TÜRKİYE'DE BAKLİYAT ÜRETİMİNDEKİ SORUNLARIN ÇÖZÜMÜ ve DIŞA BAĞIMLILIĞI AZALTACAK POLİTİKALARIN GELİŞTİRİLMESİ

Transkript

1

2 TÜRKİYE'DE BAKLİYAT ÜRETİMİNDEKİ SORUNLARIN ÇÖZÜMÜ ve DIŞA BAĞIMLILIĞI AZALTACAK POLİTİKALARIN GELİŞTİRİLMESİ Hazırlayanlar: Yrd. Doç. Dr. Okan GAYTANCIOĞLU Prof. Dr. i. Hakkı İNAN Arş. Gör. Harun HURMA Arş. Gör. Celal DEMİRKOL Temmuz 2003

3 Bu kitabın tüm hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazarının isimleri kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. Bu kitapta öne sürülen fikirler eserin yazarına aittir. İstanbul Ticaret Odası'nm görüşlerini yansıtmaz. KASIM 2002 İstanbul ISBN X İTO yayınları için ayrıntılı biigi Etüt ve Araştırma Şubesi Ticari Dolcünnantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel Faks E. Posta (212) (212) Baskı: Prive Grafik & Motbacılık Son. ve Tic. Ltd. Şti. Tel: (212) Faks: (212)

4 Baklagiller insanlar tarafından ilkçağlardan beri üretilen besin gruplanndan birisi olup, gerek insan gerekse hayvan beslenmesinde büyük önem taşımaktadır. Yaklaşık adet baklagil türünden günümüzde tanesi ekonomik önem taşımaktadır. Türkiye'de yetiştirilen baklagillerden ekonomik öneme sahip olanlar insan beslenmesi için kullanılan mercimek, nohut, kuru fasulye, bakla, bezelye ve börülce ile hayvan beslenmesinde kullanılan fiğ ve burçaktır yılına gelindiğinde 2.2 milyon tona kadar çıkan üretim 1990'lı yıllarda düşmeye başlamış ve 2000'li yıllardan itibaren daha da azalarak 1.1 milyon ton düzeyine inmiştir. Bu azalmayla birlikte baklagillerde ihracatçı konumda bulunan Türkiye hızla ithalatçı konuma gelmiştir. Bir tarım ülkesi olan Türkiye'nin son yıllarda bir çok tarım ürününde, özellikle baklagiller gibi ülkemiz için şartların son derece uygun olduğu ve sahip olduğu potansiyel daha önce kanıtlanmış bulunan ürünlerde karşılaştığı sorunların çözümü için üretimi arttırıcı ve dışa bağımlılığı azaltıcı politikalar oluşturma ve bunları uygulamaya geçirme zorunluluğu vardır. Bu amaca yönelik olarak da konuyla ilgili tüm kurum ve kuruluşlann araştırmalar yaparak bu politikalann geliştirilmesine katkıda bulunmasında büyük yarar görülmektedir. Odamız, ülkemizin kalkınması, ekonomimizin geliştirilmesi ve ticaret hayatının canlandırılmasına yönelik olarak yaptığı çalışmalar kapsamında üyelerimize, tarımla ilgili kurum ve kuruluşlara, iş dünyasına ve diğer ilgililere yardımcı olmak ve çaiışmalanna katkıda bulunmak üzere araştırmalar, etütler, incelemeler yapmaktadır. Bu kapsamda hazırlanan "Türkiye'de Bakliyet Üretimindeki Sorunların Çözümü ve Dışa Bağımlılığı Azaltacak Politikaların Geliştirilmesi" isimli araştırmayı gerçekleştiren Yrd. Doç. Dr. Okan Gaytancıoğlu ve ekibine teşekkür eder, araştırmanın tüm üyelerimize ve konuyla ilgili herkese faydalı olmasını dilerim. Gerfel Sekreter Dr. Cengiz ERSUN

5

6 İÇİNDEKİLER Sayfa No 1. GİRİŞ 9 2. MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Yöntem Üretici Düzeyinde Örnekleme Toptancılar ve İhracatçılar Düzeyinde Örnekleme Tüketici Düzeyinde Örnekleme DÜNYADA BAKLİYAT ÜRETİMİ, TÜKETİMİ ve DIŞ TİCARETİ Dünya Bakliyat Üretimi Kuru Fasulye Nohut Mercimek Dünya Bakliyat Ticareti İhracatçı Ülkeler Kuru Fasulye Nohut Mercimek İthalatçı Ülkeler Kuru Fasulye Nohut Mercimek Dünya Bakliyat Fiyatları Dünya Bakliyat Tüketimi Kuru Fasulye Nohut Mercimek TÜRKİYE'DE BAKLİYAT ÜRETİMİ, TÜKETİMİ ve DIŞ TİCARETİ Türkiye Kuru Fasulye Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Üretim Türkiye'de Kuru Fasulye Dış Ticareti Kuru Fasulye İthalatı Kuru Fasulye İhracatı Kuru Fasulye Tüketimi 38

7 4.2. Türkiye Nohut Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Türkiye'de Nolıut Dış Ticareti Nohut İthalatı Nohut İhracatı Nohut Tüketimi Türkiye Mercimek Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Türkiye'de Mercimek Dış Ticareti Mercimek İthalatı Mercimek İhracatı Mercimek Tüketimi TÜRKİYE'DE BAKLİYAT TARIMI YAPILAN BÖLGELER ve ÖZELLİKLERİ İç Anadolu Bölgesi İç Anadolu Bölgesinde Üretilen Bakliyatlar Kuru Fasulye Nohut Mercimek Güneydoğu Anadolu Bölgesi Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Üretilen Bakliyatlar Kuru Fasulye Nohut Mercimek Diğer Bölgeler Marmara Bölgesi Karadeniz Bölgesi Doğu Anadolu Bölgesi Ege Bölgesi Akdeniz Bölgesi TÜRKİYE BAKLİYAT TARIMINDA UYGULANAN TARIM POLİTİKALARI Üretim Politikaları Destekleme Alımlan ve İlgili Kuruluşlar Bakliyat Üretimini Teşvik Politikaları Tarımsal Yapı Politikası Üretim Süreci Politikası Nadas Alanlarının Değerlendirilmesi Projesi Fiyat ve Pazar Politikaları 78

8 Fiyat Politikaları Enflasyon ve Bakliyat Fiyatları Enflasyon ve Kuru Fasulye Fiyatlan Enflasyon ve Nohut Fiyatları Enflasyon ve Mercimek Fiyatları Girdi Fiyatlan Karşısında Bakliyat Fiyatları Pazar Politikalan Türkiye'de Bakliyatlann Pazarlanması Hasat Pazara Hazırlama Kalibrasyon ve Ambalajlama Türkiye'de Bakliyatlarda Uygulanan Tarım Politikalarının Değerlendirilmesi Diğer Ülkelerdeki Bakliyat Politikalarının Türkiye İle Karşılaştıniması ABD ve Kanada'daki Bakliyat Politikaları AB Ülkelerindeki Bakliyat Politikaları AB Ülkelerindeki Bakliyat Politikalarına Türkiye'nin Uyumu SAHA ARAŞTIRMASI BULGULARI Üreticilerden Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi Tarımsal Girdi Kullanımı Tohumluk Kullanımı Tohumluk Temin Edilen Yerler Kimyasal Gübre Kullanımı ve Temin Edilen Yerler Ürün Satışı Yapılan Yerler Bakliyat Üretiminde Kooperatifçilik Durumu Üreticilerin Bakliyat Fiyatları ve Alımlanna Bakış Açılan Bakliyat Fiyatları Hakkındaki Düşünceler Bakliyat Alımları Hakkındaki Düşünceler Türkiye'de Bakliyat Ticareti Yapan Toptancılarla İlgili Bulguların Değerlendirilmesi Yozgat Konya Niğde Nevşehir Şanlıurfa-Diyarbakır-Mardin İstanbul Ankara 104

9 7.3. Toptancıların Bakliyat Pazarlaması Hakkında Genel Bilgiler Toptancıların Yerli ve İthal Bakliyatlar İçin Görüşleri Bakliyat İthalatçılarından Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi Bakliyat Tüketicilerinden Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi Tüketim Sıklığı Satınalma Miktarları ve Satınalma Yerleri Tüketicilerin İthal Bakliyatlar Hakkındaki Tutum ve Davranıştan Üretim Bölgesinin, Satınalma Düzeyine Etkileri Bakliyat Satınalmayı Etkileyen Faktörler BAKLİYAT ÜRETİMİNİ SINIRLAYAN ve İTHALATI ZORUNLU KILAN FAKTÖRLER Tarımsal Yapıdan Kaynaklanan Sorunlar Pazarlamadaki Sorunlar Tarım Politikalannın Yetersizliğinden Kaynaklanan Sorunlar SONUÇ 113 KAYNAKLAR 117

10 1. GİRİŞ İnsan beslennrıesinde yemeklik dane baklagillerin önemi göz ardı edilemez. Gerek protein gerekse vitamin ve mineral maddeler yönünden bu ürünlerin tüketilmesi sağlıklı beslenme için ön koşulu oluşturmaktadır. Dengeli beslenmede toplam olarak tüketilen proteinin % 60'ının bitkisel kaynaklı olması gerekmektedir. Bileşiminde % oranında protein bulunan yemeklik dane baklagiller (fasulye, mercimek, nohut, bakla vb.) insanın günlük alması gereken protein miktarını karşılayan en önemli bitkisel kaynaklı besinlerin başında gelmektedir. Ülkemizdeki duruma bakıldığında, bakliyat tüketiminin, insan beslenmesinde önemli bitkisel kaynaklı gıda maddelerinden olduğu görülmektedir. Çünkü Türkiye'de tahıllardan sonra en çok baklagillerin tanmı yapılmaktadır. Bunun en büyük nedeni ise ülkemiz topraklannın bakliyat tanmına uygun olmasıdır. Ancak arazi ve iklimin uygun olması, istenilen düzeyde üretim için yeterli olamamaktadır. Türkiye, bakliyatlarda 1990'lı yılların ilk.yarısına kadar net ihracatçı iken günümüzde maalesef ithalatçı ülkeler arasına girmiş, bu da bu ürünlerin tüketimine yansımıştır. Dolayısıyla kişi başına düşen bakliyat tüketim miktannda da son yıllarda azalmalar görülmektedir. Türkiye, bakliyatlarda 1980'li yıllardan önce üretimde kendine yeterli bir ülke konumundaydı. Özellikle 1980'li yıllardan sonra uygulanan akılcı tarım politikaları sayesinde (il bazında uygulanan kırsal kalkınma projeleri. Nadas Alanlarının Daraltılması Araştırma ve Yayım Projesi ve ikinci ürün projeleri) baklagil üretimi artmıştır. Bu artışlarla Türkiye baklagilde kendine yeterli bir konumdan net ihracatçı bir konuma gelmiş, 1997 yılında Türkiye dünya mercimek üretiminde % 20'nin üzerindeki payıyla ilk sırayı alırken, nohut üretiminde ise yaklaşık %10'luk payıyla Hindistan'ın ardından ikinci sırada yer almıştır. Halbuki 5 yıl sonra yani 2002 yılında Türkiye'nin dünya mercimek üretimindeki payı % 16'ya nohut üretimindeki payı'da % 7'lere gerilemiştir. Aynı şekilde 1993 yılında dünya mercimek ihracatında % 34, nohut ihracatında % 44 pay alan Türkiye bundan 10 yıl sonra yani 2002 yılında dünya mercimek ihracatında % 14, nohut ihracatında ise % 15 pay alır duruma gelmiştir. Bütün bu üretim azalmaları Türkiye'nin baklagillerdeki üretim politikasını değiştirdiği 5 Nisan 1994 kararları sonucu olmuştur. Bu tarihte açıklanan "Ekonomik İstikrar Önlemleri" neticesinde tarımsal desteklemeler 4 ürün grubu ile (tahıllar, ş.pancan, tütün ve haşhaş) sınırlandınimıştır. Baklagiller bu tarihten sonra fiyat yoluyla desteklenmemiştir. Bakliyat ürün alımlarının ve pazarlamanın bir bölümü Güneydoğubirlik gibi bir tarım satış kooperatifi birliği ve Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) eliyle yapılmakta iken ve TMO bu ürünlerin piyasalarını

11 TMO ve kooperatifler alım yaptıkları yıllarda direkt ihracat işlemi gerçekleştirdikleri gibi ihracatçıya da ürün satabilmektedirler. Ancak 90'lı yılların ikinci yarısından itibaren TMO ve kooperatiflerin bakliyat pazarlamasındaki etkinlikleri oldukça azalmıştır. TMO ve kooperatiflerin etkinliklerinin azalmasıyla üreticiler kendi ürettikleri kuru fasulye, nohut ve mercimeği kendileri pazarlamak zorunda kalmışlar, çoğu zaman aracılar ürünleri düşük fiyatlarla alıp toptancılara yüksek fiyatlarla satmışlardır. 2000'li yıllarla birlikte üretimin azalması nedeniyle yaşanan rekolte eksikliği ve fiyatların spekülatif hareketlere serbestçe açık olması nedeniyle bakliyat fiyatlarında aşın fiyat dalgalanmaları yaşanmaktadır. Özellikle 2002/2003 periyodu ele alındığında, fiyatı bir önceki yıla göre en çok artan ürün % ile kuru fasulyedir. Bunu % 92.3 ile kırmızı mercimek ve % 83.3 ile nohut izlemektedir. Ancak buna rağmen bu araştırmaya başlanılan zaman olan Nisan-2003'de ise üretici eline geçen fiyatların 2002 hasat dönemindeki fiyatlarla eşit hatta bu fiyatların da altında olduğu görülmüştür. Şöyle ki 2002 yılı hasat döneminde üreticilerce 1 milyon TL civarında toptancılara satılan kuru fasulye 2003 yılında bin TL'dan satılmıştır. Hatta birçok üretici (özellikle Konya ve civannda) elindeki ürünü düşük fiyatlar nedeniyle satamamış ya da maliyetlerin de altında satabilmiştir. Ancak her nedense tüketiciler yine de bakliyatları yüksek fiyatlar ödeyerek satın almışlardır. Bu da bakliyatların üretimi yanında pazarlamasında ciddi sorunlar bulunduğunu gösteren bir durumdur. Üreticiden tüketiciye kadar ulaşan zincirde birçok halkanın bulunması tüketicinin ödediği fiyatın yükselmesine neden olmaktadır. Türkiye 1980'li yılların ikinci yansından itibaren bakliyatlarda net ihracatçı bir konuma ulaşınca özellikle Mersin'de bu işin dış ticareti de gelişmiş. Dünya fiyatları Mersin'de belirlenmeye başlamıştır. Dünya ülkelerine yine bir süre Türk bakliyatları bu ihracatçılar kanalıyla satılmaya devam etmiştir. Ancak özellikle 2000'li yıllarla birlikte uygulanan yanlış tanm politikalannın da etkisiyle bakliyatlann üretimi de azalmış ve ihracat özellikle yeşil mercimekte ithalata dönüşmüştür. Buradan da açıkça görülüyor ki, tutarlı tarım politikalarının olmaması, özellikle tüketicilerin yüksek fiyatlarla karşılaşmasına sebep olmaktadır. Buna karşın üreticiler ürünlerini çok daha düşük fiyatlarla satmaktadır. Bakliyat fiyatlarındaki artışın diğer bir nedeni olarak da ithalatı azaltma amacı ile uygulanan politikalar gösterilebilir. İthalatın azalması yurt içi fiyatlarda yükselmeye neden olmaktadır.

12 ülkemizde üretilen bakliyatlar içerisinde nohut, mercimek ve kuru fasulye önemli bir yer tutar yılı itibariyle ülkemiz toplam bakliyat üretimi 1 milyon 345 bin ton olup bunun içerisinde nohut % 43.9, mercimek % 35.7 ve kuru fasulye % 17.5'lik bir pay almaktadır. Dolayısıyla bu üç ürün toplam bakliyat üretiminin % 97.1'ini oluşturmaktadır. Yine 2002 yılı verilerine göre toplam mercimek üretimimiz 480 bin ton olup bunun % 11.5'i yani sadece 55 bin tonu yeşil mercimektir. Bu araştırmada ülkemizdeki üretimi önemli bir yer tutan ve ticari önemi fazla olan kuru fasulye, nohut ve mercimek olmak üzere 3 bakliyat türü incelenmiştir. Araştırmada, bakliyatlarda her geçen yıl artan ithalat ve ödenen döviz miktarını azaltıcı, kendine yeterlilik düzeyini arttırıcı tanm politikalannı oluşturabilmek amaçlanmıştır. Türkiye bakliyatlarda tutarlı ve bilinçli üretim ve pazarlama politiklarmı yeniden uygulamaya başlarsa bu ürünlerde 1980'li yılların ikinci yarısından 1990'lı yıllann ikinci yansına kadarki yaklaşık 10 yıllık sürede dünya pazarlanna hakim olduğu konuma yeniden gelebilecektir. Aksi taktirde nüfusunun halen % 35'inin tarımda olduğu ve dönem dönem bir tarım ülkesi olduğunu ifade ettiği bir ülke olan Türkiye kuru fasulye, nohut ve mercimek ithal etmeye devam edecektir. Geleneksel damak zevkimiz yerli ürünlerden ithal ürünlere kayacaktır.

13 2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.1. Materyal Araştırmada değerlendirilen veriler birincil ve ikincil veri kaynaklarından toplanmıştır. - Türkiye genelinde yoğunluklu olarak kuru fasulye, nohut, mercimek (kırmızı ve yeşil), ekiliş alanlarının ve üretiminin yaklaşık % 80'ini oluşturan Konya, Nevşehir, Niğde, Yozgat, Ş.Urfa, Diyarbakır ve Mardin illerinde bu ürünlerin tarımını yapan üreticiler, - Bu illerde üretilen bakliyatları üreticilerden satın alıp ülke geneline pazarlayan toptancılar, - Dünya bakliyat fiyatlannm oluşumunda önemli bir yeri olan Mersin'de bulunan ve Türkiye'den çeşitli ülkelere bakliyat ihraç veya ithal eden ithalatçılar, - İstanbul'da çeşitli semt ve gelir gruplarındaki bakliyat tüketicilerinden anket yoluyla elde edilen bilgiler araştırmanın birincil verilerini oluşturmaktadır. Bu verilerin tamamı karşılıklı görüşme yöntemiyle elde edilmiştir. Ayrıca çeşitli devlet kuruluşlarının (Toprak Mahsulleri Ofisi, Devlet Planlama Teşkilatı, Tarım Bakanlığı) konu ile ilgili verileri araştırmanın ikincil veri kaynaklannı oluşturmuştur Metod Araştırmanın metodu 3 alt başlık içerisinde incelenmiştir. Bunlar üretici, toptancı ve tüketici düzeyinde anket yapılacak işletmelerin seçiminde kullanılan örnekleme yöntemleri ve elde edilen bulgulann analizinde kullanılan yöntemlerdir Üretici Düzeyinde Örnekleme Üretici düzeyinde yapılan örneklemede kuru fasulye, nohut ve mercimek (yeşil ve kırmızı) üreticileriyle anket çalışması yapılmıştır. Araştırma alanı birbirinden farklı 2 coğrafi bölge, 6 il, 77 ilçe toplam 3205 köyü oluşturduğundan gayeli olarak her ilden 50'şer adet olmak üzere toplam 300 adet üretici ile görüşülmüştür. Hazırlanan anket formundan da (ek 1) anlaşılacağı üzere yapılan araştırma bakliyat üretimindeki sorunları tespit etmeye yönelik olduğu için basit ihtimali örnekleme yerine gayeli örnekleme tercih edilmiştir. Yapılan

14 anket çalışmalarından elde edilen bulgularla bakliyatlann üretimine ve pazarlamasına ilişkin sorunlar hakkında yeterli düzeyde açıklayıcı bilgi temin edilmiştir Toptancılar ve İhracatçılar Düzeyinde Örnekleme Bakliyat üretimi yapılan 6 ilde üreticilerden ürünleri satın alan toptancılarla da görüşülmüştür. Anket çalışmasında toptancıların tamamıyla görüşülmesi hedeflenmiştir. Ancak çeşitli nedenlerden dolayı 46 firmadan 36'sından bilgi alınabilmiştir. Yine de görüşülen firmalar toplam firmalann yaklaşık %78.3'üne karşılık gelmektedir. Bu firmalardan elde edilen bilgilerle sektörün mevcut durumu ve sorunlan tespit edilmiştir. Ayrıca, Türkiye'de bakliyat pazarlamasının en önemli merkezleri olan İstanbul Rami'deki "Toptancılar Sitesi" ve Ankara'daki "Gimat Toptancılar Sitesi"ndeki bakliyat toptancılan ile de görüşülerek sektörün yapısı ve sorunlan hakkında bilgiler elde edilmiştir. Araştırma genelinde yapılan çalışmalardan Türkiye'nin bakliyatlarda ithalat ve ihracat yapan ve genelde Mersin'de bulunan dış ticaret firmalanndan 5 tanesi ile de dış ticaretin nasıl yapıldığı ve karşılaşılan sorunların neler olduğuna yönelik görüşmeler yapılmıştır Tüketici Düzeyinde Örnekleme Bakliyat tüketimi ile ilgili bilgileri elde etmek için Türkiye nüfusunun önemli bir bölümünün yaşadığı İstanbul ili seçilmiştir. Bu ilin seçilme nedeni ise Türkiye'nin tüm bölgelerinden göç almasıdır. Dolayısıyla burada yapılacak anketler Türkiye geneli ile ilgili daha gerçekçi bilgilerin elde edilmesine yardımcı olmuştur. Türkiye nüfusunu homojen bir biçimde temsil eden İstanbul ilinde bakliyat tüketenlerin oranını saptayan bir çalışma yapılmadığından, populasyonu temsil edecek maksimum örneğe ulaşmak için oran % 50 alınmıştır (Malhotra 1993). Aynca örnekleme hatasını da klasik olarak kullanılan %5 yerine %4'e düşürdüğümüzde, örnek hacmi daha da büyümekte ve daha fazla örnekle çalışmak mümkün olmaktadır. Böylece daha duyarlı sonuçlara ulaşmak mümkün olmaktadır.

15 Tüketicilerin seçiminde aşağıdaki örnekleme yönteminden yararlanılmıştır. 4x/2 p.q N: örnek hacmi p: İstanbul'da baklagil tüketenlerin oranı q: 1-p d: örnekleme hatası z(/2: güvenirlilik derecesi Formülden elde edilen sonuçlara göre İstanbul ilinde 600 tüketiciye anket uygulamıştır. n = 0,04 0,5. 0,5 = 600 Tüketiciye yönelik araştırmalarda örnek çerçevesi belirlenirken kullanılan en önemli yöntem, Sosyo Ekonomik Statü (SES) gruplarına göre dağıtım kriteridir. Yukarıda hesaplanan örnek hacmi bu kritere göre belirlenmiş ve dağıtılmıştır (Çizelge 2.1 ve 2.2). Çizelge 2.1: Türkiye'de ve İstanbul'da Sosyo Ekonomik Statü Gruplarının Dağılımı Sosyal Sınıflar Türkiye (%) İstanbul (%) A grubu 4,7 11,4 B grubu 10,3 10,8 Cı grubu 16,9 27,2 C2 grubu 13,8 15,6 D grubu 36,5 30,4 E grubu 17,8 4,6 Kaynak: ACNielsen-Zet. 2001

16 Çizelge 2.2: Örnek Hacminin Sosyo Elconomik Statü Gruplarına Göre Dağılımı Sosyal Sınıflar Dağılım(%) Anket Sayısı A grubu 11,4 68 B grubu 10,8 65 Cı grubu 27,2 163 C2 grubu 15,6 94 D grubu 30,4 182 E grubu 4,6 28 TOPLAM 100,0 600 Sınıfların tanımlanması ve birbirinden ayrılmasında semt, haneye giren toplam gelir düzeyi ve gelir düzeyi hakkında destekleyici fikir veren diğer bazı göstergeler kullanılmıştır (Yurdakul ve Koç, 1995). Buna göre; - Bağdat Caddesi, Bebek, Bahçeşehir, Etiler, Caddebostan, Levent vb. semtlerde oturan (araştırmanın bu bölümünün yapıldığı Mart 2003-Nisan 2003 aylannda) aylık geliri 10 milyar TL'dan fazla olan ve yazlık ve kışlık ev yanında kredi kartı, telesekreter, video kamera, bilgisayar gibi varlıklardan bazılarına sahip olan aileler A grubuna; - Ataköy, Şişli, Yeşilköy, Florya gibi semtlerde yaşayan, aylık gelir düzeyi 5 milyar ile 10 milyar TL arasında bulunan, en azından bir kışlık evi (bazı durumlarda yazlık evi de) olan ve yukarıda sayılan taşınabilir eşyalardan bazılarına sahip olan aileler B grubuna - Kadıköy, Bakırköy, Üsküdar, Avcılar vb. semtlerde oturan, bir kışlık evi olan ve geliri 2-3 milyar TL arasında bulunan orta halli aileler C grubuna; - Bağcılar, Maltepe, Bayrampaşa, Ümraniye gibi semtlerde yaşayan aylık geliri 500 milyon'un altında olan (veya bir üst gelir grubunda görünüp de nüfusu kalabalık olan) aileler de D ve E gruplarına dahil edilmişlerdir.

