Zihniyetlerin Bahçesinde DEYRUZZAFARAN MANASTIRI NIN TARİHİ ve Mardin Abraşiyesi İle Manastırlarının Özet Tarihi

Transkript

1 Zihniyetlerin Bahçesinde DEYRUZZAFARAN MANASTIRI NIN TARİHİ ve Mardin Abraşiyesi İle Manastırlarının Özet Tarihi

2 Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayın No: 3 Proje Koordinatörü: İbrahim Özcoşar Grafik & Tasarım: Uğur Atan İç Tasarım: Serap Gökçeoğlu-Sultan Esin Basım Adedi:1000 Basım Yeri ve Tarihi: Prestij Reklam İstanbul Mayıs-2006 Kapak Resmi: Deyruzzafaran Manastırı ISBN: X Bu kitabın telif hakları Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesine aittir. Bu kitap Avrupa Birliği nin mali desteğiyle basılmıştır. Bu belgenin içeriğinden Mardin Valiliği İl Özel İdaresi sorumlu olup, hiçbir durumda Avrupa Birliği nin pozisyonunu yansıttığı şeklinde yorumlanamaz. This book has been published with the financial assistance of the European Union. The contents of this document are the sole responsibility of Mardin Valiliği İl Özel İdaresi and can under no circumstances be regarded as reflecting the position of the European Union

3 Zihniyetlerin Bahçesinde DEYRUZZAFARAN MANASTIRI NIN TARİHİ VE Mardin Abraşiyesi İle Manastırlarının Özet Tarihi Efram Barsavm Çeviren Gabriyel Akyüz Editör İbrahim Özcoşar-Hüseyin H. Güneş İstanbul-2006

4

5 TAKDİM Mardin... Tarihin kendine has gizemini, günümüze taşıyan bir hoşgörü başkenti. Tarih, doğa, sanat ve kültürün aynı potada buluştuğu ve kaynaştığı bu güzel şehirde tarih; birçok şehrin aksine müzelere sıkışmamıştır. Sabırla işlenen taşın süslediği sokaklar, inancın sembolü minareler ve çan kuleleri Kısacası; bir kenti müze yapacak her şey Şehre tüm bu güzellikleri kazandıran temel unsur şehrin tarihidir. Şehrin tarihinin en belirgin özelliği ise; farklı dinden toplulukların yüzyıllarca bir arada, uyumlu bir şekilde yaşamalarıdır. Bu topluluklar içinde Süryaniler önemli bir yere sahiptirler. Süryanilerin Mardin ve çevresinde sahip oldukları manastır ve kiliseler, Mardin in tarihi ve kültürel değerlerine renk katan mekânlardır. Bu mekânların tarihinin bilinmesi, Mardin tarihine ait ayrıntıları sunması açısından önemlidir. Ortaya çıkan eserin, Mardin tarihiyle ilgilenenlerin bu konudaki çalışmalarını önemli ölçüde destekleyeceğine inanıyorum. Bu çalışmaların Mardin tarihine olan ilgiyi ve Mardin şehir tarihine yönelik bilimsel araştırmaları arttırması umuduyla, emeği geçen herkese teşekkürler. Mehmet KILIÇLAR Mardin Valisi Nisan-2006

6 II İÇİNDEKİLER TAKDİM... I SUNUŞ... V İTHAF... VII MÜELLİFİN ÖNSÖZÜ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM Deyruzzafaran Manastırı nın Mevkii, Vasfı, Kiliseleri ve Firdevs i... 3 İKİNCİ BÖLÜM Deyruzzafaran manastırı nın Özü, Eski İsmi, Yenilenmesi, Kıllıt-Mara/Eski Kale, Mar Hananyo nun Özgeçmişi, Yenilenme Tarihinin Belirsizliği ve Manastırın İsimleri... 7 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Mardin ve Yöresinde Rahiplik, Mardin, Dara, Kuros Dağı, Tilbesem, Habur ve Re sulayn da Bulunan Manastırlar DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Mar Şleymun, Mar Şleymun Manastırları, Mar Hananyo Manastırına İzafetten Mar Evgin in İsmi Verilmesi, Mar Evgin, Mar Benyomen, Manastırın Zafaran Adıyla Ünlenmesi, Zafaran Adıyla Bilinen Manastırlar, Turabdin deki Bazı Eski Kiliselerin İsimleri, Karkafto Manastırı ve Ondan Mezun Olan Bilim Adamları BEŞİNCİ BÖLÜM Mardin Metropoliti Mar Yuhanna nın Makalesi, Doğumu, Rahipliği, Episkoposluğu, Geometri Bilimi Öğrenmesi, Kutsal Murun un Kutsanması, Toplantısı, Vefatı, Faziletleri ALTINCI BÖLÜM Mar Yuhanna un Deyruzzafaran la İlgili Anlatımı, Manastırı

7 III Onarması, Abraşiye deki Kilise ve ManastırlarıYeniletmesi, Abraşiye ye Özen Göstermesi, Mezhebi, Tanrısal İnayetle İlgili Bir Makalesi, Episkoposların Kendisine Gönderdikleri Cevaplar ve Eserleri YEDİNCİ BÖLÜM Deyruzzafaran Manastırı, Patrik II. İbrahim, Patrik Yuhanna ibn-şaallah( ), Patrik Davudşah ( ), Patrik II. Cercis, Patrik IV. Cercis ve Patrik IV. Petrus ( ) Tarafından Yenilenmesi SEKİZİNCİ BÖLÜM Deyruzzafaran Manastırı nın Reisleri ve Yaşam Öykülerinden Özet Bilgiler DOKUZUNCU BÖLÜM İlkçağlarda Manastırda Rahiplik, Sercisiye Manastırı, Yuhanna Marun -Yakınçağ ve Şimdiki Çağın Rahipleri ONUNCU BÖLÜM Antakya Kürsüsü nün Merkezi, Taşınması, 1166 ve 1293 Yılında Deyruzzafaran a Taşınması ON BİRİNCİ BÖLÜM Deyruzzafaran da Yapılan Patriklik Seçimleri ve Toplantıları, Manastırda Resmedilen Bazı Mafıryanlar ON İKİNCİ BÖLÜM Deyruzzafaran Manastırı ndan Çıkan Patrik ve Mafıryanler, Biyografilerinden Özetler ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Deyruzzafaran Manastırı ndan Mezun Olan Metropolitler ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Deyruzzafaran Manastırı nda Defnedilen Ataların İsimleri ON BEŞİNCİ BÖLÜM Deyruzzafaran Manastırı nda Yapılan Konsiller ve Alınan Kararlar 60 ON ALTINCI BÖLÜM Mar Hananyo Manastırı nda İlim, Manastırda İsim Yapan Bilim

8 IV Adamları, Daralı, Harranlı, Yakınçağ Edebiyatçıları ve Deyruzzafaran manastırı nın Okulu ON YEDİNCİ BÖLÜM Deyruzzafaran Manastırı nın Kütüphanesi, Elyazmasıyla Yazılan Kitapları, Matbaası ve Basılan Kitapları ON SEKİZİNCİ BÖLÜM Deyruzzafaran Manastırı nın Gayrimenkulleri, Vakıfları ve Elde Ettiği Ondalık ON DOKUZUNCU BÖLÜM Seyde/Meryem Ana manastırı, Mar Yakup manastırı, Mar Hzozoyel manastırı ve Mar Behnam Manastırı YİRMİNCİ BÖLÜM Mardin, Mardin Abraşiyesi, Mardin Episkoposları ve Mardin Episkoposların Biyografyası MÜELLİFİN KAYNAKÇASI... 81

