Adli Antropolojide Travma Analizi

Transkript

1 Turkiye Klinikleri J Foren Med-Special Topics 2017;3(1):65-72 DERLEME Adli Antropolojide Travma Analizi Ayşen AÇIKKOL YILDIRIM a a Antropoloji Bölümü, Paleoantropoloji AD, Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Sivas Ge liş Ta ri hi/re ce i ved: Ka bul Ta ri hi/ac cep ted: Yazışma Adresi/Correspondence: Ayşen AÇIKKOL YILDIRIM Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü, Paleoantropoloji AD, Sivas, TÜRKİYE aacikkol@cumhuriyet.edu.tr Copyright 2017 by Türkiye Klinikleri ÖZET Adli antropolojide kurbanlar ve vaka hakkında en önemli bilgiler travma analizlerinden elde edilir. Bu bölümde paleopatolojik açıdan travmalar ve adli antropolojide travma analizleri kısaca anlatılmıştır. Anah tar Ke li me ler: Paleopatoloji; adli antropoloji; yaralar ve yaralanmalar ABS TRACT The most important informations about victims and criminal cases obtaine from trauma analysis in Forensic Anthropology. In this chapter, traumas in paleopathology and forensic anthropological trauma analyzes are briefly described. Keywords: Paleopathology; forensic anthropology; wounds and injuries oku ya da organların yapısını, biçimini ve işlevini bozan her türlü yaralanmaya travma denir. Biyolojik Antropolojide travmalar bir populasyonun yaşam biçimi, geçim ekonomisi (avcı-toplayıcı/çiftçi), çevresi (kent/kırsal), insanların meslekleri, bireyler arası/populasyonlar arası şiddet ve yaraların iyileşme durumuna göre tedavi yöntemleri ve beslenme durumu gibi konularda kanıtlar sunar. 1 Ancak Adli Antropolojide önemli olan bireyin kendisidir ve bu nedenle travma analizi iki bilim dalı arasında çok ciddi farklılık sergiler. Travma ne şekilde gerçekleşirse gerçekleşsin (silahlı saldırı, düşme, trafik kazası, yangın, kimyasal kazalar, çocuk istismarı vb), adli antropoloğun asıl incelediği konu kemiğin travmadan nasıl etkilendiğidir. Adli vakalarda travmalar 5 farklı yönden ele alınırlar. İlki ve belki de en önemlisi bireyin ölüm nedeninin travma olup olmadığının belirlenmesidir. İkincisi travmanın nedeninin saptanmasıdır. Örneğin eğer vakada bir silah söz konusuysa, silahın boyutu, biçimi, yapısı ve diğer özellikleri önem kazanacaktır. Üçüncüsü yaraların sayısının belirlenmesidir; örneğin tek bir mermi yarası intihar göstergesi olabilecekken, birden çok yara izi cinayet göstergesi olabilir. Dördüncüsü, çoklu travmalarda travmaların dizilişi ölüm anı hakkında bilgi verebilir. Son olarak travma bölgesinin yeri, cinayet vakalarında saldırganın bulunduğu yerin ve ölüm şeklinin belirlenmesine yardımcı olabilir. 2 Ölüm şekli adli vakalarda cinayet, intihar, kaza, doğal nedenlerden ya da bilinmeyen nedenlerden şeklinde sınıflandırılır. Şiddete dayalı ölüm şekilleri olan cinayet, intihar ve kaza temelde kemik 65

2 travması oluşturdukları için, bu tip vakalarda adli antropologlar ölüm nedenini belirleyebilmektedirler. Bu bölümde ilk olarak paleopatolojide kemik travmaları konusu anlatılacak, daha sonra adli antropolojideki travma analizine yer verilecektir. KEMİK TRAVMALARI Ortner ve Putschar (1985) travmanın iskeleti genelde 4 şekilde etkilediğini vurgulamışlardır: 3 1. Kemiğin kısmen ya da tamamen kırılması, 2. Kemiğin yerinden çıkması, 3. Sinirleri ya da kan akışını etkileyen bir bozukluk, 4. Kemiğin konturunu ya da biçimini yapay olarak şekillendirme. Aynı araştırmacılar iskeleti etkileyen travmaları kırık, çıkık, post-travmatik deformiteler ve çeşitli travmatik durumlar olarak sınıflandırmışlardır Kırık: Herhangi bir travmatik etki nedeniyle kemiğin bütünlüğünün kısmen ya da tamamen bozulmasıdır. Kırıkların üç ana nedeni vardır: Akut yaralanmalar (travmatik kırık), kemiğin zayıflamasına neden olarak kırılmayı kolaylaştıran hastalıklar (patolojik kırık) ve tekrarlayan stres (stres kırığı). Travmatik kırıklar kılıç, balta, pala, bıçak gibi keskin bir silah, sivri uçlu bir mızrak ya da ok, trepanasyon ya da amputasyon gibi bir operasyon nedeniyle meydana gelebilir. Patolojik kırıklar için verilebilecek en iyi örnekler, osteoporoz ve tümörün dolaylı etkisi nedeniyle oluşan kırıklardır. Stres kırıklarına en sık sporcularda ve yoğun fiziksel aktivitelere düzenli olarak devam eden kişilerde rastlanır. Bu tip kırıklar genellikle ince bir çizgi şeklinde meydana gelir ve iskelet üzerinde tanımlanması zor olabilir. 