RAMAZAN ve ORUÇ. Editörler. Berat Açıl - Fahrettin Altun Serhat Aslaner - Mustafa Demiray Halis Kaya

Transkript

1 RAMAZAN ve ORUÇ Editörler Berat Açıl - Fahrettin Altun Serhat Aslaner - Mustafa Demiray Halis Kaya

2 Ramazan ve Oruç Proje Ümraniye Belediye Başkanlığı adına Hasan CAN Ümraniye Belediye Başkanı Editörler Berat Açıl - Fahrettin Altun - Serhat Aslaner Mustafa Demiray - Halis Kaya Proje Yönetimi Mesut Özdemir Başkan Yardımcısı Tuba Kızıltan Kültür Müdürü Tashih İlhan Süzgün İç tasarım Ender Boztürk Kapak görseli: Hamid Aytaç Ramazan ayı, ki içinde Kur ân nüzul etmiştir. el-bakara 2/185. (1378/1959. Hilmi Şenalp Koleksiyonu) Kapak tasarımı Emin Albayrak Atatürk Mah. Fatih Sultan Mehmet Cad. No: 63 Ümraniye/İstanbul Tel: / 184 Faks: copyright 2015 Ümraniye Belediyesi Kitabın tüm yayın hakları Ümraniye Belediyesi ne aittir. Yazılı izin alınmadan kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. Haziran 2015, İstanbul Baskı: Belikan Basım

3 Müslüman İstanbul a Mahsus Bir Gelenek: Mahya İ smail Kara* Bir İhya ve Şenlik Geleneği Mübarek gecelerde, kandillerde, ramazan akşamlarında, bayramlarda, bazen halife-padişahın tahta cülusunun sene-i devriyesinde, bazen fetih yıldönümlerinde camilerin, türbelerin içini-dışını, hususen minare, şerefe ve kubbeleri aydınlatmak eski bir gelenek. Sadece cami ve türbeleri değil mum alayları ve fener alayları eşliğinde mümkünse bütün şehri ışığa/nura/aydınlığa boğmak ve hissiyatı, katılımı yüksek bir cümbüşe, bir şehrayine çevirmek İslam dünyasında erken teşekkül etmiş yaygın ihya, kutlama gelenekleri arasında yer alıyor. Burada maddi ve manevi karanlıklardan (küfür ve zulümâttan) uzaklaşarak ışık/ziya/nur etrafında ibadetle hayatı, dinî zevkle hüznü, sevinç ve neşe ile eğlenceyi yakınlaştırmak ve çocukla yaşlıyı, zenginle fakiri, efendi ile hizmetçiyi aynı hisler etrafında birleştirmek istikametinde kuvvetli bir fikir ve irade var gibi gözüküyor. (Burada belki kilise mimarisinin karanlık ve kasvet ağırlıklı hâliyle camilerin cennet bahçesi içinde, aydınlık hâlini mukayese etmek ve sebepleri üzerinde bir miktar düşünmek gerekecek). Hele günün akşamla birlikte bittiği, yatsıdan sonra herkesin uykuya daldığı, sokak ve mahallelerin derin bir sessizliğe ve karanlığa büründüğü eski yaşama tarzı hatırlanırsa, Müslüman toplumlardaki bu mahya ve aydınlatma geleneğinin etkisi ve görkemi daha bir belirginleşir. 181 * Prof. Dr., Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.

4 MÜSLÜMAN İ STANBUL A MAHSUS Bİ R GELENEK: MAHYA İslam dünyasının hemen her tarafında bir şekilde var olan bu türden gelenekleri bir tarafa bırakıp mahyaya; camilerin içini ve dışını estetik, anlamlı kandillerle, resim ve yazılarla donatma ve aydınlatma âdetlerine intikal ettiğimizde bunun Müslüman Türklere hatta Müslüman İstanbul a mahsus hoş bir gelenek, dinî hayatın hissiyatı yüksek bir parçası olduğunu hatırlamak gerekecektir. O kadar ki Yahya Kemal, mütareke yıllarının ümitsizliklerle dolu İstanbul unda, mahyaların yanmasının, bir ecnebinin gözünde estetik vasıflardan öte siyasi manalar da kazanarak birdenbire âdeta bir istiklâliyet ve aidiyet meselesi hâlinde tezahür ettiğini edebi bir üslupla anlatır: Mütareke nin ilk senesi [1 1 ], eli bayraklı Yunan taşkınlığı, yapılacak her âlâyiş gibi yapılmayacak her nümayişi yapmış, İstanbul u yâr u ağyâre bir Yunan şehri olarak göstermeğe çalışmış, bizim gibi ecnebilerin gözlerini de uzun bir müddet Elenizmos un tütsüsüyle bulandırmıştı. O senenin Ramazanı geldi. Bir gece Rumları tanıyan ve bizi seven bir ecnebi ile Moda daydım. Karşıdan İstanbul, mahyalariyle, minarelerin şerefelerindeki kandilleriyle görünüyordu. O ecnebi bu manzaraya baktı; Bu şehir Türktür ve Türk olmasa insaniyet güzelliğinden bir âlem kaybeder! dedi. Bu heyecanından biraz sonra da bu muazzam mahya ve kandil nümayişi karşısında hatırına gelen bir mülahazayı söyledi: Rumlar bir senedir bu şehri bize Yunanlı göstermek için ne çarelere baş vurmadılar, kendi evlerinden sonra Beyoğlu nda Türk emlâkini de maviye beyaza gark ettiler, siz ses çıkarmadınız. Lâkin bu akşam ne sizin ne de hükümetinizin tertibi, eseri olarak minareler kendiliğinden öyle bir nümayiş yaptılar ki bu şehrin milliyetini tamamiyle gösterir. Hakikaten İstanbul un o gece nümayişi, o senenin bütün çirkin nümayişlerini söndürmüştü. 182 Bugün mahya denince öncelikle veya sadece ramazan gecelerinin akla gelmesi yaygın kullanım dolayısıyladır. Yoksa kandil geceleri başta olmak üzere padişahın doğum veya cülus yıl dönümü, yakın zamanlarda İstanbul un fetih yıl dönümü yahut kurtuluşu, vakıf haftası, camiler haftası, Cumhuriyet in ilanının yıl dönümü gibi sebeplerle camilerde kandil asıldığı, mahya kurulduğu malumdur. Hangisi Mahya: Işık mı, Şekil mi, Yazı mı? Mahyanın, iki minare arasına gerilen ipler üzerinde kandillerle yapılan şekiller veya yazılan yazılar şeklinde tanımlanması yanlış olmamakla beraber eksiktir. Çünkü yine ramazanlarda ve mübarek gecelerde iç mahya, zemin mahyası, gezdirme mahya, taraklı mahya başta olmak üzere

