Özgür Toplumda Birey ve Cemaat

Transkript

1

2 Özgür Toplumda Birey ve Cemaat Salih Zeki Haklı ISBN 13: Liberte Yayınları / Baskı: Şubat , Liberte Yayınları Tüm hakları saklıdır. Tamamı veya herhangi bir parçası, hiçbir şekilde fotokopiyle veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. Yayınevimiz bunu yapanlar ve buna teşebbüs edenler hakkında, kanuni takibat yaptırma hakkına sahiptir. Yayın Editörü: Hasan Yücel Başdemir İç Tasarım: Emre Turku Kapak Tasarımı: Mesut Koçak Baskı: Tarcan Matbaası Adres: Zübeyde Hanım Mah. Samyeli Sok. No: 15, İskitler, Ankara Telefon: (312) Faks: (312) Sertifika No: Adres: GMK Bulvarı No: 108/16, Maltepe, Ankara Telefon: (312) Faks: (312) info@liberte.com.tr Web: Sertifika No: Liberte Yayınları Liberte Yayın Grubu nun tescilli bir markasıdır.

3 Salih Zeki Haklı 1982 yılında Ankara da doğdu. İlk ve orta öğretimini bu şehirde tamamladı yılında Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümünden mezun oldu. Yüksek Lisans ve Doktora öğretimini Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset ve Sosyal Bilimler Bölümünde tamamladı yılları arasında Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği nde çalıştı yılının Şubat ayından itibaren ise Polis Akademisi Başkanlığı Güvenlik Bilimleri Enstitüsü nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Evli ve bir çocuk babasıdır.

4 İÇİNDEKİLER ÖZET 11 ÖNSÖZ 13 GIRIŞ 15 I. BÖLÜM: KIMLIĞIN OLUŞUMU VE GELIŞIMI Önce Kim Vardı: Birey mi Cemaat mi? Şahsiyet Kavramı Birey Kendine Yeterli Bir Varlık mıdır? Toplumun Temel Taşı Olarak Birey Özerkliğin Beşerî İlişkiler Üzerindeki Etkisi Cemaate İnsanî Özelliklerin Atfedilmesine İtirazlar Özerk Bir Varlık Olarak Birey Bireysel Tercihlerin ve Sosyal Yükümlülüklerin Çatışması Komünal Değerlerin Önemi ve Yükümlülüğü Olmayan Şahsiyet İrade Hürriyeti ve Tercih Serbestiyetînin Önemi...87 II. BÖLÜM: BIREYE VE CEMAATE AIT DEĞERLER Ortak Amaçlara Göre Davranılmasının Ahlâkî Neticeleri Kant ın Bireyciliği Komüniteryan Etik Liberal Erdem Anlayışı İyi ile Hakkın Çatışması Ortak İyi ve Amaçların Önemi...114

5 2.2. Birey ve Hakları Adaletin Esas Alması Gereken Değerler Mükemmeliyetçilik ve Tarafsızlık Mükemmeliyetçilik Tarafsızlık III. BÖLÜM: BEŞERI İLIŞKILERI DÜZENLEYEN UNSURLAR Bireyciliğin Toplumsal İlişkilere Etkisi Liberal Bireyciliğe Tenkitler: Bencillik ve Anomi Bireyin Yabancılaşması Nasıl Önlenir? Birey ve Toplum İlişkisinin Mahiyeti ve Sınırları Sosyal Düzenin Esas Alacağı Kurallar Toplumsal İlişkilerin Ahlâkî Zemini Olarak Evrensel Kurallar Toplumsal İlişkilerin Ahlâkî Zemini Olarak Gelenek Çokkültürlülük mü Çokkültürcülük mü? Sivil toplumun anlamı üzerine tartışmalar Bir Arada Yaşamayı Sağlayan Değerler Toplumsal Düzen Açısından Duygusal İlişkilerin Önemi Toplumsal Düzen Açısından Liberal Değerlerin Önemi Hoşgörü Üzerine SONUÇ 239 KAYNAKÇA 253

6 kıymetli eşime... 9

7 ÖZET Liberalizm John Rawls, Ronald Dworkin ve Robert Nozick gibi düşünürlerin çalışmaları sayesinde 1930 lı yıllarda kaybettiği itibarını 1970 lerde yeniden elde etmiştir. Liberalizmin esas aldığı ilkeler büyük bir ilgiyle karşılandığı gibi sert eleştirilere de maruz kalmıştır. Hak ve hürriyetlerin sadece negatif değil aynı zamanda devlete ve topluma birtakım sorumluluklar yükleyen pozitif anlamının da dikkate alınması gerektiği, devlet faaliyetlerini belirli alanlarla sınırlamanın beşerî ilişkileri tanzim etmede yetersiz kalacağı ile bireycilik fikrinin insanları birbirlerinden sosyal manada kopartarak temel insanî değerlerin aşınmasına yol açacağı gibi görüşler bu eleştirilerin nirengi noktasını teşkil etmiştir. Nitekim 1980 li yıllarda Michael Sandel, Michael Walzer, Charles Taylor ve Alasdair MacIntyre gibi düşünürler liberalizmin dayandığı bireycilik anlayışını sert şekilde eleştiren eserler kaleme almışlardır. Bu düşünürlerin benimsedikleri ortak fikir, bireyin liberallerin iddia ettiği üzere özgür iradesiyle değil ancak komünal bağlarını tesis etmesi ve bunları koruması halinde sağlıklı bir kimliğe sahip olabileceği şeklinde tezahür etmiştir. Kendilerini herhangi bir isimle tanımlamamış olsalar da liberal bireyciliğe yönelik sert görüşleri nedeniyle bu dört düşünür komüniteryanlar olarak adlandırılmışlardır. Aynı şekilde bu düşünürlerin görüşleri de liberalizmin komüniteryan eleştirisi olarak siyaset bilimi literatürüne girmiştir. Komüniteryanlar, komünal bağlara müracaat etmeden bireyin maddî ve manevî olarak yeterli olmasını beklemenin çok da Salih Zeki Haklı / Özgür Toplumda Birey ve Cemaat 11

8 12 Salih Zeki Haklı mümkün olmadığına inanmaktadırlar. Birey, özerk bir varlık olarak değerlendirilemez. Bu nedenle mensubu olduğu cemaatin amaçları ve ortak iyi anlayışını yadsıyarak hak fikrinden mülhem bireysel tercihler istikametinde hayatını sürdürmesi düşünülemez. Bu durum bireyin şahsî hayatına zarar vereceği gibi beşerî münasebetlerin de sağlıksız şekilde sürmesine neden olacak ve nihilist bir toplumun varlığına kapı aralayacaktır. Liberal düşünürler ise bireyin belirli bir zihnî yeterliliğe sahip olduğunu ileri sürmektedirler. Muhakeme gücüne sahip bireyler özerk birer varlık olarak kendi tercihlerini yapabilmekte ve hayatlarını diledikleri şekilde tanzim edebilmektedirler. Birtakım komünal bağlar önem taşımakla birlikte kişinin bilhassa sonradan mensubu olduğu cemaatlerin amaçları ve iyi anlayışları için kendi düşünce, inanç ve yaşayışlarından tavizler vermesini beklemek kabul edilemez. Her bir birey özerk bir varlıktır ve bu bireyin hakları bulunmaktadır.