9 SUNUŞ Bu çalışma; 2002 yılında teorik olarak ortaya atıp, üç yıllık bir hazırlık döneminden sonra 2005 yılında hayata geçirebildiğimiz Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi adlı Mardin tarihiyle ilgili çok yönlü projenin bir parçasıdır. Proje, Mardin in çok konuşulan ancak çok az araştırılan tarihi bir şehir olması gerçeğinden yola çıkılarak hazırlandı. Her yönüyle tarihi özümsemiş Mardin, tarihi zenginlikleriyle uluslararası düzeyde ilgi çekmesine rağmen tarihine yönelik bilimsel araştırmaların az olduğu ender şehirlerden biridir. Mardin in tarihi yönü denince akla gelen şehir dokusu, Mardin in taş evleri ve tarihi kalıntılardır. Mardin in bu yönü önemli olmakla birlikte, Mardin in tarihi zenginliği sadece tarihi yapı ve kalıntılardan ibaret değildir. Mardin yüzyıllarca değişik inançtan insanların uyumlu yaşadığı bir coğrafyadır. Ancak Mardin in bu yönü yani yaşanmış tarihi (hikâyesi) ihmal edilmektedir. Bu ihmali ortadan kaldırmak için yerli ve yabancı araştırmacılar ile üniversitelerin Mardin tarihine ilgilerini çekmek gerekmekteydi. Bu ilgi Mardin i uluslararası düzeyde tanıtacak bilimsel çalışmaları da beraberinde getirecekti. Ancak bu tür çalışmaların önünde iki önemli engel göze çarpmaktaydı. Bunlardan ilki; Mardin in tarihi dokusunun çok konuşulmasına rağmen, araştırmacıların ve üniversitelerin çalışmalarına konu olmaması, ikincisi ise; tarihi zenginlikleriyle ilgi çeken tüm şehirlerin aksine, Mardin de Mardin tarihiyle ilgili çalışma yapacak araştırmacılara kaynak bakımından gerekli imkânları sağlayacak bir alt yapının olmamasıydı. Bu sebeple hazırlanan Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi bir yandan Mardin tarihine ait temel kaynakları bir merkezde toplarken diğer yandan bu kaynakların en azından bir kısmını geniş kitleler için kullanılabilir hale getirmeyi amaçladı Mardin in hem tarihte hem de günümüzde göze çarpan en önemli özelliği farklı dinlerden cemaatlerin, hoşgörü ortamında bir arada yaşayabilmeleridir. Bu açıdan, Mardin tarihinin oluşmasında, Mardin de yaşayan farklı dinlerden her cemaatin etkisi olmuştur. Bu cemaatlerden biri de Süryani Kadimlerdir. Hıristiyanlığın en eski temsilcisi olarak kabul edilen Süryaniler, Hıristiyanlık tarihinde hem inançsal hem de kilise teşkilâtlanması açısından önemli rol oynamışlardır. İslam V

10 VI hâkimiyetine kadar yaşadıkları bölgenin siyasi otoritelerince ciddi bir baskıya maruz kalan Süryaniler, İslâm hâkimiyetiyle birlikte, inançlarını rahat yaşama imkânı elde etmişlerdir. Süryanilerin yaşam alanları içinde Mardin in özel bir yeri vardır. Mardin in hemen yanı başındaki Deyruzzafaran Manastırı 1293 ten 1932 yılına kadar Süryani Kadimlerin patriklik merkezi olarak kullanılmıştır. Süryaniler gibi inançlarına ve kilise hiyerarşilerine sıkı sıkıya bağlı bir cemaat için patriklik merkezinin ayrı bir önemi vardır. Uzun süre Süryani Kadimlerin patriklik merkezi olan Deyruzzafaran Manastırı nın tarihi, Mardin tarihine yönelik ayrıntı ve ipuçlarını içermesi açısından önemliydi. Bu sebeple Proje kapsamında, elinizdeki kitabın Türkçeye tercüme edilmesini, Süryani Kadimleri Mardin de hem ruhani hem de bir entelektüel olarak temsil eden Gabriel Akyüz e teklif ettik. Teklifimizi tereddütsüz kabul edip, yorucu bir çalışma ardından, bu eseri Türkçeye kazandırdığı için kendisine teşekkür ederim. Proje kapsamında yapılacak çalışmaların Mardin tarihine yönelik çalışmaları arttırması temennisiyle İbrahim ÖZCOŞAR Proje Koordinatörü

11 VII İTHAF Antakya Süryani Kadim Ortodoks Kilisesi nin Patriği Moran Mar İğnatiyos 3.İlyas a ithaf ediyorum Kutsal makamınız olan Deyruzzafaran Manastırı nın tarihini yazmamı istediğinizde, yüce emrinizi memnuniyetle kabul ettim. Manastırın önemli tarihini özet olarak yazdım ve onu kutsallığınıza sunuyorum ki, beni elçisel bereketinizle kutsayasınız. Henüz edebi eserler yüce şahsiyetinize hediye edilmekte ve Tanrı nın inayetiyle, Süryanilik için halen de iyi bir temelsiniz. Efram

12 VIII

13 Deyruzzafaran Tarihi MÜELLİFİN ÖNSÖZÜ Allah a şükürler olsun ki, Zafaran ın esintileri, doğu eserleriyle ve tarihiyle ilgilenenlere zevk veriyor. Hıristiyanlık eserleriyle araştırma yapanların gönlünü rahatlatıyor. İlgi odağı haline gelen Antakya Süryani Kilisesi nin Patriklik Kürsüsü olan Deyruzzafaran Manastırı nın tarihini, çağdaş tarih yazarları tarafından kabul edilsin diye daha önceden elle yazılmış veya basılmış eserlerden derledik. Özellikle Süryani kardeşlerim şu satırları okuduklarında, Süryanilerin geçmişteki yüce kültür mirası hakkında bilgi edineceklerdir. Eski onuru yeniden anıp dağılmış bu eşsiz kültürün canlanmasına gayret gösterdikleri zaman, hedef edindiğim noktaya ulaştım diyebilirim. Bu manastırın korunmasında özen gösteren Osmanlı Devletimize en içten şükranlarımızı ifade etmek istiyorum. Bu çalışmamdaki eksiklerimi ve yanlışlıklarımı gören ve beni eleştirenlere sonsuz şükranlarımı sunarken, ikinci baskıda onları düzelteceğimi bildirmek istiyorum. Çünkü sanatseverlerin önünde aciz olduğumu itiraf ediyorum. Bu konuda Allah tan bana yardımcı olmasını diliyorum. 8 Haziran 1917 Efram Barsavm

14

15 BİRİNCİ BÖLÜM Deyruzzafaran Manastırı nın Mevkii, Vasfı, Kiliseleri ve Firdevs i Deyruzzafaran veya Mar Hananyo manastırı; Mardin kentinin doğusunda yer almaktadır. Bir saat yürüyerek ulaşılabilir. Mezopotamya daki manastırların arasında en sağlam yapıya sahip olup Süryani müesseselerinin en meşhurudur. Coğrafi yapısı açısından da, güney cephesi dışında yüksek dağlarla çevrilidir. Çevresi bağ ve bahçelerle ekilidir. Doğal güzelliğiyle, temiz havasıyla, değişik yerlerde akan su kaynaklarıyla adeta sihirli bir cenneti andırmaktadır. Manastırın uzunluğu 63 m. genişliği ise 71 m. dir. Sağlam bir surla çevrilidir. İki avludan oluşup, aşağı avlu yenidir. İçinde bir dış kapı mevcut olup her dört yönü birbirine bakan revaklarla çevrilidir. Ortasında iki büyük kuyu bulunmaktadır. Manastırın çevresinde bulunan kaynaklardan kış ve ilkbahar mevsimlerinde çok temiz ve saydam su toplanmaktadır. Manastır ın binaları geçmiş yüzyıllardan kalmasına rağmen çok sağlamdırlar. Güney cephesi üç kattan oluşurken diğer cepheleri iki kattan meydana gelmektedir. Güney cephesi manastırın en güzel bölümüdür. Patriklere ve rahiplere ait özel odalar içinde bulunmaktadır. Manastırın ilk yapısının büyük bir bölümü günümüze kadar olduğu gibi korunmuştur. Aşağıdaki katta yer alan kiliselerin ve bazı odaların tavan ve duvarlarında o dönemden kalma kiremit ve büyük taşlar göze çarpmaktadır. Manastırın etrafındaki sur da, eskiliğini ifade etmektedir. En önemli binaları şunlardır: Mar Hananyo Kilisesi, Meryem Ana Kilisesi, Mar Petrus Kilisesi, Azizlerin Evi ve Firdevs eyvanıdır. Mar Hananyo Kilisesi Manastırın doğusunda yer almakta olup Mardin ve Kefertüth Metropoliti Mar Hananyo ( ) tarafından güzel bir sanatla inşa edildi. On bir buçuk yüzyıldan beri eski yapısını korumaktadır. M.S yılında meşhur olan Patrik Büyük Mihayel in Antakya Elçisel Kürsüsü ne oturma töreni burada olmuştur. Daha sonra birçok Antakya patriklerine de ev