5 İ SMAİ L KARA kaftanlama, kandil/fener uçurtma gibi mahya kavramı içinde mütalaa edilen başka aydınlatma, ihya etme ve şenlik biçimlerinin olduğunu da biliyoruz. Mahya ile ilgili hemen bütün kaynakların, deneme yazılarının şöyle veya böyle tekrarladığı yahut aynen, sadeleştirerek aktardığı bilgiler büyük ölçüde Ahmet Rasim in Manâkıb-ı İslâm daki şu metnine dayanmaktadır: Şehrimizde her çocuk mâh-ı sıyâmı [oruç ayını] minareler arasına gerilen mahiye [mahya] takımlarından der-hâtır eder. Cevâmi de ibtida [camilerde önce] minare tesis eden Hazreti Mesleme dir. [ ] Leyâli-i muazzezede [mübarek gecelerde] minareler arasında kurulan mahiyeler veya mahyaların devr-i Sultan Ahmed Han-ı evvelde [1-1 1 ] icad edildiği mütevatirdir. Hatta rivayât-ı vâkıaya göre Fatih Cami-i şerifi müezzinlerinden Hattat Hafız Kefevî namında bir zat gayetle musanna [sanatlı] bir çevre işlemiş ve o zaman arz-ı atebe-i ulyâ eyleyerek karîn-i mahzûziyet-i seniyye [padişahın huzuruna arz etmesiyle sultanın memnuniyetine sebep] olması üzerine bu işleme gibi hutût ve müressemâtın [hat ve resimlerin] âdâb-ı müstahsene-i diniyemize muvafık olmak şartıyle Ramazan gecelerinde minareler arasında icrası ferman buyurulmuştur. Mahiyecilerimizin bild[irdi]klerine göre bu sanatı ıslah ve tensîk ve lâzime-i maharete tevfîk eden, bir zamanlar Süleymaniye Cami-i şerifi mahiyecibaşılığında bulunmuş olan Abdüllâtif namında biri imiş. Usulden olduğu üzere mahiye halatıyle yedeklerin ipleri ve kandillerin tertip ve tanziminde medhali olduğu söylenen mahiye minaresindeki boncuk denilen kıvrık ipler, velhasıl bocurgat takımı nısf-ı ahîr-i Şabanda [Şaban ayının ikinci yarısında] gerilir. Şehrimizde ilk mahiye Sultan Ahmet Cami-i şerifinde kurulmuş olduğu rivayetine nazaran dahi cami-i mezkürun tarih-i hitam-ı inşaatı olan 1 sene-i hicriyesi [1 1 ] bu sanat-ı güzîde için mebde [başlangıç] ittihaz edilebilir. Ana hatlarıyla doğru olan bu bilgilerin tashih edilecek veya ilavede bulunulacak bazı tarafları var: İlim adamı ve danışman Hans Dernschwam ın 1554 te bizzat gördüğü İstanbul mahyalarını tasvir etmesi ve 1578 de İstanbul a gelen Alman gezgin Schweigger in seyahatnamesinde, iki minare arasında kandillerle kurulmuş güzel mahyayı (tasvir mi, yazı mı olduğu tam belli olmayan bu mahya çevre veya hilal e benziyor) resmeden bir gravürün bulunması Osmanlılardaki ilk mahya tecrübelerinin tarihini biraz daha geriye çekmeyi gerektiriyor. Aynı şekilde Sultan III. Murad ın 183