17 3.1. Dünya Bakliyat Üretimi Kuru baklagillerin üretimi tüm dünya ülkelerinde yapılmasma karşm 2002 yılı verilerine göre, Dünya üretiminin % 45.1'i Asya ülkelerinde gerçekleşmiştir. Hindistan dünya ülkeleri arasında en fazla bakliyat üreten ülkedir. Dünya kuru baklagil üretiminin % 20.7'i Hindistan'da gerçekleşmiştir (FAO, 2003). Asya ve Amerika kıtasındaki bazı ülkeler kuru fasulye, Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarındaki bazı ülkeler mercimek, Asya, Afrika ve Amerika kıtasındaki bazı ülkelerde nohut üretiminde uzmanlaşmışlardır yılı verilerine göre dünya toplam kuru baklagil üretimi 45.7 milyon tondur. Dünyada en fazla yetiştirilen bakliyat türü 18.4 milyon ton ile kuru fasulye olup, ikinci sırada bezelye (10.7 milyon ton) gelmektedir. Nohut 7.8 milyon ton üretim ile 3.sırada olup, 3.3 milyon ton ile bakla dördüncü, 3.2 milyon ton ile mercimek beşinci ve 3.1 milyon ton ile de börülce G.sıradadır. Bu çalışmada daha çok Türkiye'de ekonomik olarak üretimi yapılan ürünler (kuru fasulye, nohut, mercimek) incelendiği için dünya üretiminde de bu ürünlerin istatistikleri konu başlıklarına göre incelenmiştir. Araştırmaya konu olan bu üç ürün grubunun dünyadaki üretimi yıllara göre değişmekle birlikte milyon arasında değişmektedir Kuru Fasulye 18.yüzyılın ortalarına kadar botanikçiler fasulyenin Hindistan kökenli olduğunu kabul etmişler ancak 16.yüzyılda fasulyenin "Türk fasulyesi" olarak bilinmesi ve Yunanlılann da fasulyeyi fasiolos ve dolichos adlarıyla yetiştirmiş olmalan, fasulyenin Batı Asya kökenli olduğu fikrini uyandırmış, 1900'lü yıllarda ise çeşitli araştırmacılar kültür fasulyesinin Avustralya ve Afrika kökenli olduğunu belirtmişlerse de, Peru'da eski mezar kazılarında fasulye tohumlarına rastlanmasından sonra fasulyenin "Amerika" kökenli olduğu belirlenmiştir (Akova,.2002). Kuru fasulye Dünyada en fazla yetiştirilen kuru baklagildir (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1'den de anlaşılacağı üzere en fazla ekiliş Hindistan'da olmasına rağmen birim alandan alınan verimin düşük olması Brezilya'yı en fazla kuru fasulye üreten ülke yapmaktadır. Brezilya ve Hindistan, dünya üretiminin yaklaşık % 31'ine sahip olduklan halde ülke nüfusları fazla olduğu ve ayrıca kuru fasulyenin temel besin kaynaklarından biri olduğu için ürettikleri ürünlerin büyük bir kısmını kendi ülkelerinde tüketmektedir. Bu ülkeler ürettikleri kuru fasulyeyi dünya pazarlarına arz etmeden kendileri tüketme yoluna gitmekte hatta önemli ithalatçı ülkeler

18 arasında yer almaktadırlar. Türkiye ise dünya kuru fasulye üretiminde % 0.7 bir pay almakta olup genelde kendine yeterli bir konumdadır. Ülkeler (bin ha) Çizelge 3.1: Yılları Arası Dünya Kuru Fasulye Ekilisi, Üretimi ve Verimi İle İlgili Bilgiler Ekiliş (bin ton) Üretim (kg/da) Verim (bin ha) Ekiliş (bin ton) Üretim (kg/da) Verim Brezilya Hindistan Çin Burma ABD Meksika Endonezya Uganda Türkiye Diğer DÜNYA Kaynak: "Statical Database, Agricultural Procluction"2003 Uluslararası ticarete konu olan kuru fasulye tipleri arasında "pea dean" tipi olarak da bilinen "beyaz daneli fasulyeler ilk sırada gelmektedir. Bu çeşit fasulyeler daha çok Şili'de ve Japonya'da yetiştirilmekte, "beyaz daneli böbrek fasulye" olarak bilinen "white kidney bean" isimli çeşit fasulyeler ise daha çok Amerika'da Nebraska, Idaho ve Wyoming eyaletlerinde yetiştirilmektedir. Benekli taneli fasulye çeşitlerini kapsayan "pinto bean" fasulye çeşitleri ise büyük ölçüde Amerika kıtasında üretilmektedir. Dünyada Kuru Fasulye Üreticisi Ülkeler (2002) Brezilya^ %18 Türkiye 1% - Uganda %2 Endonezya Meksika %5 %5 ABD %7 I Hindistan %15

19 Fasulye ve bezelyeden sonra dünyada en fazla üretilen nohut, yemeklik dane baklagiller içerisinde üretimi yapılan en eski ürünlerden birisidir. Nohut kökeninin Yunanistan'dan Himalayalar'a kadar uzanan yatay kuşak ile Kuzey- Güney istikametinde de Kınm ile Etiyopya arasında bulunduğu belirtilmektedir. Anadolu'da M.Ö 7450 Hindistan'da ise 4000 yıllannda nohutun izlerine rastlanmıştır. Dünya genelinde üretilen nohutlar esas itibariyle "kabuli tipi" ve "desi tipi" olmak üzere iki grup altında değerlendirilmektedir. Dünya üretiminin % 85'ini "desi tipi" nohutlar oluşturmaktadır. Desi tipi nohutların tohumları küçük, kahverengi ve kabuğu kalındır. Desi tipi nohutlann en önemli üreticisi Hindistan'dır. Diğer üretici ülkeler Pakistan, Burma, Bangladeş, Avustralya ve Kanada'dır. Dünya üretiminin % 15'ini oluşturan Kabuli tipi nohutların en önemli üreticisi ülkeler ise Türkiye, Meksika, Suriye, İran, Etyopya ve Kanada'dır. Kabuli tipi nohutlar yetiştirildikleri ülkelerde yerel isimler almaktadırlar. Koçbaşı (Türkiye), Garbanzo (İspanya), Ghana (İspanya) gibi, çeşitler "Kabuli" tipi nohutlardandır. Dünya nohut üretimi uzun yıllar 8 milyon ton civarında gerçekleşmiş, 2002'de 8.3 milyon ton ile en yüksek düzeyine ulaşmıştır (Çizelge 3.2). Hindistan en büyük üretici ülke olup dünya üretiminin % 62.8'ini gerçekleştirmiştir. İkinci sıradaki Türkiye'nin üretimdeki payı % 7.1 olup 3. sıradaise Pakistan gelmektedir. Türkiye 1990 yılında 860 bin ton nohut üretmiş bir ülkedir. Ancak bundan sonraki yıllarda nohut üretiminde önemli gerilemeler olmuş ve üretim bin tonlar düzeyine gerilemiştir. Çizelge 3.2: Yılları Dünya Nohut Ekiliş, Üretim ve Verim Bilgileri ülkeler Ekiliş (bin ha) Üretim (bin ton) Verim (kg/da) Ekiliş (bin ha) Üretim (bin ton) Verim (kg/da) Hindistan Pakistan Türkiye Kanada Avustralya Meksika Diğer DÜNYA Kaynak: www. fao.org, "Statical Database, Agricultural Production"2003

20 Dünyada Nohut Üreticisi Ülkeler (2002) Pakistan 5% Türkiye 7% Hindistan 65% Hindistan halkının tüketiminde nohut önemli bir yer tutmaktadır. Yılda yaklaşık 6 milyon ton nohut tüketilmektedir. Bu nedenle Hindistan kendi ürettiği dışında yaklaşık bin ton da nohut ithalatı yapmaktadır. Ancak en önemli sorun birim alandan alınan verimin düşüklüğüdür. Bu nedenle Hindistan'da devlet tarafından nohut üretimini artırıcı yönde projeler yürütülmektedir Mercimek Mercimeğin kültüre alınması çok eski zamanlara gitmektedir. Büyük tanelilerin kökeninin Akdeniz Bölgesi; orta büyüklükteki tanelilerin yurdumuzun iç kısımlarındaki dağlık yöreler; küçük tanelilerin de Afganistan'ın yüksek yerleri, Himalaya ve Hindikuş dağları olduğu belirtilmektedir. Uzun yıllar ekonomik olarak sadece Orta ve Güney Avrupa, Ortadoğu, Asya ve bazı Kuzey Afrika ülkelerinde yetiştiriciliği yapılan mercimek, son dönemlerde özellikle Kuzey Amerika ülkeleri ile Avustralya'da önemli ölçüde yetiştirilmeye başlanmıştır. Dünya mercimek üretimi yeşil ve kırmızı mercimek bazında değerlendirildiğinde, kırmızı mercimek üretiminin çok daha sınırlı sayıda ülkede gerçekleştirildiği görülmektedir. Uluslararası istatistiklerde dünya mercimek üretimi toplam olarak değerlendirilmekte yeşil ve kırmızı ayınmı yapılmamaktadır. Kırmızı mercimek daha çok Ortadoğu, Kuzey Amerika, Avustralya, Güney ve Orta Asya'da üretilmektedir. Çizelge 3.3'de dünya mercimek üretimi görülmektedir. Çizelge 3.3'den de anlaşılacağı gibi dünyada en fazla mercimek üretimi Hindistan'da yapılmaktadır. Türkiye Hindistan'dan sonra ikinci sırada yer almaktadır. Ancak 2002 yılı verilerine göre Türkiye mercimek üretiminin önemli bir bölümü (% 72.9) kırmızı mercimekden sağlanmaktadır.

21 Türkiye 1982 yılından sonra uygulamaya başladığı "Nadas Alanlarının Daraltılması" projesi kapsamında mercimek üretimini çok önemli düzeyde artırarak Dünya birinciliğine kadar yükselmiştir. Hatta 1988 yılında bin tonluk rekor üretimi ile tek başına dünya üretiminin % 38.8'ini gerçekleştirmiştir. Ancak daha sonraları genel olarak azalma trendine giren üretimimiz 2000 yılında 353 bin tona gerilemiştir. Nohut üretiminde olduğu gibi yeşil mercimek üretimini de son yıllarda önemli ölçüde artıran Kanada, 2000 yılı verilerine göre dünya üretiminde % 29'luk pay ile ilk sıraya yükselmiştir. Kanada'da olumsuz iklim koşullanndan dolayı 2002 yılı üretiminde önemli düşüşler görülmüş bu da Dünya yeşil mercimek fiyatlarının yükselmesine neden olmuştur. ülkeler Çizelge 3.3: Yılları Arası Dünya Mercimek Ekilisi, Üretimi ve Verimi İle İlgili Bilgiler Ekiliş (bin ha) Üretim (bin ton) Verim (kg/da) Ekiliş (bin ha) Üretim (bin ton) Verim (kg/da) Hindistan TQrkiye Kanada Avustralya Nepal ABD Bangladeş Çin Diğer DÜNYA Kaynak: www. fao.org, "Statical Database, Agricultural Production"2003 Dünyada Mercimek Üreticisi Ülkeler (2002) Diğer 19% Hindistan 29% Bangladeş 4%, Nepal --^-i^^^b»- lü^p%i^»«^vs 5%, Avustralya Kanada 12%. " Türkiye 16%.

22 Yıllara göre değişmekle birlikte dünyada milyon ton kuru fasulye, nohut ve mercimek üretimi yapılırken bu üretimin yaklaşık % 13-14'ü yani 3,5-4 milyon tonu dünya ticaretine sunulmaktadır. Bu kadar az bir ticaretin olmasının en önemli nedeni kuru bakliyatların, en büyük üretici olan Asya ülkelerinde temel besin maddesi olmasıdır. Hatta bu ülkelerde bazı yıllar görülen kuraklıklar özellikle Hindistan, Bangladeş, Çin gibi üretici ülkeleri de ithalata zorlamaktadır yılı verilerine göre Dünya'da 1.9 milyar $'lık kuru fasulye, nohut ve mercimek dış ticareti yapılmıştır. Ticaret hacmi 1980 yılına göre (1 milyar $) yaklaşık % 90 oranında artmıştır İhracatçı Ülkeler * Dünyada kuru bakliyat ihracatı yapan ülkelerin başında Kanada, Fransa ve Çin ilk sıralardadır. Yalnız bu ülkelerden Fransa'nın ihracatında kuru bezelye ağırlıklıdır. Kanada ürettiği baklagillerin önemli bir bölümünü ihraç etmektedir Kuru Fasulye Dünya piyasalarına kuru fasulye satan önemli ihracatçı ülkelerle ilgili bilgiler Çizelge 3.4'de gösterilmiştir. Çizelge 3.4: Dünya Kuru Fasulye İhracatı ve Elde Edilen Gelir ( ) ÜLKELER İhracat Miktarı Gelir İhracat Miktarı Gelir (Ton) (Bin $) (Ton) (Bin $) Çin ABD Arjantin Kanada Türkiye Diğer TOPLAM Kaynak: World Grain Situation and Outlook, Foreign Agricultural Service, USDA ve www. fao.org, 2003 Çizelge 3.4'den de anlaşılacağı üzere Dünya kuru fasulye ihracatında Çin ilk sırada gelmektedir. Çin Dünya kuru fasulye ihracatından % 21.3 oranında bir pay almakta, onu % 11.3'lük bir payla ABD izlemektedir. Türkiye

23 kuru fasulye'de Dünyada ihracatçı konunnda bir ülke olmasına rağmen 1990'lı yıllann başında bugünün neredeyse 2 katı (13-14 bin ton) kadar kuru fasulye ihraç ederken günümüzde ihracat miktarı azalmıştır. Kuru Fasulye İhracatçısı Ülkeler (2002) 640 Çin ABD Arjantin Kanada Türkiye 3.2,1.2. Nohut Dünya piyasalanna nohut satan önemli ihracatçı ülkeler Çizelge 3.5'de gösterilmiştir. Çizelge 3.5: Dünya Nohut İhracatı ve Elde Edilen Gelir ( ) ÜLKELER İhracat Miktarı (Ton) Gelir (Bin $) İhracat Miktarı (Ton) Gelir (Bin $) Avustralya Meksika Türkiye Kanada Iran ABD Diğer TOPLAM Kaynak: World Grain Situation and Outlook, Foreign Agricultural Service, USDA ve www. fao.org, 2003 Çizelge 3.5'de de görüldüğü gibi dünyada nohut ihracatında ilk sırada Avustralya gelmektedir. Ancak Avustralya nohutlarının ihracat fiyatlan Meksika'ya

24 ve Türkiye'ye nazaran düşük olduğu için elde ettiği ihracat geliri de düşük olmaktadır yılına kadar Türkiye dünyada en fazla nohut ihraç eden ülke iken bu üstünlüğünü Avustralya ve Meksika'ya kaptırmıştır. Nohut İhracatçısı Ülkeler (2002) Avusturya Meksika Türkiye Kanada Mercimek Dünya piyasalanna mercimek satan önemli ihracatçı ülkelerle ilgili bilgiler Çizelge 3.6'da gösterilmiştir. Çizelge 3.6'dan da anlaşılacağı üzere Kanada dünya mercimek piyasasında en büyük ihracatçı ülkedir. Türkiye mercimekte bir dönemler dünya birincisi iken şimdi 3.sıradadır.

25 Çizelge 3.6: Dünya Mercimek (Kırmızı+Yeşil) İhracatı ve Elde Edilen Gelir ÜLKELER İhracat Miktarı Gelir İhracat Miktarı Gelir (Ton) (Bin $) (Ton) (Bin $) Kanada Avustralya Türkiye Hindistan ABD Suriye Nepal Çin Diğer TOPLAM Kaynak: World Grain Situation and Outlook, Foreign Agricultural Service, USDAve www. fao.org, " Mercimek İhracatçısı Ülkeler (2002) O Kanada Avustralya Türkiye Hindistan ABD Kanada 1999'a kadar yeşil mercimek üreten bir ülke iken 1999 yılı ile birlikte kırmızı mercimek üretimine hız vererek Dünya piyasalarına kırm«zı mercimek satmaya başlamıştır.

26 İthalatçı Ülkeler Dünyada kuru bakliyatlarda üretimi kendine yeterli olmayıp ithalat yapan ülkelerin başında Japonya, Meksika, Mısır ve Hindistan ilk sıralardadır. Bakliyat tüketimleri diğer ülkelere nazaran daha yüksek olduğu için bu ülkeler ithalatçıdır Kuru Fasulye Dünya piyasalarından kuru fasulye satın alan önemli ithalatçı ülkelerle ilgili bilgiler Çizelge 3.7'de gösterilmiştir. Çizelge 3.7: Dünya Kuru Fasulye İthalatı ve İthalat Bedeli ( ) ÜLKELER İhracat Miktarı (Ton) Gelir (Bin $) İhracat Miktarı (Ton) Gelir (Bin $) Hindistan Japonya Brezilya Meksika Diğer TOPLAM Kaynak: Foreign Agricultural Service, USDA ve www. fao.org, 2003 Çizelge 3.4'den de anlaşılacağı üzere Dünya kuru fasulye ithalatında Hindistan ilk sırada gelmektedir. Hindistan Dünya kuru fasulye ithalatının % 8.1'ini gerçekleştirmekte onu % 6.7'lik bir payla Japonya izlemektedir. Türkiye kuru fasulye'de Dünyada ihracatçı konumda bir ülke olmasına rağmen ithalat da yapmaktadır yılı (Ocak-Temmuz dönemi) Türkiye 38 bin ton kuru fasulye ithal etmiştir.

27 Kuru Fasulye İthalatçısı Ülkeler (2002) A O Hindistan Japonya Brezilya Meksika İngiltere Nohut Dünya piyasalarından nohut satın alan önemli ithalatçı ülkelerle ilgili bilgiler Çizelge 3.8'de gösterilmiştir. ÜLKELER Çizelge 3.8: Dünya Nohut İthalatı ve İthalat Bedeli ( ) İtıracat Miktarı (Ton) Gelir (Bin $) İhracat Miktarı (Ton) Gelir (Bin $) Hindistan İspanya Cezayir Bangladeş İtalya Diğer TOPLAM Kaynak: Foreign Agricultural Service, USDA ve www. fao.org, 2003 Dünya nohut ithalatında da Hindistan ilk sırada yer almakta olup Dünya nohut ithalatının % 47.5'ini gerçekleştirmekte onu % 6.3'le İspanya izlemektedir. Dünya nohut ithalatı Hindistan'daki olumsuz hava koşulları nedeniyle 2001'de neredeyse iki kat artmıştır.

28 Nohut İthalatçısı Ülkeler (2002) O i ^ Hindistan İspanya Cezayir Bangladeş İtalya Diğer Türkiye nohutta ihracatçı konumda bir ülke olmasına rağmen ithalat da yapmaktadır yılı itibariyle (Ocak-Temmuz dönemi) Türkiye 11 bin ton nohut ithal etmiştir. Bunun en önemli nedeni özellikle Türki Cumhuriyetlerin çok düşük fiyatlarla ülkemize nohut satmasıdır. Bundan dolayı Türkiye bu nohutu satın alıp (re-export) dünya piyasalarına da pazarlamaktadır Mercimek Dünya piyasalarından mercimek satın alan önemli ithalatçı ülkelerle ilgili bilgiler Çizelge 3.9'da gösterilmiştir. Dünya mercimek ithalatında Mısır ilk sırada yer almakta ve Dünya mercimek ithalatının % 10.3'ünü yapmaktadır. Mısır'ı maalesef % 9'la Türkiye izlemektedir. Türkiye kırmızı mercimekte ihracatçı konumda bir ülke olmasına rağmen yeşil mercimekte net ithalatçı bir ülkedir. Türkiye'nin 1996'da dünya mercimek ithalatındaki payı % 1 iken üretimdeki hızlı düşüşler sonucunda günümüzde dünya mercimek ithalatından önemli paylar almaya başlamıştır. Üretimdeki düşüşler devam ettiği sürece ithalatın artması kaçınılmazdır.

29 Çizelge 3.9: Dünya Mercimek İthalatı ve İthalat Bedeli ( ) ÜLKELER İhracat Miktarı (Ton) 200C Gelir (Bin $) İhracat Miktarı (Ton) Gelir (Bin $) Mısır 77 i Türkiye Sri Lanka Kolombiya Diğer TOPLAM Kaynak: World Grain Situation and Outlook, Foreign Agricultural Service, USDAve www. fao.org, 2003 Mercimek İthalatçısı Ülkeler (2002) 700 y O Mısır Türkiye Sri Lanka Kolombiya Cezayir Diğer 3.3. Dünya Bakliyat Fiyatları Dünya bakliyat fiyatlarının belirlenmesinde Türkiye ve Kanada söz sahibidir. Genelde bakliyat fiyatlan, tüm ürünlerde olduğu gibi olumsuz iklim koşulları, üretimde yaşanan sorunlar, rakip ürünlerin fiyatları vb. birçok etkenden olumlu ya da olumsuz olarak etkilenmekte ve dalgalanmalar göstermektedir. Örneğin, 2002'de Kanada'dan satın aldığımız yeşil mercimeğin fiyatı 450 $/ton'dan kuraklık nedeniyle üretim düşmesi sonucu 850 $/ton'a yükselmiştir.

30 Dünya borsalarında işlem gören bakliyatların fiyatları aşağıdadır. Kırmızı Mercimek CİF 990 $/ton Yeşil Mercimek CİF 430 $/ton Kuru Fasulye CİF 650 $/ton Nohut CIF850$/ton Dünya Bakliyat Fiyatları CIF-$/ton (2003 yılı Ocak-Nisan) Kırmızı Mercimek Yeşil Mercimek Kuru Fasulye Noinut 3.4. Dünya Bakliyat Tüketimi Dünya ülkelerinin kişi başına bakliyat tüketimlerini inceleyen bir kaynak bulunamamıştır. Bir ülkenin yıllık bakliyat tüketimi yılbaşı açılış stoğu, üretim ve ithalat rakamları toplamından ihracat ve yıl sonu stok miktan ve tohumlukta kullanılan miktar düşülerek yıllık toplam bakliyat tüketimi hesaplanabilir. Yıllık toplam tüketimin ilgili ülke nüfusuna bölünmesiyle de kişi başına yıllık bakliyat tüketimi hesaplanmaktadır. Bu yönteme göre üretici ve ithalatçı ülkelerle bazı önemli (ABD, AB) ülkelerin araştırmaya konu olan bakliyatlara göre tüketimleri hesaplanmıştır Kuru Fasulye Genelde Brezilya ve Meksika gibi üretici ülkelerde kuru fasulye tüketimi oldukça yüksektir. Kişi başına tüketimin en yüksek olduğu ülke, yıllık 17 kg'a yakın tüketim ile Brezilya'dır.

31 Ülkeler TÜKETİM BİLGİLERİ (2002 yılı K.Fasulye Üretimi (bin ton) Dış Tic. Farkı (bin ton) Tüketime Ayrılan Miktar (bin ton) Nüfus (milyon) Kişi Başına Tüketim (kg/kişi) Brezilya Japonya Hindistan Çin Meksika ABD AB Türkiye DÜNYA Kaynak: www. fao.org, 2003 Bazı Ülkelerde Kişi Başına Kuru Fasulye Tüketimi (kg) (2002 yılı) n cf J Nohut Önemli üretici ve ithalatçı ülkelerdeki nohut tüketimine ilişkin bilgiler Çizelge 3.11'de gösterilmiştir. Nohutta ihracatçı konumda bir ülke olan Avustralya, çok ilginçtir ki ürettiği yaklaşık bin ton nohutun tamamını

32 ihraç etmektedir. Hatta bazı yıllar nohut ithal edip ihracat da (re-export) yapmaktadır. ABD'de nohut üretimi neredeyse hiç yapılmamaktadır. En ilginç olanı ise nohut üretimine 1990'larda başlayan Kanada'da gerçekleşmiştir. Kanada 1996'da yalnızca 4 bin ton nohut üretirken günümüzde 450 bin tonluk bir üretime sahip olmuş ve bunun yaklaşık 1/3'ünü satarak önemli üretici ve tüketici (10 kg/kişi) ülkelerden biri haline gelmiştir. Türkiye'de de nohut, tüketimi yüksek olan bir gıda maddesidir. Çizelge 3.11: Bazı Ülkelerde Toplam ve Kişi Başı Nohut Tüketimi Ülkeler TÜKETİM BİLGİLERİ (2002 yılı K.Fasulye Üretimi (bin ton) Dış Tic. Farkı (bin ton) Tüketime Ayrılan Miktar (bin ton) Nüfus (milyon) Kişi Başına Tüketim (kg/kişi) Hindistan Pakistan Kanada Meksika AB Türkiye DÜNYA Kaynak: www. fao.org, Bazı Ülkelerde Kişi Başına Nohut Tüketimi (kg) (2002 yılı) EZH....I I... Hindistan Pakistan Kanada Meksika AB Türkiye DÜNYA 3.7

33 Önemli üretici ve ithalatçı ülkelerdeki mercimek tüketimine ilişkin bilgiler Çizelge 3.12'de gösterilmiştir. Avustralya gibi Kanada da ürettiği 354 bin ton mercimeğin tamamını hatta bin ton fazlasını dünya piyasalarına satmaktadır. Türkiye Dünya'da önemli bir üretici olması yanında aynı zamanda önemli bir tüketici ülkedir. Türkiye'de yılda 6.6 kg kişi başına mercimek tüketilmektedir. Çizelge 3.12: Bazı Ülkelerde Toplam ve Kişi Başı Mercimek Tüketimi Ülkeler TÜKETİM BİLGİLERİ (2002 yılı K.Fasulye Üretimi (bin ton) Dış Tic. Farkı (bin ton) Tüketime Ayrılan Miktar (bin ton) Nüfus (milyon) Kişi Başına Tüketim (kg/kişi) Hindistan Kanada AB Türkiye DÜNYA Kaynak: www. fao.org, 2003 Bazı Ülkelerde Mercimek (Kırmızı+Yeşil) Tüketimi (2002 yılı) (Kişi başına tüketim kg/yıl) O Hindistan Kanada AB Türkiye Dünya

34 4. TÜRKİYE'DE BAKLİYAT ÜRETİMİ, TÜKETİMİ ve DIŞ TİCARETİ 1980'li yıllara kadar üretimi kendine yeterli bir konumda olduğumuz ticari olarak en fazla tanmı yapılan kuru fasulye, nohut ve mercimekte 1982 yılında Tarım Bakanlığınca başlatılan "Nadas Alanlarının Daraltılması Araştırma ve Yayım" ve "İkinci Ürün" projelerinin kapsamında üretim önemli düzeylerde artmaya başlamıştır. Nadas Alanlarının Daraltılması projesi yıllık yağışların 450 mm'nin üzerine çıktığı nadas-tahıl münavebesinin yapıldığı İç Anadolu bölgesinde başarıyla uygulanmıştır. Bu proje sayesinde Türkiye bakliyat üretimi önemli ölçüde artış göstermiştir. Toplam bakliyat üretimindeki artış, esas itibariyle mercimek ve nohut üretimindeki artıştan kaynaklanmıştır. Bu artışlar sayesinde Türkiye dünya mercimek ve nohut üretiminde en büyük üretici ve ihracatçı ülkelerden birisi olmuştur. Ancak 1996 yılından itibaren bakliyatlarda üretimde önemli azalışlar görülmeye başlanmıştır. Türkiye'nin birçok bölgesi ekolojik yönden bakliyatların tarımına uygun ve dekardan elde edilen verim Dünya ortalamasının üzerinde olduğu halde Türkiye özellikle yeşil mercimekte kendine yeterli değildir. Türkiye kuru fasulye, nohut ve kırmızı mercimekte ihracatçı, yeşil mercimekte ise ithalatçı bir ülke konumundadır. Bakliyatların üretiminde uygulanan politikalar sonucu bu ürünlerde dünya pazarlarına hakim konumda olabilecek olan Türkiye, maalesef dünya piyasalarını Kanada'ya bırakmıştır. Yeşil mercimekte 1990'lı yılların sonuna doğru başlayan ithalat 2000'li yıllarla birlikte yoğunlaşmaya başlamış hatta 2002 yılında Türkiye yeşil mercimek üretiminden fazla ithalat yapılmıştır. Türkiye'de yıllara göre değişmekle birlikte yaklaşık olarak milyon hektar alanda kuru fasulye, nohut ve mercimek tarımı yapılmaktadır. Türkiye'deki tüm tarla arazilerinin yaklaşık % 7'sinde bu ürünlerin tarımı yapılmaktadır. Bakliyat üretimi ülke geneline yayılmış olmakla beraber Güneydoğu Anadolu, Orta Anadolu ve Geçit bölgelerinde daha yoğun bir üretim sözkonusudur. Araştırmaya konu olan bakliyatlarla ilgili üretim ve dış ticaret durumu herbir ürün için konu başlıklarına göre ince'enmiştir Türkiye Kuru Fasulye Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Üretim Kuru fasulye Türk mutfaklarının vazgeçilmez geleneksel bir gıda maddesidir. Türkiye kuru fasulye üretiminde kendine yeterli bir ülke konumundadır. Buna rağmen kuru fasulyede ithalat ve ihracat da yapılmakta olup genellikle ihracat ithalattan fazladır.

35 Çizelge 4.1: Yılları Arası Kuru Fasulye Ekiliş, Üretim ve Verim Miktarları Yıllar Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Verim (l<g/da) Q Kaynak: "Statical Database, Agricultural Production"2003

36 Yılları Arası Kuru Fasulye Ekiliş, Üretim ve Verim Grafiği 250, ^ ^ Üretim(binton) Ekiliş(Hektar) Verim kg/da) Kuru fasulye üretimi Türkiye'nin tüm bölgelerinde yapılmasına rağmen, önemli üretici illerin başında K.Maraş ve Konya gelmektedir. Ekim alanları 1980'lerin ikinci yansından başlayarak artışlar göstererek 100 bin hektarlardan 150 bin hektarların üzerine çıkmış, ve özellikle 1995'den sonra 170 bin hektarlar düzeyinde kalmıştır. Türkiye'de birim alandan alınan kuru fasulye verimi, 2002 yılı rakamlanna göre yaklaşık 135 kg/da'dır. Bu miktar dünya verim ortalaması olan 72.4 kg/da'ın oldukça üzerindedir. Ancak Türkiye'nin bazı bölgelerindeki verim farklılıklarının olması birim alan verimini azaltmaktadır. Örneğin en fazla üretimin yapıldığı il olan K.Maraş'ta birim alandan 203 kg verim alınırken bu rakam üçüncü büyük üretici il olan Erzincan'da 93 kg'a düşmektedir(die, 2002). Ayrıca birim alan verimi 1980'li yılların ilk yarısında kg düzeylerinde iken 1985'lerden sonra önemli verim düşüklükleri görülmüş halen 1980'lerdeki verim düzeyine ulaşılamamıştır. 4.1,2. Türkiye'de Kuru Fasulye Dış Ticareti Kuru Fasulye İthalatı Kurufasulyede net ihracatçı bir ülke olan Türkiye özellikle 1996 yılından sonra başta Kanada olmak üzere çeşitli ülkelerden ithalat yapmaya başlamıştır yılında 32 bin ton, 2002 yılında 42 bin ton ithalat yapılmıştır (DTM Kayıtları, 2003). Çizelge 4.2'den de anlaşılacağı gibi, 1990 yılında 13 bin ton olan kuru fasulye ithalatımız her geçen yıl artarak 2002 yılında 42 bin tona çıkmış, bunun yanında 1990'da 9 milyon dolar olan kuru fasulye ithalat bedeli 2002 yılında 21.5 milyon dolara yükselmiştir.