1,3 Kırık Tipleri: Kemiğe etki eden gerilme (tension), sıkışma (compression), burkulma (torsion), bükülme (bending ya da flexion) ve makaslama (shearing) güçlerinden biri ya da birden fazlası kemikte stres yaratır. Stres aniden ve hızlı gelişebilir ya da başlangıçta düşüktür ve kırık meydana gelene kadar aşamalı olarak artabilir. Kırıklar için birden fazla sınıflandırma mevcuttur. Örneğin, kemiği çevreleyen dokuyu zedeleyerek açığa çıkıp çıkmamasına bağlı olarak kırıklar açık ya da kapalı olabilir. Açık kırıklarda kan damarları, sinirler, tendonlar, kas ve deri zarar gördüğü için enfeksiyon riski çok yüksektir. Kırıklar, kırık sayısına göre tek kırık ya da çoklu kırık olarak değerlendirilirler. Kemiğin anatomik pozisyonuna göre kırıklar proksimal, gövde ya da distal olarak sınıflandırılırlar. Son olarak, kırık hattına göre transvers, oblik, spiral, parçalı, yaş ağaç, dişlenme/impakte, çekme/kopma, baskı ve çökme kırıkları olarak isimlendirilirler. Transvers kırıklar paleopatolojide en sık karşılaşılan travmalar arasındadır; uzun kemiklere kaza ya da doğrudan bir yaralanma yoluyla dik açıyla uygulanan güç, kemik gövdesinde horizontal hatta bir kırılma ile sonuçlanır. Spiral ve oblik kırıkların sebebi dolaylı güç ve/veya burkulma baskısıdır. Modern toplumda trafik kazalarında çok sık rastlanan ve ikiden daha fazla kırık parçasıyla karakterize olan kırıklara parçalı kırık adı verilir. Bebek kemiklerindeki tamamlanmamış transvers kırıklar yaş ağaç kırığı (greenstickfracture) adını alırlar. Dişlenme kırıklarında (impakte), kırılan kemik uçlarından biri diğerinin içine girer. Bu tür kırıklarda iyileşme hızlı olmakla birlikte kırılan üyelerde kısalma meydana gelebilir. Çekme/kopma kırıkları bir kemiğe bağlı kasın ani ve şiddetli bir şekilde kasılıp çekilmesi ile meydana gelir. Baskı ve çökme kırıkları omur gövdelerinde ve diğer eklem yüzeylerinde oluşur. Her ikisi de genellikle osteoporoz ile yakından ilişkilidir. 1,3 Kırıkların İyileşme Süreci: Kırıkların iyileşeme süresi kırığın yeri ve şiddeti, kırık uçların durumu ve stabilitesi, bireyin beslenme durumu ve yaşına bağlı olarak değişir. İyileşme, gençlerde yaşlılardan ve iyi beslenenlerde kötü beslenenlerden daha hızlı gerçekleşir. Bireyin enfeksiyon ya da buna benzer başka bir hastalığı varsa iyileşme yavaşlar. Hücresel, metabolik ve mekanik fazlardan oluşan iyileşme sürecinin tamamlanması yıllar sürebilir. İdeal koşullarda erişkinlerde kortikal kemik yaklaşık 3 ay içerisinde, spongiyoz kemik 6 haftada iyileşir. Bu süreç çocuklarda iki kat daha hızlı işler. Ancak kırık bir kere oluştuysa, ne kadar sağlıklı bir iyileşme süreci geçerse geçsin, kırılarak iyileşen bölge radyolojide rahatlıkla ayırt edilebilir. 1,3 Paleopatolojide kırıklar bireylerin yaşam biçimi ve davranışları hakkında önemli bilgi sağlar. Eski toplumlarla radius, ulna ve kaburga kırıkları yaygındır. Femur ve tibia kırıklarına daha az rastlanır. Pelvis, scapula ve sternum kırıkları son derece nadirdir. Pelvis kırıkları ancak çok şiddetli bir travma sonucunda oluşur. Sternum ve scapula toprak altında genellikle iyi korunamaz. Ancak eğer bu iki kemikte kırık gözleniyorsa bu durum göğüs ve sırtı hedef alan bir şiddetin göstergesi olabilir. Ulna gövdesindeki kırıklar (Parry kırığı) genellikle şiddet olgusuyla, örneğin kafanın korunması için kolların kaldırılması ile ilişkilendirilir (Resim 1). Radius kırıkları sıklıkla osteoporoz ve yere düşme sırasında kolun ve elin 66