6 MÜSLÜMAN İ STANBUL A MAHSUS Bİ R GELENEK: MAHYA XVI. yüzyıl sonlarında İstanbul u ziyaret eden Schweigger in seyahatnamesinde bir mahya çizimi-gravürü de yer alıyor. Yazıdan ziyade resme benzeyen ve mahyayı iki ayrı caminin minaresi arasına kurmak gibi hayali/kurgusal özellikler de taşıyan bu mahya eldeki en eski çizim-kayıtlardan biri olarak önemini muhafaza ediyor. Rebiyülevvel 996/Şubat 1588 tarihli bir emrinde Mevlid Kandili nde, Regaip ve Berat Kandillerinde olduğu gibi minarelerin kandillerle donatılmasını istediği tarihlerde kayıtlıdır. Bu bilgiler çerçevesinde Sultan I. Ahmet zamanına nispet edilen ilk mahya kurmanın muhtemelen mütekâmil bir mahyaya, belki ilk yazı denemelerine işaret ettiği düşünülebilir. Bazı kaynakların Sultan I. Ahmet devrine odaklı bu bilgiyi Sultanahmet Camii nin açılışıyla ilişkilendirmesi de muhtemelen o güne kadar görülmemiş derecede mükemmel, çok ve etkileyici bu görkemli açılış mahyalarıyla alakalı olmalıdır. 184 Sultan III. Ahmet in saltanat yıllarında ( ) Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa nın, ramazan gecelerinde mahya kurma geleneğini İstanbul daki çifte minareli bütün büyük selatin camilerine teşmil ettiği bilinmektedir. Burada hem yeni talepleri karşılamak hem de siyasi merkezin görünür yüzünü artırmak istikametinde bir iradenin olduğu söylenebilir. Onun zamanında Süleymaniye, Sultanahmet, Valide Sultan (Eminönü, Yeni Cami), Anadolu yakasında ilk defa olmak üzere Üsküdar (Yeni) Valide Sultan camilerine ilaveten Ayasofya, Eyüp, Fatih, Bayezit, Şehzade ve Sultan Selim camilerinde de mahya kurulması irade edilmiş ve gerçekleştirilmiştir. Hatta bu irade üzerine kısa olmaları dolayısıyla mahya

7 İ SMAİ L KARA kurmaya pek elverişli olmayan Eyüp Camii minarelerinin yenilendiğini de biliyoruz. Mahya ve mahyacılık mesleğinin ilham kaynağı ve merkezi hep İstanbul olmuştur. Ona İstanbul a mahsus bir zevk ve meslek hatta bir şehir tasavvuru ve şehrayin dense yanlış olmaz. Edirne ve Bursa camilerinde mahya kurulması İstanbul dan sonradır. Büyük bir ihtimalle İstanbul un topoğrafyasının verdiği görünürlülük imkânlarının ve payitaht oluşunun da burada önemli bir etkisi vardır. Vakıf kayıtlarında görüldüğü üzere zaman zaman İstanbul mahyacılarından fikrî ve fiilî destek alan Bursa Ulu Cami ve Edirne Selimiye Camisi nin kendi mahyacıları da olmuştur. Bunların dışında mahyacılar davet üzerine Âsitane den yola çıkarak Kahire ye kadar gitmiş fakat rivayetlere göre kendilerine ve mesleklerine uygun minare bulamamışlardır. Yine davet üzerine Anadolu şehirlerinden Konya yı, Eskişehir i (Reşadiye Camii), Bolu yu (Bayezit Camii), Çanakkale yi (Umurbey Camii) belki bir iki yere daha kısa ömürlü ziyaretlerde bulunmuş ve mahya kurmuşlar. Mahya kurulan camilerin bu işe tahsis edilmiş vakıfları ve gelirleri olmakla beraber bizzat padişahın ve sarayın mahya geleneğiyle, kurulan mahyaların muhtevası ve kalitesiyle, halkın hissiyatı ve iştirakiyle yakından ilgilendiklerini, ayrıca ramazandan önce zeytinyağı takviyesi ve nakdî tahsisatta bulunduklarını gösteren belge ve bilgilere sahibiz. Bu anlamda mahyaların padişah ve devletle halkın arasında doğrudan veya dolaylı bir iletişim kanalı, bir maneviyat, güven ve rahatlık telkin etme imkânı, bir memnuniyet ve tatmin vasıtası olarak işlediği söylenebilir. Mahya açısından birinci sırada olan cami coğrafî konumu, mimarî imkânları ve vakıfları itibariyle Süleymaniye Camii dir. Rüyet-i hilâl yani ramazan hilalinin görülmesinden sonra ilk kandil yakılan yer de Süleymaniye olur, İstanbul halkı ertesi günün ramazan olduğunu buradan anlar, şükürlere kapanır, sevinç gözyaşlarına boğulurdu. Peşi sıra Sultanahmet, belki Yeni Cami, sonra Eyüp, Fatih, Ayasofya, Nusretiye (Tophane), Üsküdar Yeni Valide mahya konusunda bütün haşmetleri ve naz u niyazlarıyla arz-ı endam ederler. Edirne için Selimiye, Bursa için Ulu Camii tartışmasız ilk akla gelen camilerdir. 185 Minareler arasında veya tek minareli camilerde minare şerefesi ile kubbe alemi arasında kurulan mahyaya dış mahya, caminin içinde ana kubbenin yarıçapının iki noktası arasında, umumiyetle kıbleye yönelen cemaatin bakış yönüne göre veya kubbeden sarkıtılarak kurulan mahyaya