37 Yıllar Kuru Fasulye İthalatı (ton) İthalat Bedeli (bin $) Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı, BİM Kayıtları (Çeşitli Yıllar) Kuru Fasulye İthalatı (ton) i O.c?^ / / / / / / / Kuru Fasulye İthalatı (ton) En fazla kuru fasulye ithalatı yapılan ülkeler 2002 yılı rakamları dikkate alınarak Çizelge 4.3'de gösterilmiştir. Çizelge 4.3'de de görüldüğü gibi 2002 yılı kuru fasulye ithalatı yaklaşık 41 bin ton olarak gerçekleşmiş ve karşılığında yaklaşık 21.5 milyon $ döviz ödenmiştir. Kuru fasulye ithalatı ağırlıklı olarak Çin'den yapılmaktadır yılında da Çin'in yanında Kırgızistan'dan da yapılan ithalatın arttığı ithalatçılarla yapılan görüşmelerden anlaşılmaktadır.

38 Çizelge 4.3: Kuru Fasulye İthalatı Yapılan Ülkeler ve Oranları (2002 yılı) Ülke Adı Kuru Fasulye İthalatı (ton) İthalat Bedeli (milyon $) Oran (%) Çin ,8 Kırgızistan ,4 İran ,3 Arjantin ,3 Kanada ,9 Diğer ,3 Genel Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Kayıtları, 2003 Türkiye'nin Kuru Fasulye İthal Ettiği Ülkeler (2002) Kanada ^iğer Arjantin 0/^3 %6 %6 Kırgızistan % Kuru Fasulye İhracatı Türkiye kuru fasulye'de ihracatçı bir ülkedir. Ancak yıllara göre ihracatta önemli düşüşler görülmeye başlamıştır. Örneğin 1997 yılında 88 bin ton kuru fasulye ihracatı yapılmışken bu rakam 2002 yılında 20 bin tona gerilemiştir. Bunun en önemli nedeni Türkiye'deki maliyetlerin yüksek olması ve fiyat yönünden rakip ülkelerle rekabet gücümüzün azalmasıdır. İhracatta en önemli ülkeler Irak, Mısır, Yunanistan ve Almanya'dır. Almanya'ya yapılan ihracat daha çok AB ülkelerinde yaşayan Türk işçilerinin ihtiyacını karşılamaya yöneliktir. Çizelge 4.4'de 2002 yılı kuru fasulye ihracatı gösterilmiştir. Çizelge 4.4'den de anlaşılacağı gibi Türkiye'nin 2002 yılındaki kurufasulye ihracatı (20.1 bin ton) itrhalatının yaklaşık 2 katı düzeyde (11.8 bin ton) olup yaklaşık 9 bin ton fazla gerçekleşmiştir.

39 Ülke Adı Kuru Fasulye İthalatı (ton) İthalat Bedeli (milyon $) Oran (%) Irak ,8 Mısır ,9 Yunanistan ,6 Cezayir ,3 Belçika ,7 Diğer ,7 Genel Toplam Türkiye'nin Kuru Fasulye İhraç Ettiği Ülkeler (2002) Belçika %5 Cezayir %5 Yunanistan % Kuru Fasulye Tüketimi Türkiye'de kuru fasulye tüketimine yönelik sağlıklı bir araştırma bulunmamaktadır. Tüm gıda ürünlerinin tüketimi gibi kuru fasulye tüketimi de, ülke üretimine ithalat ve ihracat farkının (dış ticaret farkı) eklenerek, stokların dahil edilmesi ve bulunan miktarın ülke nüfusuna oranlanmasıyla ifade edilmektedir. Yurtiçindeki kuru fasulye üretimi, dış ticareti neredeyse birbirine yakın olduğundan genel olarak üretim stoklannın ya çok az, ya da hiç olmadığı ithalatçı ve toptancılarla yapılan görüşmelerden anlaşılmaktadır. Bu bilgilere göre Türkiye'de çeşitli yıllara ait kuru fasulye tüketimi ülke geneli ve kişi başına olarak Çizelge 4.5'de gösterilmiştir. Bu çizelgeye, toptancılardan elde edilen bilgiler gereği üretim stokları dahil edilmemiştir. Çünkü kuru fasulye piyasasındaki yoğun rekabetten ötürü kimse stoklu çalışmamakta bu nedenle üretim stokları dikkate alınmayacak düzeyde olmaktadır.

40 Çizelge 4.5 incelendiğinde yıllar geçtikçe kişi başına kuru fasulye tüketiminin önemli bir artış göstermediği görülmektedir. 1980'de kişi başına 3.3 kg olan kuru fasulye tüketimi, 2002'de de aynı seviyesini korumuştur. Çizelge 4.5: Türkiye'de Yıllara Göre Kuru Fasulye Arz (ton) ve Talebi(kg/kişi) Kuru Fasulye Üretimi Tohumluğa Ayrılan (% 6) Kuru Fasulye Üretimi Kuru Fasulye İthalatı Kuru Fasulye İhracatı İthalat- İhracat Farkı ( Tüketim Miktarı Ülke Nüfusu (milyon) Kişi Başına Tüketim 3.3 kg 3.4 kg 3.5 kg 3.3 kg 3.3 kg Kaynak: DİE ve Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır Türkiye Nohut Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Yemeklik dane baklagiller içerisinde kuraklığa en dayanıklısı olan nohut, genellikle kışları ılık geçen batı bölgelerinde kışlık olarak, Orta Anadolu ve geçit bölgelerimizde ise yazlık olarak üretilmektedir. Türkiye nohutta net ihracatçı bir ülke konumundadır. Buna rağmen dünya piyasalarında nohut fiyatları düşüşe geçtiği yıllarda ithalat (15-20 bin ton civarında) görülmektedir. Çizelge 4.6'da yıllan arası nohut üretimine ait bilgiler gösterilmiştir. Nohut üretimi Türkiye'nin tüm bölgelerinde yapılmasına rağmen, önemli üretici illerin başında Konya, Yozgat, Diyarbakır, Uşak, K.Maraş gelmektedir. Ekim alanlan 1980'li yıllann ikinci yansından başlayarak artışlar göstererek 250 bin hektarlardan 800 bin hektarların üzerine çıkmış ve özellikle 1996 yılından sonra 650 bin hektarlar düzeyine gerileyerek bu seviyelerde kalmıştır.

41 Çizelge 4.6: Yılları Arası Nohut Ekiliş, Üretim ve Verim Miktarları Yıllar Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Verim (kg/da) Kaynak: www. fao.org, "Statical Database, Agricultural Production"2003 Türkiye'de birim alandan alınan nohut verimi, 2002 yılı rakamlanna göre yaklaşık 90 kg/da'dır. Bu miktar dünya verim ortalaması olan 78 kg/da'ın biraz üzerindedir. Ancak Türkiye'nin bazı jdölgelerindeki verim farklılıklarının olması birim alan verimini azaltmaktadır. Örneğin en fazla üretimin yapıldığı il olan Konya'da birim alandan 65 kg verim alınırken bu rakam ikinci büyük üretici il olan Yozgat'ta 82 kg verim alınmakta, üçüncü büyük üretici il olan Diyarbakır'da ise 103 kg verim alınmaktadır (DİE, 2002). Ayrıca kürü fasulye gibi nohutta da birim alan verimi 1980'li yılların ilk yansında kg düzeylerinde iken 1990'larla birlikte verim düşüklükleri görülmüş halen 1980'lerdeki verim düzeyine ulaşılamamıştır.

42 Türkiye Nohut Ekiliş, Üretim ve Verim bilgileri ( ) i ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ / / Türkiye'de Nohut Dış Ticareti Nohut İthalatı Ekiliş alanları (hektar) Üretim (ton) Verim Türkiye nohutta net ihracatçı bir ülkedir. Türkiye 1998 yılına kadar çok düşük düzeylerde (muhtemelen tohumluk için) nohut ithalatı yaparken 1998 yılı ile birlikte yılda bin tonlar düzeyinde ithalata başlamıştır. Bu ithalat bazen re-export amaçlı da yapılabilmektedir. Özellikle Türki Cumhuriyetlerde fiyatların düşmesiyle buradan ithalat cazip olmaktadır. Çizelge 4.7: Arası Nohut İthalat Miktarı (bin ton) ve Değeri ($) Yıllar Nohut İthalatı (ton) İthalat Bedeli (bin $) Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı, BIM Kayıtları (Çeşitli Yıllar)

43 Ayrıca 2000'li yıllarla birlikte Kanada nohutu da ülkemize ithalat yoluyla girmektedir. 2001'de 14 bin ton ithalat yapılmış bunlann karşılığında yılda 6 milyon $ ödenmiştir. En fazla nohut ithalatı yapılan ülkeler 2002 yılı dikkate alınarak Çizelge 4.8'dedir. Çizelge 4.8: 2002 Yılı Verilerine Göre Nohut İthalatı Yapılan Ülkeler ülke Adı Nohut İthalatı (ton) İthalat Bedeli (milyon $) Oran (%) Irak ,5 İran ,2 Azerbaycan ,4 Diğer ,8 Genel Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Kayıtları, 2003 Çizelge 4.8'de de görüldüğü gibi 2002 yılı nohut ithalatı yaklaşık 11 bin ton olarak gerçekleşmiş ve karşılığında yaklaşık 3,8 milyon $ döviz ödenmiştir. Türkiye'nin Nohut İthal Ettiği Ülkeler (2002) Azerbaycan Diğer %6 %1 Irak Nohut İhracatı Türkiye nohutta ihracatçı bir ülke olup Dünya nohut fiyatlannm oluşumunda belirleyici bir ülke konumundadır. Ancak yıllara göre ihracatta önemli düşüşler görülmeye başlamıştır. Örneğin 1991'de 367 bin ton nohut ihracatı yapılmışken bu rakam 2002 yılında 108 bin tona gerilemiştir. Bunun en önemli nedeni Türkiye'deki maliyetlerin yüksek olması ve fiyat yönünden rakip ülkelerle rekabet gücümüzün azalmasıdır. Türkiye birçok ülkeye nohut ihraç etmekte olup ihracatta en önemli ülkeler Irak, Mısır, Hindistan, Suudi Arabistan ve Ürdün'dür. Çizelge 4.9'da 2002 yılı nohut ihracatı gösterilmiştir.

44 Çizelge 4.9: Türkiye Nohut İhracatı Yapılan Ülkeler ve İhracat Miktarı (2002) Ülke Adı Nohut İhracatı İhracat Bedeli (Oran (Bin Ton) (Bin $) (%) Irak ,5 Hindistan ,0 Mısır ,5 S.Arabistan ,9 Ürdün ,4 Cezayir ,5 Sri Lanka ,0 Diğer ,2 Genel Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı, BİM Kayıtları (2003) Çizelge 4.9'dan da anlaşılacağı gibi Türkiye'nin 2002 yılındaki nohut ihracatı 108 bin ton civarında gerçekleşmiştir. Türkiye 2002 yılında nohut ihracatından 49.3 milyon $ döviz elde etmiştir. Türkiye'nin Nohut ihraç Ettiği Ülkeler (2002) Hindistan %12 S. Arabistan % Nohut Tüketimi Türkiye'de kuru fasulye gibi nohut tüketimine yönelik olarak da sağlıklı bir araştırma bulunmamaktadır. Yurtiçindeki nohut üretimi, dış ticareti neredeyse birbirine yakın olduğundan genel olarak üretim stoklarının ya çok az, ya da hiç olmadığı ithalatçı ve toptancılarla yapılan görüşmelerden anlaşılmaktadır.

45 Türkiye Nohut Üretimi Tohumluğa ayrılan (% 6) Nohut Üretimi Nohut İthalatı Nohut İhracatı İthalat- İhracat Farkı Tüketime Ayrılan Miktar Ülke Nüfusu (kişi) 45 milyon 56 milyon 62 milyon 67 milyon 67.5 milyon Kişi Başına Tül<etim 3.8 l<g 7.9 l<g g.ng 7.1 kg 6.2 kg Kaynak: DİE ve Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. 4,3. Türkiye Mercimek Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Kırmızı mercimek üretimi kışlık olarak Güneydoğu Anadolu bölgesinde, yeşil mercimek üretimi ise yazlık olarak Orta Anadolu ve Geçit bölgelerinde yapılmaktadır. Türkiye kırmızı mercimek üretiminde kendine yeterli hatta ihracatta dünyada önde gelen ülkelerden biri durumunda olup yeşil mercimekte net ithalatçı bir ülkedir. Dünya ve Türkiye'deki istatistikler yeşil ve kırmızı mercimek ayrımı yapmadığından bu üründeki veriler "mercimek" adi altında toplanmıştır.

46 Çizelge 4.11: Mercimek Ekiliş, Üretim ve Verim Miktarları ( ) Yıllar Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Verim (kg/da) Kaynak: "Statical Database, Agricultural Production"2003 Mercimek üretimi Türkiye'nin tüm bölgelerinde yapılmasma rağmen, yeşil mercimekte İç Anadoluda yeralan Yozgat, Çorum ve Konya, kırmızı mercimekte ise Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yeralan Ş.Urfa, Diyarbakır, Mardin ve Gaziantep başta gelmektedir. Başka bir deyişle yeşil mercimekte İç Anadolu, kırmızı mercimekte Güneydoğu Anadolu bölgesi uzmanlaşmıştır.

47 Türkiye IVlercimek Ekiliş, Üretim ve Verim Bilgileri ( ) r T i 1 \ r İ 1 I J r # # / / Ekiliş alanları (hektar) Üretim (ton) Verim (kg/da) Ekim alanları 1980'lerin başında bin hektarlarda iken Nadas Alanlarının Daraltılması projesi ile birlikte birdenbire 1982 yılında 620 bin hektarların üzerine çıkmış daha sonraki yıllar sürekli artarak 1988'de 80 bin hektara kadar yükselmiştir. Bu yıldan sonra sürekli gerileme göstermeye başlamış 1997 yılı ile birlikte yeniden 600 bin hektarlara düzeyine gerilemiştir. Bu yıldan sonra da gerileme devam etmiş günümüzde ise 500 birr hektarlar düzeyine inmiştir. Türkiye'de birim alandan alınan mercimek verimi, 2002 yılı rakamlarına göre yaklaşık 96 kg/da'dır. Bu miktar dünya verim ortalaması olan 81 kg/da'ın biraz üzerindedir. Ancak Türkiye'nin bazı bölgelerindeki verim farklılıklarının olması birim alan verimini azaltmaktadır. Örneğin en fazla üretimin yapıldığı il olan Yozgat'ta birim alandan 81 kg verim alınırken bu rakam üçüncü büyük üretici il olan Konya'da 51 kg'a düşmektedir(die, 2002). Ayrıca birim alan verimi yıllan arasında kg düzeylerinde iken halen kg civarında verim alınmaktadır Türkiye'de Mercimek Dış Ticareti Mercimek İthalatı Türkiye yeşil mercimekte net ithalatçı, kırmızı mercimekte ise net ihracatçı bir ülkedir. Türkiye 1994 yılına kadar ne kırmızı ne de yeşil mercimek ithalatı yapmamışken 1994 yılı ile birlikte 4 bin ton ile ithalata başlamış ve 1997 yılında 81 bin ton 2000 yılında 140 bin ton 2001 yılında ise 99 bin ton mercimek ithal etmiştir. Bu ithalatın önemli bir bölümü yeşil mercimektir. Kırmızı mercimek ithalatı da yapılmaktadır ancak bu üründe ithal edilen kırmızı mercimek reexport yoluyla başta Arap ülkeleri olmak üzere birçok ülkeye ihraç edilmektedir. Türkiye mercimek ithalatını ağırlıklı olarak Kanada'dan yapmaktadır yılı

48 mercimek itiialati bedeli yaklaşık 38 milyon 2002 yılı ithalat bedeli ise 8.3 milyon $'dır.(dtm Kayıtlan, 2002). Üretimde görülen artışa paralel olarak 1980'li yıllarda önemli ölçüde gelişme gösteren kırmızı mercimek ihracatımız üretimin maksimum gerçekleştiği 1988 yılında hem miktar (384 bin ton) hem de değer (115 milyon $) olarak rekor düzeye ulaşmıştır. Bu durum geçmiş yıllarda yüksek üretim miktarının ihracata kolay bir şekilde kanalize edilebildiğini ortaya koymaktadır. Ancak söz konusu yılda birim ihraç fiyatımız diğer yıllara göre minimum düzeyde (örneğin 1997 yılında birim ihraç fiyatlan 641 $/ton iken 1988 yılında 299 $/ton olarak gerçekleşmiştir) gerçekleşmiş, ihracatçılanmızın fiyat bakımından kendi aralarındaki rekabetleri daha kârlı ihracatı engellemiştir. Çizelge 4.12: Arası Mercimek İthalat Miktarı (bin ton) ve Değeri ($) Yıllar Mercimek İthalatı (ton) İthalat Bedeli (bin $) Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı, BİM Kayıtlan (Çeşitli Yıllar) Gerek diğer ülkelerin üretimlerini ve verimlerini artırarak düşük fiyatlarla dünya piyasalarına girmeye başlamaları, gerekse üretimde görülen azalma ve ayrıca yürürlükte bulunan Dahilde İşleme Rejiminin işlerlik kazanması neticesinde Türkiye 1994 yılından itibaren kırmızı mercimek ithalatına yönelmiş, giderek artış gösteren ithalatımız 2000 yılında 41 milyon $'ın üzerine çıkmış, 2001 yılında da 30 milyon $ olarak gerçekleşmiştir yılı kırmızı mercimek ithalatımızın % 46'sı Kanada'dan % 24'ü Avustralya'dan % 8'i de Suriye'den yapılmıştır. İthal edilen kırmızı mercimekler çoğunlukla Mersin ve Gaziantep

49 En fazla mercimek ithalatı yapılan ülkeler 2002 yılı rakamları dikkate alınarak Çizelge 4.13'de gösterilmiştir. Çizelge 4.13: Mercimek İthalatı Yapılan Ülkeler ve Oranları (2002 yılı) ülke Adı Mercimek İthalatı (ton) İthalat Bedeli (milyon $) Oran (%) Kanada ,3 Irak ,9 Suriye ,3 Diğer ,5 Genel Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Kayıtları, 2003 Türkiye'nin Mercimek İthal Ettiği Ülkeler (2002) Suriye ^iğer %3 %4 Kanada %57 Çizelge 4.13'de de görüldüğü gibi 2002 yılı mercimek ithalatı yaklaşık 23 bin ton olarak gerçekleşmiş ve karşılığında yaklaşık 8 milyon $ döviz ödenmiştir. Çizelge 4.13'den de anlaşılacağı gibi mercimek ithalatı ağırlıklı olarak Kanada'dan yapılmaktadır Mercimek İhracatı Türkiye özellikle kırmızı mercimekte ihracatçı bir ülkedir. 1990'larla birlikte üretimdeki azalmalar yeşil mercimekteki ihracatçı konumumuzu ithalatçı bir ülke konumuna çevirmiştir. Türkiye'nin yeşil mercimek ihracatı 1996 yılında yaklaşık 18 bin ton iken günümüzde 1000 tonlara düşmüştür. Örneğin 2002 yılı yeşil mercimek ihracatımız 1042 ton'dur. Bu ihracatın da neredeyse tamamı Avrupa ülkelerine yapılmıştır.

50 Kırmızı mercimekte ise ilıracatçı konumumuz devam etmektedir. Dünya kırmızı mercimek fiyatlarının oluşumunda Türkiye belirleyici bir ülke konumundadır. Dünya kırmızı mercimek fiyatları Mersin'de oluşmaktadır. Ancak diğer bakliyatlarda olduğu gibi kırmızı mercimekte de yıllara göre ihracatta önemli düşüşler görülmeye başlamıştır. Örneğin 1996'da 236 bin ton kırmızı mercimek ihracatı yapılmışken bu rakam 2002'de 135 bin tona gerilemiştir. Bunun en önemli nedeni Türkiye'deki üretimin azalması ve bununla birlikte maliyetlehn yüksek olmasından ötürü fiyat yönünden rakip ülkelerle rekabet gücümüzün azalmasıdır. Buna rağmen Türk ihracatçısı dünya piyasalanndan düşük fiyatlı mercimeği satın alıp, işleyerek başta Irak ve Mısır olmak üzere birçok ülkeye ihraç etmektedir. Türkiye birçok ülkeye kırmızı mercimek ihraç etmekte olup ihracatta en önemli ülkeler Mısır, Sri Lanka, S.Arabistan'dır. Çizelge 4.14'de 2002 yılı kırmızı mercimek ihracatı gösterilmiştir. Çizelge 4.14: Türkiye Mercimek İhracatı Yapılan Ülkeler ve İhracat Miktarı ülke Adı Mercimek İhracatı (bin ton) İhracat Bedeli (bin $) Oran (%) Mısır ,5 Sri Lanka ,2 S.Arabistan ,2 Bangladeş ,5 İngiltere ,6 İsrail ,3 Irak ,1 Diğer ,6 Genel Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı, BİM Kayıtları (2003)

51 Türkiye'nin IVlercimek İhraç Ettiği Ülkeler (2002) Diğer Mısır %30 / İngiltere %7 Bangladeş %10 S. Arabistan %10 Sri Lanka %11 Çizelge 4.14'den de anlaşılacağı gibi Türkiye'nin 2002 yılındaki mercimek ihracatı 135 bin ton civarında olmuş karşılığında 52 milyon $ döviz elde edilmiştir. İhracat 2001 yılında 158 bin ton, 2002 yılında ise 133 bin ton olarak gerçekleşmiştir Mercimek Tüketimi Diğer bakliyatlarda olduğu gibi mercimek tüketimine yönelik de bir araştırma bulunmamaktadır. Kuru fasulye ve nohutta hesaplandığı gibi mercimek tüketimi de, aynı şekilde hesaplanmıştır. Bu bilgilere göre Türkiye'de çeşitli yıllara ait mercimek tüketimi ülke geneli ve kişi başına olarak Çizelge 4.15'de gösterilmiştir. Çizelge 4.15 incelendiğinde yıllar geçtikçe kişi başına mercimek tüketiminin önemli bir artış göstermediği görülmektedir yılında kişi başına 1.8 kg olan mercimek tüketimi, Nadas Alanlannın Daraltılması projesinin üretimde olumlu sonuçlar göstermesiyle tüketimin neredeyse 10 kg'a kadar çıkmasına yol açmıştır. Hatta o yıllarda mercimek tüketiminin teşviki amacıyla "mercimeğin sağlık ve beslenme açısından önemi" birçok platformda tartışılmış, televizyon programları düzenlenmiş, TMO'nce satın alınan mercimek kamu kuruluşlarına gönderilerek tüketim teşvik edilmiştir yılında tüketim 8 kg'a gerilemiş daha sonraki yıllarda bu gerileme devam ederek 2002 yılında ise kişi başına mercimek tüketimi 5.8 kg olarak gerçekleşmiştir.

52 Çizelge 4.15: Türkiye'de Yıllara Göre Mercimek Arz (ton) ve Talebi (kg/kişi) Türkiye Mercimek Üretimi Tohumluk İçin Ayrılan (% 6) Mercimek Üretimi Mercimek İthalatı Mercimek İhracatı İthalat- İhracat Farkı Tüketime Ayrılan Miktar Ülke Nüfusu (milyon) Kişi Başına Tüketim 1.8 kg 9.9 kg 8.0 kg 5.6 kg 5.8 kg Kaynak: DİE ve Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.

53 5. TÜRKİYE'DE BAKLİYAT TARIMI YAPILAN BÖLGELER ve ÖZELLİKLERİ Türkiye'de tarla ürünleri ekilen alanın yaklaşık % 8'inde yemeklik dane baklagillerin tarımı yapılmaktadır. Tahıllardan sonra en fazla ekiliş alanı bu ürünlere aynimıştır. Türkiyenin tüm bölgelerinde yemeklik dane baklagillerin tarımı yapılmakta olup ağırlıklı olarak bu ürünlerin üretimi İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Bu bölgeler toplam bakliyat ekilisinin % 60'ını üretiminin ise % 57'sini yapmaktadırlar. Çizelge 5.1: Türkiye'de Bölgelere Göre Baklagijler(Nohut, Fasulye, Kırmızı&Yeşil Mercimek) Ekiliş Alanları ve Üretim Miktarları Bölgeler Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) EkilişAlanı (%) Marmara ,86 Karadeniz ,26 G.doğuAnadoiu ,79 İç Anadolu ,19 Doğu Anadolu ,05 Ege ,96 Akdeniz ,89 Genel Toplam ,00 Kaynak: DİE, Tarımsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi Türkiye'de Bölgelere Göre Bakliyat Üretim Oranları (2002 yılı) Akdeniz %13 Marmara %4 Karadeniz %9 G. Doğu Anadolu %31 Doğu Anadolu^ İç Anadulu %26

54 Türkiye'deki bakliyat üretimini ağırlıklı olarak yapan İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri özel olarak diğer bölgeler ise genel olarak incelenmiştir İç Anadolu Bölgesi Türkiye'nin merkezinde bulunan İç Anadolu Bölgesi, 151 bin km2lik yüzölçümüyle Türkiye topraklarının yaklaşık %19'unu kaplar. Bölge Doğu Anadolu'dan sonra Türkiye'nin 2.bölgesidir. Nevşehir, Aksaray, Kırıkkale ve Kırşehir illeri bütünüyle bölge içinde kalır. İç Anadolu'da, bitkisel üretim ve hayvancılık önemli bir gelir kaynağıdır. Türkiye tahıl üretiminin yaklaşık üçte biri bu bölgeye aittir. Tahıl türlerinden en fazla buğday üretilir. Buğday üretimi bakımından Konya ilk sırada yer alır. İkinci sırada ise Ankara gelir. Bölgede genellikle makarna, bulgur ve irmik yapımına elverişli sert buğday yetiştirilir. Türkiye'nin patates üretiminin üçte biri yine bu bölgede gerçekleşir. Sanayi bitkilerinden ise en fazla şekerpancarı üretilmektedir. Bağcılık ve meyvecilik bakımından Konya, Ankara, Niğde, Nevşehir ve Kayseri illeri önemlidir. Yemeklik dane baklagillerden en çok kuru fasulye, nohut ve yeşil mercimek tarımı yapılmaktadır. Kuru fasulye tarımı Konya, Karaman, Niğde (daha çok barbunya fasulye) ve Aksaray illerinde yapılmaktadır. Üretim açısından en fazla kuru fasulye üretimi Konya ilinin Çumra ilçesinde gerçekleştirilmektedir. Nohut tarımı ise Konya ve Yozgat illerinde yoğunlaşmıştır. Özellikle Konya'da üretilen nohut İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük şehirlere gönderilmektedir. Yozgat, Çorum Konya, Ankara, Nevşehir ve Niğde önemli yeşil mercimek üreticisi illerdir. Özellikle Yozgat'ta üretilen "Sultani" tipi yeşil nrıercimek yurtiçinde ve yurtdışında önemli talep görmektedir. Çizelge 5.2'de İç Anadolu bölgesinde tüm bakliyatların üretim bilgileri yer almaktadır. Çizelge 5.2'den de anlaşılacağı gibi bölgede yaklaşık 310 bin hektar alanda bakliyatların tarımı yapılmakta ve yaklaşık 300 bin ton bakliyat üretilmektedir. Bakliyat üretimi bölgeye 2001 yılı verilerine göre trilyon gelir sağlamıştır.