3 Kafa Yaralanmaları: Eski insan toplumlarında karşılaşılan kafa yaralanmaları grup içi/gruplar arası şiddetin en önemli göstergelerinden biridir. Elbette bu tür yaralanmalara sadece şiddet neden olmaz. Yüksek bir yerden düşme ve/veya kafayı sert bir yere çarpma gibi kazalar da şiddetin neden olduğu lezyonlara benzer izler bırakabilir. Herhangi bir saldırı durumunda saldırganın ilk hedeflediği bölge, beyini koruyan, dolayısıyla yaşamsal faaliyetlerin sürmesini sağlayan ve en savunmasız yer olan kafadır. Kafatası travmaları genellikle erkeklerde daha yaygındır ve savaş gibi bazı durumlarda cinsiyete bağlı farklılık çok daha belirgindir. Sosyal organizasyon, cinsiyete bağlı iş bölümü, grup içi ve gruplar arası şiddet iki cinsiyet arasındaki farklılığı belirler. İstisnalar olmakla birlikte, hem geçmişte hem de modern dünyada erkekler güç gerektiren daha ağır işlerle meşgul olurlar ve genellikle ailenin ve ona bağlı olarak populasyonun rakiplerden ya da düşmanlardan korunması işlevi erkekler tarafından yerine getirilir. 1 Yüz yüze gerçekleşen kavga ya da savaşlarda oluşan kafa travmalarıfrontal ve parietallerde yoğunlaşır. Sırt tarafından alınan yaralar ise en çok occipitalde kendini gösterir. İnsanların %90 dan daha fazlası sağ elini kullandığı için, kafa travmaları genellikle kemiklerin sol tarafında yer alır. Yüz travmalarının sıklığı kafa travmalarından daha düşüktür. Çünkü öldürme amacıyla yapılan hamleler yüzü değil beyini hedefler. 1,2 Kullanılan silahlara göre oluşan kafa yaralanmaları 4 gruba ayrılabilir: 4 1. Keskin kenarlı kesiler (metal ya da taş baltalar, RESİM 1: Kuriki Höyük/Geç Kalkolitik-Erken Tunç, orta yaşlarda bir erkekte iyileşmiş ulna kırığı. üzerine düşme refleksi nedeniyle oluşur. Radius un distalindeki kırıklar Colles kırığı adını alır ve düşme ile bağlantılıdır. Humerus kırıklarının (Resim 2) ağırlıklı olarak kazalar nedeniyle meydana geldiği kabul edilir. Clavicula kırıklarından genellikle düşme sorumlu tutulur. Kaburgalar da ya düşme sırasında ya da göğüs kafesine doğru uygulanan şiddet sonucunda kırılır (Resim 3). Sırt ve bel omurlarında meydana gelen baskı kırıklarının temel nedeni osteoporoz olmakla birlikte, skolyoz ve kamburluk gibi nöromekanik deformasyonlar, sırtta yük taşıma alışkanlığı ve omurgaya ağır yük bindiren işler bu tür kırıklarla sonuçlanabilir. Boyun omurlarının kırılmasına sık rastlanmaz ama kırığın varlığı omuriliğin ciddi bir risk altında olduğunu işaret eder. 1,3 bıçak, pala, kılıç), 2. Delici yaralanmaları (ok ve mızrak gibi sivri uçlu ve saplı silahlar, mermi), 3. Lineer kırıklar (künt, küçük silahlar), 4. Ezici yaralanmaları (büyük taşlar ya da sopalar). Paleopatolojide en sık karşımıza çıkan kafa yaralanmaları depresyon (çöküntü) kırıklarıdır (Resim 4). Li- RESİM 2: Van Kalesi-Eski Van Şehri/Orta Çağ, 15 yaşındaki bir kız çocuğunda iyileşmiş humerus kırığı (A.Ü. PaleoantropolojiLab. Arşivi). RESİM 3: Van Kalesi-Eski Van Şehri/Orta Çağ, orta yaşlarda bir erkekte iyileşmiş kaburga kırığı (A.Ü. PaleoantropolojiLab. Arşivi). 67

4 Ayşen AÇIKKOL YILDIRIM Turkiye Klinikleri J Foren Med-Special Topics 2017;3(1):65-72 düğü için, cinsiyet farklılığını vurgulamak için ve/veya toplumsal hiyerarşideki konumu belirtmek için yapılmış olabilir.5 Kafa deformasyonu tecrübesiz biri tarafından uygulandığında bebeğin ölümüne sebep olabilir.6 Deformasyonun daha az bilinen bir başka örneği üst sınıftan Çinli kadınların ayaklarını küçültmek amacıyla uyguladıkları ayağı sarma geleneğidir. Kız çocuklarında uygulanan bu adet başta metatarsaller olmak üzere tüm ayak iskeletini deforme eder. Ayak tarak ve parmak kemikleri öne doğru değil, aşağıya doğru kıvrılarak uzanır.3 4. Mutilasyon: Diş, kemik ve yumuşak dokunun modifiye edilmesidir.4 Kimi zaman yumuşak doku mutilasyonu kemiği etkileyebilir. En yaygın mutilasyonlara dişlerde rastlanır. Uygulamadan genellikle estetik kaygılar sorumlu tutulur.6 Ubelaker Yeni Dünya da 59 dentalmutilasyon tipinden bahseder. Diş modifikasyonları daha görünür oldukları için en çok kesici ve köpek dişlerde uygulanmıştır. Bu uygulamalarda diş tacı sivriltilir, diş kenarlarında ya da kesici kenarda oluk ya da çentik oluşturulur ya da dişe asimetrik bir biçim verilir. Diş tacının labial yüzeyine değerli bir taş (pirit, yeşim taşı ya da turkuaz) ya da maden (altın) yerleştirilmesine de oldukça sık rastlanır.7 RESİM 4: Topaklı/Orta Çağ, depresyon/çöküntü kırığı (A.