9 Önsöz Elinizdeki eserde siyaset biliminin son otuz yılında vuku bulan en felsefî ve derinlikli tartışmalardan birisini teşkil eden liberalizm ile komüniteryanizm arasındaki bireycilik meselesi ele alınmaktadır. Her iki düşünce sisteminin beslendikleri kaynakların siyasî düşünce tarihinin ilk dönemlerine kadar uzanıyor olması tartışmayı zaman ve mekân sınırlarından kurtarmaktadır. Bu manada her iki tarafın benimsediği ve eleştirdiği siyasî ilke, tutum ve davranışları dikkate almak, geçmişte veya günümüzde yaşanan siyasî hadiseleri anlamada ve yorumlamada yeni imkanlar sağlamaktadır. Tartışmanın; toplumun en temel varlığı olan bireyin kimliğinin nasıl meydana geldiği ve hangi unsurlardan müteşekkil olduğu, bireyin hayatına şekil veren tercihlerinde hangi siyasî düsturların ehemmiyet arz ettiği, bireyin kendisiyle ve mensubu olduğu toplulukla nasıl bir ilişki kurması gerektiği ile birey kendi hayatını tanzim ederken siyasî iktidarın ve toplumun nasıl bir tavır sergileyeceği meselelerini esas almış olması bu önemi açıkça ortaya koymaktadır. Bu itibarla, eserde her iki düşüncenin bireyle ilgili düşünceleri teorik ve felsefî düzlemde ele alınarak her iki düşünce sisteminin bireycilik konusundaki farklı görüşleri incelenecektir. Çalışmada komüniteryanların liberal bireyciliğe yönelttikleri eleştiriler ile John Locke dan günümüze kadar gelen liberal düşünürlerin liberal bireycilikle ilgili görüşleri ve çağdaş liberal düşünürlerin mezkûr eleştirilerle ilgili kanaatleri incelenmektedir. Bireycilikle ilgili felsefî görüşlerin ve eleştirilerin esas alınması nedeniyle Salih Zeki Haklı / Özgür Toplumda Birey ve Cemaat 13

10 14 Salih Zeki Haklı güncel siyasî olaylara temas etmekten uzak durulmakta ve ağırlıklı olarak bireycilikle ilgili teorik yaklaşımlara değinilmektedir. Bu kitabın ortaya çıkmasında büyük fedakârlıklarda bulunan, küçük yaşlarımdan itibaren ilmî faaliyetlerde bulunmam konusunda beni yüreklendiren ve bana en güzel örnek olan anneme ve babama; kitabın yayımı için ayırdığım zaman hususunda büyük anlayış gösteren ve bu sebeple kendisine daha bir mahcup olduğum kıymetli eşime; çalışmalarımda beni yönlendiren ve yardımcı olan Prof. Dr. Hamit Emrah BERİŞ e ve eserin yayını esnasında emeği geçen Liberte Yayınları çalışanlarına teşekkür ederim. Salih Zeki Haklı Ankara

11 Giriş Batı siyasî düşünce tarihini birey ile siyasî ve sosyal iktidarların arasındaki mücadele üzerinden okumak ve anlamaya çalışmak mümkündür. Antik Yunan döneminde kâinatı ve dünyayı anlamada bireyi yegâne ölçüt kabul eden sofistler ile kişinin tüm varlığını yurttaşı olduğu site devleti Polis e adamasını vaaz eden Aristo ya; burjuvazinin doğuşu ile bireyin ticarî ve siyasî alanını genişletmeye çalışan Rönesans düşünürleri ve sanatkârları ile adaletin ancak herkesin bulunduğu mevkide kalmaya razı olması halinde mümkün olabileceğini benimseyen kilise ve krallıklara; bireyin zihnî melekelerini kullanmak suretiyle değerli olanı belirleme hususunda meşru tek varlık olduğunu iddia eden aydınlanmacılar ile değerin belirli bir geleneğin mahsulü olduğunu savunan muhafazakâr düşünürlere bakıldığı takdirde iki bin beş yüz yılı aşkın bir maziye sahip olan bu tarihî tartışmanın ne denli somut taraflara ve görüşlere sahip olduğu açıkça görülebilmektedir. Bu nedenle sadece Batı siyasî düşüncesini değil, aynı zamanda bilim ve sanat anlayışlarını da doğru bir şekilde anlayabilmek için mezkûr tarih aralığında bireyin varlığı, konumu, durumu ve geleceği üzerine yapılan yorumları incelemek mutlak suretle büyük önem arz etmektedir. Yukarıda zikredilen ve bir nevi klasik bir hal arz eden bu tartışma kendisini yirminci yüzyılda da göstermeye devam etmiştir. Bireyden ziyade gücü ve iktidarı önceleyen merkezî, kollektivist, otoriter veya totaliter düşünceler ile bireyin hak ve özgürlüklerinin garanti altına alınmasının beşerî sistemle en uyumlu yöntem olduğunu dile getiren liberal fikriyat arasında zuhur eden bu tar- Salih Zeki Haklı / Özgür Toplumda Birey ve Cemaat 15