55 il Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Pazarlama Değeri (milyar TL) Eskişehir Ankara Çankın Yozgat Kırşehir Konya Nevşehir Niğde Kayseri Sivas Aksaray Karaman Kırıkkale Toplam Kaynak: TC. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarımsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi Türkiyenin bu ürünlerde daha nitelikli tarım politikları izlediği 1990 yılında bölgede bakliyatların ekilisi 596 bin hektar olmuş ve bu alandan yaklaşık 517 bin ton bakliyat elde edilmiştir yılına göre ekiliş ve üretim neredeyse yarı yarıya gerilemiştir İç Anadolu Bölgesinde Üretilen Bakliyatlar Bu bölümde araştırma konusunu oluşturan üç ürünün (kuru fasulye, nohut, mercimek) bölge ekonomisine yaptığı katkılar incelenmiştir Kuru Fasulye Çizelge 5.3'de kuru fasulye üretiminde İç Anadolu bölgesinin durumu incelenmiştir. Çizelge 5.3'den de anlaşılacağı üzere 2001 yılında yaklaşık 57 bin hektar alanda yaklaşık 82 bin ton kuru fasulye üretilmiştir. Kuru fasulye üretiminin bölge ekonomisine 43.1 trilyonluk bir katkı sağladığı anlaşılmıştır. Çizelge 5.3 İç Anadolu Bölgesinde Kuru Fasulye Üretimi Yapılan İllere Ait Bilgiler (2001 İtibariyle)

56 Çizelge 5.3: İç Anadolu Bölgesinde Kuru Fasulye Üretimi Yapılan İllere Ait Bilgiler (2001 İtibariyle) İller Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Verim (kg/ha) Pazarlama Değeri (milyar TL) Eskişehir Ankara Çankırı Yozgat Kırşehir Konya Nevşehir Niğde Kayseri Sivas Aksaray Karaman Kırıkkale Toplam Kaynak: TC. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Tanmsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi Kuru fasulye ekiliş alanları ve üretimi 1990 yılına göre yaklaşık % 35 artmıştır. Bu artışın en önemli İç Anadolu bölgesinde kuru fasulyenin diğer bakliyatlara göre daha fazla gelir getirmesi yanında 1990'lı yıllarda yeşil mercimek ve nohutun neredeyse rakipsiz ürünler olmasıdır. Üreticiler TMO alım yaptığından dolayı o yıllarda sürekli yeşil mercimek ve nohut tarımı yapmışlardır. Yalnız 1990 yılında bölgede üretilen kuru fasulyede dekardan kg verim alınırken 2001 yılında verim kg'a gerilemiştir Nohut Çizelge 5.4'de nohut üretiminde İç Anadolu bölgesinin durumu incelenmiştir yılı verilerine göre İç Anadolu bölgesinde yaklaşık 193 bin hektar alanda nohut tarımı yapılmış ve 167 bin ton nohut üretilmiştir. Nohut üretiminin bölge ekonomisine katkısı 63.3 trilyon civarında gerçekleşmiştir. Bölgede 1990'a göre 2001'de nohut ekiliş alanları ve üretiminde % 40'lık bir azalma söz konusu olmuştur. 1990'da bölgede 281 bin hektar alanda toplam 265 bin ton nohut üretimi yapılmıştır. Bölgede 1990 yılında birim alandan 94.3 kg nohut alınırken 2001 yılında verim 91.7 kg/da olarak gerçekleşmiştir.

57 Çizelge 5.4: iç Anadolu Bölgesinde Nohut Üretimi Yapılan İllere Ait Bilgiler (2001 İtibariyle) İller Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Verim (kg/ha) Pazarlama Değeri (milyar TL) Eskişehir Ankara Çankırı Yozgat Kırşehir Konya Nevşehir Niğde Kayseri Sivas Aksaray Karaman Kırıkkale Toplam Kaynak: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarımsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi Mercimek İç Anadolu bölgesinde tamamen yeşil mercimek tarımı yapılmaktadır. Kırmızı mercimek üretimi neredeyse hiç yoktur. (2001 yılında sadece Konya, Nevşehir ve Karaman illerinde yaklaşık 2 bin hektarda 2 bin ton üretilmiştir). Çizelge 5.5'den de anlaşılacağı üzere 2001 yılı verilerine göre İç Anadolu bölgesinde yaklaşık 58 bin hektar alanda yeşil mercimek tarımı yapılmış ve yaklaşık 49 bin ton yeşil mercimek üretilmiştir. Yeşil mercimek üretiminin bölge üreticisine katkısı 17.3 trilyon civannda gerçekleşmiştir. İç Anadolu bölgesinde 1990 yılına göre 2001 yılında yeşil mercimek ekiliş alanlarında % 72 ve üretiminde % 68'lik bir azalma söz konusu olmuştur yılında bölgede yaklaşık 206 bin hektar alanda toplam 152 bin ton yeşil mercimek üretimi yapılmışken 2001 yılında 58 bin hektar alanda 49 bin ton mercimek üretilmiştir. Tek sevindirici taraf, İç Anadolu bölgesinde 1990 yılında birim alandan 74 kg mercimek alınırken 2001 yılında verim 10 kg artarak 84 kg/da olarak gerçekleşmiştir.

58 Çizelge 5.5: İç Anadolu'da Yeşil Mercimek Üretimi Yapılan İllere Ait Bilgiler İller Ekiliş Alanı Üretim Verim Pazarlama Değeri (ha) (ton) (kg/ha) (milyar TL) Eskişehir Ankara Çankırı Yozgat Kırşeliir Konya Nevşeiıir Niğde Kayseri Sivas Aksaray Karannan Kırıkkale Toplam Kaynak: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarımsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi Güneydoğu Anadolu Bölgesi Güneydoğu Anadolu Bölgesi, yaklaşık km2lik yüzölçümüyle Türkiye'nin toplam % 9.7'sini kaplar. Doğu Anadolu ve Akdeniz bölgelerine komşudur. Ayrıca Suriye ve Irak ile sınırı vardır. Diğer coğrafi bölgelerde olduğu gibi, bölge sınırları il sınırlarıyla üst üste gelmez. Çok küçük bazı kesimleri dışında Şanlıurfa ve Mardin illeri tümüyle bölge içinde kalır. Diğer illerin bazı bölümleri ise Doğu Anadolu ve Akdeniz bölgelerinde yer almaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, kara iklimi koşullarıyla Akdeniz iklim koşullarının etkisi altındadır. Uzun süren yazlar çok sıcak ve oldukça kurak geçer. Kışlar soğuk ve yağışlıdır. Son yıllarda Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) kapsamında bölgeye yapılan baraj gölleri sayesinde yöre ikliminde bazı değişiklikler yaşanmaktadır. Yaz aylarında hava kuraklığı oranında azalmalar olmuş ve yağışlar artmıştır. Bölgenin kaderini değiştiren GAP kapsamında bazı ovalarda sulu tarıma geçilmiş ve sanayi bitkileri ekimine hız verilmiştir. Nitekim pamuk üretiminde bölge ovalarında, özellikle Şanlıurfa'nın güneyinden Suriye sınırına doğru

59 genişleyen Harran Ovası'nda yörenin en kaliteli pamuğu yetişmektedir. Sanayi bitkileri arasında önemli bir yeri olan tütün ise Adıyaman, Siirt ve Diyarbakır yöresinde ekilmekte ve bu illerde "Şark Tipi" denilen değerli bir tütün türü yetiştirilmektedir. Gaziantep yöresinde üzümün yanı^ sıra zeytin ve antepfıstığı da önemli ürünlerdendir. Adıyaman ve Siirt yörelerinde de antepfıstığı yetiştirilir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, tarım ekonomisi bakımından daha çok İç Anadolu Bölgesi'ne benzer. Akdeniz iklimine benzerliği nedeniyle bitkisel ürünlerde çeşitlenmenin görüldüğü Gaziantep yöresi dışında, tanm alanlannın büyük bölümü tahıl ekimine aynimıştır. Tahıl çeşitleri arasında buğday birinci sırayı alır ve payı Türkiye üretiminin onda birini geçer. Tahıllar arasında arpa ikinci, kırmızı mercimek üçüncü sıradadır. Türkiye kırmızı mercimek üretiminin % 80'i Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ne aittir. Türkiye kırmızı mercimek üretiminin 2001 yılı verilerine göre yaklaşık % 78'i Güneydoğu Anadolu bölgesinde yeralan 4 ilde (Ş.Urfa, Diyarbakır, Mardin, Gaziantep) gerçekleştirilmiştir. Çizelge 5.6'da Güneydoğu Anadolu bölgesinde tüm bakliyatların üretim bilgileri yer almaktadır. Bölgede yaklaşık 460 bin hektar alanda bakliyatlann tarımı yapılmakta ve yaklaşık 345 bin ton bakliyat üretilmektedir. Bakliyat üretimi bölgeye 2001 verilerine göre trilyon gelir sağlamıştır. Türkiyenin bu ürünlerde daha nitelikli tanm politiklan izlediği 1990 yılında bölgede bakliyatların ekilisi 675 bin hektar olmuş ve bu alandan yaklaşık 683 bin ton bakliyat elde edilmiştir yılına göre ekiliş ve üretim neredeyse % 50 gerilemiştir. Çizelge 5.6: Güneydoğu Anadolu Bölgesi de Baklagil (Nohut, Fasulye, Kırmrzı&Yeşil Mercimek) Tarımı Yapan İllere Ait Bilgiler il Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Pazarlama Değeri (milyar TL) Gaziantep Adıyaman Şanlıurfa Diyarbakır Mardin Siirt Batman Şırnak Kilis Toplam Kaynak: DİE Tarımsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi 2003.

60 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Üretilen Bakliyatlar Kuru Fasulye Bölgede kuru fasulye tarımı son derece azdır. Hatta üretilen kuru fasulyelerin ticari amaçla değil daha çok üreticilerin kendi tüketimleri için olduğu ifade edilmiştir. 2001'de çok az bir alanda (yaklaşık 1300 hektar) 2.3 bin ton kuru fasulye üretilmiş, bölge üreticisine 1.7 trilyonluk bir katkı sağladığı anlaşılmıştır. Çizelge 5.7: Güneydoğu Anadolu Bölgesi Kuru Fasulye Üretim Bilgileri iller Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Verim (kg/ha) Pazarlama Değeri (milyar TL) Gaziantep Adıyaman Şanlıurfa Diyarbakır Mardin Siirt Batman Şırnak Kilis Toplam Kaynak: DİE Tarımsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi Nohut Güneydoğu Anadolu bölgesinde nohut tarımı da bölge için son derece önemlidir. Bölgede üretilen nohut İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük şehirler yerine daha çok bölgede tüketilmektedir. Çizelge 5.8'den de anlaşılacağı üzere bölgede yaklaşık 76 bin hektar alanda nohut tarımı yapılmış ve yaklaşık 70 bin ton nohut üretilmiştir. Nohut üretiminin bölge üreticisine katkısı 34 trilyon civarında gerçekleşmiştir. Güneydoğu Anadolu Anadolu bölgesinde 1990 yılına göre 2001 yılında nohut ekiliş alanları ve üretiminde yarı yanya bir azalma söz konusu olmuştur yılında bölgede yaklaşık 136 bin hektar alanda toplam 143 bin ton nohut üretimi yapılmıştır. Aynca 1990 yılında dekardan yaklaşık 105 kg verim alınırken 2001 yılında verim 84.2 kg'a gerilemiştir. -

61 iller Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Verim (kg/ha) Pazarlama Değeri (milyar TL) Gaziantep Adıyaman Şanlıurfa Diyarbakır Mardin Siirt Batman Şırnak Kilis Toplam Kaynak: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarımsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi Mercimek Güneydoğu Anadolu bölgesi ekonomisinde kırmızı mercimeğin ayrı bir önemi vardır. Bölgede neredeyse hiç yeşil mercimek tarımı yapılmazken kırmızı mercimek tarımı çok yoğun olarak yapılmaktadır. Bölgede üretimi yapılan kırmızı mercimekler yurdun tüm bölgelerine satılmaktadır. Bölgede üretimi yapılan kırmızı mercimek yurtiçi piyasalar yanında bazen yurtdışına da ihraç edilmektedir. Dünya pazarlarında ülkemiz menşeli kırmızı mercimekler büyük kabul görmekte ve ülkemizin mercimekleri tercih edilmektedir. Çizelge 5.9'da 2001 verilerine göre kırmızı mercimek üretiminde Güneydoğu Anadolu bölgesinin durumu incelenmiştir.

62 Çizelge 5.9: G. Doğu Anadolu Bölgesi Kırmızı Mercimek Üretim Bilgileri İller Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Verim (kg/ha) Pazarlama Değeri (milyar TL) Gaziantep Adıyaman Şanlıurfa Diyarbakır Mardin Siirt Batman Şırnak Kilis Toplam Kaynak: TC. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarımsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi Çizelge 5.9'dan da anlaşılacağı üzere 2001 yılı verilerine göre Güneydoğu Anadolu bölgesinde yaklaşık 382 bin hektar alanda kırmızı mercimek tarımı yapılmış ve yaklaşık 273 bin ton kırmızı mercimek üretilmiştir. Kırmızı mercimek üretiminin bölge üreticisine katkısı 154 trilyon civarında gerçekleşmiştir. Güneydoğu Anadolu bölgesine kırmızı mercimeğin bu kadar çok önemli bir katkısı bulunmasına rağmen 1990 yılına göre 2001 yılında kırmızı mercimek ekiliş alanlarında yarı yarıya üretiminde ise % 56'lık bir azalma söz konusu olmuştur yılında bölgede yaklaşık 621 bin hektar alanda toplam 621 bin ton kırmızı mercimek üretimi yapılmıştır. Ayrıca 1990 yılında dekardan yaklaşık 100 kg verim alınırken 2001 yılında verim 91.2 kg'a gerilemiştir Diğer Bölgeler Marmara Bölgesi Marmara Bölgesi, yaklaşık km2lik yüzölçümüyle ülke yüzeyinin % 8,5'ini kaplar. Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, İstanbul, Kocaeli ve Yalova illeri bütünüyle bölge sınırları içindedir. Sakarya, Bilecik, Bursa, Balıkesir ve Çanakkale illerinin bazı toprakları ise Ege ve Karadeniz Bölgelerinin sınırlan içinde yer alır. Marmara Bölgesi'nin halkı geçimini sanayi, ticaret, turizm ve tarımdan sağlar. Türkiye'nin başlıca sanayi bölgesi olan yörede tarımsal üretim de oldukça gelişmiştir. Ekili alanlann yaklaşık yansı buğday tarlalarından oluşur. Buğdayı şekerpancarı, mısır ve ayçiçeği üretimi izler. Türkiye'nin ayçiçeği

63 üretiminin yaklaşık %73'ünü, mısır üretiminin yaklaşık %30'unu gerçekleştiren bölgenin sebze ve meyve üretimi de önemli bir miktarı bulur. Mısır üretiminde Karadeniz Bölgesi'nden sonra ikinci sırada yer alan bölge, zeytin üretiminde de Ege Bölgesini izler. Bağcılık konusunda da gelişmiş olan bölgede, Tekirdağ, Şarköy, Mürefte, Avsa ve Bozcaada üzüm ve şaraplarıyla tanınır. Bölgenin özellikle Trakya kesiminde buğday-ayçiçeği tarımındaki sorunlar nedeniyle yemeklik dane baklagillerin önemli bir üretim potansiyeli olabilecektir. Son yıllarda özellikle Edirne ili Keşan ilçesinde nohut tarımı çiftçiler için önemli bir geçim kaynağı oluşturmaktadır. Bu bölgede nohut verimi Türkiye'nin diğer bölgelerine göre oldukça iyi sonuçlar vermektedir. Ayrıca araştırmaya dahil edilmeyen bir yemeklik dane baklagil olan "bakla"'nın tarımı da Balıkesir ilinde yoğun olarak yapılmaktadır. Bölgede halen üretimi yapılan bakliyatlarla ilgili bilgiler Çizelge 5.10'da gösterilmiştir. Çizelge 5.10'dan da anlaşılacağı üzere 2001 yılı verilerine göre Marmara bölgesinde yaklaşık 37 bin hektar alanda tüm bakliyatların tarımı yapılmış ve yaklaşık 50 bin ton bakliyat üretilmiştir. Bakliyat tarımının bölge üreticisine katkısı 35 trilyon TL civarında gerçekleşmiştir. Çizelge 5.10: Marmara Bölgesinde Baklagil (Nohut, Fasulye, Kırmızı&Yeşil Mercimek) Tarımı Yapan İllere Ait Bilgiler iller Ekiliş Alanı (lıa) Üretim (ton) Pazarlama Değeri (milyon TL) Edirne Balıl<esir Çanakkale Bursa İstanbul Kırklareli Tekirdağ Kocaeli Yalova Bilecik Sakarya Toplam Kaynak: TC. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarımsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi 2003.

64 Karadeniz Bölgesi Karadeniz Bölgesi, yaklaşık km2lik yüzölçümüyle ülke yüzeyinin %18'ini kaplar. Karadeniz Bölgesi, doğuda Gürcistan sının ile batıda Adapazan Ovası'nm doğu kenarı arasında uzanır. Artvin, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Bayburt, Giresun, Ordu, Samsun, Amasya, Sinop, Kastamonu, Zonguldak, Bartın ve Bolu illeri bütünüyle bölge sınırları içinde kalırken, İç Anadolu Bölgesi sınırlan içinde bulunan Artova ilçesi dışında Tokat ilinin tamamına yakın kesimi de yine Karadeniz Bölgesi'ne girer. Karadeniz halkının büyük çoğunluğu geçimini topraktan sağlar. Bölge tanmının en önemli özelliği, diğer bölgelerdeki başlıca tahıl türü olan buğdayın yerini bu bölgenin kıyı kesimlerinde mısırın almasıdır. Nitekim Türkiye'nin mısır üretiminin üçte birinden fazlası Karadeniz Bölgesi'nde gerçekleştirilir. Kıyı dağlarının gerisindeki ovalarda ise daha çok buğday ekilir. Bölgede arpa da önemli bir tahıl ürünüdür. Kızılırmak ve Yeşilırmak deltaları ile Gökırmak vadisinin Sinop ili Boyabat ilçesi ve Devrez Vadisi'nin Kastamonu ili Tosya ilçesi ve Çorum ili Kargı ve Osmancık ilçelerinde çeltik yetiştirilir. Karadeniz Bölgesi'nin özellikle doğu kesiminin başlıca meyvesi fındıktır. Karadeniz kıyı şeridi fındık ağaçianyla kaplıdır. Rize kesimlerinde seyrek olan fındıklıklar Trabzon kesiminde sıklaşır, Giresun ve Ordu illerinde en yoğun halini alır. Elma üretimi de oldukça fazla olan bölgede son yıllarda kivi ve avokado gibi meyveler de yetiştirilmeye başlanmıştır. Türkiye'de yalnızca Doğu Karadeniz'de yetişen çay ise bölgenin en önemli ürünlerindendir. Baklagiller üretiminde ilk sırayı fasulye, sanayi bitkilerinde ise şekerpancarı alır. Bölgede yetiştirilen diğer ürünler arasında patates, soğan, ayçiçeği ve kendir yer alır. Özellikle Samsun ili kuru fasulye üretimi konusunda Türkiye'de önemli üretici illerdendir. Buna rağmen Samsun'da üretilen fasulye yine Karadeniz bölgesinde tüketilmektedir. Çizelge 5.11'de Karadeniz bölgesinde üretimi yapılan bakliyatlarla ilgili bilgiler bulunmaktadır.

65 il Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Pazarlama Değeri (milyar TL) Bolu Zonguldak Kastamonu Samsun Amasya Çorum Tokat Ordu Giresun Gümüşhane Trabzon Rize Artvin Sinop Düzce Bartın Karabük Toplam Kaynak: DİE, Tanmsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi Çizelge 5.11'den de anlaşılacağı üzere 2001 yılı verilerine göre Karadeniz bölgesinde yaklaşık 106 bin hektar alanda tüm bakliyatların tarımı yapılmış ve yaklaşık 98 bin ton bakliyat üretilmiştir. Bakliyat tarımının bölge üreticisine katkısı 52 trilyon TL civarında gerçekleşmiştir Doğu Anadolu Bölgesi Türkiye'nin en büyük coğrafi bölgesi Doğu Anadolu'dur. Yaklaşık km^'lik yüzölçümüyle ülkenin % 21'ini kaplar. Karadeniz, İç Anadolu, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri ile komşudur. Ayrıca Gürcistan, Ermenistan, Nahcivan, İran ve Irak'la da sının vardır. Doğu Anadolu Bölgesi Türkiye'nin en yüksek ve engebeli bölgesidir. Ortalama yükseklik 2000 m dolayındadır. Bölgede Türkiye'nin en yüksek dorukları yer alır; Ağrı Dağı 5137 m, Cilo Dağı'ndaki Reşko zirvesi 4135 m

66 ve Süphan Dağı 4058 metredir. Yüksek ve dağlık oluşu, dağ sıraları ile denizden aynimış bulunması, Doğu Anadolu'da yıllık ortalama sıcaklığın düşük olmasına ve kışların sert geçmesine yol açar. Bölge kar yağışlı ve yerin karla örtülü olduğu gün sayısı bakımından diğer bölgelerden farklıdır. Kars ve Erzurum'da karla örtülü günlerin sayısı yaklaşık 90 gündür. Doğu Anadolu Bölgesi'ndeki ekonomik etkinliklerin başında hayvancılık ve tarım gelir. Bölgede otlakların fazla yer tutması hayvan varlığını artırmış ve hayvansal ürünler üretimine ağırlık verilmiştir. Nitekim bölgenin hayvansal ürünler üretimi, Türkiye'deki toplam üretimin dörtte biri kadardır. Doğu Anadolu'nun kuzeydoğu kesimindeki Kars, Ardahan yöresinde iyi cins sığır yetiştirilmektedir. Doğu Anadolu'da tarıma elverişli alanlar sınırlıdır. Bölge topraklarının ancak onda biri ekilebilir niteliktedir. Ekili alanların % 90'dan fazlası tahıla ayrılmıştır. Tahıl türleri arasında buğday birinci, arpa ikinci sıradadır. Buna karşılık sanayi bitkileri ekimi pek yaygın değildir. Ekilen başlıca sanayi bitkileri arasında pamuk, tütün ve şekerpancarı yer alır. Şekerpancarı ekimine, bölgede şeker fabrikalarının yapımından sonra başlanmıştır. Meyve ağaçları, yüksek kesimlerde neredeyse bütünüyle ortadan kalkar. Buna karşılık soğuktan korunmuş bazı çukur ovalarda çeşitli meyveler yetiştirilir. Erzincan, Malatya ve Elazığ ovaları bu bakımdan önemlidir. Van Gölü çevresindeki dar şeritte de iyi cins meyve yetiştirilir. Aras Vadisi'nin Kağızman'dan aşağıda kalan kesimi ve İğdır Ovası da meyve ağaçlarının yoğunlaştığı yörelerdir. Bölgenin diğer illerine göre bitkisel üretime daha uygun olan Malatya ve Muş illerinde nohut ve kuru fasulye tarımı yapılmaktadır. Muş'da üretilen nohut küçük taneli olduğundan fiyat yönünden üreticilere pek avantaj sağlamamasına rağmen kendine özgü bir tadı bulunduğundan önemli bir tüketici kitlesi bulunmaktadır. Bu bölgede üretilen bakliyatlar yine bölgede tüketilmektedir. Çizelge 5.12'de Doğu Anadolu bölgesinde üretimi yapılan bakliyatlarla ilgili bilgiler bulunmaktadır.

67 İl Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Pazarlama Değeri (milyar TL) Ağrı Bingöl Bitlis Elazığ Erzincan Erzurum Hakkari Kars Malatya Muş Tunceli Van Ardahan İğdır Toplam Kaynak: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarımsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi Çizelge 5.12'den de anlaşılacağı üzere 2001 yılı verilerine göre Doğu Anadolu bölgesinde yaklaşık 65 bin hektar alanda özellikle kuru fasulye ve nohut tarımı yapılmış ve yaklaşık 64 bin ton bakliyat üretilmiştir. Bakliyat tarımının bölge üreticisine katkısı 31 trilyon TL civarında gerçekleşmiştir Ege Bölgesi Ege bölgesi Türkiye'nin denize doğru geniş bir biçimde açılan tek bölgesidir. Yaklaşık km2lik yüzölçümüyle ülke topraklarının %11'ini kaplar, İzmir, Aydın, Manisa, Kütahya ve çok küçük bazı kesimleri dışında Uşak illeri tamamen bölge içinde kalır. Muğla, Denizli ve Afyon illerinin bazı toprakları ise Akdeniz ve İç Anadolu bölgelerinin sınırları içerisindedir. Aynı şekilde, Marmara bölgesinde yer alan Balıkesir ilinin Ege kıyıları ile Bursa'nın bazı ilçeleri Ege bölgesine taşar. Ege Bölgesi sanayi etkinlikleri bakımından Marmara Bölgesi'nden sonra ikinci sırada yer alır. Tekstil, gıda ve otomotiv sanayi başta olmak üzere makina,

68 yedek parça ve diğer sanayi kuruluşları İzmir'de, yağ sanayi Ayvalık ve Edremit yöresinde yoğunlaşmıştır. Uşak, Kütahya ve Afyon'da şeker, Kütahya'da azot fabrikaları vardır. Pamuklu dokumacılık İzmir, Uşak, Aydın, Nazilli ve özellikle Denizli'de yaygınlaşmıştır. Denizli, tüm bölgenin en önemli tekstil merkezi olup buradan yurtdışına ihracat yapılmaktadır. Halıcılık ise İç Batı Anadolu kesiminde Uşak, Kula, Gördes, Simav ve Demirci'de gelişmiştir. Afyon, mermeri ve mermer üretim tesisleriyle tanınır. İzmir Körfezi'ndeki Çamaltı Tuzlası, Türkiye'nin en önemli tuz üretim merkezidir. Bölge Soma, Tunçbilek ve Yatağan'daki termik, Kemer ve Demirköprü' deki hidroelektrik santralleriyle Türkiye'nin toplam elektrik üretimine önemli katkılarda bulunur. İzmir yakınlarındaki Aliağa'da büyük bir petrol rafinerisi vardır. Ege Bölgesi'nde ekili ve dikili alanlar büyük yer kaplar. İç Batı Anadolu bölümünde, meyvecilik ve bağcılık ağırlık kazanır. Türkiye'nin tütün üretiminin yarısından çoğunu Ege bölgesi karşılar. Bölgenin, ülkenin toplam pamuk üretimindeki payı ise üçte bire yakındır. Gediz Ovası'nm kurutularak yurtiçi ve özellikle yurtdışına ihraç edilen çekirdeksiz üzümü. Büyük Menderes Ovası'nm inciri ve Edremit Körfezi'nin zeytin ve zeytinyağı üretimi bölge ekonomisine büyük katkıda bulunur. Bölge, Türkiye üzüm üretiminin üçte birinden fazlasını, incir üretiminin ise beşte dördünü karşılar. Türkiye'deki zeytin ağaçlarının % 48'i bu bölgededir. Turunçgiller de bölgenin önemli bir ihraç ürünüdür. Bölgede bakliyat tarımında ağırlıklı olarak nohut ve az miktarda kuru fasulye üretilmektedir. Bölgede özellikle Uşak'ta önemli bir nohut üretim potansiyeli bulunmaktadır. Çizelge 5.13'de Ege bölgesinde üretimi yapılan bakliyatlarla ilgili bilgiler vardır. Çizelge 5.13'de de görüleceği üzere 2001 yılı verilerine göre Ege bölgesinde yaklaşık 127 bin hektar alanda tüm bakliyatlarla birlikte özellikle nohut tarımı yapılmış ve yaklaşık 123 bin ton bakliyat üretilmiştir. Bakliyat tarımının bölge üreticisine katkısı 64 trilyon TL civarında gerçekleşmiştir.