Ü. Paleoantropoloji Lab. Arşivi). neer bir kırık olan depresyon kırığı kafatası yüzeyinde içe doğru dairesel bir çöküntü şeklinde gözlenir ve oluşumundan künt cisimler sorumlu tutulur. Bu tip kırıklar beyine doğrudan zarar verir. Travma bölgesindeki beyin hücrelerinin ölümü, subduralhematoma ve enfeksiyon en büyük risklerdir. Bununla birlikte örneklerin çoğunda iyileşme süreci boyunca gelişen yeni kemik formasyonu mevcuttur (Resim 5). Kılıç, balta, pala gibi keskin cisimlerin neden olduğu, düz kesikler şeklinde görülen travmaların kenarları pürüzsüz ve düzgündür. Kafa travması ile birlikte merkezden çevreye uzanan kafatası kırıkları oluşabilir. Paleopatolojiliteratürü travmaya neden olan aletler konusunda çok zengindir; sopa, taş, mızrak, ok, topuz/gürz, kılıç, pala, balta, satır vb aletler insanlık tarihi boyunca ölümcül yaralanmalara sebep olmuştur.1,3 2. Çıkık: Kemikler arasındaki eklem bütünlüğünün bozulması olarak tanımlanabilir. Genellikle bir travmaya bağlı olarak ortaya çıkar. Ancak konjenital çıkıklar da oldukça yaygındır ve en yaygın konjenital çıkık kalça ekleminde meydana gelir (Resim 6). Çıkıklar kırıkla birlikte görülebildiği gibi, bir kırığa bağlı olmaksızın da oluşabilirler. En çok omuz ve kalça ekleminde karşımıza çıkarlar. Tedavi edilmemiş bir çıkıkta ikinci bir eklem yüzeyi oluşur. Gerçek eklem yüzeyinde atrofi ve doku ölümü gerçekleşir. Enfeksiyon ve ikincil osteoartirit gelişimi oldukça yaygındır. Kemiklerde çok belirgin dejeneratif değişimler meydana gelir.3 RESİM 5: Topaklı/Orta Çağ, iyileşmiş kafa travması (A.Ü. Paleoantropoloji Lab. Arşivi). 3. Defor ma sy on: Büyüme döneminde kemiğin normal şeklini kaybedecek şekilde yeniden şekillendirilmesidir. Bilinçli ya da bilinçsiz uygulanabilir.3 Bu konudaki en popüler örnekler kafa deformasyonlarıdır. Kafa deformasyonu, bebeklik döneminde beşik tahtası, bant ya da herhangi bir şekillendirici materyal kullanılarak bebeğin kafasının önceden belirlenmiş bir şekle sokulmasıdır. Kültüreldir; estetik açıdan güzel görün- RESİM 6: Karagündüz Höyük/Orta Çağ, 40lı yaşlardaki bir kadında çift taraflı konjenital kalça çıkığı (A.Ü. Paleoantropoloji Lab. Arşivi). 68

5 5. Amputasyon: Kısaca vücut uzuvlarının kesilmesi/kopmasıdır. Eski populasyonlarda uzuvların vücuttan ayrılması üç nedene bağlanır; savaş yaralanmaları, iyileştirme amaçlı uzuv kesme operasyonları ve bir suçlunun ya da esirin cezalandırılması. 3 Ancak bu operasyona bazen ritüellerde de rastlanabilir. Ritüelistikamputasyon genellikle el ve ayak parmaklarının kesilmesiyle sınırlıdır. Özellikle Peru daki Moche Kültürü nde (MS ) ayak amputasyonuna ilişkin hem arkeolojik kalıntılardan hem de insan iskeletlerinden elde edilen kesin kanıtlar mevcuttur. 8 Diğer travmaların aksine, paleopatoloji literatüründe amputasyon vakaları oldukça nadirdir. En eski örnek olarak Şanidarneandertallerinden birinde karşımıza çıkan travmatik kol kaybı gösterilir. Amputasyona ilişkin kanıtlar şimdilik Hammurabi Kanunlarında, Eski Mısır da, İsrail Orta Tunç Çağı nda, Avrupa İlk ve Orta Çağı nda ve Kolomb öncesi Orta-Güney Amerika yerlilerinde bulunmuştur. 