12 16 Salih Zeki Haklı tışma yüzyılın sonlarına doğru hem düşünce sistemindeki hem de dünya siyasetindeki değişimlerin de etkisiyle komüniteryan ve liberal düşünürler arasındaki tartışmalara evrilmek suretiyle cereyan etmiştir. Nitekim ilk olarak Batı siyasî düşüncesinde 1970 li yıllarda John Rawls, Ronald Dworkin ve Robert Nozick ile yeniden başlayan liberal canlanma çok farklı tartışmaları beraberinde getirmiştir. Bu düşünürlerin eserleri kısa süre içinde büyük beğeni kazandığı gibi çok farklı kesimlerden gelen tenkitlere de maruz kalmıştır. Bilhassa 1980 li yılların başında ortaya çıkan ve liberalizmin çizdiği tablodan hareketle liberal teoriye, özelde ise liberal bireyciliğe, muhalif olan bazı düşünürler liberal teorinin merkezinde yer alan birey anlayışına, bireyin sahip olduğu varsayılan özgür irade ve tercih özgürlüğü fikirlerine, bireyin tüm bağlarından, değerlerinden ve çevresinden bağımsız bir şekilde karar verebileceği inancına ve liberal teorinin birey ile cemaati arasındaki kurduğu münasebetin mahiyetine karşı çıkmışlardır. Liberalizmin benimsediği bireyin başlı başına bir değer olduğu görüşünün aksine, bu münekkit düşünürler, kişinin içinde doğduğu ve yaşamakta olduğu cemaati sayesinde belirli bir zihnî ve hissî yeterliliğe ulaştığını ve ayrıca cemaatin benimsediği belirli ortak iyi anlayışlarının kabul edilmesi suretiyle toplumda yer alan herkesin bu iyi anlayışı doğrultusunda hareket etmesi gerektiğini savunmuşlardır. Liberalizmin bireyciliğini, hak ve adalet anlayışını ve hedeflediği toplumsal düzeni ortak iyi ve amaçlar, erdemler, sevgi ile dayanışma gibi komünal değerler üzerinden eleştiren bu düşünürler, her ne kadar kendilerini bu sıfatla anmasalar dahi, siyasi düşünce tarihinde Komüniteryanlar olarak adlandırılmışlardır. Komüniteryan düşünürlerin 1980 li yıllardan itibaren gündeme getirdikleri mezkûr eleştiriler ve bu eleştiriler doğrultusunda liberal düşünürlerin verdikleri yanıtlar ile komüniteryanizme yönelik geliştirdik-

13 Giriş 17 leri karşı eleştiriler ise liberalizm-komüniteryanizm tartışmaları olarak siyaset biliminin son otuz yılına ait en mühim ve münbit çalışma sahalarından birisini teşkil etmiştir. Çalışmamızda komüniteryanizmin liberal bireyciliğe ilişkin görüş ve eleştirileri üzerinde durulacak olması nedeniyle komüniteryan düşüncenin mahiyetinin, gayesinin ve cemaati merkeze alan diğer kollektivist görüşlerden farkının ne olduğunu kısaca açıklamanın faydalı olacağı düşünülmektedir. Dilimize cemaatçilik veya toplulukçuluk olarak tercüme edilen komüniteryanizm (communitarianism) kelimesi, bir cemaati veya topluluğu oluşturan kişilerin müşterek hayatları anlamına gelmekte olan Latince communitas kelimesine dayanmaktadır. 1 Komüniteryanizmin merkeze aldığı komünite veya cemaat kelimesi ise aynı inanç, değer ve davranış kalıplarını benimsemiş, karşılıklı olarak yakın, içten, yüz yüze ve samimi ilişkilerle birbirine bağlı insanlardan oluşan, topluma orana görece küçük, homojen insan topluluğu 2 olarak tanımlanmaktadır. Bu anlamı itibariyle cemaat kavramı, modern siyaset bilimi düşüncesine Ferdinand Tönnies in ayrımını yaptığı Gemeinschaft (cemaat) ve Gesellschaft (cemiyet) kavramları ile girmiş olsa da, yirminci yüzyılın sonlarına doğru Kuzey Amerika da başlayan liberalizmin komüniteryan eleştirisi, Tönnies in teorisinden çok farklı bir minvalde vücuda gelmiştir. Tönnies in düşüncesinde sanayileşme ve kentleşmeyle birlikte meydana gelen modern toplum cemiyeti temsil ederken, sanayi öncesi eski toplum cemaat kavramına karşılık gelmektedir. 3 Komüniteryan fikriyat ise, daha 1 Dagger, R. (2004). Communitarianism and Republicanism. G. F. Gaus and C. Kukathas (Eds.), Handbook of Political Theory (First edition). Londra: Sage Publications, s Acar, M. ve Demir, Ö. (Editörler). (2005). Sosyal Bilimler Sözlüğü. (Birinci Baskı). Ankara: Adres Yayınları, s Skirbekk, G. ve Gilje, N. (2004). Antik Yunan dan Modern Döneme Felsefe Tarihi. (çev. E. Akbaş ve Ş. Mutlu). İstanbul: Kesit Yayınları, (Eserin orijinali 2001 de yayımlandı), s. 500.

14 I. BÖLÜM Kimliğin Oluşumu ve Gelişimi Komüniteryan düşünürlerin yoğun bir şekilde eleştirdikleri Locke, Hobbes, Kant ve Rawls gibi bireyi esas düşünürler, insan ve toplum arasındaki düzenin nasıl oluştuğunu ve hangi prensipler çerçevesinde sürdüğünü insanların kendi aralarında akdettikleri sosyal sözleşme teorilerine dayanarak açıklamışlardır. Metodolojik sosyal sözleşme teorilerinin kurgusal oldukları bu teorilerin sahiplerince dahi ikrar edilen bir vaka olduğu bilinmektedir. Mamafih bu teoriler, esas olarak, insanların kendi iradeleri ve menfaatleri istikametinde, ahlâkî kurallar üzerinde gönüllü olarak uzlaşmak suretiyle, toplum ve devlet gibi sosyal yapıları meydana getirdikleri iddiasına dayanmakta 1 ve bireyi dış koşullardan azade bir şekilde başlı başına anlam sahibi bir varlık olarak kabul etmektedir. Bu bakımdan komüniteryan düşünürlerin liberal teoride en çok eleştirdikleri husus, yukarıda zikredilen sosyal sözleşme teorileri ile bu teorilerin merkezinde yer alan otonom birey anlayışı olmaktadır. Liberalizmin bireyi en üstün ahlâkî değer olarak gören deontolojik bireycilik yaklaşımı ile insan eylem ve davranışlarını incelemeye cemaat, sınıf veya halk gibi kolektif bütünler yerine bireyden başlayan metodolojik bireycilik anlayışı arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Nitekim Immanuel Kant, beşerî münasebetlerin 1 Barry, N. (2004), Modern Siyaset Teorisi (çev. M. Erdoğan ve Y. Şahin), Ankara: Liberte Yayınları, (Eserin orijinali 1981 de yayımlandı), s Salih Zeki Haklı / Özgür Toplumda Birey ve Cemaat 37