8 MÜSLÜMAN İ STANBUL A MAHSUS Bİ R GELENEK: MAHYA Kaftanlamak veya kaftan giydirmek, minare külahından şerefeye veya minare pabucuna kadar minareleri dikey bir şekilde ve birkaç hat hâlinde inen kandillerle donatmaktır. Kaftanlama bazen minare ile birlikte veya tek başına ana kubbe ve yan kubbeler üzerinde de uygulanır. Zaten tek minareli camilerde uygulanabilecek en estetik mahya kaftan giydirmekti. Dr. Rıfat Osman la Süheyl Ünver in eserlerinde çizimlerini gördüğümüz ve (sadece veya ilk defa) Edirne de uygulanan, şerefelerden yana doğru uzatılan ve kandillerle donanmış sırıklarla destekli ağ veya çift ters kubbe tarzında daha estetik kaftan giydirme şekilleri de var. Üst sırada ise mahyalarda kullanılan şekillerden fıskıye, çiçek, ayyıldız, ok-yay, köprü resimleri görülüyor. ise iç mahya denirdi. Kaynakların verdiği bilgilere göre Ayasofya, Sultanahmet, Süleymaniye, Nuruosmaniye ve Hekimoğlu Ali Paşa camilerinin iç mahyaları etkileyici ve meşhurmuş. 186 Kaftanlamak veya kaftan giydirmek ise minare külahından şerefeye veya minare pabucuna kadar minareleri dikey bir şekilde ve birkaç hat hâlinde inen kandillerle donatmaktır. Kaftanlama bazen minare ile birlikte veya tek başına ana kubbe ve yan kubbeler üzerinde de uygulanırdı. Elimizde bu türün güzel örneklerini gösteren fotoğraflar ve çizimler bulunmaktadır. Zaten tek minareli camilerde uygulanabilecek en estetik mahya kaftan giydirmekti. Minarenin şerefesi ile kubbenin alemi arasına eğimli halatlar üzerinde kandil döşeyerek de aydınlatma yapılıyordu ama muhtemelen daha sınırlı uygulanıyordu. Dr. Rıfat Osman la Süheyl Ünver in eserlerinde çizimlerini gördüğümüz ve anlaşıldığı kadarıyla (sadece veya ilk defa) Edirne de uygulanan, şerefelerden yana doğru uzatılan ve kandillerle donanmış sırıklarla destekli ağ biçiminde veya ters kubbe tarzında daha istisnai ve enteresan kaftan giydirme şekilleri de vardır.

9 İ SMAİ L KARA Mahya Yazılarının Dinî ve Siyasi Anlamı Bugün mahya denilince insanların aklına hemen minareler arasındaki yazılar gelmektedir. Bu intiba bütünüyle geriye doğru fazla götürülemeyecek, bu yüzden de eksik bir intibadır. Kesin hükümler vermekten kaçınarak mahyaların ve kandil düzeneklerinin önce herhangi bir şekilde aydınlatma, ışık ve şenlik, karşılama ve eğlence amaçlı başladığını, giderek bu aydınlatmanın çevre ve kaftanlama gibi biraz daha estetik ve planlı bir mahiyete doğru seyrettiğini söylemek mümkündür. Bir aşama sonra ramazanlarda, bayram ve kandil gecelerinde iki minare veya tek minare ile kubbe arasında çiçek, cami, fıskıye, kule, top arabası, kayık, köşklü yelkenli kayık, köprü, kuş, baklava, Ayyıldız (tek veya çifte), tramvay, ok-yay, açık şemsiye, kâse gibi halkın ilgisini çekecek narin şekillerin çizilmesi merhalesine intikal edildiğini görüyoruz. Nihayet çok daha yakın zamanlarda yazıya geçildiğini söylemek doğru olur. Özellikle yazıya geçilmesi mesaj ve öğüt verme, bilgilendirme, doğrudan anlatım açısından anlamlı ve müspet olsa da bu durumun aynı zamanda şiirsellikten, soyutlamadan ve sembolizmden uzaklaşma istikametinde bir seyir gösterdiğine de işaret etmek gerekir yılında İstanbul u ziyaret eden Julia Pardoe güverteden İstanbul u seyrederken minareler arasında kandillerle âdeta oynayarak kurulan bu ışıklı şekiller cümbüşünü çok güzel anlatır: Akşam oldu ve büyü derinleşti. Şehre varışımız Türklerin Ramazan ayına denk gelmişti. Çevremiz alacakaranlığa büründüğünde bütün camilerin minareleri birdenbire parlak ışıklarla aydınlandı. Hiçbir şey bu manzaradan daha sihirli bir tesir icra edemezdi; karanlık bu ruhanî sütunların zarif hatlarını gizlemiş ve neredeyse en uçta minareyi kuşatan ışık halkaları, canlı elmaslardan müteşekkil üç katlı bir taç teşkil etmişti. Bunların altında -aradaki boşluğu dolduracak şekilde- harika bir sürat ve dakiklikle birbirini izleyen ateşten desenler sallanıyordu: İşte bir ev, şimdi bir grup servi, sonra bir gemi veya çapa ya da bir buket çiçek. Bu değişiklikler sonradan keşfettiğime göre son derece basit ve tabii bir usulle yapılıyor. Minareden minareye kordonlar çekiliyor, bunlara lambaların [kandillerin] bağlandığı kordonlar asılıyor ve önceden tayin edilen biçimde bunların indirilip kaldırılmasıyla İstanbul hiçbir Avrupa başşehrine benzemeyen, sihirli görüntülerle ışıklandırılıyor. 187 Görüldüğü üzere 1836 yılında geminin güvertesinden sahile baktığı için birden fazla mahyayı gören Pardoe mahya yazısından hiç bahsetmiyor,