1,4 6. Trepanasyon: Kafatasından parça çıkarma işlemi olarak tanımlanabilecek trepanasyon dünyadaki en eski cerrahi operasyondur ve bu nedenle tıp tarihi ve paleopatoloji için ayrı bir öneme sahiptir. Büyü, din ve tıbbın iç içe geçtiği erken dönemlerde trepanasyonun yapılış nedenini anlamak çok zordur. Lisowski bu konudaki farklı görüşleri üç grupta toplar: 9 1. İyileştirme, 2. Sihir- İyileştirme, 3. Sihir-Ritüel. Kafa travmaları ya da diğer hastalıkları iyileştirmek için uygulanan bilimsel/tıbbi trepanasyonlardan ilk kez Hipokrat bahseder. Sebebi ne olursa olsun, ameliyat sürecinde öncelikle kafa derisi kaldırılır, daha sonra trepan adı verilen aletle (çakmaktaşı, obsidyen, deniz kabuğu ya da metal olabilir) sırasıyla dış tabaka, spongiyoz kemik ve iç tabaka kesilir ve son olarak açığa çıkan kafatası parçası çıkarılarak deliğin üzeri kapatılır. Beynin zarar görmemesi için beyin zarının ve beyni çevreleyen kan damarlarının zarar görmemesi sağlanmaya çalışılır. Trepanasyon delikleri en çok parietal ve frontal kemiklerin sol tarafında açılmışlardır (sağ el kullanımı). Sutur bölgelerinde trepanasyon çok nadir görülür. Delik çevresinde osteitis gelişimi ve diploe kapanması iyileşmeyi işaret eder. Makroskobik olarak iyileşme gözlenmeyen kafataslarının mutlaka röntgen ya da CT sinin çekilmesi gerekir. Radyolojide delik çevresinde ince, beyaz bir şerit şeklinde iyileşme izi görülebilir. 7. Kafa Derisinin Yüzülmesi (Scalping): Keskin bir alet yardımıyla ya da bir kazaya bağlı olarak kafa derisinin kaldırılmasıdır. Bölgesel ya da tam olabilir. En bilinen örnekler Kuzey Amerika yerlilerine ait olmakla birlikte, İskitler, Filistinliler, Anglo-Saksonlar, Vizigotlar ve Franklar da da kafa derisi yüzme geleneği mevcuttu. Uygulama sırasında kan damarlarınca zengin olan deride aşırı kanama meydana gelir ama genellikle ölüm sebebi başka bir ölümcül yaralanmadır. Kafa derisinin ve periostun kaldırılması, kan akışından yoksun kalan kafatasının dış tabakasında nekroz oluşturur ve bir granülasyon dokusu nekrotik bölge ile canlı doku arasında sınır oluşturur. Genellikle derin ve güçlü olan ilk kesi kafatasında iz bırakabilir. Bazı durumlarda kafa derisi yüzülmüş bireylerde yeni kemik formasyonu gözlenir. 3,4 8. Kafa Dağlama/Koterizasyon (Cauterization): Bir ısı kaynağı ile kafa derisinin ve kafatasının dış tabakasının yakılmasıdır. Yakılan bölgedeki tüm canlı dokular ölür. Trepanasyon ile birlikte Neolitik ten günümüze kadar uygulanan geleneksel tedavi yöntemlerinden biridir, ama daha nadiren uygulanmıştır. Coğrafik dağılımı Güney Amerika, Avrupa, Anadolu, Kanarya Adaları, Afrika, Okyanusya ve Orta Asya yı kapsar. Kullanılan teknik bölgesel olarak farklılık sergiler. Örneğin Kanadalı Kwakiutl yerlileri sıcak kül, Yakutlar sıcak kor, Eskimolar ve Orta Kanada yerlileri yanan lamba fitili, Osage yerlileri yanan odun, Kanarya Adaları yerlileri yanmış taş ya da kızgın hayvan yağını ağrılı bölge üzerinde kullanmışlardır. Koterizasyonun oldukça nadir bir formu Sincipital T adını alır (Sincipital alın bölgesi anlamına gelir). Sincipital T koterizasyonda lezyonun uzun çizgisi mid-sagittal hatta yer alır ve daha kısa olan çizgi transvers hatta uzun çizgiyle kesişir. Böylece kafatasının dış tabakasının üzerinde T biçiminde çöküntülü bir oluk oluşur. Koterizasyon kafatasının iç tabakasını genellikle etkilemez, eğer etkilerse ölüme neden olur. Yara bölgesinde osteitis meydana gelir. Vakaların çoğu kadın ve çocuk kafataslarında tespit edilmiştir. Kadın ve çocukların seçilmesi ritüelistik bir öneme sahip olabilir. 3,4 TRAVMA ANALİZİ Adli Antropoloji, Birleşik Devletler de kurulan, gelişen ve dünyaya yayılan çok yeni bir bilim dalıdır. Geleneksel Biyolojik Antropoloji yöntemlerini kullanmakla birlikte, adli vakaları çözmek için kendine özgü pek çok yönteme de sahiptir. Bunlar arasında travma analizi, kurbanlar ve saldırganlar hakkında en çok bilgi veren kaynak olduğu için ayrı bir öneme sahiptir. Farklı görüşler olmakla birlikte iskeleti etkileyen travmalar genellikle delici alet (projectile), künt alet (blunt) ve kesici alet (sharp) travmaları olarak ayrılabilir. Her biri kemiği farklı etkiler. Buna ilişkin özet Tablo 1 de verilmiştir. 10 Adli antropolog tarafından incelenecek iskelet, dikkatle temizlendikten sonra, laboratuarda anatomik pozisyonda olacak şekilde dizilir ve ayrıntılı şekilde incelenir. Ayrıntılara çok dikkat edilmelidir, çünkü göz- 69