15 38 Salih Zeki Haklı doğası ve muhtevası üzerinde değerlendirmelerini belirtirken, bireyin sahip olduğu idrak kabiliyetine münhasıran atıfta bulunmaktadır. Kişinin aklî mülahazalar neticesinde kendi adına karar verebilme becerisine ve yetkinliğine sahip olduğunu belirten Kant, 2 otonom ve rasyonel birey olarak tanımladığı insanı zihnen ve ahlâken yetkinliğe sahip bir varlık olarak tasvir etmektedir. Bireye ait şahsiyetin, toplumsal manada, bireye biçilen rollerden ve ilişkilerden üstün olduğunu belirterek, bireyin herhangi bir dış koşulun yardımı olmaksızın kendi başına yetkin bir varlık olduğu düşüncesinin liberal fikriyatın bireyle ilgili ön kabullerinin nirengi noktasını teşkil etmesi komüniteryan eleştirileri şiddetlendiren hususların başında yer almaktadır. Komüniteryan düşünürler Kant ın metodolojik bireycilik anlayışının insanı çevresinden bağımsız bir varlık olarak kabul etme gibi bir hataya düşmekle eleştirmektedirler. Oysaki insanların hem kültür üreten hem de kültür içinde yaşayan canlılar olduğu nazarı itibara alındığında, hiç kimsenin komünal bağlarından bağımsız olarak varlık kazanamayacağını, tercihlerde bulunamayacağını ve böyle bir insan tasavvurunun gerçekçi olmadığını ifade etmektedirler. Liberal düşünürler, bütün kolektivist ideolojilerin cemaat, toplum, devlet gibi canlı olmayan kurumları canlı birer varlıkmış gibi kabul ederek insanlar tarafından meydana getirilen bu sosyal yapıların insanın üstünde bir konuma yükseltilmesine karşı çıkmaktadırlar. Bu nedenle bir varlığın fail olarak kabul edilmesi için onun hak ve sorumluluk sahibi olması gerektiğini ifade etmektedirler. Zira bireyi ve onun tercihlerini yadsıyarak aile, cemaat, sınıf, toplum, devlet gibi yapıları sanki birer canlı varlıkmış gibi özne olarak kabul etmek antropomorfizm ile neticelenecektir. Liberalizm böyle bir yaklaşımın hatalı olduğunu iddia ederek, hak ve sorumluk sahibi olduğunu öne sürdüğü bireyi tek gerçek özne olarak kabul etmektedir. 2 Kant, I, (2005), Aydınlanma nedir?, Liberal Düşünce Dergisi, s , 225.

16 Kimliğin Oluşumu ve Gelişimi 39 Bu iddialara istinaden komüniteryan düşünürler, metodolojik bireyciliğe yönelttikleri yetkinsizlik fikrinden hareketle bireyin gerçek özne olarak merkezî bir konumayerleştirilmesinin eksik bir tanımlama olacağını belirtmekte ve kişinin doğduğu ve yaşadığı cemaat tarafından üretilen kimlik üzerinden tanımlanması gerektiği iddiasını dile getirmektedirler. Her insanın sosyal olarak aile, din, yurttaşlık gibi belli cemaatlere bağlı olduğu düşüncesi, komüniteryanizmin ilgisini liberal kimlik ile sosyal yapılar arasındaki münasebetleri tespit etmeye ve komüniteryan kimliğin yapıcı unsurlarını belirlemeye sevk etmiştir. Komüniteryan felsefeye göre, kimlik, liberallerin iddia ettiklerinin aksine, hak-iddiacı, fayda maksimize eden ve sosyal bağlardan kopuk bir bireycilikle tatmin edici biçimde elde edilemez ve sürdürülemez. Bu manada kimliğin oluşturulmasıyla ilgili temel görüşü, bireylerin sosyal olarak oluşturuldukları yönündedir, yani bireyin varlığı, bir kimsenin oğlu, bu veya şu devletin vatandaşı olma gibi aidiyetlerden bağımsız değildir. Kısacası insan için büyük önem taşıyan ve kimliğini teşhis etme hususunda ilk soru olan Ben Kimim? sorusu Ben Ne Olmak İstiyorum? sorusundan ayrı düşünülemeyecektir. Eğer insanın ne olması gerektiği sorusuna anlamlı ve tutarlı bir cevap aranıyorsa, komünal değerlere atıfta bulunmadan doğru ve anlamlı cevaplara ulaşılması mümkün olamayacaktır. Komüniteryan düşünürlerce yöneltilen mezkûr eleştiriler, liberalizmin varsaydığı insan ve toplum ilişkilerinin aksine, insanın sosyal bağlarından kopuk özerk bir varlık olmadığı, kişiye ait şahsiyetin mensubu olduğu cemaati tarafından oluşturulduğu ve yaşadığı kültür ve dile tamamen bağlı bir varlık olarak hayatını devam ettirmekte olduğu düşüncelerine dayanmaktadır. Bu eleştirilerden hareketle komüniteryan felsefe, liberalizmin bireycilik anlayışına metodolojik ve normatif olmak üzere iki şekilde itiraz yöneltmektedir. Komüniteryanlar, liberal bireyciliğe yönelik

17 40 Salih Zeki Haklı metodolojik itirazlarını, liberal bireyciliğin özgürce seçim yapan insan varsayımına ait ön kabullerinin yanlış ya da hatalı olduğu ve insan davranışlarını anlamanın yegâne yolunun insanların toplumsal, kültürel ve tarihsel bağlamlarına bakmak olduğu hususlarına dayandırmaktadırlar. Normatif itirazların kaynağını ise liberal bireyciliğin doğuracağı olumsuz sosyal sonuçlar neticesinde aynı cemaate dâhil insanların birbiri arasındaki uyum, sevgi ve dayanışma duygularının zarar göreceği hususları teşkil etmektedir. Çalışmamızın bu bölümünde komüniteryanizm tarafından liberalizme yöneltilen metodolojik eleştiriler ile liberalizmin birey ve cemaat arasındaki ilişkiyi hangi düzlemde ele aldığı antropolojik ve ontolojik çerçeve dâhilinde tartışılacaktır. 1.Önce Kim Vardı: Birey mi Cemaat mi? Liberalizmin tasavvur ettiği birey ile komüniteryan düşüncenin liberal bireycilik eleştirilerinin ana eksenini bireyin varlığının nasıl meydana geldiği, bu varlığın hangi unsurları ihtiva ettiği ve birey ile cemaati arasındaki ilişkinin muhtevası tartışmaları oluşturmaktadır. Bu bakımdan bilhassa komüniteryanlar, haklarla mücehhez, irade ve tercih kuvvesine sahip olduğu kabul edilen liberal bireycilik görüşüne karşı çıkmaktadırlar. İtiraz ettikleri bu yaklaşımın yerine ise kişinin belirli erdemlere göre hayatını tanzim etmesi, mensubu olduğu cemaati tarafından kabul edilen ortak amaç ve iyiye uygun harekette bulunması ve beşerî münasebetlerini sevgi ve dayanışma ilkelerini gözeterek tesis etmesi gerektiği düşüncelerini yerleştirmektedirler Şahsiyet Kavramı Bireye ilişkin birbirine taban tabana zıt iki görüşü benimseyen komüniteryanlar ve liberaller, bireyin nasıl tasavvur edilmesi ve tavır sergilemesi gerektiğini ise İngilizce self kavramından hareketle izah etmeye çalışmaktadırlar. Bu nedenle self kavramının