10 MÜSLÜMAN İ STANBUL A MAHSUS Bİ R GELENEK: MAHYA 1805 tarihli yazma mahya defterindeki iki mahya çizimi ve sonradan yapılan açılımları. Ana üst halattan aşağıya sarkan ipler üzerindeki kalın noktalar kandillerin yerleştirileceği yerlere, renkleri de kandilin dışının hangi renge boyanacağına işaret etmektedir (Yusuf Çağlar arşivi). kaftanlamadan ve şekillerle, çiçeklerle kurulan mahyalardan bahis açıyor. Fakat elimizde bulunan 1220/1805 tarihli yazma bir mahya defterindeki mahya çizimlerine baktığımızda, aslında bu yıllarda yazıların mahya olarak minare aralarında görülmeye başladığını, en azından düşünüldüğünü müşahede ediyoruz. Çünkü çiçek (gül, tuğ-ı şâhî, şemşir bahçesi, nergis, sünbül, kartopu, çarkıfelek) ve şekiller (cami, köprü, kandil) yanında Merhaba, Yâ Hannân, Yâ Hû, Maşallah, Yâ Bâkî, Lâ ilâhe illallah yazılarının çizimleri de vardır. 188 Halkın aktif katılımı ve takibi, hatta mahya yazısının mesajından etkilenmesi söz konusu olduğunda bu süreci muhtemelen modern okullaşma teşebbüslerinin teşvik edilmesi ve okuma-yazma oranlarının artırılması politikalarıyla da irtibatlandırmak gerekecektir. Okuma-yazma bilip bilmemenin bilgi ve cahillik açısından nerede ise tek ölçü olmaya başladığı bir yenileşme devrinde mahya okuyanlarla okuyamayanlar hiçbir olur muydu? Bütün bu gelişmelerin varacağı nokta mahyalardaki yazılarda siyasallaşma ve toplumsallaşma oranının giderek artması olacaktır.

11 İ SMAİ L KARA Elimizde ne yazık ki mahya yazılarının bütün metinleri ve daha da önemlisi bunların tam bir kronolojisi bulunmuyor. Bu yüzden neyin, ne zaman, hangi sebeple, hatta hangi siyasetle yazıldığını tam olarak bilemiyoruz. Mahya yazıları için her zaman riayet edilmeye çalışılan bazı ölçülerden de bahsedilebilir. Bunlar arasında; olabildiğince dinî bir muhteva taşıması; ibarenin mümkünse bir satıra sığacak şekilde kısa ve öz olması (bugünün imkânlarıyla yüksek minarelerde üç satırlık mahyalar bile kolaylıkla kurulabiliyor artık); halkın rahatlıkla irtibat kurabileceği, hissiyatı yüksek bir ifade biçimi aranması; aktüel durumla, ayın/yılın mühim hadiseleriyle ilişkilendirilmesi sayılabilir. Tamamen siyasi veya ideolojik olan mahya metinleri herhâlde empoze edilmiş olmalıdır. Mahya yazılarından önce gelen mahya çizimleri ve şekillerinde çiçekler önemli bir yer tutuyor (gül, lale, karanfil, şebboy, hercai menekşe, boru çiçeği, filya çiçeği vs.); sonra cami, şadırvan, kuş, çadır, kâse, elma, şemsiye, kayık, vapur, Kızkulesi, köprü, köşk, fıskıye, beşik, araba, minber, hilal [Bkz. Resim 1] şekilleri geliyor. Yazılara gelince; ramazan-ı şerifin ilk on beş gününde Merhaba, Ya şehr-i Ramazan, Merhaba ya şehr-i Ramazan, Hoş geldin gibi karşılama ifadeleri var. Sonra Yüce Allah, Hz. Peygamber, oruç gibi inanç ve ibadet esaslarıyla ilgili ibareler var. Nasihat, yardım talebi, kötülüklerden kaçınma, merhamete ve iyiliğe davet, niyaz türünden mahya yazıları muhtemelen en fazla olanlardır: Gafletten uyan, İsraftan sakın, Cennet cömertlerin yeri, İlim hayattır, Hakk ın ışığı sönmez, Dinin esası ahlak, İnsanın kemâli iyi huydur, İslâm güzel ahlâktır, Helal kazanç ibadettir, Muhacirini unutma, Müminler kardeştir, Yetimleri unutma, Yoksulu gözet, Dünya ahiretin tarlasıdır, İçkiden kaç, İçki kötüdür [Bkz. Resim 2] Kumar insanı mahveder, Kumarın sonu felâkettir, Faiz malı eritir, Re su l-hikmeti mehâfetullah [Hikmetin başı Allah korkusudur]..., Men sabare zafere [Sabreden muzaffer olur. Milli Mücadele sonrasında çok kullanılmıştır. Bkz. Resim 3]... Bazı mahya yazıları o günün problemlerini, sosyo-politik arayışlarını ve beklentilerini yansıtır; savaş yılları, peşinden gelen zafer yahut hezimet bu türden mahyaların sayısının artması ve çeşitlenmesi açısından çok mühim bir etkendir. Mesela, Men sabare zafere, Hubbu l-vatan mine l-iman [Vatan sevgisi imandandır], Yaşasın istiklâliyet, Yaşasın misak-ı millî, Hakimiyet milletindir, Tayyareyi [Türk Tayyare Cemiyeti ni/türk 189

