşı gelişiminin sağlanması su ürünleri yetiştiriciliğinin geleceği açısından umut vericidir. 1. FAO (Food and Agriculture Organization). Global aquaculture production database updated to 2013-Summary information. Güncelleme tarihi: Mart /a-i4899e.pdf (Erişim tarihi: ) 2. TUİK (Türkiye İstatistik Kurumu). T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılılık Bakanlığı; Su ürünleri istatistikleri Belgeler/SagMenuVeriler/BSGM.pdf (Erişim tarihi: ) 3. Sommerset I, Krossoy B, Biering E, Frost B. Vaccines for fish in aquaculture. Expert Review of Vaccines 2005;4(1): Plant KP, LePatra SE. Advances in fish vaccine delivery. Developmental and Comperative Immunology 2011;35: Dhar AK, Manna SK, Thomas Allnutt FC. Viral vaccines for farmed finfish. Virus disease 2014;25(1): Hill BJ. The need for effective disease control in international aquaculture. Developmental Biology (Basel) 2005;121: Kum C, Kirkan S, Sekkin S, Akar F, Boyacioglu M. Comparison of in vitro antimicrobial susceptibility in Flavobacterium psychrophilum isolated from rainbow trout fry. Journal of Aquatic Animal Health 2008;20: Neary ET, Develi N, Yüksel SA. Su ürünleri yetiştiriciliğinde kullanılan aşılar. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 2008;25(2): Gudding R. Vaccination as a preventive measure. In: Gudding R, Lillehaug A, Evensen O, eds. Fish vaccination. 1sted. West Sussex: A John Wiley & Sons Inc. Publication; p Komar C, Enright WJ, Grisez L, Tan Z. Understanding fish vaccination. Aqua Culture Asia Pacific Magazine 2004; Yanong PE. Use of vaccines in finfish aquaculture. 2009;FA156: edu/pdffiles/fa/fa15600.pdf (Erişim tarihi: ) 12. Brudeseth BE, Wiulsrod R, Fredriksen BN, Lindmo K, Lokling KE, Bordevik M, et al. Status and future perspectives of vaccines for industrialised fin-fish farming. Fish Shellfish Immunology 2013;35(6): Salk J, Salk D. Control of influenza and poliomyelitis with killed virus vaccines. Science 1977;195: Gudding R, Goodrich T. The history of fish vaccination. In: Gudding R, Lillehaug A, Evensen O, eds. Fish vaccination. 1sted. West Sussex: A John Wiley & Sons Inc Publication; p Van Muiswinkel WB. A history of fish immunology and vaccination I. the early days. Fish Shellfish Immunology 2008;25: KAYNAKLAR 16. Snieszko SF, Friddle SB. Prophylaxis of furunculosis in brook trout (Salvelinus fontinalis) by oral immunization and sulfamerazine. Progress in Fish Culture 1949;11: Guddding R, Lillehaug A, Evensen O. Recent developments in fish vaccinology. Veterinary Immunology and Immunopathology 1999;72: Kav K, Erganiş O. Balıklarda aşılama teknikleri. Veteriner Bilimleri Dergisi 2007;21(2): Noga EJ. Health management, health promotion and maintenance, fish disease diagnosis and treatment. 2nded. Iowa: John Wiley & Sons Inc Publication Iowa State University Press; p Grisez L, Tan Z. Vaccine development for asian aquaculture. In: Walker P, Lester R, Bondad-Reantaso MG, eds. Diseases in Asian Aquaculture V, Fish Health Section. Manila: Asian Fisheries Society; p Hastein T, Gudding R, Evensen O. Bacterial vaccines for fish-an update of the current situation worldwide. In: Midtlyng PJ, ed. Progress in Fish Vaccinology, Developments in Biologicals Karger. Vol: 121. Basel; p Vinitnantharat S, Gravningen K, Greger E. Fish vaccines. Advances in Veterinary Medicine 1999;41: Mutoloki S, Mutangandu HM, Evensen O. Oral vaccination of fish- antijen preperations, uptake, and immune induction. Frontiers in Immunology 2015;6(Art519): Gudding