6 TABLO 1: İskelet travmasının 3 ana tipi ve bunların tanımlanmaları. 10 Travma tipi Kesici (Sharp) Künt (Blunt) Delici (Yüksek hızlı/balistik) Neden olan eylem 1. Bıçaklama 2. Kesme 3. Testereyle kesme 1. Künt objeyle vurma (düz çizgi ya da keskin kenarlı yara yoktur) 2. Otomobil kazaları 3. Yüksekten düşme 1. Silahla yaralanma 2. Patlayıcılar Meydana gelme hızı Yavaş (km/h) Yavaş (km/h) Hızlı (m/s) Beklenen kırık tipleri 1. İmpakte (en az bir kesiğe ya da keskin kenara sahip) 2. Radyal (ışınsal) 3. Konsantrik (içte) 4. Gerilme/Sıkışma 1. İmpakte 2. Radyal (ışınsal) 3. Konsantrik (içte) 4. Gerilme/Sıkışma 1. Giriş ve çıkış delikleri 2. Radyal (ışınsal) 3. Konsantrik (dışta) Gözlemler 1. Düz kesikler 2. Keskin bir nesne ile uygulanan basit etkili travma 1. Kemik delaminasyonu 2. Plastik deformasyon 3. Eğim/şev (içe doğru) 1. Aynı biçime sahip (uniform) kırıklar 2. Eğim/şev (içte ve dışta) 3. Daha önce meydana gelen kırıkların sonlanma uçları (hıza bağlı olarak kırılan parçaların pozisyon değiştirmesi) den kaçabilecek küçük bir lezyon bireyin ölüm nedeni hakkında bilgi verebilir. Örneğin hyoid kemiğindeki bir kırık boğulma göstergesi olabilir. Ön kollardaki kırıklar bireyin kendini savunması sırasında oluşmuş olabilir. Travma analizinde en dikkat edilmesi gereken konulardan biri, lezyonların antemortem mi yoksa perimortem mi olduğuna karar vermektir. Bazen ölüm sonrasında çevresel koşulların etkisiyle meydana gelen deformasyonlar da perimortem lezyonlarla karıştırılabilir ya da ölümden hemen önce meydana gelen bir travma gerçek ölüm nedeni olmayabilir. 2,10,11 Makroskobik gözlem her zaman yeterli değildir, gerektiğinde stereo mikroskop da kullanılması gerekir. Yara kenarlarının radyolojik incelemesi bireyin travma sonrası hayatta kalma süresi hakkında bilgi verebilir; eğer radyografik gölge birkaç mm genişliğindeyse birey kısa bir süre (birkaç hafta) hayatta kalmıştır, gölge 10 mm civarındaysa birey birkaç ay yaşamıştır ve eğer yara kenarlarında yeni kemik oluşumu varsa birey bir yıldan fazla süre hayatta kalmıştır. 11 DELİCİ ALET TRAVMALARI Ölümcül olan ateşli silahlar (mermi ve saçma), ok, mızrak ve bunlara benzer nesnelerin neden olduğu yaralanmalar oldukça karakteristik izler bırakırlar. Tabanca, tüfek ve çifte gibi silahlar, cinayet ve intiharlarda ölümcül olmaları nedeniyle en çok kullanılan araçlardır. Kemik yüzeyine kuvvetle çarpan mermiler, kemiği delerek hem iç yüzeyde hem de dış yüzeyde parçalanmaya ve kırık çizgilerinin oluşmasına neden olurlar. Adli antropologlar, delici silah yaralanmasına maruz kalmış bir iskeleti inceleyerek ateşli silahın tipini, kurşunun özelliklerini, yaraların sayısını ve pozisyonunu, saldırgana ait sağ/sol el kullanımı ve boy gibi bilgileri, saldırı anında kurban ve saldırganın duruş pozisyonlarını saptayabilir. 2 ATEŞLİ SİLAH YARALANMALARI Ateşli silahların boyutu, yapısı ve hızı kemik üzerindeki travmayı doğrudan etkileyen faktörlerdir. 10 Kurşun ve saçma izlerine adli vakalarda çok sık rastlanır. Kurşun yaraları bir giriş deliğine ve bir çıkış deliğine sahiptir; bu yapı en çok kafatasında ve bazen gövdede gözlenir. Bu delikler boyut ve biçim açısından farklılık sergiler (Resim 7). Üye kemiklerinde genellikle iki delik birden bulunmaz ama buna karşılık çok spesifik olan parçalı kırıklar gözlenir. Kafatasındaki giriş deliği genellikle çıkış deliğinden daha küçüktür ve silahın kalibresine bağlı olarak düzensiz ya da daha sık rastlandığı gibi dairesel bir biçime sahiptir; iç tabaka eğimli (şevli) kenarlar sergiler. Bununla birlikte belirli koşullar altında giriş deliği düzensiz olabilir. Olguların çoğunda ateşin yönü, lezyonun kenarları dikkate alınarak belirlenebilir; kurşun kafaya dik açıyla vurduğunda delik dairesel, oblik açıyla vurduğunda oval şekil alır. Çıkış deliği daima daha büyüktür ve şekil olarak düzensizdir. Kurşunun enerjisi, kafa ve cilt dokusu kütlesi ile merminin sebep olduğu kırık kemik parçaları intrakraniyal basıncı artırır ve bu artan basınç iç tabakadaki çıkış deliğinin daha büyük olması ile sonuçlanır. Deliğin kenarlarından çevreye yayılan radyal kırık çizgileri, parçalanma ve kemik parçalarının kaybı, iç tabakanın düzensiz eğimine (şev) eşlik eder. 2,10,11 Atış mesafesinin hesaplanması zor olmakla birlikte yapılabilir. Hedefle silah arasındaki mesafeye bağlı olarak farklı lez- 70