12 MÜSLÜMAN İ STANBUL A MAHSUS Bİ R GELENEK: MAHYA Hava Kurumu nu] unutma, Hilal-i Ahmer i [Kızılay ı] unutma, Hilal-i Ahmer e [Kızılay a] yardım [Bkz. Resim 4]. Kandil gecelerinin adıyla veya fetihle, vakıf ve cami haftasıyla ilgili kurulan mahyalar da var. Siyasetle ilişkilendirilebilecek mahyalar modern dönem din-siyaset ilişkileri ve dinin bir meşruiyet yahut yeni bir toplumsal inşa aracı olarak kullanılması açısından da önemlidir. Cumhuriyet devrinde daha dikkat çekici ve ilk bakışta cami minareleri arasına gireceğine inanılamayacak mahyalar da kurulmuştur: Yaşasın Cumhuriyet, Müslümanlar Cumhuriyetperverdirler, Ey Türk genci, Gazi Cumhuriyeti sana emanet etti, Ne mutlu Türküm diyene, Yaşasın Gazimiz, Atatürk, Var ol İnönü, Türk yılmaz, Cumhuriyet bayramı kutlu olsun, Milli iktisat politikalarıyla alakalı mahyalar da siyasi kabul edilebilir: Para biriktir [Bkz. Resim 5], Yerli malı kullan, Vergi namustur, Tasarruf berekettir... Siyaset ağırlıklı son çarpıcı örnekler 5 Ekim 2009 tarihinde İstanbul un kurtuluş yıldönümü mahyalarında görüldü. Ergenekon davalarının ve Kürt açılımı tartışmalarının yaşandığı bir ortamda Ordumuza şükran borçluyuz (Sultanahmet), Ne mutlu Türküm diyene (Süleymaniye), Önce vatan (Eyüp), Kurtuluşun kutlu olsun (Üsküdar Yeni Valide) mahyaları kuruldu. Tartışmalara sebep olan bu teşebbüsün ardından mahya kurulu ve işleyiş esasları yeniden düzenlendi. 190 Sayıları hayli fazla ve konuları, vurguları, işaretleri itibariyle ziyadesiyle zengin mahya karikatürlerinde iki hususun öne çıktığı söylenebilir. Bunlardan biri gazete ve dergilerin nerede ise tamamının İstanbul da yani mahya şehrinde basıldığı bir kültür ortamında, özellikle de ramazan aylarında mahyayı, mahya yazılarını her türden siyasi, dinî, sosyal, kültürel konu ve mesele için bir mizah imkânı olarak kullanmak istikametinde akmaktadır. Özellikle 1950 lerden sonra bu umumi gidişe aksayarak ilerleyen demokratik hareketler, seçim, gittikçe artan iç göç, şehirleşme ve sanayileşme problemleri, gecekondu, yoksulluk ve sefalet gibi unsurlar eklenecektir [Bkz. Resim 6, 7, 8, 9]. İkincisi daha siyasi bir tutum takınan ve bir tür laiklik müdafaasına işaret eden, din-siyaset ilişkilerinin tıkanıklıklarını, zorluklarını, açmazlarını gündeme taşıyan karikatür çizgileridir. Bunlar arasında iç göç ve şehirleşme ile birlikte sayıları hızla artan, planlamadan ve mimari endişeden uzak veya ihtiyaçtan fazla yüksek minareli, çok şerefeli camiler, her türden laiklik problemleri [Bkz. Resim 10], irtica ve mürteci tipleri (yüz ifadeleri