R, Van Muiswinkel WB. A history of fish vaccination science-based disease prevention in aquaculture. Fish&Shellfish Immunology 2013;35: Toranzo A, Romalde B, Magarinos B, Barja J. Present and future of aquaculture vaccines against fish bacterial diseases. In: Rogers C, Basurco B, eds. Options Mediterraneennes, Serie A No. 86, The Use of Veterinary Drugs and Vaccines in Mediterranean Aquaculture. Zaragoza: CIHEAM; p Knappskog D, Koumans J, Kvitvang I, Fiskum AM, Wiulsrod R. Development, production and control of fish vaccines. In: Gudding R, Lillehaug A, Evensen O,eds. Fish vaccination. 1sted. West Sussex: John Wiley & Sons Inc Publication; p Munangandu HM, Mutoloki S, Evensen O. Non-replicating vaccines. In: Gudding R, Lillehaug A, Evensen O, eds. Fish vaccination. 1sted. West Sussex: John Wiley & Sons Inc Publication; p Shoemaker CA, Klesius PH. Replicating vaccines. In: Gudding R, Lillehaug A, Evensen O, eds. Fish vaccination. 1sted. West Sussex: John Wiley & Sons Inc Publication; p Karayel I, Alkan F. DNA aşıları ve veteriner hekimlik alanında kullanımı. Van Veterinary Journal 2015;26(3): Pereira VB, Zurita-Turk M, Saraiva TD, De Castro CP, Souza BM, et al. DNA vaccines approach: from concepts to applications. World Journal of Vaccines 2014;4(2): Biering E, Salonius K. DNA vaccines. In: Gudding R, Lillehaug A, Evensen O, eds. Fish vaccination. 1sted. West Sussex: John Wiley & Sons Inc Publication; p Traavik T. Environmental issues of recombinant vaccines (Abstract). In: Brown F, Gudding R, Lillehaug A, Midtlyng PJ, eds., Fish Vaccinology: Developments in Biological Standardization Volume 90. Cleveland: Karger Publication; p Kibengea FS, Godoyb MG, Fasta M, Workenhec S, Kibengea MJ. Countermeasures against viral diseases of farmed fish. Antiviral Research 2012;95(3): Biering E, Villoing S, Sommerset I, Christie KE. Update on viral vaccines for fish. In: Midtlyng PJ, ed. Progress in Fish Vaccinology, Developments in Biologicals. Vol: 121. Basel: Karger Publication; p Rohde K. Ecology and biogeography of marine parasites. Advances in Marine Biology 2002;43: Krkosek M, Lewis MA, Morton A, Frazer LN, Volpe JP. Epizootics of wild fish induced by farm fish. Proceedings of the National Academy of Sciences 2006;103: Sitja-Bobadilla A. Living off a fish: a trade-off between parasites and the immune system. Fish and Shellfish Immunology 2008;25: Cox FE. Designer vaccines for parasitic diseases. The International Journal for Parasitology 1997;27: Li S, Woo PT. Vaccination of rainbow trout, Oncorhynchus mykiss (Walbaum), against cryptobiosis: efficacy of the vaccine in fresh and sea water. Journal of Fish Diseases 1997;20(5): Boxaspen K. A review of the biology and genetics of sea lice. Journal of Marine Science 2006;63: Yambot AV, Song YL. Immunization of grouper, Epinephelus coioides, confers protection against a protozoan parasite, Cryptocaryon irritans. Aquaculture 2006;260: Poppe TT, Koppang EO. Side-effects of vaccination. In: Gudding R, Lillehaug A, Evensen O, eds. Fish Vaccination. 1sted. West Sussex: John Wiley & Sons Inc Publication; p Berg A, Rodseth OM, Tangeras A, Hansen T. Time of vaccination influences development of adhesions, growth and spinal deformities in Atlantic salmon Salmo salar. Diseases of Aquatic Organisms 2006;69(2-3): Koppang EO, Havgarvoll E, Hordvik I. Vaccine-associated granulomatous inflammation and melanin accumulation in Atlantic salmon, Salmo salar L, white muscle. Journal of Fish Diseases 2005;28(1):