18 Kimliğin Oluşumu ve Gelişimi 41 muhtevası ve hangi değerlere karşılık geldiği tartışmanın esasının anlaşılması açısından mühim görünmektedir. Komüniteryan ve liberal düşünürlerin, bireyin varlığının ve yetkinliğinin genel hususiyetlerini resmettikleri ve bireyin yeterliliği ile bu yeterliliğin sınırları meselesinde atıfta bulundukları self kavramı dilimize kendi kelimesi şeklinde tercüme edilmektedir. Kendi kelimesinin kavram olarak siyaset bilimi literatürümüzde derin ve anlamlı bir karşılığa sahip olduğunu söylemek mümkün görünmemektedir. Bu nedenle eleştirilerin ve görüşlerin layıkıyla anlaşılabilmesi ve değerlendirilebilmesi için kavramın haiz olduğu mananın dilimizde yer alan hangi kavram kullanılarak karşılanacağı büyük ehemmiyet arz etmektedir. Komüniteryan düşünürlerin mezkûr kavramla kastetmek istedikleri anlam nazar-ı itibara alındığında, self kavramı marifetiyle insanın dâhilî kuvvelerinin 3 izah edilmeye çalışıldığı görülmektedir. Bu nedenden dolayı, self kelimesinin Türkçe karşılığı olarak kendi kelimesini kullanmak yerine, şahsiyet kelimesinin kullanılmasının daha isabetli olacağı düşünülmektedir. Bu minvalde, self kavramı çalışmamızda şahsiyet kelimesinin kullanılması suretiyle tenvir edilmeye çalışılacaktır. Şahsiyet kelimesinin köken olarak şahs kelimesinden türetilmiş olması ve ayrıca lügatte Bir kimsenin kendisine mahsus ahvâli, şahıs olma, karakter sâhibi ve makbul bir insan olma manasına 3 Komüniteryanizmle ilgili İngilizce kaynaklarda bireyin sahip olduğu zihnî ve ruhî yeterlilik ile bu yeterliliği gösterebilmesi iradesi capacity kelimesi vasıtasıyla ifade edilmektedir. Dilimize yetenek, iktidar, güç olarak tercüme edilen mezkûr kelime çalışmamızda kuvve kelimesi ile karşılanmaya çalışılmaktadır. Kuvvet, güç manaları haricinde niyet, fikir, keyfiyet, vasıf, his, kabiliyet anlamlarına da tekabül eden kuvve kavramı, ahlâk felsefesi ve psikoloji tarihimizde, kişinin nefsî hususiyetlerini izah etmek amacıyla kullanılmaktadır. Nefsin bedenle olan münasebetinin de nebatî kuvve, hayvanî kuvve ve insanî kuvve olmak üzere üç kısımda ele alındığı ve kuvvenin kişinin derunî durumuyla alakalı olduğu düşünüldüğünde bu tercihimizin daha yerinde olduğu düşünülmektedir. Bkz. Redhouse. (1975), İngilizce-Türkçe Sözlük, İstanbul: Redhouse Yayınevi. Devellioğlu, F. (2008), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, Aydın, M. (1989), Ahlâk, TDV İslam Ansiklopedisi, II, Cilt, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 12. Turhan, K. (2002), Kuvvet, TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI, Cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002, 505.

19 Kaynakça Acar, M. ve Demir, Ö. (Editörler), (2005), Sosyal Bilimler Sözlüğü, Ankara: Adres Yayınları. Ağaoğulları, M. A. (2006), Kent Devletinden İmparatorluğa (Beşinci Baskı), Ankara: İmge Kitabevi. Aktaş, S. (2002), Komüniteryan Etik. Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi, 6(1-4), ss Arnhart, L. (2004), Plato dan Rawls a Siyasi Düşünce Tarihi (çev. A. K. Bayram), Ankara: Adres Yayınları.(Eserin orijinali 1987 de yayımlandı). Arslan, Z. (1999) Anayasal Devletin Normatif Temelleri: Siyasal Tarafsızlık (I), Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 16, ss Ashford, N. (2009), Özgür Toplumun İlkeleri (çev. C. Madenci), Ankara: Liberte Yayınları. (Eserin orijinali 2003 te yayımlandı). Avineri, S. and De-Shalit, A. (Eds.), (1992), Communitarianism and Individualism. New York: Oxford University Press. Aydın, M. (1989), Ahlâk, TDV İslam Ansiklopedisi, II. Cilt, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. Barry, N. (2004), Modern Siyaset Teorisi. (çev. M. Erdoğan ve Y. Şahin), Ankara: Liberte Yayınları. (Eserin orijinali 1981 de yayımlandı), Barry, N. (1998), Marsizmin Gerilemesi ve Komüniteryanizmin Yükselişi, Birey Cemaat Piyasa (çev. M. Erdoğan), Ankara: Liberte Yayınları, ss Barry, N. (1998), Özgürlüğe Giden Yol: Hayek in Sosyal ve Ekonomik Felsefesi, Birey Cemaat Piyasa (çev. A. Mavili Aktaş), Ankara: Liberte Yayınları, ss Bauman, Z. (2011), Bireyselleşmiş Toplum (İkinci Baskı), İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Salih Zeki Haklı / Özgür Toplumda Birey ve Cemaat 253