16 4 Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi sahipliği yapmıştır. Uzunluğu 17,70 cm dir. Genişliği de 12,30 cm dir. Haç şekli üzerinde güzel bir mimari üslupla yapılmıştır. Bunun bir benzeri, doğu kiliselerinden Turabdin-Hah Köyü ndeki Meryem Ana Kilisesidir. Kilisenin batı cephesindeki kapısının sağında Yunanca alfabesinin ilk ve son harfleri işlenmiştir. Vahiy kitabının yazarı (Vahiy: 22:13), ilk ve son harfleri (Elif ve Ya) Allah ın ismini simgelediğini belirtmektedir. Kilisenin dış cephesi değişik hayvan figürleriyle süslenmiştir. Kilisenin üç mezbahı 1 vardır. Ortadaki mezbahta kduşkudşin 2 bulunmaktadır. Eskiden kalma iki adet sütun üzerinde oturtulmuştur. Sütunlar üzerinde altın harflerle yazılan ayetler görülmektedir. Diğer mezbahlarda da M.S yılında zarif bir sanatla ahşaptan yapılmış kduşkudşinler yer almaktadır. Üzerinde Estrangeli harfleriyle yazılı Süryanice kitabeler vardır. Kuzeydekinin üzerinde, Patrik Yuhanna bin- Vahib in anısına yapıldığı ve ustasının Vanis olduğu yazılıdır. Güneyindekinin üzerinde, mezmurlardan bazı ayetler mevcuttur. Kilisenin beş kapısı vardır. Batı cephesindeki kapısı ahşaptan yapılmış ve üzerinde Peygamber Davut tan bazı ayetler ve Şair Mar Balay dan da şiir beyitleri bulunmaktadır. Kilisenin duvarları önceden güzel ve tarihi fresklerle kaplıydı. Bunlardan; İsa Mesih in vaftizi, tecellisi, dirilişi, göklere yücelişi, İncil in dört yazarı ve Aziz Mar Evgin in cenazesinin manastıra taşınmasını tasvir eden fresklerdi yılında Patrik II. Abdulmesih in Kilise duvarlarını kireçle sıvatması nedeniyle freskler kayboldu. Keşke bunu yapmamış olsaydı! Manastır sahibi Mar Hananyo freskinin dışında kurtulan bir fresk olmadı. Kilisenin güneyinde yer almakta olup, uzunluğu 2 metre 7 cm, genişliği ise 66 cm. dir. Üzerinde Süryanice-Estrangeli hattıyla; Kadişo Mar Hananyo ܝ yani Aziz Mar Hananyo yazılıdır. Kilisenin güneybatısındaki köşesinde sütun şeklinde eski bir çan kulesi mevcuttur. İçten yukarıya doğru dolambaçlı bir merdivenle çıkılır. Üzeri yeni bir kubbeyle örtülmüştür yılında Maden Metropoliti Musullu Mar Diyonosiyos Behnam Kiyal inşa ettirmiştir. Meryem Ana Kilisesi Meryem Ana Kilisesi, manastırın kuzeyinde olup, Mar Hananyo Kilisesi nin yanında yer almaktadır. Genişliği 10,75 cm genişliği de 14,25 cm dir. Kilisenin bir bölümü kiremitlerle yapılmıştır. Eski bir yapı olup, mimari tarzından anlaşıldığı gibi 5-6. yüzyıldan kalmıştır. Bize göre manastırın en eski kilisesidir. Kilisenin batısında bir eyvan bulunmaktadır. 1 Kutsal Kurbanın kesildiği bölüm anlamına gelmektedir. 2 Kduşkudşin: Kutsalların Kutsalı anlamına gelmektedir. Kilisede ayinin icra edildiği bölümdür.

17 Deyruzzafaran Tarihi 5 Burada yeni iman edenler durmaktaydı. Bu gelenek 6. yüzyılda ve daha sonra inşa edilen Turabdin kiliselerinde yaygındı. Örneğin; Keferze Köyü ndeki Mar Hzozoyel Kilisesi, Midyat taki Mar Abrohom Manastırı nın Kilisesi ve Habısnas taki Mar Şemun Kilisesi gibi vb. Günümüzde söz konusu eyvan kiliseden ayrıdır. Fakat Kiliseye çıkan eski kapılarının yerleri görülmektedir. Orta mezbahın döşemesinde ve eyvanında mozaik izleri görülmektedir. Güney cephesinde de, yetişkinlerin vaftiz olabilmeleri için büyük bir vaftiz kurnası vardır. Kilisenin dört mezbahı vardır. Her mezbahta, güzel sanat işlemesiyle 1699 yılında yapılmış ahşap kduşkudşin vardır. Bazılarının üzerinde mezmurlardan yazılmış ayetler vardır. Kilisenin bir bölümü Patrik II. Cercis tarafından yılları arasında restore edildi. Kürsü Kilisesi Kürsü Kilisesi, küçük bir mabet olup Meryem Ana Kilisesi üzerinde yılları arasında Patrik II. Cercis tarafından Elçi Mar Petrus adına inşa etmiştir. Kutsal sinotlarda yapılan patriklik seçimi bu kilisede yapılırdı. Kilisenin uzunluğu 8,55 cm genişliği de 7,45 cm dir. Kiliseyi; Patrik Şükrullah 1727 de, Patrik IV. Cercis 1772 de ve Patrik 5. Cercis 1830 yıllarında restore ettiler. Mezbahın bölümünde Süryanice nin Estrangeli hattıyla yazılmış İncil den Elçi Petrus un İsa Mesih e iman etmesi ve Mesih in onu taşa benzetmesiyle ilgili uzun bir cümle yer almaktadır: İsa Mesih Filibbos Keysariyesinin dolaylarına çıkınca vb. Matta: 16: Mezbahın sağında Serto hattıyla yazılmış başka bir yazıta göre; ܕ ܪ Burada azizlerin kemikleri bulunmaktadır. diye yazılıdır. Aşağıdaki avluda yani Kürsü Kilisesi nin avlusunda matbaanın bulunduğu binanın altında Meryem Ana nın adına küçük bir mabet varmış. Bazılarına göre de Mart Şmuni adını taşımaktaydı. Patrik Mar İğnatiyos II. İlyas ın ( ) dönemine kadar ayaktaydı. Manastırın hizmetçileri sabahın erken saatlerinde kıldıkları günlük namazlarını burada icra etmekteydiler. İlkin mabedin duvarları yıkılmış ve daha sonrası da diğer eserleri bozulmuştur. Azizlerin Evi Azizlerin evi, Mar Hananyo Kilisesi nin güneyinde kalıp, eski ve geniş bir yapıdır. Muhteşem bir kubbesi vardır ve içinde patrik ve metropolitlerin mezarları olduğundan dolayı da bu yapıya " Azizlerin Evi denilmektedir. İnşası, adı geçen kilisenin tarihine uzanmaktadır yılında Patrik IV. Petrus 3 kubbesini yenilemiştir. 3 Cercis ve Petrus patriklerin sayı isimleri için on birinci bölümüne bakınız.

18 6 Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi Uzunluğu 10,55 cm genişliği de 5,40 cm dir. Yapıtın içinde 7 mezar bulunmaktadır. 3 tanesi yani ortadaki ve yanlarında olan iki mezar patriklere aittir. Güney taraftaki mezarın üzerinde siyah mermerden bir parça mevcut olup Patrik II. Cercis (1708) ve Patrik IV. Petrus un (1894) vefat tarihleri Süryanice nin Estrangeli ve Serto hatlarıyla yazılıdır. Geri kalan diğer dört mezar metropolitlere aittir. Bunlardan birinin mezar taşında Deyruzzafaran Metropoliti Mar Ğriğoriyos Behnam ın vefat tarihi yazılmıştır. Diğerlerinin tarihleri bilinmemektedir. Genel olarak burada yatmakta olan azizlerin isim listesini gelecek bölümlerde vereceğiz. Firdevs Manastırın güneydoğusunda bir taş atımı mesafesinde görkemli bir eyvan bulunmaktadır. Yapısı oldukça güzel bir mimariye sahip olup tavanı kesme taşlarla örülüdür. Firdevs olarak adlandırılır. Mardin de benzeri yok denecek kadar azdır. Uzunluğu 9,60 cm, genişliği de 6,30 cm dir. Bir kilometre uzaklıktan yeraltından borularla getirtilen bir akarsu sel sebil şeklinde eyvanın başından akarak önünde yapılmış bir havuzda depolanır. Toplanan bu suyla manastırın bahçeleri sulanmaktadır. Firdevs, en güzel piknik yeridir. Patrik ibn-i Şaallah 1493 yılında onu satın aldı yılında Patrik II. Yakup eyvanını inşa ettirdi. Eyvanın masrafları da Midyat Metropoliti Mar Filuksinos Zeytun tarafından (1855) karşılandı. Firdevs in yakınlarında beş dakikalık yayan mesafede yer alan bir su kaynağı bulunmaktadır. Suyu çok güzel, berrak ve temizdir. Bu yere halk arasında Ayn- ı Crun denilmektedir yılında Patrik II. Abdullah ın ektiği bir dut bahçesini sulamaktadır.