7 RESİM 7: Kafatasında kurşunun giriş (solda) ve çıkış (sağda) delikleri. 11 yonlar izlenir. Çok yakın mesafeden, silah kafaya dayanarak ateş edildiyse delik ve çevresi parçalanmış görünür ve bu görünüme ateş nedeniyle kemikte oluşan kararma eşlik eder. 15 cm civarındaki uzaklıktan ateş edildiğinde giriş deliği daireseldir ve kemik üzerinde kararma görülebilir cm civarındaki kısa mesafe atışlarında giriş deliği genellikle daireseldir ve kemikte kararma görülmez. Bu tip lezyonlar infazların ve intiharların tespit edilmesinde önemli rol oynar. 11 Saçmanın neden olduğu hasar, silah ve hedef arasındaki mesafeye bağlı olarak farklılık gösterir. 1 m den daha kısa mesafe atışlarında saçmalar, yüksek kalibreli kurşun gibi etki eder ama etkiler mermiye göre çok daha fazla yaralayıcı ve ağırdır. Bitişik atışta yanma ve kararma kemik yüzeyinde görülebilir. Uzun mesafeli atışlarda, mesafe arttıkça saçmalar ayrıldığı için lezyonların sayısı da fazladır ama saçmaların kemiğe etkisi daha hafif olur. Genellikle çıkış deliği görülmez ve saçmalar kemiğe gömülür. 11 KÜNT ETKİLİ TRAVMALAR Künt etkili travmalar görece geniş bir kemik yüzeyine uygulanan düşük hızlı bir yaralanma sonucu oluşurlar. Sopa, çekiç, yumruk gibi nedenlerin yanı sıra araba kazaları ve yüksek bir yerden düşme sonucu da meydana gelirler. Künt etkili travmalar genellikle kırık örüntüleri ile yorumlanırlar. 12 Yaralanmanın başlangıç noktasında kafa tasının dış yüzeyindeki baskı kuvveti kemiğin yara alan bölgesini içeri doğru zorlar, bazen diploe ezilir ama iç tabakada genellikle gerilme oluşturur. İlk kırıklar endokraniyumda meydana gelir. Enerji etkisiyle kırıklar radyal olarak yayılırlar ve kama şeklinde kemik parçaları yaratırlar. Radyal kırık çizgileri arasında konsantrik kırıklar oluşur. Böylece yara bölgesinin sınırları belirlenmiş olur (Resim 4 ve 8). Kırılma yayılımı sıklıkla en az dirençle karşılaşacağı yolu izler ve frontal skuamöz, temporalin petröz kısmı ve mastoid çıkıntı gibi güçlü bölgelerden uzaklaşır. Birden fazla yara söz konusuysa, dikkatli bir adli antropolog kırıkların birbirlerini kestikleri yerleri izleyerek, yaralanma sırasını belirleyebilir. 10,11 Yüz travmaları Le Fort sistemine göre ele alınırlar. 2 Uzun kemiklerde künt cisim travmalarında meydana gelen kelebek kırıkları (butterfly) diyagnostiktir. 10 Künt etkili travmanın başka bir tipi boğulma (elle ya da iple) ve asılma (intihar, cinayet ya da idam) vakalarında görülen ve kuvvetin yavaş uygulandığı boynun sıkıştırılması eylemidir. Perimortem hyoid kırıkları çok ama çok dikkatli incelenmelidir ama hyoid kemiğinin her zaman gerçekleşen eylemi göstermeyeceği unutulmamalıdır. Asılma, boğulmaya göre boyna çok daha fazla kuvvetle uygular ve boyun omurlarının, özellikle de C2 pediküllerinin bilateral kırılmalarına neden olur. Bu kırık hangman kırığı adı ile bilinir. Hangman kırıkları sadece asılmalarda oluşmaz, motoru araç kazaları ve sportif kazalarda da sıklıkla karşımıza çıkar. 12 KESİCİ ALET TRAVMALARI Kesici alet travması kesici/delici bir cisimle, dinamik baskı kuvvetinin bir kemiğin yüzeyine uygulanması so- RESİM 8: Kafatasında künt etkili travma oluşumu. 71