20 254 Salih Zeki Haklı Bell, D. A. (2005), A Communitarian Critique of Liberalism, Analyse&Kritik, Sayı: 27, ss Berlin, I. (2008), İdealin İzlenmesi, Murat Borovalı (Editör), Kirpi ile Tilki Seçme Makaleler (çev. M. Tunçay ve Z. Mertoğlu), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Berlin, I. (2008), İki Özgürlük Kavramı, M. Borovalı (Editör), Kirpi ile Tilki Seçme Makaleler (çev. M. Tunçay ve Z. Mertoğlu), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Berten, A. v.d. (Eds.), (2006), Liberaller ve Cemaatçiler (çev. B. Demir v.d.), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Blanchot, M. (1997), İtiraf Edilemeyen Cemaat (çev. I. Erdüden), İstanbul: Ayrıntı Yayınları (Eserin orijinali 1983 te yayımlandı), Boaz, D. (1994), Rights and Responsibilities, Cato Policy Report, 16(1), 2. Breslin, B. (2004), The Communitarian Constitution (First edition), Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Buchanan, A. (1989), Assessing the Communitarian Critique of Liberalism, Ethics, 99(4), ss Çiğdem, A. (2006), Toplum: Kavram ve Gerçeklik (Birinci Baskı), İstanbul: İletişim Yayınları. Dagger, R. (2004), Communitarianism and Republicanism, In G. F. Gaus and C. Kukathas (Eds.), Handbook of Political Theory (First edition), Londra: Sage Publications. Devellioğlu, F. (2008), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları. Duman, F. (2003), Sivil Toplum, M. Türköne (Editör), Siyaset, Birinci Baskı. Ankara: Lotus Yayınları. Dworkin, R. (2006), Liberal Topluluk, André Berten v.d. (Editörler), Liberaller ve Cemaatçiler (çev. B. Demir v.d.), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, ss Dworkin, R. (2006), Liberalizm, André Berten v.d. (Editörler), Liberaller ve Cemaatçiler (çev. B. Demir v.d.), Ankara: Dost Kitabevi, ss

21 Kaynakça 255 Dworkin, R. (2007), Hakları Ciddiye Almak (çev. A. U. Türkbağ), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, (Eserin orijinali 1977 de yayımlandı). Erdoğan, M. (1997), Klasik Liberalizmde Birey, Topluluk, Toplum, Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 7, ss Erdoğan, M. (1998), Çeşitlilik, Çoğulculuk ve Rekabetçi Federalizm, Liberal Toplum Liberal Siyaset (İkinci Baskı), Ankara: Siyasal Kitabevi, ss Erdoğan, M. (1998), İnsan Hakları Öğretisine Giriş, Liberal Toplum Liberal Siyaset (İkinci Baskı), Ankara: Siyasal Kitabevi, ss Erdoğan, M. (1998), Liberalizm ve Muhafazakârlık, Liberal Toplum Liberal Siyaset (İkinci Baskı), Ankara: Siyasal Kitabevi, ss Erdoğan, M. (1998), Niçin Liberalizm?, Liberal Toplum Liberal Siyaset (İkinci Baskı), Ankara: Siyasal Kitabevi, ss Erdoğan, M. (1998), Siyasal Düşüncede Liberal Gelenek, Liberal Toplum Liberal Siyaset (İkinci Baskı), Ankara: Siyasal Kitabevi, ss Erdoğan, M. (1998), Sivil Toplum: Bir Kavramın Anatomisi, Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 10-11, ss Erdoğan, M. (2005), Liberalizm ve Türkiye deki Serüveni, M. Yılmaz (Editör), Modern Türkiye de Siyasi Düşünce Liberalizm. Birinci Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları. Erdoğan, M. (2006), Aydınlanma, Modernlik ve Liberalizm (Birinci Baskı), Ankara: Orion Yayınevi. Erincik, S. (2011), Michael Sandel in Yükümsüz Ben Eleştirileri ve Deontolojik Liberal Adaletin Sınırları, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(19), ss Etzioni, A. (2000), The Third Way to Good Society (First edition), London: Demos Panton House. Etzioni, A. (2004), From Empire to Community (First edition), New York: Palgrave Macmillan. Forst, R. (2002), Contexts of Justice Political Philosophy Beyond Liberalism and Communitarianism (First edition), California: University of California Press.

22 256 Salih Zeki Haklı Frazer, E. (1999), The Problems of Communitarian Politics Unity and Conflict (Second edition), New York: Oxford University Press. Galston, W. (1982), Defending Liberalism, The American Political Science Review. 76(3), ss Galston, W. (1988), Liberal Virtues. The American Political Science Review. 82(4), ss Galston, W. (1993), The Promise of Communitarianism. National Civic Review, 82(3), ss Gewirth, A. (1996), The Community of Rights (First edition), Chicago: The University of Chicago Press. Göle, N. (2011), Mahremin Göçü (Birinci Baskı), İstanbul: Hayy Kitap. Gutmann, A. (1992), Communitarian Critics of Liberalism. In S. Avineri and A. De-Shalit (Eds.), Communitarianism and indiviualism. New York: Oxford Universtiy Press, ss Güriz, A. (1999), Hukuk Felsefesi (Beşinci Baskı), Ankara: Siyasal Kitabevi. Hayek, F. (2009), Liberalizm. Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 55, ss Hayek, F. A. (1999), Kölelik Yolu (çev. T. Feyzioğlu ve Y. Arsan), Ankara: Liberte Yayınları. (Eserin orijinali 1944 te yayımlandı). Hayek, F. A. (1999), Liberal Bir Sosyal Düzenin İlkeleri. A. Yayla (Editör), Sosyal ve Siyasal Teori. İkinci Baskı. Ankara: Siyasal Kitabevi, ss Hayek, F. A. (2012), Hukuk, Yasama ve Özgürlük (çev. A. Yayla, M. Erdoğan ve M. Öz), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. (Eserin orijinali 1973 te yayımlandı). Hazlitt, H. (2006), Ahlâkın Temelleri (çev. M. Aydın ve R. Tapramaz), Ankara: Liberte Yayınları. (Eserin orijinali 1964 te yayımlandı). Hobbes, T. (2007), Leviathan (çev. S. Lim), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, (Eserin orijinali 1651 de yayımlandı). Hökelekli, H. (2010), Şahsiyet, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXVIII. Cilt, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, ss Hume, D. (1997), İnsan Doğası Üzerine Bir İnceleme (çev. A. Yardımlı), İstanbul: İdea Yayınevi. (Eserin orijinali 1748 de yayımlandı).