19 Deyruzzafaran Tarihi 7 İKİNCİ BÖLÜM Deyruzzafaran Manastırı nın Özü, Eski İsmi, Yenilenmesi, Kıllıt- Mara/Eski Kale, Mar Hananyo nun Özgeçmişi, Yenilenme Tarihinin Belirsizliği ve Manastırın İsimleri Bazı Roma imparatorları bu bölgeye hükmettikleri sırada iri kesme taşlarla ve büyük binalarla müstahkem bir kale olarak kendi çocuklarına, Eski Kale nin doğusunda ve Notfe manastırı nın altında manastırın ilk yapısını inşa ettiler. Güneyinde Karkafto 4 manastırı yer almaktadır. İçinde bir kilise inşa ettiler ve içine bazı azizlerin kemiklerini yerleştirdiler. Daha sonra burası Mar Şleymun adıyla tanındı. M.S. 607 yılında Persler Mardin Kalesi ni ele geçirirken 5 bu kaleyi harap ettiler. Mardin ve Kefertüth Süryani Metropoliti Mar Hananyo onu satın alıncaya kadar harabe şeklinde kaldı. 6 M.S. 793 yılında yöneticilere rüşvet vererek; tamiratını yaptıran Mar Hananyo, süslemeler de ekleterek, kısa zamanda meşhur bir manastır haline getirdi. İçinde bir kilise ve mezbah inşa ettirdi. Çevresinde bağlar, zeytin ağaçları ve değişik ağaçlar dikti. Birçok kitap toplattı ve onun döneminde rahiplerin sayısı 80 e ulaştı. Rahiplere özel kanunlar tertipleyerek onlara çok ilgi göstermekteydi. Böylece Aziz Mar Hananyo, manastırın yenileyicisi olarak belirlenmiş ve manastır onun adıyla günümüze dek ulaşmıştır. Onun yanında Kılıt-Mara/Eski Kale Köyü nü inşa ettirerek ve yenileterek manastıra vakfetmiştir. Köyde 1000 aile ve 3 kilise bulunmaktaydı 7. Bütün bu faaliyetleri yapmasına sevk eden etken ise Yüce Allah ın sevgisidir. 4 Karkafto Manastırı hakkında dördüncü bölüme bakınız. 5 İbn-i İbri, Dünya Kronolojik Tarihi, Bican Baskısı, s. 98, ve Adı Meçhul Urfalı Tarihi, Rahmani Baskısı, Deyru ş Şerfe Manastırı, s Yakut Hamavi, Mu cemu l Buldan adlı eserinde (Cilt: 7, Mısır Baskısı, 1906) şunları söylemekte: Kefertüth, Cezire de büyük bir köy olup Dara ve Rasu l Ayn arasında kalmaktadır. Bugün ise pek kıymeti yoktur. İçinde birkaç aile barınmaktadır. Metropolitliği hakkında 20. bölüme bakınız. 7 Kıllıt Mara: Kadın Kalesi anlamına gelmektedir. Mardin ve Deyruzzafaran Manastırı arasında yer almakta olup içinde bulunan kalesinden ötürü Kadın Kalesi

20 8 Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi Bar Ebroyo nun dile getirdiği gibi ve onun özgeçmişini kaleme alan yazara göre; (Aziz Mar Binyamen in basılı özgeçmişine bkz.) Aziz Mar Hananyo, Musul yakınlarında ve Elfof olarak tanınan yüksek bir dağın doruğunda yer alan Mar Matay 8 Manastırı ndan mezun oldu. Patrik Mihoyel Rabo, tarih ile ilgili yazmış olduğu eserinin sonuna bir isim listesi ekleyerek, şunları kaydetmiştir: Kalunikos 9 Manastırı nda yetiştiği ve Mardin Metropoliti Yuhanna nın yanında Rakka yakınlarında yer alan Ğnuşyo Manastırı nda büyüdüğünü, Patrik Kuryakus yılında onu Mardin ve Kefertüth episkoposluğuna seçip yükseltmiştir. Mardin in VI. Metropolitidir. Kendi kuşağının bilgini, saygını ve seçkinlerindendi. İyiliksever, faziletli ve takvayla kuşanan bir kişiliği vardı. Bilgeliği yanında yabancıları severdi. Fakirlere ve yoksullara yardım ederdi. Çok büyük bir servet sahibiydi. Bütün servetini manastırın üzerinde ve takva yolunda fazilet uğrunda harcamıştır. İnsanlık tarihinde kendisine iyi bir isim bırakarak, episkoposluk merkezini 23 yıl en iyi şekilde yönettikten sonra ölümsüzlüğe göç etti. Rab, onu çürümeyen onur tacıyla mükâfatlandırsın. ismini almıştır. Önceden büyük bir köy konumundayken, günümüzde dağılmış ve sakinlerin sayısı oldukça azalmıştır. Bilim adamı bin İbri dünya kronolojik tarihinde 308. sayfasında şunları dile getirmektedir: Artuklu Mardin Kralı Hüsamettin Timurtaş, Musul Kralı Zengi den korkarak yılları arasında bu kaleyi ve diğer kaleleri harap etti. Köydeki kiliseler; Köyün güneybatısında Mart Şmuni Kilisesi, güneydoğusunda Mar İyavennis Kilisesi, bunlar harabe şeklinde olup kalıntıları görülmektedir. Şehit Mar Cercis kilisesi de köyün batısında yer alır yılında yenilendi ve sağlam bir yapısı vardır. Kılıt Mara köyü nden çıkan ruhaniler şunlardır: Patrikler; Patrik I. Abdullah , Patrik II. Yakup , Patrik II. Abdulmesih , Mafıryan Mar Baseliyos II. İbrahim Metropolitler: Mafıryanın kardeşi Filüksinos Habib Matira , Diyarbakır Metropoliti Şemun 1583, Manastır Metropoliti Timotheos Yeşu , Bitlis Metropoliti Ustethaos Abullahad , Papaz Davud Kaşafo da 1485 lerde astrolog olarak köyden çıkmıştır. (Patrik Yuhanon ibin Şaallah ın öyküsüne bakınız. Cambridge, Süryani Kitapları, No:81/3. 8 Mar Matay: Musul doğusunda kalıp yürüyerek 7 saat bir mesafeyle ulaşılabilir. Doğunun en eski ve en meşhur manastırlarındandır. Halen faal ve metropolitlik merkezidir. 9 Kalunikus: Günümüzde Rakka olarak bilinmektedir. Cezire nın en meşhur şehirlerinden biriydi. Fırat ın doğusunda ve Harran ın güneyinde yer almaktadır. Civarlarında birçok manastır bulunmaktaydı. En ünlüleri Mar Zoğe ve Hamud Manastırlarıydı. Ğnuşyo adında bir manastırın orada değil de bildiğimiz kadarıyla, Sincar dolaylarındadır. Rakka eskisi gibi önemli bir şehir değildir. 10 Patrik Kuryakus için Mihayel Rabo nun tarihine bkz. Cilt: 3, s ve Süryani Edebiyatı 384 ve Kudüs teki Mar Markus Manastırı nın Elyazmasıyla Yazılan Kitapları No:129