69 il Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Pazarlama Değeri (milyar TL) Afyon Aydın Denizli İzmir Kütahya Manisa Muğla Uşak Toplam Kaynak: TC. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarımsal Yapı 2001 (Üretim, Fiyat, Değer), Yayın Tarihi Akdeniz Bölgesi Bölge yaklaşık km2 lik yüzölçümüyle Türkiye'nin toplam yüzölçümünün yaklaşık % 15'ini oluşturur. Hatay, Adana, İçel, Antalya, İsparta, Burdur ve Kahramanmaraş ilinin büyük bir bölümü Akdeniz Bölgesi'ndedir. Akdeniz Bölgesi'nde tarım ve sanayi geniş yer tutar. Bölgenin kıyı kesimlerinde son yıllarda sanayi bitkileri ekimine geniş yer verilmekle birlikte, tahıl tarımının büyük önem taşıdığı görülür. Nitekim Akdeniz Bölgesi'ndeki ekili alanlann yaklaşık üçte ikisi tahıl tarlalanyla kaplıdır. Tahıl ürünleri arasında, bölgenin bütün illerinde buğday başta gelir ve onu arpa izler. Sanayi bitkilerinden pamuk, bölgenin ana gelir kaynağıdır. Bölgenin pamuk üretimi, Türkiye üretiminin üçte ikisi kadardır. Akdeniz Bölgesi'nde meyve ve sebze yetiştirilen dikili alanlar da büyük yer tutar. Turfandacılık, son yıllarda ulaşımın gelişmesine dayalı olarak çok ilerlemiştir. Meyvecilikte ilk sırayı turunçgiller alır. Türkiye'nin turunçgiller üretiminin beşte dördünden fazlası Akdeniz Bölgesi'nde gerçekleşir. Muz yalnızca bu bölgeye özgü bir meyvedir. Akdeniz bölgesinde de bakliyat tarımı yoğun olarak yapılmaktadır. Hatta üretim bakımından İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin ardından 3.sırada gelmektedir. Bölgede İsparta, İçel ve Osmaniye'de ağırlıklı olarak nohut tanmı, Kahramanmaraş'ta ise kuru fasulye tanmı yapılmaktadır. Hatta Kahramanmaraş kuru fasulye üretiminde Türkiye'de ilk sırada (2001 yılında 27 bin ton üretim yapılmıştır) gelmektedir.

70 İl Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Pazarlama Değeri (milyar TL) Adana Antalya Burdur Hatay İsparta İçel Kahramanmaraş Osmaniye Toplam Kaynak: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer), Çizelge 5.14'de de görüleceği üzere 2001 yılı verilerine göre Akdeniz bölgesinde yaklaşık 178 bin hektar alanda tüm bakliyatlarla birlikte özellikle nohut tarımı yapılmış ve yaklaşık 151 bin ton bakliyat üretilmiştir. Bakliyat tarımının bölge üreticisine katkısı 94 trilyon TL civannda gerçekleşmiştir.

71 6. TÜRKİYE'DE BAKLİYAT ÜRETİMİNDE UYGULANAN TARIM POLİTİKALARI 6.1. Üretim Politikaları Türkiye'de kuru fasulye, nohut ve mercimek üretiminin artması yönünde Cumhuriyet tarihinde yıllan arasında Tanm Bakanlığınca uygulanan "Nadas Alanlannın Daraltılması (NAD)" projesi dışında bu tarihten sonra direkt olarak bir tanm politikası bulunmamaktadır. Bu dönemde "baklagiller" grubu yılları arasını kapsayan yaklaşık 15 yıl boyunca devletçe alım garantisi ve fiyat verilerek desteklenmiştir. Bu dönemde üreticilere verim gücü yüksek ve ıslah edilmiş çeşitlerin sertifikalı tohumları ucuza ve kredili olarak dağıtılmıştır. Yine bu dönemde baklagil üreticisine gübre ve diğer girdi destekleri yapılmıştır (Küsmenoğlu, 2000). Türkiye'de destekleme politikalan kapsamına alınması ilk defa döneminde dünyadaki ekonomik kriz yıllannda gündeme gelmiştir yılında çıkarılan bir kanunla T.C Ziraat Bankasına üreticiler tarafından teslim edilen buğdayı tesbit edilen yerlerde satın alma yetkisi verilmiştir. Daha sonra bu görev Toprak Mahsulleri Ofisine (TMO) verilmiştir. İlk destekleme alımlanna hububat çeşitleri ve haşhaş kapsülü ile 1938 yılında başlanmıştır. Bakliyatlann üretiminde devletin TMO gibi bir kuruluşu görevlendirerek üreticilerin ürününü yıllarca satın alması üretimin çok fazla düzeylerde artmasını sağlamış bu dönemde Türkiye'de özellikle nohut ve mercimekte Dünya piyasalarında söz sahibi olmuştur yılı ile birlikte üretimde azalmalar görülmeye başlamış bunun sonucunda öncelikle ihracattan kazanılan gelirler azalmış daha sonra da ithalat başlamıştır. Önemli bir üretim artışı görülmemesine rağmen üretim azalması da görülmemiştir. Baklagillerin üretimi yıllara göre genelde sabit olup, bazı yıllar üretimde önemli düzeylerde azalışlar görülmektedir. Bununla birlikte NAD projesinin başlamasıyla üretimde görülen artışlar tüketime yansımıştır. Projenin başlamadığı 1980 yılında bakliyatlarda kişi başına tüketim çok düşük düzeylerde iken, projeyle birlikte üretim artmış bu da tüketime yansımıştır. Üretim ve pazarlama desteklerinin bittiği 1995 yılından itibaren üretim azalmış bu da tüketimi düşürmüştür (Çizelge 6.1). Çizelgede projenin uygulanmadığı yıl (1980), projenin uygulandığı yıl (1990) ve günümüzde kişi başına kuru fasulye, nohut ve mercimek tüketimleri gösterilmiştir.

72 çizelge 6.1: NAD Projesi Öncesi, Uygulandığı Dönem ve Sonrası Kişi Başına Bakliyat Tüketimi NAD ÖNCESİ (1980) NAD DÖNEMİ (1990) NAD SONRASI (2002) Fasulye Nohut Mercimek Fasulye Nohut Mercimek Fasulye Nohut Mercimek Türkiye Kişe Başına Nohut Tüketiminin NAD Projesi ile İlişkisi "7.9kg.NAD Öncesi NAD Dönemi NAD Sonrası Türkiye Kişi Başına Mercimek Tüketiminin NAD Projesi ile İlişkisi..NAD Öncesi NAD DOnemi NAD Sonrası Çizelge 6.1'den ve grafiklerden de anlaşılacağı üzere belli başlı tarım ürünlerinde nitelikli tarım politikaları uygulandığı taktirde bundan ülke insanları da yararlanabilecektir. Bakliyatlar temel protein kaynağı olmaları ile insan beslenmesinde önemli rol oynamaktadırlar.

73 Destekleme Alımları ve İlgili Kuruluşlar Bakliyatlarda destekleme alımları TMO üzerinden yapılmaktadır. TMO zaman zaman bakliyat pazarına alıcı ve ihracatçı olarak girmiş, pazarı düzenlemiş ve bir süre sonra da bu pazardan çekilmiştir. TMO ilk defa 1977 yılında az miktarda kırmızı mercimek alımı ile pazara girmiş ve 1979'da kırmızı mercimekle birlikte nohut ve yeşil mercimek alımı da yapmaya başlamaıştır yılları arasında düşük miktarlarda alım yapan TMO bu alımlannı özellikle 1985'de artırmaya başlamıştır. TMO, 1994 yılından günümüze kadar hiçbir bakliyat alımında bulunmayarak piyasalardan çekilmiştir yılında görev başında olan hükümetin destekleme programına sadece 4 ürün grubunu alması baklagilleri program dışında bıraktığı 5 Nisan 1994 Kararları da Türkiye'de baklagil üretim potansiyelini olumsuz yönde etkilemiştir. Özelleştirmeye doğru gidilen genel eğilim içerisinde Türk hükümeti fiyat desteğini, içinde baklagillerin de bulunduğu birçok tarım ürününden çekmiştir. O dönemde TMO ve Güneydoğubirlik üretilen mercimeğin yaklaşık tamamını alır sonra da ya sübvanse edilmiş fiyattan satar ya da bir kaç yıl depolamak durumunda kalırdı. Dönemin hükümetinin politikalarını değiştirmesi sonucunda bu kuruluşlann stoklan azalmıştır (Bayaner ve Uzunlu, 1999). TMO alım görevi yaptığı dönemlerde Türkiye'nin birçok bölgesinde bakliyat alımı yapmıştır. Ancak bakliyat üretiminin tamamı TMO tarafından alınmamış, üretimin artmasıyla ihracat potansiyelinin doğmasından dolayı ihracatçılarda aracılar kullanarak üreticilerden bakliyat alımlarında bulunmuşlardır. TMO, sözkonusu dönemde üzerine düşen piyasayı düzenleme fonksiyonunu yeterince yapmış, üreticileri özel sektörün serbest piyasa ekonomisi içerisindeki arz/talep'den kaynaklanan rekabetçi fiyatları karşısında mağdur durumda kalmaktan korumuştur. Ancak bazı yıllarda popülist politikalar (yüksek fiyatlarla alım, gereğinden fazla satınalma işlemi vb)tmo üzerinden yürütülmüştür. TMO, bakliyatlarda (nohut ve mercimek) alım yaptığı yılları arası TMO alım miktarları ve toplam üretimdeki payları Çizelge 6.2 ve 6.3'de gösterilmiştir.

74 Yıllar Çizelge 6.2: Arasında TMO Nohut Alımları (Ton) TMO Nohut Alım Miktarı Toplam Nohut Üretimi Alım Miktarının Toplam Üretim İçindeki Payı (%) Kaynak: TMO, Bilgi İşlem Merkezi Kayıtlan, Çeşitli Yıllar ve DİE, İstatik Yıllığı, Çeşitli Yıllar Çizelge 6.2'den de anlaşılacağı gibi, arasında nohut üretiminin % 0.1 ila % 18.2'si TMO tarafından satın alınmıştır. Bu yıllarda TMO alımlan ortalama % 4.9 civarlarında gerçekleşmiştir. Kararname hazırlanmamasından dolayı, 1983,1985 yıllan arası ve 1993 yıllannda TMO tarafından nohut alımı yapılmamıştır. Alımlar nohutta bazı yıllar % 18'lere ulaşmıştır. Örneğin 1979 yılında % 18.1,1987 yılında % 18.2 olarak gerçekleşmiştir. Bu yıllardaki yüksek alımlann nedenlerini açıklamak çok zor olmakla birlikte genelde siyasi politikaların izlenmesi sonucu olabilmektedir. Kırmızı ve yeşil mercimekte de durum nohuttan farklı değildir. Mercimek alımlarında ise % 40'lara varan alımlar yapılmıştır. Bu sayede mercimek üretimi de artmıştır. Alımlann fazla yapıldığı yıllardan sonraki yıllarda üretimde önemli artışlar görülmüştür.

75 Türkiye'de bakliyatların alımları sadece Toprak Mahsûlleri Ofisi tarafından yapılmamakta alımların çoğunluğu özel sektör kuruluşlar (aracılar, toptancılar ve ihracatçılar) tarafından gerçekleştirmektedir. Devlet, ticarette özel sektörün daha büyük bir pay almasını teşvik etmektedir (OECD, 1994). Bu yüzden alıcısı çok olan ürünlerde devlet genelde müdahale alımları yerine fiyat belirleyerek az miktarlarda alım yapmıştır. Ancak TMO'nun alım fiyatlan piyasa fiyatlannm oluşmasında temel olarak alındığından, TMO'nun belirlediği fiyatlar ve düzenli alımlar yapması üreticilerin ürünlerinin daha elverişli koşullarda satın alınması anlamına gelmektedir. Yıllar Çizelge 6.3: Arasında TMO Mercimek Alımları (Ton) TMO Nohut Alım Miktarı Toplam Nohut Üretimi Alım Miktarının Toplam Üretim İçindeki Payı (%) Kaynak: TMO, Bilgi İşlem Merkezi Kayıtları, Çeşitli Yıllar ve DİE, İstatik Yıllığı, Çeşitli Yıllar Bakliyat Üretimini Teşvik Politikaları Tanmsal üretimin bileşimi, hacmi ve verimlilik düzeyi üzerinde yapılacak her türlü düzenleme üretim politikasının kapsamındadır. Yani uygun bir toprak

76 politikası ile işletme yapısına müdahaleden tarımsal üretimin planlanması ve bu plâna göre yönlendirilmesine, tarımda teknik gelişmenin ve eğitimin yaygınlaştırılmasından, girdi kullanımının artırılmasına ve kredilerle tanmsal üretimin desteklenmesine kadar çok çeşitli önlemler üretim politikasının içinde ele alınabilir (Eraktan, 1989). Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere tarımsal üretim politikası, üretim artışında tarımsal yapının iyileştirilmesinin yanında bilinçli girdi ve teknoloji kullanımının da gerekliliğini ortaya koymaktadır. İlerleyen konularda da bahsedileceği gibi bakliyat üretimini artırmak için uygulanan NAD projesinde 1980'li yıllarda üreticilere teknoloji transferi yapılarak gübre ve diğer girdi desteklerinde bulunulmuş, sertifikalı tohumluklar ucuza ve kredili olarak dağıtılmıştır (Küsmenoğlu, 2002). Bakliyat üretiminden önemli ihracat geliri sağlandığı ve özellikle 1990'lı yılların sonuna doğru yurtiçi tüketimi karşılayabilmek için dahi ithalata başvurulduğu herkes tarafından özellikle tanm politikaları yürütücüleri tarafından bilinmesine karşılık, üretimi arttırıcı önlemlerin geçmiş yıllarda olduğu gibi alınmaması buna karşılık genelleşmiş tarım politikalan ile bakliyat üretiminin devam ettirilmesi oldukça düşündürücüdür. Bakliyatlarda gerek tanmsal yapıyı iyileştirmeye dönük, gerekse üretim artışı sağlayacak politikalar bir dönem izlendiyse de sürekli olamamıştır. Bakliyatlarda izlenen politikaları tarımsal yapı politikaları ve üretim süreci politikaları olarak iki grupta inceleyebiliriz Tarımsal Yapı Politikası Türkiye'deki tarım iş^letmelerinin genel sorunlarından biri de yapısal politikalar üzerinde durulmamasıdrr. Türkiye tanmının genel sorunlan ile kuru fasulye, nohut ve mercimek üreten tarım işletmeleri de karşı karşıyadır. Örneğin işletmeler küçük ve parçalıdır. Finansman sorunları bulunmaktadır. Mekanizasyon düzeyi yeterli değildir. Kooperatifçilik gelişmemiştir. Türkiye'de bakliyat işletmelerinin arazi genişlikleri farklılıklar göstermektedir. Araştırma sonuçlanna göre, çok küçük araziye sahip işletmeler (1-5 da) olduğu gibi geniş arazilerde de bakliyat tarımı yapılan arazilere rastlanmıştır. Ancak bakliyat tarımı genelde arazi genişliği küçük işletmelerce yapılmaktadır. Bakliyat tarımının gelişmesi, üretimin artırılması için yapısal politikalara ihtiyaç bulunmaktadır. Tarım topraklarının miras yoluyla bölünmesi ve bu sayede işletme arazilerinin çok parçalı ve dağınık olmasının önlenmesi tüm ürünlerde olduğu gibi bakliyatlarda da önemli bir konudur. Çünkü ne kadar büyük arazi genişliğine sahip tarlalarda bakliyat tarımı yapılırsa birim maliyetler o oranda azalmakta üretici geliri yükselmektedir.

77 Bakliyat üretiminde ve dış ticaretinde en büyük rakibimiz olan tarımı çok gelişmiş ülkelerden Kanada'da geniş arazilerde ( da), yüksek mekanizasyon düzeyine sahip bakliyat tarımı yapan üreticilerin bulunduğu bilinmektedir. Bu sayede işgücü masrafları önemli ölçüde düşmektedir. Düşük maliyetle bakliyat üreten Kanada'nın fiyatları, dünya fiyatlarını etkileyebilmektedir Üretim Süreci Politikası Tarımsal üretimin yanında üretimi artırmak ve plânlamak da oldukça önemlidir. Bunlar üretim süreci politikaları içinde üretimi ve verimi artırmak amacıyla uygulanırlar. Üretimin plânlaması oldukça önemli bir konudur. Bilimsel düzeyde bir üretim plânlaması ülke tanm politikalarınınm amaçları arasında yer almalıdır. Üretim plânlaması her üreticiye hangi üründen ne kadar ekeceğinin bildirilmesi değildir. Aksine yurtiçi gereksinimi ve dışsatım potansiyeli dikkate alınarak her üründen ne kadar üretilmesinin araştırılmasıdır. Üretimi tüketim ve dışsatım talebiyle dengeli hale getirmek tarım politikasının ana amacıdır. Üreticinin üretim plânlamasına çeşitli araçlardan yararlanarak gönüllü katılımının sağlanması, hem üretici hem tüketicinin çıkarına olur. Üretim süreci içinde ikinci önemli sorun, verimliliğin artırılmasıdır. Verimlilik artışı teknik yenilikleri tarıma uygulayarak yüzey verimliliğini artırmak veya tanm girdilerinin etkinliğini artırıp üretim faktörleri için yapılan harcamaları azaltarak aynı yüzey verimliliğini devam ettirmek şeklinde olabilir (Eraktan, 1989). Ülkemizde bakliyatlann tarımında plânlı bir üretim ve verimlilik politikası bulunmamaktadır. Verimliliği artırma yönünde yayım faaliyetleri bir dönemler (NAD projesi döneminde) yapılmış daha sonradan hiçbir çalışma yapılmamıştır. Buna rağmen Hububat Bakliyat Yağlı Tohumlar ve Mamulleri İhracatçı Birlikleri aldıkları bir karar ile ihracattan onbinde bir oranında kesinti yaparak Bakliyat sektörünün geliştirilmesinde yapılan çalışmalarda kullanılmak üzere bir Araştırma ve Geliştirme Fonu oluşturmuşlardır. Daha sonrada 1998 yılında İTAŞA.Ş (İhracatçı Birlikleri Tohumculuk ve Araştırma Sanayi ve Ticaret A.Ş.)'yi kurarak bu fonu ITAŞ'in kullanımına tahsis etmişlerdir (Küsmenoğlu, 2002). Bu kurum daha sonraki bölümlerde ayrıntılı olarak incelenecektir. Ancak bakliyatlarda üretim artışının sağlanabilmesi ve dışa bağımlılığın azaltılıp ihracatın yeniden artıniması yönünde Tanm Bakanlığınca önemli bir çalışma yapılmamaktadır Nadas Alanlarının Daraltılması Projesi Bakliyat üretiminin artırılmasına yönelik uygulanan politikalar sınırlıdır. Bunlardan en önemli politika uygulaması olarak, Tarım Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü tarafından "Nadas Alanlarının

78 Daraltılması Projesi" adı altında 1982'de başlatılan bir proje bulunmaktadır. Projenin amacı, yağış rejimine bağlı olarak nadasa bırakılan kuru tarım alanlannda uygun münavebe bitkilerinin ekilerek üretime kazandırılmasıdır. Projenin başlamadığı yıllarda (1980'li yıllann başında) Türkiye'de milyon hektar alan nadasa bırakılıyordu. Proje bu alanlarda öncelikle "bakliyat" üretimini hedefleyerek nadasa bırakılan alanın 4.5 milyon hektara düşürülmesini planlamıştır. NAD projesi yıllık 410 mm'nin altında yağış alan ve genellikle tahıl ekilen Orta Anadolu'da nadas alanlarına nohut ve mercimek ekimiyle başlamıştır. Daha sonra bu tüm ülkeye yayılmıştır (Keatinge, 1994; Bayaner ve Uzunlu, 1999) yılına kadar nadas alanları proje hedeflerinin üzerinde bir basan göstererek % 37 azalarak 3 milyon hektara gerilemiştir. Bu dönemde daha önceden nadasa bırakılan arazilerin % 43'ünü mercimek % 34'ünü de nohut kaplamıştır (Bayaner ve Uzunlu, 1999). NAD projesi süresince baklagil üretiminde girdi sübvansiyonları uygulanmıştır. Hükümetler NAD projesine katılan çiftçilere projeyi cazip hale getirmek için ücretsiz girdi temin etmiştir. Buna ilaveten Ziraat Bankası programa katılan çiftçilere 5-6 ay öncesinden düşük faizli kredi vermiştir. Bu dönemde TMO'ne de görev verilmiştir. TMO'nun ana görevi iç piyasadaki fiyatların anormal ölçüde düşmelerini ve yükselmelerini önlemektir. TMO bu dönemde zaman zaman Tarım Bakanlığınca belirlenen fiyattan baklagil alımı için görevlendirilmiştir. Fiyat açıklamasında Tarım Bakanlığı bakliyatlara rakip olan ürünlerin fiyatlarına göre fiyat belirlemekte ve bu ürünlerin fiyat paritelerini dikkate alarak baklagil fiyatlarını açıklamaktadır. TMO'nun baklagil alımı yaptığı yıllarda yeşil mercimeğin buğdaya karşı fiyat paritesi 2.6, kırmızı mercimeğin 2.9, nohutun ise 2.3 olmuştur. Fakat bu pariteler daha sonraki yıllarda azalmıştır. "Nadas Alanlarının Daraltılması Projesi" olarak Tarım Bakanlığınca hazırlanan projenin gerek amaçları, gerekse üretime ve üreticiye dönük uygulamalarının olması ve bu şekilde Türk baklagil piyasasını dış ticarete açmasında yardımcı olması oldukça sevindiricidir. Ancak bu projenin "ekonomik" ayağı olan TMO'nce alım ve fiyat mekanizmasının oluşturulamaması ve üreticilerin de buna parelel olarak örgütlü olmaması bakliyat üretiminin gün geçtikçe düşmesine neden olmuştur. Ayrıca üreticilere sertifikalı tohumluk temin edilememesi ve maliyetlerin yüksekliği ve projedeki teknik yardımların ve yayım hizmetlerinin verilmemesi Türkiye bakliyat üretiminin azalmasına neden olmuştur. Proje kağıt üzerinde 1982'de başlamış ve 2002'de tamamlanmıştır. Ancak fiilen 2002 yerine 1994 yılında bitmiştir. Çünkü bu tarihte hükümet bakliyatların alımından vazgeçerek tüm ülke için genel bir tarım politikası

79 belirlemiştir. Türkiye'nin zaten en önemli sorunu budur. Özellikle dışsatım şansı bulunan ürünlerden biri olan bakliyatlarda "özel" politikalar izlemesi gerekirken tüm ülke ve her ürün için tek tip bir politika belirlenmektedir. Bilindiği gibi Türkiye 2000 yılından itibaren tüm tarım politikası araçlarından vazgeçerek sadece dekar başına destek uygulamasına (Doğrudan Gelir Desteği) geçmiştir. Türkiye'deki tarım politikalannı yürüten ve yönlendiren en büyük kuruluş olan Tanm Bakanlığının sadece bakliyatlar değil diğer ürünlerde de yapacağı projelerin kağıt üzerinde kalmayıp uygulamaya geçmesi ve bağlı kuruluşlar ile üniversitelerle koordine içinde olması Türk tarımının içinde bulunduğu sorunları çözmeye yardımcı olacaktır. Aksi taktirde Türkiye'de tarım politiklarına IMF ve Dünya Bankası gibi yabancı kuruluşların müdahalesi sürmeye devam edecektir. NAD projesi uygulandığı dönemde gerçekten bakliyatlardaki üretimin artmasına yardımcı olmuştur. Ancak devam ettirilmesi için üreticilere yönelik diğer ekonomik destekler (alım ve fiyat garantisi, yayım faaliyetleri vb) hayata geçirilememiştir Fiyat ve Pazar Politikaları Tarım ürünlerinin arz ve talep dengesinin sağlanması, yurtiçinde pazarlanması ve yurtdışına satışı sorunlarına çözüm getirecek önlemler ile belirli fiyatlar doğrultusunda bazı ürünlere alım garantisi verilmesi fiyat ve pazar politikaları içinde yer almaktadır Fiyat Politikaları Fiyat politikası ekonomide serbest fiyat oluşumunu etkilemek, fiyat istikran sağlayarak üretici ve tüketicileri korumak amacı ile alınan önlemlerin tümüdür. Uygulamada çoğu kez kısa vadeli olan fiyat politikası, bir yandan çiftçilerin gelirlerini artırmak ve öte yandan tüketicilere normal fiyatlarla gıda maddeleri sağlamak çabasındadır. Değişik biçimde uygulanmasına karşılık fiyat politikası, bütün ülkelerde tarım politikasının amaçlarına varabilmek için başvurulan en önemli araç durumundadır. Uzun vadeli fiyat pplitikası, ekonomik istikrar ve çiftçilerle tüketicileri korumada daha etkindir (İnan, 1996). Tarımsal politika aracı olarak fiyat politikası Türkiye'de 2000 yılına kadar en yaygın kullanılan yöntem olmuştur. Bu tür destekleme yöntemiyle; hükümetler Bakanlar Kurulu aracılığıyla ürünün hangi fiyattan alınacağını tespit ederek, alım yapacak kuruluşu görevlendirmiştir. Bu görevlendirme nedeniyle KİT'lerin uğradığı ve uğrayacağı zarar Hazinece karşılanmıştır (Yeni ve Dölekoğlu, 2003).

80 Türkiye'de bir dönem birçok ürün gibi "baklagiller"'de hükümetler tarafından genellikle fiyat yoluyla desteklenmiştir. Genellikle terimi kullanılmasının nedeni bazı yıllar baklagillerde alım ve fiyat kararnamesinin çıkanimayıp, üreticilere belirli bir fiyat ve alım garantisi verilmesidir. Bunun en büyük nedeni, Türkiye'nin 1980 sonrasında uyguladığı serbest piyasa ekonomisidir. Zaman zaman bu politikalardan sapmalar görülse de bu yıllardan sonra görev başına gelen hükümetlerin tamamı serbest piyasa ekonomisini benimsemiştir. Tarımsal ürünlerdeki fiyat artışlarını durdurabilmek amacıyla, ucuz fiyatlı ürün ithal ederek iç piyasa fiyatlannı düşürmek, özellikle 1980'li yıllann ikinci yansından başlayarak hükümetlerin en çok uyguladığı yöntemlerden birisi olmuştur. Buna göre yurtiçinde üretilen ürünlere verilen garanti fiyatlar, genel olarak enflasyonun altında kalmış, önemli girdilerin fiyat artışları da ürünlerin satış fiyatları üzerinde gerçekleşmiştir. Bakliyatlarda da bu durum söz konusudur. Türkiye'de özellikle 1993 yılında yaşanan kuraklık nedeniyle bakliyat üretimi oldukça düşmüş ve ardından 1994 yılında 5 Nisan Ekonomik İstikrar Kararları ile birlikte TMO bakliyat alımlannda pazar fiyatı desteğini çekmiş ve bunun sonucunda uluslararası piyasalarda Türk bakliyatlannın fiyatları da son derece yüksek seviyelere çıkmıştır. O zamana kadar üretimleri dünya ticaretini etkilemekten uzak olan Meksika, Kanada ve Çin gibi ülkeler 1994 yılından başlayarak bakliyat üretimlerini artırmışlar ve bunun sonucunda dünya ticaretinde söz sahibi olmuşlardır. Türkiye'de Dünyadaki bakliyat fiyatlarının düşmesiyle birlikte gerek re-export yapmak gerekse kendi ihtiyacını karşılayabilmek amacıyla ithalatı tercih etmek zorunda kalmıştır Enflasyon ve Bakliyat Fiyatları Bakliyat fiyatlan diğer ürünlerde piyasa belirlenen fiyatlar gibi üreticileri pek memnun etmemektedir. Araştırmada elde edilen bulgulardan bu sonuca varılmıştır. Bakliyatlarda yurtiçinde arz ve talebe göre belirlenen fiyatlar birçok yıl enflasyonun altında kalarak üreticilerin gelir kaybına neden olmaktadır. Bu durumu tespit edebilmek amacıyla bu bölümde, arasında bir dönem TMO tarafından açıklanan ve bir dönem Ticaret Borsalarında oluşan ve üretici eline geçen fiyatların enflasyon karşısında ne durumda olduğu açıklanmaya çalışılmıştır. Genelde fiyatlann Eylül ayında oluştuğu dikkate alınarak Eylül ayı tüm hesaplamalarda baz alınmıştır. Bakliyat (kuru fasulye, nohut ve mercimek) fiyatları 2 şekilde değerlendirilmiştir. İlk olarak 1980 yılı fiyatı baz alınmış, bu fiyatın bugün reel olarak ne durumda olduğu GSMH deflatörü kullanılarak hesaplanmış, ikinci olarak da fiyatlar $ üzerinden değerlendirilmiştir. Tüm hesaplamalarda ilk açıklanan fiyatlar dikkate alınmış, daha sonra yükselen fiyatlar dikkate

81 alınmamıştır. Çünkü genel olarak üreticiler ürünü bekletmek yerine fiyatlar açıklandığında satmak istemektedirler. Bu bölümde araştırmaya konu olan 3 üründe üretici eline geçen fiyatlar değerlendirilmiştir Enflasyon ve Kuru Fasulye Fiyatları Kuru fasulye fiyatlarına Cumhuriyet tarihinde hiçbir dönemde hükümetlerce müdahale edilmeyerek bu ürünün fiyatı tamamen serbest piyasa koşullannda arz ve talebe göre belirlenmiştir. Kuru fasulye üreticilerinin enflasyondan etkilenip etkilenmediklerini saptayabilmek için Çizelge 6.4 düzenlenmiştir. Çizelge 6.4: Yıllara Göre Kuru Fasulye Fiyatlarının Enflasyon ve ABD $*ı İle Karşılaştırılması Yıllar Fiyat (TL/kg) Reel Fiyat (TL/kg) $ Fiyatı ($/kg) Kaynak: DİE, Tarımsal Göstergele( ), *Dolar fiyatı her yılın Eylül ayındaki kur üzerinden alınmıştır.