13 İ SMAİ L KARA sert, göbekleri hayli fazla hocalar ve şeyhler, sakallı-şalvarlı-takkeli-tespihli erkekler, kara çarşaflı kadınlar, dört kadınla evlilik ), dinin siyasallaşması, başörtüsü, din eğitimi, dinî yayıncılık gibi konularla, imajlarla irtibatlı mahya karikatürleri öne çıkacaktır. Bu türden mahya karikatürleri çizenler arasında herhâlde ilk sırada Semih Balcıoğlu yer alacaktır. Mahyacılık Mesleği ve Mahyacılar Mahyacılık sanatı maharet, cesaret ve dayanıklılık isteyen ince ve zor bir meslekti. Mahya şeklini veya yazısını bazı teknikleri kullanarak dikkatlice çizmek veya yazmak, sonra cami ve minarelerin yükseklik ve aralıklarına göre planlamak, bu plana göre kandillerin üst yatay halattan aşağıya sarkıtılacak iplerdeki konumlarını, aralık ölçülerini, âdetlerini ve renklerini de gösteren şemalar çizmek ilk esaslı işti. Ardından hayli teferruatlı malzemesini hazırlamak, cami avlusunda kısmen tecrübe etmek ve nihayet farklı mevsimlerde ki şerefe arasında kurup uygulamak, bilgi ve tecrübeden öte yüksekliklerden korkmama ve bünyevî dayanıklılık da istiyordu. Karlı, yağmurlu, rüzgârlı havalarda minare şerefesi gibi yüksek ve dar bir yerde, gece şartlarında bir saate yakın bir zaman aralıksız çalışarak kalmak her bünyenin katlanabileceği cinsten bir iş değildi. Hava şartları kandillere konan su, zeytinyağı ve fitilin yanma süresini ve dayanıklılığını etkilediği için mevsimlerin özellikleri de hesaba katılmak zorundaydı. Ayrıca tek şerefeli minareler arasında mahya kurmak söz konusu olduğunda alt halatı kontrol edebilmek için kubbe üstünü ve çatıyı da kullanmak gerekiyordu. Musahipzade Celal daha ince ve zor işlere de temas ediyor: [ ] Her kandilin makaralı ipine vurulan düğümlerin sayısına göre kandilleri istenilen şekilde sırasına yerleştirmek suretiyle sülüs ve celî bir yazı resmetmek kolay bir şey değildir. Çünkü mahyacı minareden mahya halatına kandilleri sallandırırken düğümlerin hesabını şaşırmamak zorundadır. Bir kandili bir düğüm eksik veya fazla salıverse mahya karmakarışık olur. Halbuki bu mahyalarda hiçbir zaman böyle bir hata görülmemiştir. Cami ve külliyelerin vakıflarına bağlı olarak çalışan mahyacılar umumiyetle her cami için bir kişidir, maaşlı olmadıkları anlaşılan bir kalfası ve iki çırağı (çoğunlukla evladı) ve cami görevlilerinden yardımcıları olur. Son mahyacılardan İrfan Efendi nin ifadeleriyle söylersek; En esaslı iş mahyacıdadır. Kalfaların, çırakların da ayrıca vazifeleri vardır; kalfa yedek çeker, ip açar. Çırağın biri kandil yakar, biri de tezgâha kandil taşır. Netice 191

14 MÜSLÜMAN İ STANBUL A MAHSUS Bİ R GELENEK: MAHYA itibariyle bir mahya dört beş kişi tarafından kurulur. Sadece ramazanda mahya kurmakla meşgul olan, onun dışında caminin mahya odasında zaman zaman çırakları yetiştiren, bir sonraki sene için hazırlıklar yapan (maliye mümeyyizliği, icra memurluğu gibi yüksek memuriyetler dâhil), farklı meslekler icra eden ustalar da vardı. Süheyl Ünver in anlattığına göre mahyacılık sanatını geliştirmiş ustalardan Abdüllâtif Efendi (öl. 1877) birçok mesleği birlikte icra eden hezarfen bir adammış: Abdüllâtif Efendi yalnız mahyacı değil aynı zamanda millî bir sanatımız olan gümüş divit yapan bir sanatkârdır. Nuruosmaniye Camii nin müezzinbaşılığını yapmıştır. İmarette aşçıbaşılığı da varmış. Gençliğinde çok kuvvetli olduğundan pehlivanlık da yaparmış. Gayet nâtıkalı bir adam olarak da maruf imiş. Efdalüddin Bey in ve Necdet İşli nin tespitlerine göre mahyacı kaydı vakfiyelerde en erken 1188 ( ) tarihli Ayasofya Camii vakfiyesinde geçmektedir. Daha eski tarihli vakfiyelerde görülen siracî lik mesleği ise cami kandilleri ve mumlarının hazırlanması ve yakılmasıyla ilgilenen kişiler için kullanılmaktadır. 192 Mahyacılık umumiyetle babadan oğula geçer, eski tabirle evladiyet usulüyle devam eden bir meslektir. Bununla beraber mesleğin oğula veya bir kişiye geçmesi için vakıflar idaresinde ve mahyacıların da katıldığı bir imtihan yapılırdı. Yılda bir ay ve kandil geceleri başta olmak üzere sadece bazı gecelerde çalıştıkları için maaşları çok cüzi kalırdı. Bazı camilerde mahyacılara tahsis edilmiş, mahya levazımatının da muhafaza edildiği odalar bulunurdu. Mahyacıların bu odalarda veya evlerinde, çok kullanılan fitilleri hazırlamak başta olmak üzere yıl boyu yaptıkları hazırlıklar ve halatlar, teller, kandil kutuları, boncuk halkaları, makara, şamandıralarını tamir ve yenileme çalışmaları da olurdu (Mahya levazımatına umumi bir ad olarak bocurgat denir). Kandillerde kullanılan zeytinyağı başta olmak üzere mahya levazımatı da vakıflar tarafından karşılanırdı. Süheyl Bey in kaydına göre Bir mahyaya beş okka kadar yağ gider. Süleymaniye nin mahya yağı 857 okkadır. Eski harfli mahyalarda kullanılan hat türü umumiyetle sülüstür. Az sayıda rika denenmişse de mahya için estetik ve okunaklı bulunmamıştır (Günümüze intikal etmiş fotoğraf ve çizimlerde rika örneklerine tesadüf ediliyor). Talik de çok nadir olarak kullanılmıştır (Latin harflerine geçildikten sonra nerede ise tamamen dik/batone yazı tarzı hakimdir).