21 Deyruzzafaran Tarihi 9 Cenazesi manastırda toprağa verildi. Kutsal Kilise de ismini azizler 11 arasında tescil etmiştir. Anma günü, Yeni Pazar da kutlanır. Onun hakkında yaptığımız araştırma sonucunda ulaşabildiğimiz bilgiler bundan ibarettir 12. M.S. 816 da Aziz Mar Hananyo ya halefilik yapan Mardin in 8. episkoposu olan onun öğrencisi I. İğnatiyos tur. İğnatiyos, manastırın heykellerini, odalarını ve diğer önemli yerlerini rahiplerle birlikte güzelleştirip düzenletti. Değişik ilimleri içeren kitapları manastırın kütüphanesinde topladılar. Bu bilgileri, Mihoyel Rabo ve İbni-l İberi(Bar- Ebroyo) den aldık. Onlar da bu bilgileri; Nasturi olan Denh-Yeşu 13, Mardin Metropoliti Mar Yuhanna, Mar Benyomen in yaşam öyküsünü kaleme alan adı bilinmeyen bir yazar, Mar Hananyo ve adı bilinmeyen Urfalı yazarlardan aktardılar. Manastırın yenilenmesini tarihlemediler. Bununla birlikte manastırın yenilenmesinin yılları arasında olduğunu tahmin ediyoruz. Bu tarih, Mar Hananyo nun episkoposluk yaptığı döneme denk gelmektedir. Anlaşılan o ki, manastırın yenilenmesi, 8. yy. ın başlarında gerçekleşmiştir. Papaz İshok Armele ye 14 göre ise, manastırın yenilenme tarihi olarak 811 yılında olduğunu ileri sürmektedir. Adı bilinmeyen Urfalı bir yazardan kaynak göstererek 222. sayfasında şunları açıklamaktadır: 1122 Yunan yılında (M.811) Kral Nikiforus, Bulgarlar ın muharebesine çıktı ve bu dönemde Mardin yöresinde Mar Hananyo manastırı inşa edildi. Aynı dönemde Arapların Kralı Harun da, Zebtera 15 şehrini inşa ettirdi. Bilindiği gibi, yazarların bu dönemde ki ibareden, olayların yaşandığı dönemi 11 Azizlerin Takvimi, bin Hayrun un Elyazması, Urfa ve Diyarbakır nüshasına bkz. 12 Mar Mihayel Rabo Tarihi, Cilt 3, s ve Bar Ebroyo Kilisesel Tarihi, Patrik Kuryakus un özgeçmişi ve Mardin Metropoliti Yuhanon un özgeçmişi, Mektebet Şarkiye Li l Simhani, Cilt 2, s ve Mar Hananyo nun özgeçmişi, Mar Benyomen in yaşam öyküsü, Şil tarafından bir Almanca Dergide basılmıştır, 1897, s Bunları, Kılıt Mara da bulunan iki nüsha üzerinde karşılaştırdık. 13 Denh Yeşu veya Yeşu Denh; Basra Metropoliti olup 8. yüzyılın sonlarına doğru yaşamaktaydı. Ünlü bir yazardı. Mar Hananyo nun döneminde yaşamaktaydı. Bıraktığı eserler; Üç ciltten oluşan Kilise Tarihi kayıptır. İffetle ilgili bir kitabı vardır. Değişik makaleler, taziyeyle ilgili vaazları vb. Doğu Kütüphanesi, 3. Cilt, s. 195 ve İffet Kitabının Önsözü, Peder Şabo baskısı, Roma, 1896, s Mardin Manastırlarında Tarihi Bir Nebze, Beyrut, 1909, s Zebtera: Türkiye de olup Malatya ve Şamişat/Samsat arasında bir şehir, hakkında bin Ethir şunları yazmaktadır: Eski bir kale olup bin Müslime el Fahri tarafından fethedildi. Rumlar onu yıktılar. Plansız ve düzensiz bir şekilde yeniden inşa edilmişse de Rumlar onu tekrar yıktılar. Daha sonra Reşid onu inşa ettirdi ve onu askeri güçle korudu. (El Bostani Ansiklopedisi, Cilt 9, s. 172). Zeptera, Süryanilerin episkoposluk kürsüsüydü. Mihayel Rabo, 9. yy. ın başlarından 11. yüzyılın ortalarına kadar 12 episkoposun ismini kaleme almıştır (Mihayel Rabo Tarihi, Cilt 3, s ve Fransızca tercümesi s. 504).

22 10 Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi kastetmektedirler. Yılın tarihini tam anlamıyla tespit edemiyorlar. Harun Reşid, 193 Hicri yılında (M.808) vefat etti. Eğer ki yazar, Mar Hananyo manastırı nın inşa tarihini ve Zeptera şehrinin inşasını aynı zamana denkleştiriyorsa, 808 yılından daha önce inşa edilmiş olması muhtemeldir. Manastırın 811 yılında inşa edilişi doğru gözükmemektedir. Yukarıda belirtildiği gibi; Mar Hananyo nun vefatından sonra onun yerine öğrencisi İğnatiyos geçti. İğnatiyos, manastırın rahiplerindendir. Bu duruma göre; diyelim ki manastır, 811 yılında inşa edilmiş o zaman, yılları arasında sadece 5 yıl kalmaktadır. Rahiplerin yetişmesi ve bazılarının episkoposluğa yükselmesi için beş yıllık bir sürenin yeterli olduğuna inanmıyorum. Bundan dolayıdır ki, elimizde mevcut bütün kaynaklara rağmen, manastırın hangi yılda inşa edildiğini tespit edemiyoruz. Manastır değişik isimlerle anılmıştır. İlk inşa edildiği yüzyıllarda Mar Hananyo adıyla yalnız tanınmaktaydı. Yazarlar da bu şekilde onu göstermişlerdir. Daha sonra Mar Evgin in ismini ilave ettiler. 14. yy. ın sonlarına doğru da Deyruzzafaran manastırı adıyla meşhur olmuştur. Yine de, Mar Hananyo, Mar Evgin, Mar Şleymun ve on iki bin azizin adıyla çağrılmıştır. Bununla ilgili detaylı açıklamaları dördüncü bölümde bulabilirsiniz.

23 Deyruzzafaran Tarihi 11 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Mardin ve Yöresinde Rahiplik Mardin, Dara, Kuros Dağı, Tilbesem, Habur ve Re sulayn da Bulunan Manastırlar Hıristiyanlık tarihinde bilgisi olan herkes biliyor ki, rahiplik hayatı, doğuda 4.yüzyılın ilk çeyreğinde Mezopotamya da başlamıştır. Nusaybin e ve çevresine hakim olan İzlo Dağı, rahipliğin yuvasıdır. ܐİzlo Dağı ndan Turabdin, Mardin ve yöresine yayılmıştır. Daha sonra manastırlar ve mabetler gelişmiş ve yakın çağlarda da sayıları oldukça çoğalmıştır. Rahiplerin tek amacı, Allah a ibadet etmek ve ona yakın olmaktı. Ebedi hayatın mutluluğunu elde etmek için inzivaya çekilerek, ilimle uğraşırlardı. Buralarda gerekli bilgiyi ve eğitimi aldıktan sonra, değişik yerlere çıkıp Hıristiyanlığı müjdelemekte ve onlara en iyi bir şekilde takva ve terbiye eğitimini veririrlerdi. Bunlardan birçok kişi evliya ve aziz olarak yetişmiş ve tarihte iyi bir isim bırakmıştır. İçinde yaşadıkları vatanın gururu ve parlayan o dönemin ışıklarıydı. Bütün doğuya isimleri yayılmış olan bu kişiler iyi birer örnek rahip olarak hayata atılmıştır. Geçmiş dönemlerde bu aziz vatanda meydana gelen savaşlar neticesinde tarihi eserlerin büyük bir bölümü tahrip edilmiş, kolejlerin çoğu kapatılmış ve bunlardan bazılarının ancak kalıntısı kalabilmiştir. Bir kilisenin çatısı altına giren her kimse, kendi malıymış gibi el koymuş ve bu eserler, sahiplerinin geçmişteki büyüklüğüne görgü tanığı olarak tanık kalmıştır. Daha önceki tarihçiler bazı manastırların isimlerini kaleme almadıklarından dolayı yakın çağdaki tarihçilerden de ihmal edilmiş veya unutulmuştur. Mardin dağında ve yöresinde bulunan bazı manastırların tarihçesiyle yetineceğiz. Tespit ettiğimiz manastırların isimleri şunlardır:

24 12 Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi 1-Hammar (Hamoro) Manastırı: Hammar (Hamoro) manastırı, Mardin dolaylarında yer alır, en eski manastırlarından biri olup 4. yüzyıldan kalmadır. Mardin köylerinin birisinde dünyaya gelen Nikiya/İznik Episkoposu Mar Abhay ve kardeşi Mar Zuko bu manastırda rahiplik hayatına girdiler. Kutsal Kitabın ilmi derinliğini özümseyerek, Süryanice ve Yunanca bilimlerini de tam anlamıyla aldılar. Gerger deki Fırat Nehri nin üzerinde kurulan ve Merdivenler ismiyle tanınan manastır, Mar Abhay tarafından inşa edilmiştir Zuko Manastırı: Mağara şeklindeki bu manastırda Mar Zuko inzivaya çekilmiş ve orada vefat etmiştir. Bu nedenle manastıra bu isim verilmiştir Ayn-Halaf Manastırı : Mardin güneyinde yer alıp ve Mar Yakup adına inşa edildiği söylenmektedir. 6.yüzyılda Halkedonli Amid Metropoliti Kili oğlu İbrahim, Urfa nın Kutsal Dağı ndaki rahipleri iztihat ederken, adı geçen manastıra iltica ettiler Karkafto Manastırı: Mar Hananyo Manastırı nın civarında olduğu söylenilir. Bazılarına göre de, Re sulayn de yer almaktadır. İlerde bu manastırla ilgili daha geniş bilgi verilecektir. 5-Mar Hananyo Manastırı: İlk sıralarda Mar Süleyman (Şleymun) manastırı olarak bilinmekteydi. Şimdiki Deyruzzafaran manastırı dır. 6-Seyde (Meryem Ana) Manastırı: 7-Şehit Mar Hzozoel Manastırı: 8-Suruçlu Mar Yakup Manastırı: 9-Mar Behnam Manastırı: Yukarıda anılan dört manastır, Deyruzzafaran manastırı nın doğusunda yer alan sıra dağların zirvesindedir. İlerdeki bölümlerde tarihçelerine değineceğiz. 10-Mar Stefanos Manastırı: Bu manastıra ayrıca Büğre manastırı da denilmektedir. Mardin kuzeyinde yer alıp Benabil ve Rişmil 16 Mar Abhay ın Özgeçmişi, Deyruzzafaran Kitaplığı. 17 Mar Abhay ın Özgeçmişi, Deyruzzafaran Kitaplığı. 18 Mihayel Rabo Tarihi, Cilt 2, s. 270.