82 Çizelge 6.4 incelendiğinde görülebileceği gibi, kuru fasulye fiyatları enflasyonun da etkisi ile 1980 yılındaki 48 TLykg'dan her geçen yıl artarak 2002 yılında yaklaşık 810 bin TL/kg'a ulaşmıştır. Ancak reel fiyatlan kullanarak yaptığımız analize göre üretici eline geçen fiyatlar yıllan arasında oldukça fazla dalgalanmalar göstermiştir. Şöyle ki kuru fasulye üreticileri özellikle yılları arasında reel olarak iyi bir fiyat elde etmişler daha sonraki yıllarda ise fiyatlar düşmüştür. Özellikle 2001 ve 2002 yıllarında kuru fasulye üreticileri 1980 yılındaki fiyatı arar hale gelmiştir. Başka bir yorum da Dolar bazında yapabiliriz yılında üretici 1 kg kuru fasulyeyi 0.6 $/kg'a satarken 1990 yılında 1 $/kg'a, 1995 yılında 1.14 $/kg'a satmıştır. Ancak yine 2001 ve 2002 yıllarında eline geçen fiyatlar başlangıç yılı olan 1980'ler düzeyine düşmüş hatta 2002 yılında üreticinin eline 0.50 $/kg geçmiştir. Reel Olarak Üretici Eline Geçen Kuru Fasulye Fiyatları TL/kg (1980/2002) " 60" ' ^ #,c?^ / 1.2 " 1 - A 0.8 ~ 0.6. $ Bazında Üretici Eline Geçen Nohut Fiyatları $/l(g (1980/2002) /\ #.c?^ # / / Enflasyon ve Nohut Fiyatları NAD projesinin devreye girmesiyle nohut fiyatlarında hükümet müdahaleleri görülmeye başlanmıştır. Bu dönemde hükümetler TMO'ni kullanarak nohuta pazar fiyatı desteği vermişlerdir yılları arası dönemde nohut fiyatlan da müdahale alımlanna rağmen bazı yıllar üreticileri memnun etmemiştir. Çizelge 6.5'de yıllan arası üretici eline geçen

83 nohut fiyatının enflasyondan arındırılmış (reel) durumu ile nohut fiyatlarının ABD $'ı karşısındaki gelişimi incelenmiştir. Çizelge 6.5: Yıllara Göre Nohut Fiyatlarının Enflasyon ve ABD $'ı İle Karşılaştırılması Yıllar Fiyat (TL/I<g) Reel Fiyat (TL/kg) $ Fiyatı ($/kg) ,0 0, ,2 0, ,2 0, ,4 0, ,1 0, ,0 0, ,6 0, ,6 0, ,2 0, ,1 0, ,8 0, ,8 0, ,5 0, ,1 0, ,4 0, ,0 0, ,0 0, ,3 0, ,6 0, ,6 0, ,4 0, ,1 0, ,1 0,41 Kaynak: DİE, Tarımsal Göstergeler ( ), *Dolar fiyatı her yılın Eylül ayındaki kur üzerinden alınmıştır. Nohut fiyatlarında devlet müdahalesi üreticilere ilk defa 1984 yılında iyi bir gelir getirmiştir. 1984'de ödenen fiyat 1980'de ödenen fiyatın neredeyse 2 katıdır. Ancak zaman içerisinde nohut fiyatları reel olarak değişmeler göstermiştir. Özellikle döneminde reel olarak düşmüş ancak sözkonusu yıllarda üretim çok arttığı için nohut üretimi cazibesini korumuştur.

84 Hükümetlerin piyasalardan çekildiği 1994 yılından sonra ise nohut fiyatlan birdenbire yükselmiştir. Bunun en önemli nedeni üretimin azalmasıdır. Üretim azaldığı için ihracatçılar nohuta daha yüksek fiyatlar ödemişler bu da nohut fiyatlarının yükselmesine neden olmuştur. Nohut fiyatlan yıllan arasında reel olarak üreticileri memnun etse de 2002 ve 2002 yıllarındaki ekonomik krizden nohut fiyatlan da olumsuz yönde etkilenmiştir " 40 " " Reel Olarak Üretici Eline Geçen Kuru Fasulye Fiyatları TL/kg (1980/2002) OH r -7 Ş T- 5 r 1 1 j j r.o!> 0,9 0, ,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 O $ Bazında Üretici Eline ecen Nohut Fiyatları $/kg (1980/2002) -1 1 i i^.-.-nu.^.um, II ^1 n! i i r-'- / / / Enflasyon ve Mercimek Fiyatları NAD projesinin devreye girmesiyle nohutta olduğu gibi mercimekte de fiyatlara hükümet müdahaleleri yapılmıştır. Bu dönemde hükümetler yine TMO'ni kullanarak kırmızı ve yeşil mercimeğe pazar fiyatı desteği vermişlerdir yıllan arası dönemde mercimek fiyatları da nohut fiyatları gibi müdahale alımlanna rağmen bazı yıllar üreticileri memnun etmemiştir. Çizelge 6.6'da yılları arası üretici eline geçen mercimek fiyatının enflasyondan arındırılmış (reel) durumu ile mercimek fiyatlarının ABD $'ı karşısındaki gelişimi incelenmiştir.

85 Çizelge 6.6: Yıllara Göre Mercimek (Kırmızı&Yeşil) Fiyatlarının Enflasyon ve ABD $'ı İle Karşılaştırılması Yıllar Fiyat (TL/kg) Reel Fiyat (TL/kg) $ Fiyatı {$/kg) ,0 0, ,0 0, ,3 0, ,3 0, ,3 0, ,7 0, ,2 0, ,0 0, ,4 0, ,6 0, ,0 0, ,9 0, ,3 0, ,9 0, ,2 0, ,9 0, ,4 0, ,4 0, ,0 0, * ,3 0, * ,0 0, * ,3 0, * ,6 0,44 Kaynak: DİE, Tanmsal Göstergeler ( ), (Dolar fiyatı her yılın Eylül ayındaki kur üzerinden alınmıştır.) * yıllları Kırmızı ve yeşil mercimeğin fiyatları tartılı ortalam yöntemi ile elde edilmiştir. Mercimek fiyatlannda devlet müdahalesi üreticilere ilk defa 1985 yılında iyi bir gelir getirmiştir. 1985'de ödenen fiyat 1980'de ödenen fiyatın neredeyse % 50 fazlasıdır. Ancak zaman içerisinde mercimek fiyatlan reel olarak değişmeler göstermiştir. Özellikle döneminde önemli reel fiyat düşüşleri görülmüş, zaten bu da üretimin azalmasına neden olmuştur. Nohutta olduğu gibi mercimekte de hükümetlerin piyasalardan.çekildiği 1995 yılından sonra ise mercimek fiyatlan birdenbire yükselmiştir.

86 Bunun en önemli nedeni üretimin azalmasıdır. Üretim azaldığı için ihracatçılar mercimeğe daha yüksek fiyatlar ödemişler bu da nohut fiyatlarının yükselmesine neden olmuştur. Mercimek fiyatlan 2001 ve 2002 yıllarındaki ekonomik krizden olumsuz yönde etkilenmiştir. Zaten ithal mercimek yurtiçi piyasalarda da önemli miktarlarda satılmaya başlamıştır. 60 Reel Olarak Üretici Eline Geçen Mercimek Fiyatları TL/kg (1980/2002) " / # / / 0,7 $ Bazında Üretici Eline Geçen Mercimek Fiyatları $/kg (1980/2002) 0,6-0,5-0,4-0,3 0,2 0.1 H O # / Girdi Fiyatları Karşısında Bakliyat Fiyatları Kuru fasulye, nohut ve mercimek tanmındaki maliyetlerin artmasında bazı tanmsal girdilerin önemli rol oynadığı anlaşılmıştır. Bazı üreticiler girdilerin aşırı şekilde artışından ötürü girdi kullanımında azalmalar olabildiğini belirtmişlerdir. Bu görüşü test edebilmek için, bu ürünlerin maliyetine etkisi en fazla olan girdilerden, kompoze gübresinin çiftçiye satış fiyatlan ile motorin fiyatlannm yılları arasında kuru fasulye, nohut ve mercimekte oluşan fiyatlarla karşılaştıniması yapılmıştır.

87 Çizelge 6.7'de 1980'den 2002'ye kadar olan fiyatlar, reel fiyatlar kullanılarak gösterilmiştir. Reel fiyat kullanılmasının nedeni gerçek anlamda artışlan görebilmek içindir. Reel fiyatlan hesaplayabilmek için GSMH deflatörü kullanılmıştır. Bilindiği gibi GSMH deflatörü ekonomideki gerçek fiyat artışlarını gösteren, cari fiyatları reel fiyatlara çevirmeye yarayan ve yılda bir defa DİE tarafından açıklanan bir endekstir. Bu endekse göre bir ürünün cari fiyatı GSMH deflatörüne oranlandığında reel fiyat bulunmaktadır yılı başlangıç yılı olarak kabul edilmiş ve açıklanan GSMH deflator rakamları diğer yıllara ilave edilmiştir. Yıllar Çizelge 6.7: Bakliyat Fiyatları İle Motorin ve Gübre Fiyatlarının Karşılaştırılması ( ) K. Fasulye Fiyatı (TL/kg) Nohut Fiyatı (TL/kg) Mercimek Fiyatı (TL/kg) Motorin Fiyatı (TL/kg) Gübre Fiyatı (TL/kg) ,0 36, ,2 38, ,2 31, ,4 28, ,1 34, ,0 44, ,6 49, ,6 30, ,2 25, ,1 26, ,8 29, ,8 25, ,5-27, ,1 21, ,4 28, ,0 39, ,0 30, ,3 27, ,6 32, ,6 33, ,4 38, ,1 30, ,1 28, Kaynak:

88 yılları arasındaki fiyatlar incelendiğinde, Türkiye'de kronik olarak yaşanan enflasyondan dolayı ürün fiyatlan ile birlikte tanmsal girdilerin fiyatları da sürekli artış gösterdiği anlaşılmaktadır. Bu artış özellikle motorinde ve gübrede (Bazı yıllar 1980'e göre 2 kat) en yüksek düzeyde gerçekleşmiştir. Bakliyat fiyatlarında da artış görülmekle birlikte bu artış motorin ve gübrenin gerisinde kalmıştır yılından sonra gerek reel bakliyat fiyatlannın gerekse motorin ve reel gübre fiyatlannın oldukça arttığı görülmektedir yılında yaşanan ekonomik kriz nedeniyle enflasyonun yıllık % 115 gerçekleşmesi, bunun önemli nedenlerinden biridir. Ancak dikkat edilirse motorin ile gübre, bakliyat fiyatından çok daha fazla artmıştır Pazar Politikaları / / # Türkiye'de bakliyat tüketimi önemli düzeylerde değildir. Hatta tüketim artmamakta bazı ürünlerde (nohut ve mercimek) azalmaktadır yılında 1.8 kg olan mercimek tüketimi 1990 yılında 9.9 kg'a çıkmasına rağmen 2002 yılında 5.6 kg'a gerilemiştir. Bakliyatlar Türk halkının temel ve geleneksel gıda maddesi olmasına rağmen yeterince tüketilmemektedir. Bunun en önemli nedenlerinden birisi üretimde görülen azalmalardır. Üretim düşüşü tüketimin de düşmesine neden olmuştur. Halbuki Türkiye'de bakliyatların önemli bir pazarlama sorunu bulunmamaktadır. Çünkü neredeyse her ilde bu ürünlerin ticaretini yapan aracı ve toptancılar oluşmuştur. Bu ürünlerin herkes tarafından tüketilmesinden ötürü de perakende sektöründe bakliyatlann önemli bir yeri bulunmaktadır.

89 Türkiye genelinde yapılan bakliyat tarımından sonra üreticilerin bu ürünleri aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi pazarladığı tespit edilmiştir. Şekil 1: Bakliyat Pazarlama Kanalları Üretici / / 1 Toplayıcı Aracı Bağımsız Toplayıcı Aracı (İhracat Temsilcisi) Toptancı Türkiye genelinde bakliyatlar genelde hasattan sonra üreticiler tarafından 50 kg'lık çuvallara doldurularak toplayıcı aracılara ve toptancılara satılır. Toplayıcı aracılar ve toptancılar da ürünleri ihracatçıya veya perakendecilere ulaştırmaktadırlar yılları arası devlet tarafından görev verildiği dönemlerde Toprak Mahsulleri Ofisive Güneydoğubirlik gibi tarım satış kooperatifleri de üreticilerden devlet adına ürün satın almışlardır. Ancak son yıllarda bu tip tarım satış kooperatiflerinin etkinliği son derece azalmıştır.

90 üreticiden tüketici ve ithalatçıya kadar uzanan pazarlama kanalları şekil 1'de şekilde gösterilmiştir. Üreticiler tarafından elde edilen ürünler toplayıcı aracılar veya toptancılar vasıtasıyla ihracatçıya veya perakendeciye ulaşmakta, zaman zaman bazı yıllar devlet tarafından görev verildiği taktirde TMO ve Kooperatifler de üreticiden alım yaparak pazarlama zincirinde yer alabilmektedir. TMO ve kooperatifler alım yaptıkları yıllarda direk ihracat işlemi gerçekleştirdikleri gibi ihracatçıya da ürün satabilmektedirler. Ancak son yıllarda kooperatiflerin bakliyat pazarlamasındaki etkinlikleri oldukça azalmıştır. TMO'de uzun zamandır devlet adına bakliyat alım satımında bulunmamıştır. İhracatçıların bir kısmı işleme ve paketleme tesislerine sahip olup, kendi tesislerinde ürünü kalibre edebildikleri gibi fason olarak bağımsız çalışan işleyici paketleyicilere de ürünü kalibre ettirebilmektedirler Hasat Türkiye'de bakliyat hasadı bölgelere, ekolojilere, türlere ve çeşitlere bağlı olarak değişmekle bera^^er genel olarak Mayıs-Haziran aylarında başlamakta, Eylül ve Ekim aylarında tamamlanmaktadır. Üretim ve ihracatımızda önem arz eden araştırmaya konu olan kuru fasulye, nohut ve mercimekte hasat devreleri Çizelge 6.8, 6.9,6.10 ve 6.11'de gösterilmiştir. Çizelge 6.8'den de anlaşılacağı üzere Türkiye'de kuru fasulyede hasat dönemi 25 Temmuz'da başlayıp 30 Ekim'e kadar sürmektedir. Türkiye genelinde üretimi yapılan kuru fasulyelerden Kahramanmaraş, Erzincan, Konya, Çorum, Niğde gibi illerin ürünleri genelde paketleticiler tarafından tercih edilmektedir. Diğer illerdeki kuru fasulyelerde daha çok yöresel pazarlarda satılmaktadır.

91 Çizelge 6.8: İller İtibariyle Kuru Fasulye Hasat Devreleri Önemli Üretici İller Kahramanmaraş Niğde Çorum Malatya Erzincan Samsun Sivas Bursa Balıkesir Sinop İsparta Burdur Adana Afyon Hasat Dönemleri 30 Eylül-30 Ekim 25Ağustos-15Eylül 1 Eylüi-30 Eylül 10 Eylül-30 Ekim 15 Ağustos-10 Eylül 1 Eylül-30 Eylül 1 Eylül-30 Eylül 1 Temmuz-30 Ekim 15Eylül-15Ekim 1 Ağustos-15 Ağustos 25 Temmuz-30 Ağustos 1 Ağustos-30 Eylül 25 Ağustos-25 Eylül 15Eylül-10Ekim Çizelge 6.9: İller İtibariyle Nohut Hasat Devreleri Önemli Üretici İller Çorum Gaziantep Diyarbakır içel Antalya Kahramanmaraş Afyon Denizli Kayseri Yozgat Hasat Dönemleri 15 Ağustos-5 Eylül 15 Haziran-15 Temmuz 10 Temmuz-20 Temmuz 20 Haziran-31 Temmuz 15 Ağustos-30 Ağustos 20 Temmuz-20 Ağustos 20 Temmuz-20 Ağustos 20 Haziran-20 Temmuz 10 Temmuz-15 Ağustos 5 Mayıs-5 Eylül Çizelge 6.9'dan da anlaşılacağı gibi, Türkiye'de nohut haşatı kuru fasulyeye göre daha erken gerçekleşmektedir. 5 Mayıs'da başlayan hasat en geç 30 Ağustos'da tamamlanmaktadır. Yine paketlenmek üzere en çok Yozgat, İçel, Afyon, Çorum illerindeki nohutlar tercih edilmektedir.

92 Önemli Üretici İller Çorum İçel Sivas İsparta Niğde Yozgat Afyon Ankara Hasat Dönemleri 15 Haziran-15 Temmuz 1 Haziran-30 Haziran 1 AğüStos-1 Eylül 1 Ağustos-1 Eylül 20 Temmuz-10 Ağustos 20 Mayıs-15 Haziran 25 Haziran-15 Temmuz 15 Haziran-30 Haziran Türkiye'de yeşil mercimek haşatı 15 Haziran-1 Eylül tarihleri arasında olmaktadır. Paketlenmek üzere en özellikle Yozgat ve Ankara illerindeki "Sultani" tipi yeşil mercimek tercih edilmektedir. Çizelge 6.11: İller İtibariyle Kırmızı Mercimek Hasat Devreleri Önemli Üretici İller Gaziantep Diyarbakır Adıyaman Urfa Mardin Hasat Dönemleri 15 Mayıs-5 Haziran 20 Mayıs-15 Haziran 1 Haziran-30 Haziran 1 Mayıs-31 Mayıs 20 Mayıs-15 Haziran Kırmızı mercimek daha çok Güneydoğu Anadolu bölgesinde üretildiği için hasat dönemi tüm illerde neredeyse aynı tarihlerde başlayıp bitmektedir. Bölgenin tüm ürünü özellikle Şanlıurfa Ceylanpmar ve Mardin Kızıltepe'de üretilen kırmızı mercimek paketleyicilerin tercihidir Pazara Hazırlama Çeşitli şekillerde hasat edilen bakliyat türleri harmanlama ve ayıklamayı takiben bölgeler ve miktarlara göre değişmek üzere çeşitli şekillerde depolanmakta veya depolanmadan direkt olarak satışa sunulmaktadır. Üretici düzeyinde yapılan depolamada, az ekim yapan üreticiler genellikle çuval, torba veya sepet içerisinde ya da dökme olarak muhafaza ettikleri ürünü "kiler"

93 olarak tabir edilen basit ortamlarda, fazla miktarda ve büyük ölçüde pazar için üretim yapan üreticiler ise beton ambarlarda depolamaktadırlar. Bakliyat ticareti yapan toplayıcı, tüccar ve ihracatçılar da ürünlerini betondan yapılan depolarda çuvallı veya dökme olarak muhafaza etmektedirler. Bakliyat ürünleri için önemli bir zararlı olan ve ürünün gerek iç piyasa ve gerekse ihraç değerini önemli baklagil tohum böcekleri ile mücadele bakımından en uygun depolar, tekniğine uygun olarak yapılmış, beton depolardır. Bakliyat ürünlerinin ihraç değerini yitirmemesi için depolarda uygun koşullann sağlanması büyük önem taşımaktadır. Depo temizliği yanında ürünlerin özelliğini bozacak fena kokulu ve nemli maddelerin aynı depoda bulundurulmaması, çuvallı ürünlerin ızgaralı bir zemin üzerinde ve hava sirkülasyonu sağlanabilecek şekilde istif edilmeleri, ayrıca depo ortamındaki havanın temizlenmesi ve nisbi nemin ayarlanabilmesi için havalandırma tertibatı bulundurulması gerekmektedir. Ayrıca havadar ve serin bir ortamda depolanan bakliyatın direk düneş ışığı almaması büyük önem taşımaktadır. Depoların gerektiğinde zararlılara karşı dezenfekte edilebilir depolar olmasına dikkat edilmelidir. Ürünün gelecekteki performansı için üretici düzeyinde yapılan hasat, depolama ve bakım gibi aşamalar büyük önem taşımaktadır Kalibrasyon ve ambalajlama Hasat ve depolamayı takiben işleme ve paketleme aşamasında öncelikle ürünlerin tozları alınmaktadır. Ürünler ön fumigasyondan sonra elekten geçirilerek istenilen kalibrasyona göre büyüklüklerine ayrılmaktadır. Daha sonra ayırıcılardan geçirilmek suretiyle taş ve yabancı maddeler ayıklanmaktadır. Bu işlem nohut ve kuru fasulyede banttan geçirilmek suretiyle insan gücü ile de yapılabilmektedir. Eğer ürün ambalajlı olarak piyasaya sürülecekse otomatik ambalajlama makinaları kullanılmaktadır. Ambalajların taşıma, depolama ve pazarlama süresince ürünlerin bozulmasına yol açmayacak, sağlığa ve ürüne zarar vermeyecek şekilde temiz, yeni, kuru ve kokusuz malzemeden yapılmiş olmasına dikkat edilmeli ve standartlar gereğince, toptan satış aşamasında kullanılan torba ve çuval şeklindeki ambalajların 10, 25, 40, 50, 60, 80 ve 100 kg ağırlıklarında imal edilmesi gerekmektedir. Torba ve çuvallar jüt veya polipropilenden imal edilmektedir. Jüt genellikle Asya ülkelerinden ithal edilmektedir. Büyük ambalajların ağızları açılmayacak ve dağılmayacak şekilde dikilmektedir. Ambalajların üzerine yazılacak yazılarda kullanılacak malzeme ile etiketlerin yapıştırılmasında kullanılan yapıştırıcıların insan sağlığına zarar vermemesi gerekmektedir.

94 Bakliyat ürünlerinin gerek yurt içi ve gerekse yurt dışı ve gerekse yurtdışı piyasalara sunumunda belirli bir ambalaj şekli yoktur. Ancak ambalajların işaretlenmesi ve etiletlenmesi için hazırlanmış TS 4331 sayılı standartta tarihinde Teknik Kurul Karan ile tadilat yapılarak bakliyat ürünlerinin 125, 250, 500,^1000, 1500, 2000, 5000, 7500, ve gr'lık ağırlıklarda satılabileceği belirlenmiştir. İhracatta eğer dökme olarak ihraç ediliyorsa genellikle 50 kg'lik büyük jüt çuvallar, ambalajlı olarak ihraç ediliyorsa genellikle 1-2 kg'lik naylon tüketici ambalajlan kullanılmaktadır. Bakliyat ürünlerinin yurt dışına ihracatında genellikle gemiler kullanılmakta, yakın ülkelere ve özellikle Ortadoğu ve Avrupa ülkelerine tırlar ile nakil söz konusu olmaktadır. Bakliyat ürünlerinin TS 141 kuru fasulye, TS 142 nohut, TS 143 mercimek (kabuklu ve iç) ve TS 4201 sarı mercimek (kara mercimek içi) standartları ihracatta zorunlu olarak yürürlükte bulunmaktadır Türkiye'de Bakliyatlarda Uygulanan Tarım Politikalarının Değerlendirilmesi Türkiye'nin bakliyatlar konusunda yeterli ve tutarlı bir üretim politikası yoktur. Bundan dolayı yurtdışından özellikle Kanada'dan ithal edilen bakliyatlar hergeçen yıl pazardaki payını artırmaktadır. Halbuki kuru fasulye, nohut ve mercimek üretim ve işleme potansiyeli rahatlıkla Türkiye'nin ihtiyacını karşılayabilecek hatta dünya piyasalarını etkileyebilecek düzeydedir. Bu konuda yapılması gereken en önemli konu bazı üretim teşvikleriyle bakliyatlann ekim alanlannı artırmaktır. Bir dönem yoğun nadas yapılan İç Anadolu'da böyle bir üretim teşviği uygulanmış ve özellikle nohut ve mercimek üretimi artmıştır. Bu üretim artışı ile nadas alanlan da azalmış üretici geliri artmıştır. Hatta bu sayede Türkiye bu ürünlerde dünya piyasalarını etkileyebilecek bir üretim potansiyeline sahip olmuştur. Bakliyatlarda devletin TMO kanalı ile piyasalara girip ürün satınalmasına da gerek yoktur. Çünkü Türkiye'de üretilen bakliyatlar rahatlıkla pazarlanabilmektedir. TMO'nun alım yapması üretici lehinedir. TMO olduğu ve belirli bir fiyatla alım yaptığı zaman üretici pazarlık gücüne kavuşabilmektedir. Ama TMO olmasa da üreticiler bakliyatlarını pazarlayabilirler. Bu konuda devlet üreticilere kendi aralarında pazarlama kooperatifleri vb.örgütleri kurmada yardımcı olması gerekmektedir. Belki de TMO'nun devre dışında kalması çok daha iyi olabilir, çünkü bu sayede hem devletin yükü biraz azalacak hem de üreticiler kendi aralarında dayanışma yaparak belki de ürünü aracıları ortadan kaldırarak doğrudan pazarlamaya doğru yönelebileceklerdir.