15 İ SMAİ L KARA Mahyacılar arasında hem resim hem de hat kabiliyeti olan ustalar vardı. Bunlar kuracakları mahyaları kendileri çizer ve yazarlar, tasdik için de yetkili kişiye gösterirlerdi. Mahyacının böyle bir kabiliyeti ve kapasitesi yoksa yapılacak şey bilen birine çizdirmek, bir hattata yazdırmaktı. Bazen bir hattatın yazısını taklit ettiği veya doğrudan bir hattatın yazdığını kendi şartlarında çizip uyguladığı da olur. Mahya yazısını veya çizimini mahyacı önce kareli kâğıt üzerinde çizer ve ardından uygular. Süheyl Ünver in anlattığına göre; Eski tarihlerde mahyacı saraydan gönderilen inci ile kırmızı veya yeşil atlas üzerine mahyayı yazar, bu yazılmış numune saraya gönderilir, beğenilirse çevre iade olunur ve minareler arasında kurulurmuş. [II.] Abdülhamit devrine kadar mahyacılar bir gün evvel çevreyi verirlermiş, muvafıktır denirse o mahyayı kurar ve ertesi akşam saraya giderlermiş. Mahyaların mühim bir kısmı 1 ye [Sultan Abdülhamit in hal edildiği 1 yılına] kadar resimdir. Ondan sonra vecizedir [yazıdır]. Minare aralıkları ve yükseklikleri mahya yazısının tek, çift (hatta elektrikle mahya kurmaya geçildikten sonra) üç satır hâlinde yazılmasının imkânı açısından hesaba katılır. Tek satır en çok tercih edilendir. Bayazıt Camii ve Bursa Ulu Camii minare aralıklarının uzaklığı dolayısıyla tek satır hâlinde en uzun mahya yazılarının kurulduğu camilerdir. Bayazıt ta kurulan Re sü l-hikmeti mehâfetullâh ve Ulu Cami de kurulan Hakk ın rızasını kazan, Muhtaç olana el uzat yazıları, tahmin edileceği üzere tek satır hâlinde çok az camide uygulanabilir. Mahyaların yazımı, çizimi ve kurulması için gereken malzeme gündüzden hazırlanır ama kurulmaya yatsı ezanıyla başlanır ve teravihten çıkan cemaatin tamamlanmış aydınlık mahyaları görmesi arzulanırdı. Bir iki saat civarında bir vakit aldığı için camilere yakın olan ve teravihe gitmeyen halk ile kadınlar ve çocuklar pencerelerden, avlulardan süreci takip eder ve ortaya ne tür yazı veya çizim çıkacağını merakla izler, beliren unsurlara göre tahminlerde bulunurdu. Sermet Muhtar Alus takip sırasındaki hoş konuşma ve atışmalardan bazılarını aktarmaktadır: Davlumbazlara bak, yandan çarklı vapur yapıyor! - Onlar tekerlek ayol, top arabası olacak! - Nargileye benzeteceğim amma!

16 MÜSLÜMAN İ STANBUL A MAHSUS Bİ R GELENEK: MAHYA - O mekruh şeye ne lüzum, mis gibi kule! Çörçöp!... Teneşir tahtası resmediyor! - Ha şunun köprü olduğunu anlama! Dört asrı aşkın bir zamandır mahyalar ramazanı bekliyor, ramazanlar da mahyayı arıyor. Müslüman İstanbul ise asırlardır her ikisine de aşina ve meftun 194

17 İ SMAİ L KARA Resimler Resim 1 Eyüp Sultan Camii nde ay yıldız mahyası. Resim 2 Sultan Ahmet Camii nde İçki kötüdür mahyası. 195

18 MÜSLÜMAN İ STANBUL A MAHSUS Bİ R GELENEK: MAHYA Resim 3 Selimiye Camii minarelerinde Men sabere zafere [Sabreden muzaffer olur] mahyası ve hemen altında Doğu Trakya yı Yunanlardan teslim alacak olan Refet Bele (1922/1338). Resim 4 Bayazıt Camii minarelerinde Hilal i Ahmer e yardım mahyası 196

19 İ SMAİ L KARA Resim 5 Sultan Ahmet Camii nde Para biriktir mahyası. Resim 6 Sanayi Ticaret (Tercüman Aylık Eki), sy. 7, Mayıs

20 MÜSLÜMAN İ STANBUL A MAHSUS Bİ R GELENEK: MAHYA Resim 7 Yeni Yüzyıl, 14 Ocak 1997, s. 7. Resim 8 Latif Demirci, Hürriyet 198

21 İ SMAİ L KARA Resim 9 Birikim Dergisi, sy. 270, Ekim 2011, kapak. Resim 10 Toplumsal Tarih, sy. 201, Eylül 2010, kapak. 199