25 Deyruzzafaran Tarihi 13 köylerinin arasında kalmaktadır. 12. yüzyılda yaşayan Mardin Metropoliti Mar Yuhanna tarafından yenilendi. Günümüzde kalıntıları mevcuttur. 11-Mar Mihayel Manastırı: Balık Manastırı veya Burç Manastırı olarak da bilinmektedir. Mardin in güneyinde olup yeni yolun aşağısındadır. İnzivaya çekilen eski rahiplerinden olan Mar Mihayel in adıyla tanınmaktadır. Manastırın en eski eserlerinden kalan bir sütunun üzerinde, 350 Hicri (961 M.) tarihli bir Süryanice kitabe yazılıdır. 12-Makabye li Mart Şmuni Manastırı: Mardin surunun güneyinde yer almaktadır. Adı geçen her iki manastır halen faal ve günümüzde kilise olarak kullanılmaktadırlar. 13-Şehit Mar Cercis Manastırı: Mardin surunun batısında yer almaktadır. 12. yüzyılda tabiplerin reisi olarak bilinen saygın Şımmas Abu- Ali tarafından restore edildi. Manastırın reisi Raban Mahbub döneminde, 1169 yılında Abdulmesih isminde bir rahip -şu anda Deyruzzafaran kitaplığında bulunan- kendi elyazmasıyla güzel bir İncil yazmıştır. Adı geçen manastırdan bugün eser bile kalmamıştır Peygamber Mar İliyo Manastırı: Mardin dağının eteğinde yer alan bu manastır, Çiftlik Köyü nün yakınlarındadır. 12. yüzyılın ortalarında Mardin Metropoliti Mar Yuhanna tarafından yenilendi. 16. yüzyılda içinde birçok rahip yaşadığına dair elimizde mevcut olan güvenilir ve elyazmasıyla yazılan Süryanice kaynaklar vardır. Şu anda bu kilise ayakta ve bazı bayramlarda içinde dualar yapılmaktadır. 15-Mar Kuryakus veya Deyr-Diyük Manastırı: Mardin kuzeyinde yer alan Sürgeçi köylerinden Derdük olarak bilinen köyde yer almaktadır. Mardin den 4 saat yürüyerek ulaşılabilir yılına kadar içinde rahipler yaşamaktaydı. Halen de kalıntıları mevcuttur 20. Mardin yöresinde bulunan bazı rahiplerin isimleri M.S. 607 yılında zikredilmiştir. Ünlü yazar Bar-Ebroyo şunları kaydetmiştir: Pers Kralı 2. Kesru, Rumlar ın Kralı Muriki yi öldürdükten sonra Dara, Turabdin ve Hasankeyf üzerine hücum ederek onları zapt ederek, içindeki Rumları katletti. Bu katliam Mardin deki Rumlara ulaşınca, Rumlar Mardin kalesini terk edip kaçtılar. Mardin yöresinde yaşayan rahipler de boş kalan kaleye 19 Deyruzzafaran Kitaplığı, No: El Mektebetü l Şarkiye, Cilt 2, s

26 14 Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi sığındılar. Rahipler, Kefertüth Episkoposu Baseliyos a haber göndererek; Perslere karşı mücadele yapıp yapmamaları hususunda izin istediler Mar Yuhanna Manastırı: Dara şehrinin yakınlarındadır yılları arasındaki bazı episkoposların bu manastırda görev yaptıkları ileri sürülmektedir Beyaz veya Hevorto- ܪܬ Manastırı: Şehit Mar Abay ın annesinin adına, Dara şehrinin yukarısında bir tepenin başında 4. yüzyılda inşa edilmiştir yılında Patrik II. Mihayel içinde yaşamıştır. 18-Mar Abay Manastırı: Kıllıt/Dereiçi Köyü nün kuzeyinde 20 dakikalık bir mesafede yer almaktadır. Yapım tarihi çok eskiye dayanan bu binanın, coğrafi konumu da güzeldir. Persli şehit Mar Abay ın adına inşa edilmiştir. Manastırda yetişen ünlü kişiler şunlardır: 11. yüzyılın başlarında yaşayan Dara Metropoliti 3. Yuhanna ve M.S yılında patrikliğe yükselen Patrik I. Yeşu yüzyılları arasında episkoposluk merkeziydi. Mardin Metropoliti Yuhanna onu yeniletti. Ayrıca yılları arasında manastır reisi Humdan oğlu Rahip Musa tarafından da yenilendi. Bu tarihte manastırda 60 rahip yaşamaktaydı. 18. yüzyılın sonlarına doğru harabeye dönüştü. Bu manastırın büyük kalıntıları, olduğu gibi görülmektedir. Bunların arasında Süryanice nin Estrangeli hattıyla yazılan üç taş bulunmaktadır Mar Theoduto Manastırı: Mar Abay Manastırı nın kuzey doğusundadır. Meşhur Amid Metropoliti Mar Theoduto hayatının sonlarında onu inşa ettirmiştir. Mar Theoduto M.S. 698 yılında vefat etmiştir. 713 yılında vefat ettiğini ileri süren de var Mar Şabay ve Mar Dimet Manastırları: Mar Abay Manastırı nın yakınlarındadır. Her ikisi de küçük manastırlardır. Patrik Yuhanna bin Şaallah, yılları arasında Savur Metropolitlik Kürsüsü nde metropolit iken her dört manastırı da yeniletti. 21 Tarihi l-düvel el Süryani, s Büyük Mihayel, Cilt 3, s Punyun: El Rüsüm el Samiya, Paris Baskısı, 1907, s Mar Theoduto nun Öz Yaşam Öyküsü, Deyruzzafaran Kitaplığı ve Tilmahroyo Tarihi, Şabo Baskısı, Cilt 4, s ve Patrolojiye El Şarkiye, Cilt 10, Peder Neu, s. 84.

27 Deyruzzafaran Tarihi Heşeri Manastırı: Mardin in en eski manastırlarından birisidir. 4. yüzyılın sonlarına doğru veya 5. yüzyılın başlarında Kefertüth ve Habur Episkoposu Mar Barsavmo bu manastırda şehit olmuştur Mar Dimet Manastırı: Bes-Tıbyasa 26 Köyü nde olup Hur ve Hıbır yakınlarındadır. Bana göre; Yeni manastır adıyla tanınmış olanıdır. Patrik 8. Athanasiyos 1203 yılında bu manastırı ziyaret etmiş veya içinde ikamet etmiştir Mar Gevargis Manastırı: Şahbo Köyü nün vadisinde yer almaktadır. 25-Mar Barsavmo Manastırı: Til-Kıbab ve Bekdeşiye Köyleri yakınlarındadır. 26-Mar Atanus Manastırı: Tilbisim Köyündedir. İsmini de, 8. yüzyılın ortalarında (758) onu inşa eden, Meyafarikin Metropoliti Mar Athanasiyos Sendloyo dan almaktadır. Mar Athanasiyos zor kullanarak kendini patrikliğe yükseltmiştir. 27-Şamitiyin Manastırı: Tilbisim dolaylarındadır. 28-Mar Doniyel Manastırı: Metine dağında olup Tilbisim yakınlarındadır. 5. yüzyılda yaşayan ve inzivaya çekilen Goloşlu Mar Doniyel adınadır. Yukarıda isimleri yazılan altı manastırın hakkındaki detaylı bilgiler altıncı bölümde yer alacaktır. 29-Mar Zehuro Manastırı: Habur da olup Taban Köyü nün yakınlarındadır. Eski bir manastırdır. Tarihi, 4. yüzyılın sonlarına veya 5. yüzyılın başlarına dayanmaktadır. Kefertüth Episkoposu Mar Barsavmo inşa etmiştir yılında Mafıryan 1. Ğriğoriyos onu ziyaret etti. 13. yüzyıla kadar ayaktaydı İbn Hayrun Takvimi, Mayıs ayının sonu. Şehit Mar Barsavmo hakkındaki bilgileri Turabdin deki Basibrin Köyü Kilisesi nde bulunan azizlere ait Husoyo kitabına bkz. 26 Tıbyasa: Mardin güneyinde 5 saat mesafede yer almaktadır. 27 Urfalı Yazar, s. 818, Elyazmayla yazılan nüsha. 28 Basibrin deki Husoyo Kitabı. 29 Urfalı: 810 ve Habur Metropoliti nin Sustatikunu, 1231, Turabdin de 14. yüzyılda elyazmasıyla yazılı bir nüsha.