95 Kısa vadede üretim artması için de bazı ürünlerde (ayçiçeği, soya, kanola vb.) uygulanan "prim" sisteminin bakliyatlarda da uygulanması yerinde olacaktır. Bu sayede üretim artışı ile birlikte ihracat olanaklanmız da artabilecektir Diğer Ülkelerdeki Bakliyat Politikalarının Türkiye İle Karşılaştırılması Bakliyatlarda üretim hacmi fazla olan ülkeler ve bu konuda dünya pazarlarını ele geçirmek için üretim maliyetlerini düşürmede başanlı olan ülkeler dünya bakliyat ticaretini ve politikalarını belirlemektedirler. Bu ülkelerin başlıcalan bakliyat üretiminin ağırlıklı olarak yapıldığı Güneydoğu Asya ülkeleri ve ticaretin yoğun olarak yapıldığı Kanada'dır ABD ve Kanada'daki Bakliyat Politikaları Türkiye 1990'lı yıllann başına kadar Dünyanın en önemli bakliyat üreticisi ve ihracatçısı idi. Ancak 1993 yılında yaşanan kuraklık ve ardından 5 Nisan 1994 kararlan ile bakliyat alımlarında uygulanan devlet desteğinin kalkması üretimi oldukça düşürmüş ve bunun sonucu olarak uluslararası piyasalarda bakliyat fiyatları son derece yüksek seviyelere çıkmıştır. O zamana kadar küçük rekoltelerle yetinen Meksika, Kanada ve Çin gibi ülkeler 1994 yılından başlayarak üretimlerini artırarak yükseltmişlerdir. Örneğin; Meksika nohut üretimini 40 bin ton'dan 80 bin ton'a ve daha sonra 120 bin tona yükseltmiştir. Kanada ise 15 bin tonluk üretimini daha sonraları kırmızı mercimekle birlikte toplam 650 bin tona ulaşan miktarlara çıkarmıştır. Özellikle Kanada yeşil mercimek konusunda ciddi atılımlarda bulunarak yüksek verim/düşük maliyet bağlamında Türkiye'yi yeşil mercimek üretiminden vazgeçme noktasına getirmiştir. Türkiye bir dönemler bin ton civarında yeşil mercimek üretirken günümüzde bin tonlara gerilemiş ve özellikle Kanada'dan ithalat yapmaya başlamıştır. Kanada ve buna paralel olarak ABD'nin bakliyatlarda dünya piyasalanna egemen olmasının nedenleri ve Kanada'nın bakliyatta izlediği tanm politikalannın temel özellikleri aşağıda açıklanmıştır. 1.Kanada'da tarım arazileri oldukça geniştir. Bu sayede üretim planlaması yapmak oldukça kolay olmaktadır. Kanada hükümeti üretim planlaması konusunda üreticilere yardım etmektedir. Üretim teşvik edilmektedir. 2.Kanada'da bakliyat araştırmalarına özel bir önem verilmektedir. Kanada'daki çeşitli üniversite laboratuvarları özellikle bakliyat konusunda araştırmalar yapmaktadır. Bu araştırmalar sonucunda

96 bugüne kadar 4-5 çeşit yeşil mercimek ve 5-6 çeşit kırmızı mercimek tohumu geliştirilmiştir. Bu çalışmalara bakliyat sektörü de destek vermektedir. 3.Kanada'da üreticilerin üretim maliyetleri dünya ülkelerine göre düşük olup üretim girdileri desteklenmektedir AB Ülkelerindeki Bakliyat Politikaları AB'nde üretilen kuru fasulye, nohut ve mercimek bu ülkelerin ihtiyacını karşılamamaktadır. Yani AB ülkeleri bakliyatlarda.net ithalatçı konumunda olup, üretim tüketimi karşılayamamaktadır. AB ülkelerinin bakliyat ihtiyacı başta Kanada olmak üzere Kuzey Amerika ve Doğu Asya ülkelerinden karşılanmaktadır. Bu ülkelerden yapılan ithalat bazen re-export yoluyla genelde AB ülkeleri içinde olmak üzere başka ülkelere de satılabilmektedir. AB Ülkelerindeki bakliyatların üretim ve dış ticareti ve bakliyatlarda uyguladıkları tarım politikaları aynntılı olarak incelenmiştir. Çizelge 6.12: AB Ülkelerindeki Bakliyatların Ekilisi, Üretimi ve Verim Bilgileri (2002) ürünler Ekiliş (ha) Üretim (ton) Verim (kg/da) Kuru Fasulye Nohut Mercimek TOPLAM Kaynak: www. fao.org, 2003 Çizelge 6.12'den de anlaşılacağı üzere 186 bin hektar alanda kuru fasulye, nohut ye mercimek tarımı yapılmakta olup toplam 211 bin ton bakliyat üretilmektedir. Üretilen bu bakliyatlar AB ülkelerinin ihtiyacını karşılamadığından tüm bakliyatlarda AB ülkeleri net ithalatçıdır. Çizelge 6.13: AB Ülkelerinde Bakliyat Dış Ticaret Bilgileri (2002) ürünler İthalat (bin ton) Değer (bin $) İhracat (bin ton) Değer (bin $) Kuru Fasulye Nohut Mercimek Kaynak: www. fao.org, 2003

97 Çizelge 6.13'den de anlaşılacağı gibi AB ülkeleri tüm bakliyatlarda net ithalatçıdır. AB ülkelerinde bakliyatlarda uygulanan tanm politikalannda temel uygulama "hektar başına ödeme"dir. Şöyle ki, AB tanm komisyonu 2156/2002 sayılı 4 Aralık 2002 tarihinde aldığı en son karar uyannca mercimek ve nohut üreticilerine hektar başına 181 ödeme yapmaktadır. Bakla üreticileri ise ödeme almaktadırlar. Komisyon bu tarihten itibaren 3 yıl süreyle bu yardımı yapacak 3 yıl sonunda gelişen koşullara göre hektar başına ödeme yeniden değerlendirilecektir AB Ülkelerindeki Bakliyat Politikalarına Türkiye'nin Uyumu Türkiye, 1963'de Avrupa Ekonomik Topluluğu ile imzaladığı Ankara Antlaşması ile başlayan ekonomik ve politik olarak Avrupa ile bütünleşme sürecinde bir çok olaylar yaşamış ve yaşamaya devam etmektedir. Türkiye'nin nihai hedefi, AB ülkelerinin kendi arasında kurduğu ekonomik ve siyasi bütünlüğe katılmaktır. AB ülkeleri, Türkiye'nin topluluğa tam üyeliğini, kendilerinde uygulanan politikalara Türkiye'nin de uyması gerektiğini ön koşul olarak sürekli dile getirmektedirler. Türkiye'de tanm politikalannın genel özellikleri incelendiğinde, tutarsız ve günlük politikalar izlendiği göze çarpmaktadır. Türkiye'de 2000 yılına kadar tarımın desteklemesi sadece tarımsal girdilere uygulanan sübvansiyon miktarlarının azaltılması veya arttırılması ile tarımsal ürünlerin bazılarının destekleme kapsamına alınıp bazılarının çıkarılması şeklinde değiştiği görülmekteydi. Bü politikalar gereği bakliyatlar dahil hiçbir tarım ürününün üretiminde ciddi ve plânlı bir çalışma yapılmamıştır. Yine de Türkiye'de her geçen yıl tarımın altyapısı önemli ölçüde oluşmaktadır. Ancak gelir düzeyi yüksek, yardım ve destekleme olanağı geniş olan, bölgesel kalkınmayı ve dolayısıyla çiftçiyi yerinde tutmayı amaç edinen, örgütlü bir topluluğa ve onun AB ülkelerinde uygulanan Ortak Tarım Politikasına nasıl ve ne zaman uyum sağlayacağını söylemenin kolay olmadığını vurgulamak gerekir. Özellikle 2000 yılında IMF ile yapılan Stand-by anlaşması önkoşulu olarak tarımsal destekleme sisteminin re-organizasyonu kapsamında yıllardır uygulanan birçok tanm politikası aracı ortadan kaldırılmış ve bu yıldan itibaren "doğrudan ödeme sistemi" Türk tarımında tek tarım politikası aracı olarak uygulanır hale gelmiştir. Karşılığında üretim isterheyen daha çok sosyal amaçlı olarak uygulanan doğrudan gelir desteğinde 2003 yılı için dekar başına 16 milyon TL üreticilere ödeme yapılacaktır. Bu meblağ AB ülkeleri ile karşılaştırıldığında hektar başına yaklaşık 95 (1 Euro = 1.7 milyon TL) yapmaktadır. Yani AB ülkelerinde yapılan ödemenin yarısı Türk üreticilerine ödenmektedir. Bu ödemeler de hiçbir zaman düzenli yapılmamış genelde 2 taksitte ödeme yapılmıştır. Birçok çiftçi 2002 yılında alması gereken ödemenin 2.taksidini dahi alamamıştır. Durum böyle olunca Türk çiftçisinin AB çiftçisi ile yarışması çok zordur.

98 Türkiye ekonomisi OTP'na uyum sürecinde önemli sorunlarla karşılaşacaktır. Özellikle finansman güçlüğü gözönünde bulundurulduğunda, Türk tarımının OTP'na uyum sağlayabilmesi için bazı önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu önlemler şunlardır; - AB'nin kendine yeterli olmadığı ve üretim fazlasının da bulunmadığı, aynı zamanda ihracat açısından potansiyel vaad eden ürünlerle 3. ülkelerce talep edilmesi olası görülen ürünlerin ilk aşamada OTP kapsamına alınması uygun olacaktır. - Türkiye, Ortaklık Konseyi'nin vereceği karar ve belirleyeceği süre içinde Ortak Piyasa Düzeni uygulamalanna uyum sağlamak için öncelikli ürünlerdeki politikalarını aşamalı olarak saptamalıdır. Özellikle üretimi artırma ve bakliyat üreticilerini koruma yönünde bir dönem uygulanan "Nadas Alanlarının Daraltılması ve İkinci Ürün Projeleri" gibi projeler günümüz koşullarına göre uygulanabilir hale getirilmelidir. - OTP kapsamına alınacak bitkisel ve hayvansal ürünlerle ilgili pazarlama organizasyonlarının (üretici kooperatifleri ve birlikleri, tarım satış kooperatifleri, KİT kuruluşları vb.) yeniden yapılanma ile dağınıklıktan kurtarılarak ülkesel ve bölgesel anlamda hem üretici hem de tüketiciyi temsil edecek hale getirilmesi OTP'na uyumu ve gerekli altyapının oluşturulmasını da kolaylaştıracaktır. Gerek AB ülkeleri gerekse Türkiye bakliyatlarda kendine yeterli olmayıp net ithalatçı konumdadır. AB ülkeleri kaynaklannı bakliyat üretiminde kullanmak yerine düşük olan dünya fiyatlarından yararlanmayı ve bakliyat yerine başka ürünler üretmeyi tercih etmişlerdir. AB ülkelerinde yapılan tanmsal üretimde sağlık ve çevre koşullarına oldukça önem verilmeye başlanmıştır. Bu nedenle yoğun girdi kullanımına dayanan klasik üretim yöntemleri yerine birçok üründe olduğu gibi bakliyatlarda da kontrollü ve ekolojik üretim yöntemleri uygulanmaktadır. Türkiye'nin ise şu an uyguladığı tarım politikası ile, özellikle yeşil mercimekte net ithalatçı konumda olmayı sürdüreceği anlaşılmaktadır. Halbuki, üretim potansiyelinin ve ihracat pazarlarına hakim olabilecek dış ticaret firmalarına sahip olması Türkiye'nin rahatlıkla üretimini artırabileceğini göstermektedir. Türkiye bunu değerlendirerek başta AB ülkeleri olmak üzere tüm Dünya ülkelerine kuru fasulye, nohut ve mercimek pazarlaması yapabilir. AB ülkelerinde uygulanan kontrollü ve ekolojik üretim yöntemlerini Türkiye de uygulayabilir. Bu konuda Tarım Bakanlığı TSE ve diğer kuruluşların AB'ne uyum sürecinde yapmakta oldukları çalışmaların tamamlanarak uygulamaya konulması Türkiye açısından yararlı olacaktır.

99 "Türkiye Bakliyat Üretimindeki Sorunlarm Çözümü ve Dışa Bağımlılığı Azaltacak Politikalann Geliştirilmesi" isimli bu araştırma birçok alanda yapılan çalışmaları içermektedir. Bu bölümde, araştırmaya konu olan üreticiler, ithalatçılar, toptancılar ve tüketicilerden toplanan birçok bilgi analiz edilmiştir Üreticilerden Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi Türkiye'deki bakliyat tarımının boyutlannı ve bölgelere göre özelliklerini ortaya çıkarabilmek için önemli üretici bölgelerden İç Anadolu ve G.doğu Anadolu'daki üreticilerden anket yoluyla bilgi toplanmış ve çeşitli konu başlıklarında değerlendirilmiştir. Bu bölgelerden elde edilen sonuçlara göre, Türkiye'de yapılan bakliyat tarımı hakkında yorumlar yapabilmek mümkün olabilecektir. Bu bölümde, Türkiye genelinde bakliyat tanmı yapan üreticilerin; tarımsal girdi, işgücü, tarım tekniği kullanım durumları ile pazarlama, kooperatifçilik, fiyat ve alım politikalan ile diğer konular hakkındaki düşünceleri çeşitli konu başlıklarında toplanmıştır Tarımsal Girdi Kullanımı Tohumluk Kullanımı Bakliyatların üretiminde en önemli konulardan biri nitelikli tohumluk kullanımıdır. Çünkü üretimden iyi netice alınabilmesi için mutlaka üstün özellikler taşıyan çeşit ve bu çeşidin sertifikalı tohumunun kullanılması gerekmektedir. Türkiye'deki nohut ve mercimek ekim alanlarının sertifikalı tohumluk ihtiyacı 130 bin ton olmasına rağmen 2000 yılı verilerine göre üretilebilen sertifikalı tohumluk miktarı sadece 243 tondur. Bu rakamlar gösteriyor ki ülkemizde mercimek ve nohut ekim alanlarında kullanılan tohumluğun sadece % 0.1'i sertifikalıdır (Küsmenoğlu, 2002). Tüm bölgelerde genelde dekara 6-8 kg tohumluk kullanılmaktadır. Baklagil üreticilerinin genelde fakir çiftçilerden oluşması ve sertifikalı tohumluk fiyatlannı yüksek bulmalan talebin oluşmasını engelleyen en önemli faktördür Tohumluk Temin Edilen Yerler Türk tohumculuk sektörü içerisinde en az gelişme gösteren alt sektör maalesef baklagil tohumculuğudur. Sertifikalı baklagil tohumlarının üretim ve dağıtımının tamamına yakın bir kısmı hala kamu sektörü tarafından gerçekleştirilmektedir. Ülkemizin her yıl 150 bin ton kuru fasulye, nohut ve mercimek tohumuna ihtiyacı vardır. Ancak bu miktarın yaklaşık binde 2 gibi çok az bir kısmı kayıtlı tohumluk üretimi ile karşılanabilmektedir.

100 Şekil 2: Türkiye'de Üreticilerin Bakliyat Tohumu Temini Sertifikalı Tohum Üreticileri Kendi Üretimi Komşudan Bakliyat İthalatçı ve İhracatçıları Tohum Bayileri Tarım Kredi Koop. Pancar Ek.Koop. Semt pazarı veya Toptancılar (GİMATvb) Sertifikalı tohumluk üretimindeki yetersizlikler ve fiyatlann yüksek oluşu üreticileri tohumluk ihtiyaçlannı mahalli pazarlar, komşular veya ürün ithalatçılan gibi başka kaynaklardan karşılamaya yöneltmiştir (Şekil 2). Bu kaynaklardan temin edilen tohumlar sadece yemeklik ürün vasfını taşımaktadır ve çoğunlukla da üretim alanlannda yaşanan hastalık ve verim kayıpları gibi sorunların esas kaynağını teşkil etmektedir. Şekil 2'de de görüldüğü gibi üreticilerin birçok kanaldan tohumluk temin ettiği anlaşılmaktadır. Ancak yapılan araştırmadan anlaşıldığına göre en çok kendi üretimi ve komşudan temin edilen ürünler üretimde kullanılmaktadır. Bu da bakliyat üretiminde düşük verimin gerçekleşmesinde en önemli faktördür Kimyasal Gübre Kullanımı ve Temin Edilen Yerler Bakliyat üretiminde verim artışına direkt etkisi bulunan tarımsal girdilerden biri olan kimyasal gübrelerin kullanımında özellikle 2000 yılından sonra bazı azalmalar görülmektedir. Üreticilerle yapılan görüşmelerde gübre fiyatlannın artmasından ötürü kullanımın azaldığı ifade edilmiştir. bakliyatlarda Azot ve Fosfor yönünden zengin olan gübrelerin kullanımı gerekirken üreticilerle yapılan görüşmelerde genelde kompoze gübre ( ve ) gübrelerin kullanımı yanında A.Nitrat kullanımın yüksek olduğu gözlenmiştir. Toprak tahlili sonuçlanna göre gübre kullanan üreticilere neredeyse hiç rastlanılmamıştır.

101 Güneydoğu bölgesi haricinde, bakliyat üreticilerinin en fazla gübre temin ettikleri yer Tarım Kredi Kooperatifleridir. Bunun en büyük nedeni bu kooperatiflerin Türkiye'nin neredeyse en küçük yerleşim merkezinde bile şubelerinin bulunması ve gübre satışlannı genelde kredili olarak yapmalandır. Gübre teminindeki gibi zirai ilaç temininde de yine Tarım Kredi Kooperatifleri ilk sırada gelmektedir. Bazı bölgelerde (İç Anadolu) üreticiler Ziraat Odalanndan da zirai ilaç temin edebilmektedirler. Tüm girdilerin temininde genelde hasat vadeli alımlar yapılmaktadır. Bu da genelde Eylül sonunda olmaktadır Ürün Satışı Yapılan Yerler Hasat edilen bakliyatlar genelde il ve ilçe merkezlerinde faaliyet gösteren "buğday pazarları, zahire pazarları" gibi isimler alan kuru fasulye, nohut ve mercimek ticareti yanında genelde tarım ürünleri ticareti yapan toptancılar tarafından satın alınmaktadır. Bu toptancılann genelde köylülerle irtibatı olan aracıları bulunmaktadır. Toptancılar üreticilerden ürünü satın aldıktan sonra ya kendileri işlemekte ya da daha büyük toptancılara pazaralama yapmaktadırlar yılına kadar TMO'nin de nohut ve mercimek satın aldığı ve üreticilerin TMO'nin alım yapmasından çok memnun olduğu üreticilerce ifade edilmektedir. TMO'nin en azından piyasada belirli bir fiyat oluşturduğu ve toptancılann da bu fiyatlann altına düşmeyerek alımlar yaptığı üreticilerce dile getirilmekte ve yeniden TMO'nin alım yapması istenmektedir Bakliyat Üretiminde Kooperatifçilik Durumu Türkiye'deki tarımsal destekleme sistemi genel olarak değerlendirildiğinde, Devletin politika belirlemede ve yürütmede ağırlığının son derece fazla olduğu görülür. Tarımı gelişmiş ülkelerde ise destekleme sisteminde üreticilerin sahip olduğu Ziraat Odalarının ve tarımsal pazarlama kooperatiflerinin politika belirlemede etkin olduğu görülmektedir. Bu ülkelerde kooperatiflerin özellikle ürün pazarlama konusunda etkin çalıştıkları söylenebilir. Yine tanmı gelişmiş ülkelerden biri olan AB, ABD ve Kanada'da ise üreticilerin kurdukları kooperatifler tanm politikasında önemli rol oynamaktadır. Örneğin bakliyatların üretimi ve dış ticaretinde önde gelen ülkelerden olan Kanada ve Amerika'da üreticiler, ve bu ürünlerin ticareti yapan toptancı ve perakendeciler, ihracatçılar biraraya gelerek "Pulses Council (Bakliyat Konseyi)" isimli bir üst örgüt kurmuşlardır. Bu konsey bakliyat üreticilerinin yasal haklarını koruyarak bakliyat politikalarını Tarım Bakanlığı ile birlikte belirlemektedir. Konseyin diğer önemli amacı bakliyat sanayiini temsil etmek ve bu ülkelerin bakliyatlannı tüm dünyaya tanıtmaktır.

102 Bu konuda en çarpıcı örnek ise bir Kuzey Avrupa ülkesi olup da AB'ne katılmayan Norveç'tir. Norveç'de üreticilerin, mesleki örgütleri olan ziraat odaları ulusal birliği ekonomik örgütleri olan tarım kooperatifleri ulusal federasyonu tarım ürünleri piyasasının düzenlenmesinde ve tanm politikasına yön vermede her zaman birlikte aktif rol oynamışlardır. Örneğin sütün % 100'ü, etin % 70'i, yumurtanın % 90'ı, meyva-sebzenin % 40-45'i kooperatifler tarafından pazarlanmakta ve işlenmektedir. Diğer tarım ürünlerinde de durum hemen hemen aynıdır ve kooperatiflerin tarım ürünleri piyasasına ve gıda sanayiine hakim olduklannı gösterir (Jnan, 2001). Türkiye'de üretilen bakliyatların önemli bir pazarlama sorunu bulunmamasına rağmen nedense üreticiler biraraya gelerek ürünlerini daha yüksek fiyatlardan pazarlamayı düşünmezler. Bundan ötürü elde edebilecekleri daha yüksek gelirleri aracılar kazanmaktadır. Halbuki üreticilerin kendi aralannda kuracakları "bakliyat" pazarlama kooperatifleri direkt olarak ihracatçıya ürün pazarlayabilir hatta direkt ihracat dahi yapabilir. 7.1,4. Üreticilerin Bakliyat Fiyat ve Alımlarına Bakış Açıları Üreticileri ilgilendiren önemli konulardan birisi de ürünün iyi bir fiyattan satılması ve düzenli bir alıcının olmasıdır. Bu bölümde üreticilerin satışlardan eline geçen fiyatlardan memnun olup olmadığı ve satış yaptığı kurumlar hakkındaki düşünceleri incelenmiştir Bakliyat Fiyatları Hakkındaki Düşünceler Toptancılar tarafından verilen ve piyasada belirlenen fiyatlar üreticileri pek memnun etmese de, üreticiler bakliyat tanmına devam etmişlerdir. Bundaki en büyük nedenlerden birisi arazilerinin bakliyat tarımı için elverişli olması yanında bazı yıllar (ihracatın yüksek olduğu yıllar) iyi gelir elde etmeleridir. Bakliyat üreticileri iyi gelir getirdiği için, bakliyat tarımı yapsalar da satışlardan sonra eline geçen fiyatlardan memnun değildirler. Buna neden olarak harcanan emeğe karşılık elde edilen gelirin daha fazla olması beklentisidir. Özellikle Konya'daki üreticiler geçen yılki fiyatlann da altında kuru fasulye pazarlamak zorunda kaldıklanndan yakınmaktadırlar yılı kuru fasulye fiyatı bin TLVkg iken 2003 yılında fiyat bin TL/kg civarındadır. Bunun en önemli nedeni Kırgızistan ve Çin gibi ülkelerin Türk pazanna düşük fiyatlarla kurufasulye satmalarıdır Bakliyat Alımları Hakkındaki Düşünceler Bakliyatların üreticilerce pazarlanması ve alıcısının olması önemli bir konudur. Alımlarda genelde toptancılar ürün bedelinin yansını peşin öderken diğer yarısını 1 ay veya 1.5 ay sonra ödemektedir. Bu durumdan üreticiler yeterince memnun değildirler.

103 7.2. Türkiye'de Bakliyat Ticareti Yapan Toptarcılarla İlgili Bulguların Değerlendirilmesi Türkiye'deki yurtiçi bakliyat ticaretinin nasıl yapıldığını tespit edebilmek için üretim bölgeleri olan Yozgat, Konya, Nevşehir, Niğde, Diyarbakır, Mardin, Şanlıurfa gibi illerde bakliyat ticareti yapan toptancı ve bu bakliyatçıların ürün pazarladığı Ankara GİMAT ve İstanbul Rami ve diğer semtlerde bulunan birçok toptancı ve paketçiden bilgi toplanmış ve bu bilgiler aşağıda özetlenmiştir. Üreticiden satın alınıp temizlenen bakliyatlar ve ithalatçılar tarafından çeşitli ülkelerden getirilen ithal bakliyatlar "toptancılar" tarafından satın alınır. Bu toptancılar ürünleri genelde paketleyerek ya da çuvallı bir şekilde Türkiye geneline kâr karşılığı satarlar Yozgat Tüm illerde olduğu gibi Yozgat'ta da bakliyat ticareti ilde bulunan "Zahireciler Sitesi"nde yapılmaktadır. Yozgat'ta 1980'li yıllarla birlikte yeşil mercimek tanmı yoğun bir şekilde yapılmaya başlanmış ancak günümüzde yeşil mercimek tanmı oldukça azalmıştır. Yozgat'taki toptancı firmalar üreticilerden ürün satın alıp genelde Mersin'deki ihracatçılara yeşil mercimek pazarlamaktadırlar. Yozgattaki firmalar Yozgat'ta ve köylerinde üretilen "Sultani" tipi yeşil mercimeği üreticilerden satın alarak Mersin'deki ihracatçılara ve İstanbul ve Ankara gibi bakliyat toptancılarına pazarlamaktadır Konya Konya'daki bakliyatçılar ilin Buğdaypazan olarak isimlendirilen ve Konya Ticaret Borsasının da bulunduğu Fevzi Çakmak Mahallesinde geniş bir Toptancılar sitesinde faaliyette bulunmaktadırlar. Bu sitede birçok bakliyatçı daha çok kuru fasulye ve nohut alımında bulunmaktadırlar. Tontancılardaki genel şikayet, 2003 yılı için üreticilerin kuru fasulye tarımından soğuması ve bundan ötürü kuru fasulye tarımına yer vermemesi şeklinde özetlenebilir. Ayrıca buradaki toptancılar yeşil mercimek tarımının oldukça azalmasından da şikayetçidirler. Genelde Konya'Daki toptancılar Mersin ve İzmir'deki ihracatçıya ve İstanbul ve ankara'daki daha büyük toptancılara bakliyat pazarlamaktadırlar.

104 Niğde Niğde'deki toptancılar da ilin "Zahire Pazarı" semtinde üretici ve aracılardan bakliyat alımı yapmakta ve yine ihracatçılara ve iç piyasadaki toptancılara bakliyat pazarlamaktadırlar. Niğde'deki toptancılar genelde "Barbunya" kuru fasulye'nin toptan ticaretini yapmaktadırlar. Buradaki toptancılar da 2001 yılında 1.5 milyon TL/kg olan barbunyanın 2003 yılında da aynı fiyattan satın alındığını ve üreticilerin de artık barbunya tarımı yapmaktan vazgeçtiklerini ifade etmişlerdir. Buradaki toptancılar nohut ticareti de yaptıklarını Ankara ve İstanbul pazan için elek altı tabir edilen 7 mm 'lik nohutun pazarlandığını, ihracat için ise elek üstü denilen ve 9-10 mm'lik nohutun pazarlandığını belirtmişlerdir Nevşehir Nevşehir'deki bakliyat toptancı lan da ilin "Zahire Pazan" semtinde faaliyet göstermektedir. Nevşehir'deki toptancılar genelde bölge üreticilerinden nohut satın almakta ve yurtiçindeki diğer bölgelere toptan satış yapmaktadırlar. Nevşehir'deki toptancıların bazıları özellikle Almanya'ya ihracat yapmaktadırlar. Nevşehir'de Almanya'da yaşayan çok sayıda Türk işçisi olduğu için "Nevşehir" civarındaki nohut buradaki vatandaşlarımız tarafından yoğun talep görmektedir ŞanJıurfa-Diyarbakır-Mardin Şanlıurfa, Diyarbakır ve Mardin'in birlikte incelenme nedeni bu üç ilde Türkiye'de kırmızı mercimeğin yaklaşık % 80'inin üretilmesidir. Yine bu illerdeki "Zahire Pazarı", ya da "Buğday pazarı" gibi yerlerde faaliyet gösteren bakliyat toptancılanna kırmızı mercimekler genelde aracılar vasıtasıyla getirilmektedir. Bu aracılar genelde toptancılar adına da faaliyet gösteren tüccarlar olabilmektedir. Bölgede üretilen ve toptancılara satın alınan kırmızı mercimekler Gaziantep'teki işleyiciler tarafından temizlenir, elenip çuvallanır ve büyük yerleşim merkezlerine veya ihracatçıların bulunduğu Mersin'e gönderilir İstanbul Türkiye nüfusunun yaklaşık 1/7'sini banndıran İstanbul önemli bir tüketim merkezidir. Bu nedenle buradaki bakliyat toptancıları yurdun çeşitli bölgelerinden satın aldıkları bakliyatları ya çuvalla yada paketleyerek tüketicilere pazarlamaktadırlar. Burada sadece paketleme yapan toptancılardan bazılan incelenmiştir.