23 Kaynakça 257 Hünler, S. Z. (1997), İki Adalet Arasında Liberal ve Komünitaryan Düşüncelerin Çatışma Alanı (Birinci Baskı), Ankara: Vadi Yayınları, ss İnternet: Boaz, D. (2011), Individualism and Community, Encyclopedia Britannica Blog, Web: adresinden 03 Ocak 2014 te alınmıştır. İnternet: Palmer, T. (1996), Myths of Individualism, Cato Policy Report, myths-individualism Web: 12 Ocak 2014 te alınmıştır. Kant, I. (1973), Two Essays on Right, In E. S. Phelps (Ed.), Economic Justice Selected Readings, Harmondsworth: Penguin Education, ss Kant, I. (1999), Pratik Aklın Eleştirisi (çev. İ. Kuçuradi, Ü. Gökberk ve F. Akatlı), Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. (Eserin orijinali 1788 de yayımlandı). Kant, I. (2005), Aydınlanma Nedir?. Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 38-39, ss Kant, I. (2009), Ahlâk Metafiziğinin Temellendirilmesi (çev. İ. Kuçuradi), Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu (eserin orijinali 1785 te yayımlandı). Kukathas, C. (2003), The Liberal Archipelago a Theory of Diversity and Freedom (First edition), Oxford: Oxford University Press, 176. Küçükalp, D. (2008), Erdem Etiği ve Politika. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 27(1), ss Kymlicka, W. (1998), Çokkültürlü Yurttaşlık Azınlık Haklarının Liberal Teorisi. (çev. A. Yılmaz), İstanbul: Ayrıntı Yayınları. (Eserin orijinali 1995 te yayımlandı). Kymlicka, W. (2004), Liberal Individualism and Liberal Neutrality. In C. Farrely (Ed.), Introduction to Contemporary Political Theory. London: SAGE Publications, ss Kymlicka, W. (2006), Çağdaş Siyaset Felsefesine Giriş (çev. E. Kılıç), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları (Eserin orijinali 1990 da yayımlandı). Lakoff, S. (1999), Özerklik ve Liberal Demokrasi. A. Yayla (Editör), Sosyal ve Siyasal Teori, İkinci Baskı. Ankara: Siyasal Kitabevi, ss

24 258 Salih Zeki Haklı Larmore, C. (2006), Siyasi Liberalizm Üzerine. André Berten v.d. (Editörler), Liberaller ve Cemaatçiler (çev. B. Demir v.d.), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, ss Lea, D. (2005), Communitarianism vs. Individiual Rights in the West and Islamic World Middle East Policy, XII(2), ss Locke, J. (1998), Hoşgörü Üstüne Bir Mektup (çev. M. Yürüşen), Ankara: Liberte Yayınları. (Eserin orijinali 1689 da yayımlandı). Locke, J. (2004), Hükümet Üzerine İkinci İnceleme (Sivil Yönetimin Gerçek Kökeni, Boyutu ve Amacı Üzerine Bir Deneme) (çev. F. Bakırcı), Ankara: Babil Yayınevi. (Eserin orijinali 1689 da yayımlandı). Locke, J. (2004), İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme (çev. V. Hacıkadiroğlu), İstanbul: Kabalcı Yayınevi. (eserin orijinali 1690 da yayımlandı). Lomasky, L. E. (2013), İki Liberalizm Anlayışı. Cennet Uslu (Editör), Liberalizm El Kitabı. Birinci Baskı. Ankara: Kadim Yayınları, ss MacIntyre, A. (1994), The Privatization of Good: An Inaugural Lecture. In C.F. Delaney (Ed.), The Liberalism and Communitarianism Debate. Maryland: Rowman&Littlefield Publishers, ss MacIntyre, A. (2001), Erdem Peşinde (çev. M. Özcan), İstanbul: Ayrıntı Yayınları. (Eserin orijinali 1981 de yayımlandı). MacIntyre, A. (2006), Vatanseverlik Bir Erdem midir?. A. Berten (Editör), Liberaller ve Cemaatçiler (çev. B. Demir v.d.), Ankara: Dost Kitabevi, ss Mill, J. S. (2003), Hürriyet Üstüne (çev. M. O. Dostel), Ankara: Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları. (eserin orijinali 1859 da yayımlandı), Mises, L. (2008), İnsan Eylemi (çev. İ. Aktar), Ankara: Liberte Yayınları, (Eserin orijinali 1949 da yayımlandı). Morrow, J. (1998), A History of Political Thought (First edition), New York: New York University Press. Mouffe, C. (1988), American Liberalism and Its Critics: Rawls, Taylor, Sandel and Walzer, Praxis International, 2, ss Mulhall, S. and Swift, A. (Eds.), (2003), Liberals and Communitarians, UK: Blackwell Publishing.

25 Kaynakça 259 Neal, P. and Paris, D. (1990), Liberalism and the Communitarian Critique: A Guide for the Perplexed. Canadian Journal of Political Science, 23(3). Nozick, R. (2006), Anarşi, Devlet ve Ütopya (çev. A. Oktay), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. (Eserin orijinali 1974 te yayımlandı). Özlem, D. (2010), Etik Ahlak Felsefesi (İkinci Baskı), İstanbul: Say Yayınları. Phillips, D. (1993), A Liberal Response to Communitarian Thought. Looking Backward a Critical Appraisal of Communitarian Thought (First Edition), Princeton: Princeton University Press. Rand, A. (1999), Kapitalizm Nedir?. A. Yayla (Editör), Sosyal ve Siyasal Teori, İkinci Baskı. Ankara: Siyasal Kitabevi, ss Rasmussen, D. (2004), Haklar, Hukuk ve Ahlâk, Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 36, ss Rawls, J. (1988), The Priority of Right and Ideas of the Good. Philosophy&Public Affairs, 17(4), ss Rawls, J. (1999), A Theory of Justice (Revised edition), Cambridge: Harvard University Press. Rawls, J. (2007), Siyasal Liberalizm (çev. M. F. Bilgin) İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. (Eserin orijinali 1993 te yayımlandı). Redhouse. (1975), İngilizce-Türkçe Sözlük. İstanbul: Redhouse Yayınevi. Reiman, J. (1994), Liberalism and Its Critics, In C.F. Delaney (Ed.), The Liberalism and Communitarianism Debate. Maryland: Rowman&Littlefield Publishers, ss Rothbard, M. (2009), Özgürlüğün Etiği (çev. R. Tapramaz), Ankara: Liberte Yayınları, (eserin orijinali 1982 de yayımlandı). Sağlam, R. (2008), Liberalizm Adalet ve Ütopya (Birinci Baskı), İstanbul: Legal Yayıncılık, vii. Sandel, M. (1984), Introduction. Liberalism and Its Critics (Second edition), New York: New York University Press. Sandel, M. (1996), Democracy s Discontent America in Search of a Public Philosophy (First edition), London: Harvard University Press. Sandel, M. (1998), Liberalism and Limits of Justice (İkinci Baskı), Cambridge: Cambridge University Press, ix.