28 16 Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi 30-Deyru l-beyz (Yumurta) Manastırı: Re sulayn dağında olup büyük ve meşhur bir manastırdır. Yumurta manastırı denilme sebebi; onu inşa eden Mar Yakup, içinde bazı gökkuşlarına ait yumurtalar gördüğü için bu adla adlandırmıştır. Manastırın reisi ise M.S. 641 yılında Rişir di. Manastır hakkında Mihayel Rabo ve Urfalı yazar şu bilgiye yer vermektedirler: Ömer bin Hattap halife olduktan sonra Saad bin ebi Vakkas ı Perslere gönderdi. Mardin yolu güzergâhından geçerken, Mardin dağına çıkıp orada inzivaya çekilen rahiplerden büyük bir bölümünü öldürüp ve bazı kişilerin Perslerin ajanıdır diye verdikleri ihbarı üzerine, özellikle Kıdır Manastırı ndan ve Re sulayn dağındaki büyük ve meşhur olan Beyz (Yumurta) Manastırı nda öldürdüler 30. Öldürülmeden kurtulan rahiplerden bazıları, reisleri Rişir den esinlenerek, Balağ Nehri nin batısında kendilerine Beyt-Rişir ܪ isminde bir manastır inşa ettiler Kıdır veya Kıdar Manastırı : ܪ Rasu l-ayn daki en eski manastırlarından birisidir. 641 lerde ölümden kurtulan rahipler, Rakka şehrinin yakınlarına gidip orada Rumlar ın Kraliçesi Theodora nın inşa ettiği heykeli genişletip ve içinde barındılar. Hamud manastırı olarak tanınmıştır Esfulos Manastırı: Re sulayn ın en meşhur ve eski manastırlarındandır. Kuruluş tarihi, 4. yüzyılın sonlarına doğru uzanmaktadır 33. Patrik II. Severiyos (M.S. 680) ve Patrik I. Basil (M.S. 937) adı geçen manastırda eğitim gördüler. Manastırın rahipleri M.S. 519 yılında Bizans İmparatoru tarafından iztihad (zühd) edildiler. 684 yılında kutsal sinotun metropolitleri bu manastırda toplanıp ve meşhur olan Bolodlu Patrik II. Atanasiyos u resmettiler. Patrik V. Yuhanna da M.S. 924 yılında burada vefat etti. Patrik Mihoyel Rabo nun belirttiğine göre; 10. yüzyılın ortalarına kadar manastırdan 9 episkopos yetişti yıllarında bozulduğu görülmektedir. Patrik 8. Atanasiyos, her ne kadar onu restore etmek istemişse de, bazı sebeplerden dolayı imkânlar elvermedi Mihayel Rabo, Cilt 2, s.414 ve Urfa lı yazar, s Mihayel Rabo, Cilt 2, s Mihayel Rabo, Cilt 2, s Basibrin deki Husoyo Kitabı. 34 Mihayel Rabo, Cilt 3, s Bar Ebroyo nun Kilisesel Tarihi, Cilt 1, Athanasiyos un Yaşam Öyküsü.

29 Deyruzzafaran Tarihi Tir veya Tiz Manastırı: Re sulayn ın yakınlarındadır. 519 yılında yapılan iztihada, manastırın Tiroye ܬ veya Tiyaroye rahiplerinin gerçek inançlarından dolayı kovuldular 36. Bu bölgelerde bilinen Süryani manastırlar hepsi bu kadardır. Mardin arkasında yer alan Kaya Vadisi ve Zinnar da, Mar Eşahyo, Mar Kuryakus ve Meryem Ana gibi başka manastırlar da vardır. Hangi cemaate ait olduklarını tespit etmediğimizden dolayı onları kaleme almadık. Ayrıca geç yüzyıllara kadar içinde yaşayan münzevi ve Estunoye (sütunlarda yaşayanlar) rahiplere ait kayadan oyulmuş barınakları da yazmadık. 36 Mihayel Rabo, Cilt 2, s. 171, Tercümeden.

30 18 Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Mar Şleymun, Mar Şleymun Manastırları, Mar Hananyo Manastırına İzafetten Mar Evgin in İsmi Verilmesi, Mar Evgin, Mar Benyomen, Manastırın Zafaran Adıyla Ünlenmesi, Zafaran Adıyla Bilinen Manastırlar, Turabdin deki Bazı Eski Kiliselerin İsimleri, Karkafto Manastırı ve Ondan Mezun Olan Bilim Adamları Daha önceki bölümlerde Deyruzzafaran Manastırı nın kale olduğunu ve daha sonra Mar Şleymun adıyla manastıra çevrildiğini dile getirmiştik. Çok eski yüzyıllarda yaşayan azizlerin yaşam öyküleri elimizde mevcut olmasına rağmen, bu azizin hakkında yapmış olduğumuz uzun bir araştırmaya rağmen, detaylı bilgilere ulaşamadık. Turabdin deki Mar Melke Manastırı nda mezarı bulunan ve Koluzmalı Mar Malke nin öğrencisi olan Mar Şleymun un dışında başka bir aziz daha tanımamaktayız 37. Mihayel Rabo, Kral Yustinyan ın iztihat ettiği rahiplerin arasında Mar Şmuyel manastırı nın reisi Mar Şleymun i zikretti ( ܕ ܝ ܢ 38 ) Süryani Kilisesinde Mar Şleymun adıyla başka manastırlar daha vardı. Bunlardan; Delik şehrinin yakınlarında Thağır da bir manastır bulunurdu 39. Mihayel Rabo, manastırda yetişen 14 episkoposun isimlerini yazdı. 13.yüzyılın ortalarına kadar tarihte ismine rastlanmaktadır 40. Urfa ve Re sulayn arasında Mar Şleymun (Damkilotho (ܕ isminde bir manastır daha vardır yüzyılda iztihat edilen Urfa Dağı nın rahipleri bu manastıra yerleştiler. Güney Suriye nin manastırlarında 6. yüzyılın ortalarında Mar Şleymun (Kurdoye (ܕ ܖܕ adıyla bulunmaktaydı. 37 Aşhar Şuhada El Maşrak, Lilseyid Şir, Musul, Cilt 2, s Mihayel Rabo, Cilt 3, s Delik veya Dülük: Halep yakınlarında bir belde. 40 Ansiklopedi sahibi (Bar Ebroyo) şunları dile getirmiştir: Murcu l Ayn üzerinde bulunmakta ve görülmeye değer bir yerdir. Cilt 8, s Mihayel Rabo, Cilt 2, 269.

31 Deyruzzafaran Tarihi 19 Arabistan manastırların reisleri tarafından imzalanan İman Mektubu manastırın reisinin ismi Steyfan olarak yazılmaktadır 42. Bizim görüşümüze göre, Mar Şleymun, Aziz Mar Evgin in öğrencilerinden olmayıp eski asırlarda inzivaya çekilen rahiplerden biri olduğunu düşünmekteyiz yüzyılın başlarında manastır tahrip olmuş ve Aziz Mar Hananyo onu yeniletinceye kadar harap kalmıştır. Onu yeniledikten sonra kendi adıyla ün almış ve daha sonraki yüzyıllarda Aziz Mar Evgin ismine izafeten verilmiştir 44. Aziz Mar Evgin, Kıpti li münzevi bir rahip olup Mısır daki Anba Fağum Manastırı nda rahiplik hayatına girdikten bir süre sonra doğuya geldi ve İzlo dağına yerleşti. İnzivaya çekilen birçok rahip öğrencileri vardı. Bunlar ruhsal yaşamda derin bir denemeden geçtikten sonra bölgeye dağılarak değişik yerlerde manastırlar inşa ettiler. Vefat ettiğinde cenazesi kendi adıyla tanınan manastırında defnedilmiştir 45. Mar Evgin in yaşam öyküsünden anlaşıldığına göre; M.S. 363 yılında vefat etmiştir. Günümüzdeki güvenilir bazı tarihçiler de, 4. yüzyılın sonlarında veya 5. yüzyılda yaşadığını belirtmişlerdir. Mar Evgin in öğrencilerinden Mar Benyomen in yaşam öyküsünde şu paragrafa yer verilmiştir: Mar Benyomen; Mar Evgin in kendisine rüyada göründüğünü ve kendisine, kendi cesediyle birlikte manastırda bulunan 10 azizin cesetlerini Mardin deki Mar Şleymun manastırı na taşıma vasiyetinde bulunduğunu söylemiştir. Tabi bu, İzlo Dağı nda Nasturilik yaygınlaşmadan önceydi! Mar Benyomen, Beni-Hıdro dandi. Mar Evgin e iltihak etmişti. Kudüs ü ziyaret ettikten sonra Mısır daki İskıti çölünde inzivaya çekilmişti. Daha sonra doğuya tekrar geri geldiğinde Mar Evgin in cesedini adı geçen manastırına nakletmiştir. Daha sonra Dara ve Kefertüth arasında yer alan Doğan Köyü nün yakınlarında kendine bir manastır inşa etti ve iyi bir ihtiyarlıkla vefat edip orada defnedilmiştir Peder Şabo Baskısı, s. 214, Dcc. Or. Mon. III. 43 Sayın Papaz Vikram şunları kaydetmiştir: Deyruzzafaran Manastırı, Mar Evgin e ait manastırlarından birisidir. Asurî Kilisesi Tarihi, London, 1910, s. 232? 44 Boloş ve Rakka arasında Mar Hananyo isminde bir manastır daha vardır yüzyıllar arasında ismine rastlanmaktadır. Kalunikili Patrik III. Petrus, adı geçen manastırda patrikliğe yükselmiştir. 45 Mar Evgin Manastırı, Nusaybin ovasının üzerindeki dağında yer alıp ve halen de faal bir manastırdır. 46 Peder Lanur, Pers ülkesinde Hıristiyanlık, 2. baskı, s ve Keldu Asur Tarihi, Aday Şir, Cilt 2, s , Mor Evgin ve öğrencilerinin yaşam öykülerinde bir çelişki olduğu düşünülmektedir.