8 nucunda oluşur. Bu tip travmalarda deri ve derinin altındaki kemik kesilir, delinir ya da yarılır. Kenarı eğimli herhangi bir alet (bıçak gibi) kesik yaratabilir. 2,10 Buz kırıcılar, bıçaklar, palalar, usturalar, nacaklar, satırlar, baltalar, çakılar bu tip yaralanmalara yol açarlar. Ancak bunların bıraktıkları lezyonlar birbirlerinden farklıdır. Kemik yüzeyine dik ya da dike yakın bir açıyla vurulduğunda, koni şeklinde bir defekt oluşur ve kemiğin delinmesi ile sonuçlanır (Resim 9). Genellikle buz kırıcılar, bıçakların uçları ve sivri uçlu diğer aletler bu tip lezyonlara sebep olurlar. Uzun, keskin kenarlı bir cisim ile vurulduğunda kemik yüzeyi kesilir ya da sıyrılır, bunların karakteristikleri uzunluklarının genişliklerinden daha fazla olmasıdır. Bu tip lezyonlar genellikle bıçaklama vakalarında gözlenirler. Son olarak uzun, keskin kenarlı bir cisim kemik yüzeyine dik açıyla kuvvetle vurulduğunda kemik yarılır ve çentik oluşur (Resim 9). Bu tip yaralanmalara genellikle balta, nacak, pala gibi aletler neden olur. 2 RESİM 9: Bir scapulada bıçak yarası (solda) ve bir kaburgada kesik (sağda). 12 TABLO 2: Kesici alet travmalarından kaynaklanan yaraların özellikleri. 2 Özellik Delik Kesik Yarık Kesit V şeklinde V şeklinde V şeklinde Genişlik Dar/Geniş Dar/Geniş Geniş Derinlik Sığ/Orta Sığ/Derin Orta/Derin Uzunluk Genişlikle aynı Kısa/Uzun Kısa/Uzun Çizikler (stritions) Dik Yatay Dik Kırık Çizgileri Var olabilir Genellikle olmaz Var olabilir Menteşe Kırığı (hinge fracture) Var olabilir Genellikle olmaz Var olabilir Kayıp Minimum Minimum Maksimum Kesici alet travmalarında kırık çizgileri oluşabilir. Çember şeklindeki kırıklar (hoop fracture) yaygındır, diğer yandan deliklerin ve çentiklerin etrafında radyal kırıklar da meydana gelebilir. Kesici alet travmaları menteşe kırıkları (hinge fracture) ile de sonuçlanabilir. Bir diğer etki yaralı bölgelerin duvarlarındaki ince çizgilerdir (striations). Son etki olan kayıp (wastage), parçaların ana kemik bölgesinden ayrılmasını/kaybını ifade eder. Kayıp bütün kesici alet travmalarında görülebilir ama en çok ağır parçalayıcı/kıyıcı aletlerin neden olduğu travmalarda kendini gösterir. 2 Bunlara ilişkin bilgiler Tablo 2 de özetlenmiştir. İskelet materyallerde kesici alet travmasından kaynaklanan yaranın tanımlanması, travmaya neden olan aletin özellikleri (tip, boyut, keskinlik, keskin kenarın sayısı ve yapısı gibi), yaralanmanın yönü ve yara sayısı adli antropologlar tarafından incelenir. Bu tip vakalarda kırık çizgileri pek sık oluşmadığı için yaraların sıralaması genellikle yapılamaz. 1. Roberts C, Manchester K. The Archaeology of Disease. New York, Ithaca: Cornell University Press; Byers SN. Introduction to Forensic Anthropology: A Textbook. Boston: Allynand Bacon; Ortner DJ, Putschar WGJ. Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains. Washington: Smithsonian Institution Press; Aufderheide AC, Rodriguez-Martin C. The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology. 1 st ed. Cambridge: Cambridge University Press; Lorentz KO. Ubaid Headshaping: Negotiations of Identity Through Physical Appearance? In: Carter RA, Philip G, eds. Beyond the Ubaid: Transformation and Integration in the Late KAYNAKLAR Prehistoric Societies of the Middle East. Chicago: The Oriental Insititute of the University of Chicago; p de Souza SMFM, Reinhard KJ, Lessa A. Cranial Deformation as the Cause of Death for a Child from the Chillon River Valley, Peru. Revista de Antropologia Chilena 2008;40(1): Ubelaker, DH. Human Skeletal Remains. 2 nd ed. Washington: Smithsonian Institution; Verano JW, Anderson LS,Franco R. Foot Amputation by the Moche of Ancient Peru: Osteological Evidence and Archaeological Context. International Journal of Osteoarchaeology 2000;10: Lisowski FP. Prehistoric and Early Historic Trepanation. In: Brothwell DR, Sandison AT, eds. Diseases in Antiquity. Illinois: Charles C. Thomas Books; p Symes SA, Labbe EN, Chapman EN, Wolff I, Dirkmaat DC. Chapter 17: Interpreting TraumaticInjury to Bone in Medicolegal Investigations. In: Dirkmaat DC, ed. A Companion to Forensic Anthropology. West Sussex: Wiley- Blackwell Publishing; p Rodriguez-Martin C. Chapter 8: Identification and Differential Diagnosis of Traumatic Lesions of the Skeleton. In: Schmitt A, Cunha E, Pinheiro J, eds. Forensic Anthropology and Medicine. New Jersey: Humana Press; p Christensen AM, Passalacqua NV, Bartelin EJ. Chapter 13: Analysis of Skeletal Trauma. Forensic Anthropology. In: Current Methods and Practice. San Diego: Academic Press; p