26 260 Salih Zeki Haklı Sandel, M. (2006), Public Philosophy Essays on Morality in Politics (First edition), London: Harvard University Press. Sandel, M. (2006), Usuli Cumhuriyet ve Yükümsüz Ben, A. Berten v.d. (Eds), Liberaller ve Cemaatçiler (çev. B. Demir v.d.), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, ss Sandel, M. (2009), Justice What s Right Thing to Do? (First edition), New York: Farrar Straus and Giroux. Savaş, V. F. (1997), Özgür Toplumun Amaçları. Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 6, ss Shapiro, D. (1995), Liberalism and Communitarianism, Analytic Philosohpy, 3(3), ss Skinner, Q. (2006), Adalet, Kamu Yararı ve Özgürlüğün Önceliği Üzerine. A. Berten v.d. (Eds.), Liberaller ve Cemaatçiler (çev. B. Demir v.d.), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, ss Skirbekk, G. ve Gilje, N. (2004), Antik Yunan dan Modern Döneme Felsefe Tarihi (çev. E. Akbaş ve Ş. Mutlu), İstanbul: Kesit Yayınları, (Eserin orijinali 2001 de yayımlandı). Sterba, J. (2002), Liberalism and Challenge of Communitarianism, In R. L. Simon (Ed.), The Blackwell Guide to Social and Political Philosophy. Oxford: Blackwell Publishers, ss Taylor, C. (1990), Modes of Civil Society, Public Culture, 3(1), ss Taylor, C. (1990), Philosophy and Human Science (First edition), Cambridge: Cambridge University Press. Taylor, C. (1995), Philosophical Arguments (Second edition), London: Harvard University Press. Taylor, C. (1996), Tanınma Politikası. A. Gutmann (Editör), Çokkültürcülük Tanınma Politikası (çev. Y. Salman), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. (Eserin orijinali 1994 te yayımlandı). Taylor, C. (2001), Sources of the Self (First edition), Cambridge: Harvard University Press. Taylor, C. (2006), Yanlış Anlaşmalar: Cemaatçi-Liberal Tartışması. A. Berten v.d. (Editörler), Liberaller ve Cemaatçiler (çev. B. Demir v.d.), Ankara: Dost Kitabevi, ss

27 Kaynakça 261 Taylor, C. (2011), Modernliğin Sıkıntıları (İkinci Baskı), İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Touraine, A. (2007), Modernliğin Eleştirisi (çev. H. Tufan), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, (eserin orijinali 1995 te yayımlandı). Turhan, K. (2002), Kuvvet. TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI. Cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. Tüysüz, Z. (2009), Siyaset Teorisinde Mükemmeliyetçilik (Birinci Baskı), Ankara: Liberte Yayınları. Uslu, C. (2009), Doğal Hukuk ve Doğal haklar İnsan Haklarının Felsefî Temelleri (Birinci Baskı), Ankara: Liberte Yayınları. Uslu, C. (Editör), (2013), Liberalizm El Kitabı. Birinci Baskı. Ankara: Kadim Yayınları. Vergara, F. (2006), Liberalizmin Felsefi Temelleri Liberalizm ve Etik (çev. B. Arıbaş), İstanbul: İletişim Yayınları. Eserin orijinali 1992 de yayımlandı). Waldron, J. (2013), Siyasi ve Kapsamlı Liberalizm. C. Uslu (Editör), Liberalizm El Kitabı, Birinci Baskı. Ankara: Kadim Yayınları, ss Walzer, M. (1983), Spheres of Justice (First edition), ABD: Basic Books, 10. Walzer, M. (1992), Membership. In S. Avineri and A. De-Shalit (Eds.), Communitarianism and Indiviualism. New York: Oxford Universtiy Press, ss Walzer, M. (1994), Thick and Thin Moral Argument at Home and Abroad (First edition), Notre Dame: University of Notre Dame Press. Walzer, M. (1996), Spheres of Affection. In J. Cohen (Ed.), For Love of Country, Boston: Beacon Press. Walzer, M. (1996), Yorum, A. Gutmann (Editör), Çokkültürcülük Tanınma Politikası (çev. C. Aktaş), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. (Eserin orijinali 1994 te yayımlandı). Walzer, M. (1998), Hoşgörü Üzerine (çev. A. Yılmaz), İstanbul: Ayrıntı Yayınları. (eserin orijinali 1997 de yayımlandı). Walzer, M. (2004), Complex Equality. In Collin Farrely (Ed.), Introduction to Contemporary Political Theory. London: SAGE Publications, ss

28 262 Salih Zeki Haklı Walzer, M. (2004), Politics and Passion Toward a More Egalitarian Liberalism (First edition), London: Yale University Press. Walzer, M. (2006), Liberalizmin Cemaatçi Eleştirisi. A. Berten v.d. (Eds.), Liberaller ve Cemaatçiler (çev. B. Demir v.d.,), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, ss Wellmer, A. (2006), Demokratik Bir Kültürün Koşulları: Liberallerle Cemaatçiler Arasındaki Tartışma Üzerine. André Berten v.d. (Editör), Liberaller ve Cemaatçiler (çev. B. Demir v.d.), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, ss Yalçın, Ş. (2004), İnsan Haklarına Deontolojik Bir Temel. Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 34, ss Yayla, A. (1998), Liberalizm (Birinci Baskı), Ankara: Liberte Yayınları. Yayla, A. (1998), Siyaset Teorisine Giriş (Birinci Baskı), Ankara: Siyasal Kitapevi. Yayla, A. (1999), Adalet Teorilerine Bir Bakış. A. Yayla (Editör), Sosyal ve Siyasal Teori Seçme Yazılar. İkinci Baskı. Ankara: Siyasal Kitabevi, ss Yayla, A. (2000), Liberal Bakışlar (Birinci Baskı), Ankara: Liberte Yayınları. Yayla, A. ve Mahçupyan, E. (2008), Liberallik Demokratlık Tartışması (Birinci Baskı), Ankara: Liberte Yayınları. Yayla, A. (2011), Amerikan Liberalizmi Ne Kadar Liberal?, Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 64, ss Yılmaz, A. (2003), Çağdaş Siyasal Akımlar (Birinci Baskı), Ankara: Vadi Yayınları. Yumer, R. (1999), Hayekçi Liberalizmin Temel İlkesi, A. Yayla (Editör), Sosyal ve siyasal teori. İkinci Baskı. Ankara: Siyasal Kitabevi, ss Yürüşen, M. (1996), Çokkültürlülük mü, Çokkültürcülük mü?, Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 4, ss Yürüşen, M. (1996), Liberal Bir Değer Olarak Ahlâkî ve Siyasi Hoşgörü (Birinci Baskı), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Yürüşen, M. (1998), Çeşitlilikten Özgürlüğe Çokkültürlülük ve Liberalizm (Birinci Baskı), Ankara, LDT Yayınları. Yürüşen, M. (2001), Çoğulculuk: Sorunlar, Sınırlar ve İmkânlar. Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 22, ss

29

30