32 20 Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi Bu öyküde açık bir zaaflık görmekteyim. Ona güvenmemiz mümkün değildir. Sebepler de şunlardır: Birincisi: Bilindiği üzere Nasturilik, Nusaybin yöresinde ve İzlo Dağı nda 5. yüzyılın sonlarında veya 6. yüzyılın başlarına doğru yayılmıştır. Bundan dolayı adı geçen azizlerin kemikleri Mar Hananyo Manastırı na taşınmaları bu tarihten biraz önce olması gerekir. Mar Benyomen de Mar Evgin in öğrencilerinden veya Mar Evgin Manastırı ndan olduğunu söylemek gerekir. Yukarıdaki bilgilerden yola çıkarak, manastıra, Mar Evgin ismi verildiğine göre, Mar Hananyo isminden daha eski olduğu ortaya çıkmaktadır. Doğuda ve Batıda bulunan en önemli kütüphanelerdeki elyazmasıyla yazılan bütün eski Süryani kitaplarını tetkik ettik. Buna rağmen, meşhur olan Mar Evgin ve aziz arkadaşlarının kemiklerinin, manastırın yenilenmesinden önce taşındıklarına dair bir bilgiye rastlamadık. Süryani tarihçilerinin de bildiği gibi, yazarlar ancak manastırın yenilemesinden sonra görüş bildirmektedirler. İkincisi: Mardin Metropoliti Mar Yuhanna da, manastır Hor Hananyo dan önce hangi azizin adıyla çağrıldığını ve hangi tarihte inşa edildiğine dair bilgisi olmadığını ve Mar Şleymun un adını da bilmediğini açıklamaktadır 47. Oysa münzevi bir yaşam süren rahipler de dahil olmak üzere kime sorsanız; Mar Şleymunun, Mar Evgin den daha çok ismini duyduklarını söyleyeceklerdir. Üçüncüsü: Manastıra Mar Evgin isminin verilmesi ancak 14. yüzyılın sonlarında veya 15. yüzyılın başlarından önce verildiği hususunda düşünmemekteyiz. Manastır, Mar Hananyo, Mar Evgin ve bazen de Mar Şleymun ve on iki bin azizin ismini de iltihak edilerek tanınmıştır 48. Mar Petrus Kilisesi nde azizlerin kemikleri bulunduğunu daha önceden belirtmiştik. Netice itibarıyla; elimize güvenilir bir kaynak geçmeden, Aziz Mar Evgin in kemikleri, 15.yüzyıldan önce Deyruzzafaran Manastırı na taşınmış olmasının mümkün olamayacağını söyleyebiliriz. Bilindiği gibi Moğollu Timurlenk, bu bölgede yaptığı savaşlar sırasında birçok manastırı tahrip etmiştir. Deyruzzafaran manastırı da bu tahribattan nasibini almıştır yılında Patrik II. İbrahim manastırı yenilettirdi. Manastır sakinleri, tahrip edilen diğer manastırların durumuna vakıf olunca Aziz Mar Evgin in ve diğer azizlerin kemiklerini kendi manastırına taşımışlardır. Bar-Ebroyo nun tarihine ilave eden yazar basit olduğundan dolayı buna benzer birçok önemli konulara değinmemiştir. 47 El Mektebet ül Şarkiye, Cilt 2, S El Mektebet ül Şarkiye, Cilt 2, Elyazmasıyla yazılan Süryanice bir kitap, sayı: 42 ve Deyruzzafaran Süryanice İncili, 1728 ve Mor Mihayel Rabo Tarihi, Gerşuni, Deyrulzafarn Kitaplığı.

33 Deyruzzafaran Tarihi 21 Manastırla ilgili muamma kalan buna benzer başka bir konu daha var. O da, manastırın, Deyruzzafaran ismiyle tanınması. Birinci konu hakkında söylediklerimizin hepsi ikinci konu için de aynen geçerlidir. Çünkü 15. yüzyılın başlarından önce Deyruzzafaran ismine rastlamamaktayız. O tarihten itibaren bu lakabı aldığını ve eski isminin yerine geçtiğini görmekteyiz. Manastıra Deyruzzafaran lakabının veriliş tarihini kesin olarak bilmediğimiz gibi veriliş sebebi de bilinmemektedir. Halk arasında yaygın bir kanıya göre; manastırın inşası sırasında, zafaran taşıyan bir tüccarın oradan geçtiğini gören manastır reisi, zafaranın bir bölümünü satınalır ve kireçle karıştırarak manastırın yapımında kullanır. Bu sebepten dolayı manastır, Zafaran Manastırı lakabıyla tanınmaya başlanmıştır. Zafaran bitkisi meşhur olup soğana benzer bir kökü vardır. Çiçeği de sarıya bürünen kırmızı renktedir. Süs olarak alçı üzerinde sıvanır ve diğer başka amaçlarla da kullanılır 49. Anlaşılan o ki, manastırın Zafaran manastırı olarak adlandırılması, zafaranın, manastırın yapılardaki sıvasında kullanılarak sağlamlaştırdığı veya manastırın bahçelerinde ekildiğinden kaynaklanmaktadır. Nusaybin dağlarında da bulunan bir manastırda zafaran bitkisi ekilmekteydi. Bunların dışında, bu isimle tanınan Cezire de üç ayrı manastır daha olduğu bilinmektedir. El-Bostani şu paragrafa yer vermiştir: Zafaran mekânı olarak çağrılan Deyruzzafaran manastırı, bin-ömer Ceziresinin yakınlarında olan Urdumuşt Kalesi nin altındadır. Kale, dantel gibi başında dururken ve dağın eteğinde yer almaktadır. Muhtazad, bu kaleyi muhasara altına alırken, onu fethedinceye kadar manastırda konakladı. Sakinleri varlıklıdırlar ve sayıları da çoktur 50. Nusaybin dağında da adı geçen manastırın yakınlarında Deyruzzafaran Manastırı isminde başka bir manastır daha bulunmaktadır. İçinde Zafaran ekilmekteydi. Doğal yapısından dolayı havası güzel bir manastırdır 51. Bu manastırın kalıntıları halen de mevcuttur. Büyüklüğünden ve eski yapısından söz edilmektedir. Dağın doruğunda olup Nusaybin den 4 saat mesafeyle uzaktır. Bu manastırın inşa tarihini, yılları arasında Kral Anistas döneminde, Turabdin de inşa edilen birçok kilisede bulmuşuzdur. Süryanice de yazılan paragrafın özeti: ܘܗ ܕܙ ܐܢ ܐ ܐ ܣ ܕ ܪ ܬ ܕܨ ܘܗ ܕ ܝ ܐ ܗܡ ܕ ܘܗ ܕ ܘ ܬ ܕ ܪܕ ܘ ܙܗ ܘܗ 49 Şertuni Sözlüğü, s ve s. 992 ve Kiran Sözlüğü, Fransızca, s Bar Ebroyo, Muhtazad ( ) hakkında şu bilgilere yer vermektedir: Muhtazad, 894 yılında Mardin Kalesini zapt üzere Musul a hareket etti. Muhtasır el Düvel, s Daireti l Maarif, Cilt 8, s. 190.