105 Ankara İstanbul'da olduğu gibi Ankara'da da birçok bakliyat toptancısı GİMAT semtinde bulunmaktadırlar. Burada bulunan bakliyat toptancıları yurdun çeşitli bölgelerinden satın aldıkları bakliyatları ya çuvalla yada paketleyerek tüketicilere pazarlamaktadırlar Toptancıların Bakliyat Pazarlaması Hakkında Genel Bilgiler Bakliyat toptancılan sadece "kuru bakliyatlar" denilen nohut, kuru fasulye, mercimek alım-satımı yapmamakta, pirinç, bulgur ve cin mısır gibi ürünlerin de ticaretini yapmaktadırlar. Toptancı ve ithalatçı firmaların yurtiçi satışları genellikle tüm ülke geneline olmaktadır. Genelde yurt çapına dağılmış toptancı ve bölge bayilikleri kanalı ile bakliyatlar satılmaktadır. Ürün satışlarının yarısına yakın bir kısmı, 50'şer kg'lik çuvallarla yarısı da 1 ve 2'şer kg'lik ambalajlar halinde yapılmaktadır. Bazı firmalar bakliyatlarını büyük hipermarketler (Migros, Carrefour vb) kanalıyla pazarlamakta, bazıları ise kendi olanaklarını kullanarak satış yapmaktadırlar. Büyük hipermarketler bazen firmalardan aldıkları bakliyatları kendi markası ile de satmaktadırlar. Müşteri potansiyelinin çok fazla olduğu bu hipermarketlerde toptancıların mal satması bazı fedakârlıkları da beraberinde getirmektedir. Örneğin, vadeler hipermarketlerin istediği şekilde yapılabilmekte ya da toptancıların ürününü satmak için "stand kirası" adı altında bazı ücretler talep etmektedirler. Genel olarak bakliyat piyasasında yoğun bir rekabet yaşanmaktadır. Bu yüzden bakliyat piyasasında fiyatlar, genelde rekabete göre belirlenmektedir. Rekabet etkili olsa da satışlarda maliyetlerin altında ürün satışı genelde yapılmamaktadır. Bakliyat piyasasında, genelde basın ve TV yoluyla reklâm yaptıran firmalar sayıca azdır. Bazı firmalar kısa aralıklarla genelde radyoyu kullanarak reklâm faaliyetinde bulunmaktadırlar. Pazarlama araştırması yaptıran birkaç firmaya da rastlanmıştır Toptancıların Yerli ve İthal Bakliyatlar İçin Görüşleri Toptancılar bakliyat ticaretinden geçimlerini sağladıklarından, satılan bakliyatların yerli veya ithal olması onlan pek etkilememektedir. Ancak kaliteli yerli bakliyatlann satışının ithal ürünlere göre çok kolay olduğunu tüm toptancılar ifade etmişlerdir. Örneğin Yozgat yeşil mercimeğinin satışı Kanada yeşil mercimeğine göre çok daha kolay olmaktadır. Toptancılar, ithal ürünlerin (Kanada mercimeği, Meksika nohutu, ABD kuru fasulyesi) piyasada tutulmalannın en büyük nedeninin fiyatının ucuzluğu

106 yanında ürünlerin standart olması, yani ambalajın içinde taş vb. yabancı maddeler gibi tüketicinin gözüne hoş görünmeyen maddelerin bulunmamasının olduğunu belirtmişlerdir. Bakliyat üretiminin arttırılmasının Türkiye'ye ithal ürün girişini azaltacağını hatta yerli bakliyatların yurtdışına daha fazla ihraç edilebileceği de toptancılar tarafından belirtilmektedir. Devletin bu konuda kararlı bir üretim politikası izlemesi gerektiği konusu da araştırma kapsamındaki toptancılarca ayrıca belirtilmiştir Bakliyat İthalatçılarından Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi Araştırma kapsamında Türkiye bakliyat ithalatında ve ihracatında önemli paya sahip 4 firma ile görüşmeler yapılmış ve bu firmalar aracılığıyla yapılan ithalatın boyutları incelenmiştir. İthalatçılardan elde edilen bilgiler firmaların ne kadar bakliyat ithal veya ihraç ettiği ettiği, kârlılığı, şirketin mali durumu vb. özellikleri değil daha çok genel bilgileri (Kanada, Meksika gibi bakliyat üreticisi ülkelerden hangi koşullarda ürün ithal edildiğini ve yurtiçine nasıl dağıtıldığını öğrenebilmek) içermektedir Bakliyat Tüketicilerinden Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi Türkiye bakliyat tüketiminin boyutlannı, tüketici düzeyinde inceleyebilmek amacıyla araştırmaya tüketiciler de dahil edilmiştir. Tüketicilerin dahil edilmesinin araştırma ile olan ilgisi, 2002 yılı verilerine göre Türkiye kuru fasulye, nohut ve mercimek tüketiminde ithal ürünlerin miktar olarak artışı nedeniyledir. Tüketicilerin alışverişlerinde yerli ve ithal bakliyatlar arasında tercih yapıp yapmadıkları, yapıyorlarsa bu nedenlerin neler olduğu tüketici düzeyinde yapılan saha çalışması ile tespit edilmeye çalışılmıştır. Bakliyat tüketimi ile ilgili bilgileri elde etmek için, 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre Türkiye nüfusunun yaklaşık 1/8'inin yaşadığı İstanbul ili seçilmiştir. İstanbul'un seçilme nedeni Türkiye'nin her bölgesinden insanın İstanbul'da yaşamasıdır. Dolayısıyla burada yapılacak anketler, Türkiye geneli ile ilgili yorumlar yapılmasını kolaylaştıracaktır. Bakliyat tüketicilerine çeşitli sorular yöneltilmiş ve karşılığında alınan yanıtlar aşağıdaki konu başlıklanna göre değerlendirilmiştir Tüketim Sıklığı Anket uygulanan tüketicilerin tamamı, kuru fasulye, nohut ve mercimek satın aldıklannı belirtmişlerdir. Anket sorularında yer almasa da tüketicilerin bu ürünleri satınalma nedenleri içinde en önemli nedenin kırmızı mercimek dışında kalanlann yemeğini yapmak kırmızı mercimeğin de çorbasını yapmak üzere olduğu tüketicilerin ifadelerinden anlaşılmaktadır.

107 Çizelge 7.1: Bakliyat Satınalma Sıklıkları Satınalma sıklığı Sayı Oran Haftada bir günde bir Ayda bir ayda bir Yılda bir 0.7 Toplam Bakliyat Satınalma Sıklığı 3-6 ayda bir Y, dabir Haftada bir %8 15 günde bir %25 Ayda bir % Satınalma Miktarları ve Satınalma Yerleri Bakliyat tüketicilerinin % 52.5'lik büyük bir bölümü genel olarak bir defada 3 kg'lık (2700 g) ambalajda bakliyat satm almaktadırlar. Bunu bir defada 1 kg'lık (900 gr) ambalajda satın alanlar izlemektedir. Bakliyat satışlarında en çok tercih edilen miktar olan 3 kg'lık ambalajın, aslında 2700 gramlık torbalardan oluştuğu yapılan incelemeler sonucunda anlaşılmıştır. Çizelge 7.2: Bir Defada Satınalınan Bakliyat Miktarları (%) Satınalma miktarı Sayı Oran(%) 1/2 kg 16 3,6 1 kg ,7 3 kg ,5 5 kg 24 4,0 10 kg 17 2,8 50 kg Toplam

108 Bu şekilde yapılan ambalajlamanın nedeni toptancılara sorulduğunda, tüketicilerin semt pazarlarında 3 kg olarak hazırlanan ambalajlardaki fiyatlarla süper ve hipermarketlerdeki fiyatlan çok iyi karşılaştırdığını ve ambalajın 3 kg'mış gibi algılandığını belirtmişlerdir. Bu şekilde tüketicilerce, semt pazarı dışında satın alınan bakliyat fiyatları ile semt pazan fiyatlannın yaklaşık aynı seviyelerde olduğunun düşünüldüğü varsayımı bakliyat toptancılarında oluşan bir görüştür. Tüketicilerin bakliyat satın alma yerleri incelendiğinde en fazla bakliyat satın alınan yerin süper marketler (% 50,2) olduğu görülmektedir. Süpermarketleri, hipermarketler (% 19,7) ve bakkallar (% 13,8) izlemektedir. Semt pazarlarının tercih edilmesi (% 13,2) ise en son tercih edilen yer olarak dikkati çekmektedir. Çizelge 7.3: Bakliyat Satmalma Yerleri Satınalma Yeri Sayı Oran (%) Bakkal 77 13,8 Süpermarketler ,2 Hipermarketler ,7 Semt Pazarı 79 13,2 Diğer (Toptancılar, üretici vs.) 25 4,2 Toplam Bakliyat satınalmada süper marketler ön sırada yer almasına rağmen son yıllarda ortaya çıkan indirim (discount) mağazalannın perakende sektöründe olduğu gibi bakliyat pazarında da önemli bir yeri olduğu araştırmadan anlaşılmaktadır. Süper marketlerden yapılan pirinç alışverişlerinin % 26'lık gibi bir bölümü bu tip mağazalardan (BİM, Şok) yapılmaktadır.

109 Bakliyat Satmalına Yerleri Diğer (Tontancılar, üretici vs.) %4 Bakkal %14 Semt Pazarları %13 Süpermarketler %50 Hipermarketler % Tüketicilerin İthal Bakliyatlar Hakkındaki Tutum ve Davranışları Türkiye bakliyat pazarına 1990'lı yıllann ikinci yansından itibaren girmeye başlayan "ithal bakliyatlar"' her geçen yıl pazardaki payını artırmışlardır. Özellikle 1997 yılından sonra Kanada'dan yapılan yeşil mercimek ithalatı son derece artmış, toplam yeşil mercimek tüketiminin yarısından fazlası ithalat yoluyla karşılanmaya başlamıştır. Bundaki en büyük etken Kanada'nın bakliyatların üretiminde ve pazarlamasında yapmış olduğu ciddi atılımlardır. Bu bölümde ithal bakliyatlann tüketicilerce tanınma düzeyini tespit etmek amaçlanmıştır. Buna göre tüketicilere "Türkiye bakliyat ithal ediyor mu?" diye bir soru sorulmuş bu soruya verilen yanıtlar Çizelge 7.4'de gösterilmiştir. Çizelge 7.4'den de anlaşılacağı gibi tüketicilerin yandan fazlası ülkemizce bakliyat ithal edildiğini bilmemektedirler. Bu konu hakkında tüketiciler kesinlikle doğru bilgilere sahip değildir. Çünkü bir çok tüketici özellikle bakliyatlann geleneksel ürünlerimiz olduğunu hatta bir dönem yoğun reklam kampanyalarıyla yeşil mercimek yediklerini bu soruda açıklamışlardır. Çizelge 7.4: Türkiye'nin Bakliyatlarda İthalatçı Bir Ülke Olmasının Bilinme Oranı Cevaplar Sayı Oran (%) Evet, ithal ediyor 8 1,3 Ediyordur, emin değilim 76 12,7 Hayır kesinlikle ithal etmiyor ,5 Fikri yok ,5 Toplam

110 Bakliyat satınalmada başka önemli bir konu da üretim bölgesidir. Tüketicilerin % 68.3 gibi önemli bir bölümü bakliyat satm alırken üretim bölgesine dikkat etmemektedir. Bölgeye dikkat etmeme konusundaki tüketici düşüncesi ise bakliyat paketlerinde üretim bölgesinin yazmaması olabilir. Daha çok aşağıdaki şekillerde tercihler yapılmaktadır. Kuru fasulye'de: Dermason, Şeker, Horoz veya Çalı fasulyesi en çok tercih edilen çeşitlerdendir. Birçok tüketici ise kuru fasulyede iri taneli, küçük taneli gibi göreceli kavramları tercih ettiği çeşit olarak söylemiştir. Nohut'ta: En çok bilinen çeşit Koçbaşı nohuttur. Bunun yanında "iri taneli" en çok cevaplandırılan seçeneklerdendir. Ya da yöresel nohutlar söylenmiştir. Örneğin Konya nohutu, Anamur nohutu. Bursa nohutu vb. Yeşil Mercimekte: Neredeyse hiç çeşit tercihi yapılmamış Yozgat, Konya, Çankırı vb. yöresel ifadeler kullanılmıştır. Bazı tüketiciler "sultani" mercimek diyerek bilinçli alışveriş yaptıklarını söylemişlerdir. Birçok tüketici ise "iyi pişen, çabuk pişen" gibi ifadeler kullanmıştır. Kırmızı mercimekte: Kırmızı mercimek tüketicilerce hiç bilinmeyen bir bakliyat çeşididir. Neredeyse tüm tüketiciler kırmızı mercimekte çeşit ve yöre söyleyememişlerdir Bakliyat Satınalmayı Etkileyen Faktörler Tüketicilerin bakliyat satın almalarını etkileyen en önemli özelliklerden en önemli beş tanesi belirlenerek tüketicilerce bu özellikleri sıralaması istenmiştir. Çizelge: 7.5: Satın Alınan Bakliyatta Tercih Edilen Özellikler 1.Tercih 2.Tercih S.Tercilı 4.Tercilı özellikler Sayı Oran Sayı Oran Sayı Oran Sayı Oran Temiz taneli olması Fiyatı ucuz olmalı Bildiğim marka olmalı Ambalajı çekici olmalı Lezzetli olmalı Üretim ve SKT önemli TOPLAM

111 Tüketiciler bakliyat alışverişlerinde en önemli tercih olarak ürünün "lezzetli"olması gerektiğini ifade etmişlerdir. Daha sonra temiz taneli olması gerektiğini belirtmişlerdir. Tüketiciler lezzetli ve temiz taneli ürünü "kaliteli" olarak görmektedirler. Bakliyat satın almada üçüncü tercih fiyatının ucuz olmasıdır. Bunda en büyük neden bakliyatlann önemli bir gıda maddesi olması nedeniyle tüketiminin yüksek olmasındandır. Dördüncü tercih ise ürünün üretim ve son kullanma tarihinin önemli olmasıdır O Bakliyat Satınalmada Tercih Edilen Özellikler Lezzet Temizlik Ucuzluk Üretim ve SKT 13 '11 Marka Ambalaj Tüketicilerce tercih edilen 4.özellik olan Üretim Tarihi ve Son Kullanma Tarihi, genelde ürün paketlerinde yazmaktadır. Ürün paketlerinin tüketicilerce okunup okunmadığı da araştırma kapsamında incelenmiş ve tüketicilerin % 69 gibi önemli bir çoğunluğunun ürün paketlerini okuduğu anlaşılmıştır. Hatta bu konuda tüketiciler ürün paketlerinin arkasında sadece ÜT ve SKT'nin yazmadığını bunun yanında üretim yeri, pişirme tarifleri, ürünün kalite özellikleri gibi bilgilerin paketlerde mevcut olduğunu ifade etmişlerdir. 8. BAKLİYAT ÜRETİMİNİ SINIRLAYAN ve İTHALATI ZORUNLU KILAN FAKTÖRLER Bu bölümde daha önceki bölümlerdeki bulgulara dayanarak Türkiye'de bakliyat üretimini sınırlayan ve ithalatı zorunlu kılan faktörlerin neler olduğu 3 grupta toplanarak incelenmiştir Tarımsal Yapıdan Kaynaklanan Sorunlar Bakliyat piyasasının en önemli sorunlanndan biri tanmsal yapıdır. Bakliyat tanmındaki yapısal sorunlar sonucu, toptancının ve ihracatçının istediği standart ürün karşılanamamaktadır. Toptancılar ve fabrikacılar, üreticilerin getirdiği ürünlerin birbirini tutmadığını bu nedenle piyasaya standart ürün verememekten yakınmaktadırlar. Çünkü Türkiye'nin tüm bölgelerinde üretilen bakliyatlar aynı standartta değildir. Bunun nedeni Türkiye tarımının temel

112 sorunlarından biri olan arazilerin çok parçalı ve dağınık oluşunun bakliyat üretimini de olumsuz yönde etkilemesidir. Tarımsal yapıdan kaynaklanan sorunların arasında Türkiye'deki iklim ve arazi yapısının baklagil yetiştirmeye son derece uygun olduğu buna karşılık yeterince ekilisin bulunmadığı sorunu da bulunmaktadır. Üreticiler bildikleri ve rahatlıkla pazarlayabildikleri ürünün tarımını yapmakta, böyle geliri değişken olan ürünlerde ise riske girmek istememektedirler. Örneğin Türkiye'de buğday ve arpa bakliyatlara rakiptir. Bu iki üründe de devlet TMO sayesinde alıcı konumdadır. Üreticiler TMO yanında un fabrikalan, zahireciler vb. aracılara dahi buğday ve arpa pazarlayabilmektedirler. Halbuki bakliyatlarda ihracatta sorunlar olduğu yıllar üreticiler yetiştirdikleri ürünü bazen oldukça fazla değerinin altında satabilmektedirler. Nitekim 2002 ve 2003 yılında durum böyle olmuştur. Bu konuya ilişkin başka bir sorun da, tohum ıslah çalışmaları konusunda devletin yeterli desteği vermemesidir. Türkiye'deki baklagil tohumu ıslah çalışmaları birçok Araştırma Enstitüsünde yapılmaktadır. Ancak buradaki devlet desteği neredeyse hiç yoktur. Burada yapılan çalışmalar sonucunda sevindirici birçok gelişme olmaktadır. Örneğin bugün kullanılan birçok tohumluk bu kuruluşların ıslah ettiği çeşitlerdir. Ancak bunların her bölgede uygun olabilmesi ve yaygın olarak kullanılabilmesi için ıslah çalışmalarının daha çok teşvik edilmesi gerekir. Ancak halen çiftçiler yıllardan beri yöresel tohumlukları birbirleriyle değiştirerek üretim yapmaktadırlar Pazarlamadaki Sorunlar Üreticiler ürettikleri bakliyatları değeri fiyatla satamamaktan yakınmaktadırlar. Bunun en önemli nedeni Türkiye'nin rekor üretim yaptığı geçmiş yıllarda Toprak Mahsulleri Ofisi gibi bir kurumun piyasaları düzenleme fonksiyonu yapması ile açıklanabilir. Bu kurum nohut ve mercimekte fiyat belirlemiş ve alımlarda bulunarak piyasalan düzenlemiştir. Türkiye bu sistemle bu ürünlerde yüksek üretim düzeylerine ulaşınca ihracat olanaklan gelişmiş ve ihracatçılarda üreticilerden ürün satın almaya başlamıştır. Dolayısıyla TMO'nun devreye girmesi ile üreticiler aslında TMO yerine ihracatçılara daha yüksek fiyatlarla ürün satabilmiştir. Yani TMO burada "alıcı" değil sadece "aracı" görevini yapmıştır. Bu sayede ekonomik olarak da diğer bölgelere göre daha şansız olan İç ve Güneydoğu Anadolu bölgesi üreticisinin gelir düzeyi bir miktar yükselmiştir. Ancak TMO'nun devre dışı kaldığı 1994'le birlikte üretim azalmaları görülmeye başlamış ve özellikle bu bölgelerden büyük şehirlere göçler görülmeye başlamıştır. Bunun nedeni üreticilerin eskisi gibi ürünü rahatlıkla pazarlayamamasıdır. Çünkü TMO devre dışı kalınca ihracatçılara ürün toplayan aracılar daha yüksek kârlar elde edebilmek için

113 Bugün için hala bu sorun devam etmektedir. İhracatçılarımız başka ülkelerin malını yine başka ülkelere satabilecek durumda profesyonelleşmişken kendi ülkemizde üretim olmadığından ihracat gelirimiz azalmaktadır. Tam tersine bu ürünlerde iç tüketimi sağlayabilecek dahi üretim gerçekleşemediğinden ithalat hızlanmıştır Tanm Politikalarmm Yetersizliğinden Kaynaklanan Sorunlar Türkiye'de bakliyatların üretiminin artmamasının önemli nedenlerinden birisi de tarım politikalannm yetersizliği ve bazen yapılan uygulama hatalarıdır. Hatalı politikalarından bazıları aşağıda özetlenmiştir. Tarım politikalannm yetersizliğinden kaynaklanan sorunların başında, tohumluk üretiminin yetersizliği gelmektedir. Türkiye'de bakliyat tarımı yapılan arazilerin ancak binde 2 gibi çok düşük bir bölümüne sertifikalı tohumluk temin edilebilmesi Türkiye'nin ihracatını olumsuz yönde etkilemektedir. Her bölge için o bölgeye has çeşitlerin adaptasyonu devletçe araştırma enstitüleri ve üniversitelerle koordineli bir şekilde çalışmayla sağlanması gerekirken günümüzde bu yönde atılmış hiçbir adım bulunmamaktadır. Yine de sevindirici olan bir konu ihracatçılann kendilerinin bu işe bir çözüm aramalandır. İhracatçılar İTAŞ isimli bir baklagil tohumluğu araştırmaları yapan bir vakıf kurmuşlardır. Bu sayede nitelikli tohumluk ıslah çalışmaları başlamıştır. Bir başka tarım politikası yetersizliği olarak Tarım Bakanlığınca Türkiye topraklarında tutarlı ve dengeli bir "üretim planlamasına" gidilememesi söylenebilir. Bakliyatlar gibi önemli bir protein kaynağı olan gıdalann üretiminin ve tüketiminin nüfus artışına oranla temin edilememesi ülke insanının dengeli ve yeterli beslenememesine de yol açmaktadır. Ayrıca üretim planlamasında bazen sadece ülke ihtiyacı düşünülmez. Hale bakliyatlar gibi ihraç değeri yüksek ürünlerde devletin üretimi teşvik edici politikalar uygulaması gerekir. Aynca bakliyatlar topraklann nadasta kalmalannı da önlendiği için üretici gelirinin yükselmesine de neden olmaktadırlar.

114 Bu araştırmada Türkiye baklagil üretiminin arttırılabilmesi ve kendine yeterlilik düzeyinin oluşturulabilmesi yönünde politikalar geliştirilmesine çalışılmıştır. Araştırmanın tüm aşamalarında elde edilen bulgular bunun mümkün olabileceğini kanıtlamaktadır. > Türkiye'nin tüm bölgelerinde bulunan yüz binlerce üretici daha fazla bakliyat tarımı yapmak istemektedir. Bunun nedeni bu ürünlerin tarımının kolay yapılabilir olmasıdır. Çiftçiler bu ürünleri yıllarca üretmişler, rahatlıkla pazarlayabilmiş ve bir dönem yüksek gelirler elde etmişlerdir. Tüm bu nedenler üreticilerin daha fazla bakliyat tarımı yapmasına bir neden oluşturmaktadır. Türkiye genelinde üretilen bakliyatlann pazarlama sorunu neredeyse hiç yoktur. Çünkü yurdun tüm bölgelerine dağılmış birçok aracı ve toptancı üreticilerden kuru fasulye, nohut ve mercimek alımı yapmaktadır. Ayrıca TMO bakliyatlarda yıllan arasında destekleme alımı yapmıştır ve 2001 yılında yaşanan krizler sonucu özellikle dövizin yükselmesiyle akaryakıt ve diğer girdilerin fiyatlannda görülen aşırı fiyat artışları Türk bakliyatlannın Dünyada rakiplerinin üzerinde fiyatlarla satılmasına neden oimuştur. Maliyet artışları Türk bakliyatlarının ihracat pazarlarını Kanada ve Meksika gibi ülkelere bırakmasına neden olmuştur. Halbuki bu ürünlerde maliyet artışları bir şekilde sübvanse edilebilseydi Türkiye günümüzde ithalat için ödediği milyon $ yerine tam tersi olarak milyon $ ihracat geliri elde edebilecekti. Türkiye'nin ekolojisi de bakliyat tanmına uygundur. Toprak kaynaklan yeterlidir. En önemlisi birim alandan alınan verim dünya ortalamasının üzerinde ancak rakibimiz olan ülkelerin altındadır. Sorun maliyetlerin aşağıya çekilebilmesidir. Bu sorunun çözümü sadece üreticilerde değil devletin uyguladığı politikalardadır. Devletin uyguladığı politikalar üretimin artışı yerine ithalatı teşvik edicidir. Buna en iyi örnek. Tarım Bakanlığınca hazırlanıp bir dönem uygulanan "Nadas Alanlarının Daraltılması Projesi"'dir. Bu proje bakliyat üretiminde nitelikli tohumluk kullanımından, üreticiye düşük faizli kredi kullanımına ve gübre desteği gibi birçok alanlara kadar yayılmış bir proje idi. Bu projenin uygulandığı yıllarda Türkiye'de önemli bir üretim artışı görülmüş bu da hem tüketimin artmasına hem de ihracatçı bir ülke olup önemli miktarlarda döviz elde etmemize yardımcı olmuştur. > Bir ülke kendi üretemediği ürünleri ithal edebilir. Bir ülke herhangi bir ürün ithal etmekle ekonomik olarak sıkıntıya düşmeyebilir. Ancak kendi üretebileceği ürünleri dışarıdan almasını izleyeceği akılcı politikalarla önleyebilir. Gelişmekte olan ülkeler sınıfında olan Türkiye'nin döviz kaybının önlenmesi ve ihracat geliri elde edebilmesi bakımından bakliyatlann üretiminin artıniması zorunludur. Sahip olunan tanmsal kaynaklar üretimin artınimasını sağlayabilecek düzeydedir.

115 Türkiye'de bakliyatlarda uygulanabilecek bilinçli ve tutarlı tarım politikaları, geniş bir tüketici kitlesi tarafından tüketilen bakliyatların daha fazla tüketimini de sağlayabilir. Çünkü, tüketim rakamları incelendiğinde bakliyat tüketiminin azaldığı görülmektedir. Türkiye genelinde üretimi yapılan bakliyatların etkin bir şekilde pazarlanabilmesi için ürünün düzenli bir şekilde toplanması, ileri teknoloji ile işlenmesi ve dağıtımının iyi bir şekilde yapılması gerekmektedir. Bakliyat üretiminin ülke ihtiyacını karşılayabilmesi için aşağıdaki önlemlerin alınması yerinde olacaktır. Bakliyatlarda, ayçiçeği, soya ve zeytinde uygulanan "prim sistemi" başlatılmalıdır. Ürün fiyatlan belirlenirken dünya fiyatlanna dikkat edilmelidir. Daha çok sosyal yönü olan ve üretimin artışı ile birlikte devamlılığını sağlayıcı fiyatlar "prim" olarak üreticilere ödenmelidir. Bu primler sayesinde bakliyat üretimi cazip hale gelecek birçok çiftçi prim alabilmek için ürettiği ürünü de belge karşılığı pazarlayabilecektir. Bu da bakliyat piyasasında oluşan büyük vergi kaçaklannın dolayısıyla kayıt dışı ekonominin önüne geçilmesi demektir. Devlet belki de ödediği primden daha fazlasını vergi yoluyla geri alacaktır. Bakliyatların pazarlamasında devlet üreticilerin toplu halde ürün pazarlamalarını teşvik etmelidir. Üreticilerin biraraya gelerek kuracakları kooperatifler ürün pazarlamasında etkin rol oynamalıdırlar. Devletin bu konuda yapacağı düzenleme, kooperatifleşmeyi teşvik yönünde olmalı, kooperatifleşen üreticilerin ürünlerini pazarlamada birtakım kolaylıklar sağlanmalıdır. Üretim sonrasında destekleme yerine, üretim aşamasında destekleme tercih edilmelidir. Bu amaçla nitelikli tohumluk kullanan üreticilere, bilinçli gübre kullanan üreticilere, üretim artışının özendirilmesi ve üretimin devamlılığını teşvik edici düşük faizli krediler kullandırılmalıdır. Bakliyat üretiminde bazı bölgelerimizde fazla gübre kullanan üreticiler tespit edilmiştir. Toprak analizlerine ağırlık verilmeli üreticilerin toprak tahlil laboratuarlarına topraklarını tahlil ettirmeleri yönünde tanmsal yayım faaliyetlerine ağırlık verilmelidir. Bakliyat standartlarına göre satış yapmayan firmalar iyi denetlenmelidir. Çünkü birçok firmanın ithal olan bakliyatlan sanki yerli üretimmiş gibi tüketicilere sunduğu piyasada görülmektedir. Bundan dolayı yapılan tüketici araştırmasında tüketiciler, Türkiye'nin bakliyat ithaleden bir ülke olduğunu bilmemektedirler. Tüketicilere mal satan paketleyiciler ürün ambalajlarına mutlaka ürünün üretim bölgesini veya ithal edildiği ülkeyi yazmalıdırlar. Belki bu sayede tüketiciler yerli ürünlerle ithal ürünler arasında bir karşılaştırma yaparak fikir yürütebilirler. Bakliyatlarda uygulanan tanm politikalan, günlük politikalar yerine tutarlı ve bilinçli belli plân ve programlar dahilinde olmalı, Türkiye sıkça değişen

116 hükümetler gibi tarım politikaları da değişmemelidir. AB ülkelerindeki tanm politikalanna uyum için bakliyatlarda da bu ülkelerde uygulanan politikalara paralel politikalar izlenmelidir. Bu ülkelerdeki insanlar tarım kesiminde çalışıyorlarsa diğer sektörlerle eşit gelir düzeyine sahip olabilecek politika uygulamalanna maruz kalmaktadırlar. Yani bu ülkelerde uygulanan tanm politikalan daha çok sosyal yönlü politikalardır. Türkiye'nin de nihai hedefi AB'ne tam üye olmak olduğundan biran önce bu ülkelerdeki tarım politikalanna uyum sağlanmalıdır. Bakliyat tüketiminin bu denli azaldığı bir ülkede üretimi teşvik politikalannın gündeme getirilmesi gerekir. Bakliyat üretiminin kısa bir sürede arttırılması destekleme alım ve fiyat politikaları ile mümkün olabilir. Ancak bakliyatların üretimi için de nitelikli tohum, standart ürün ve modern alet ekipmanların üreticilere tahsis edilmesi gerekmektedir. Ayrıca bunlarla beraber girdi ve teknoloji kullanımı ile ilgili uygulamalar ve tanmsal yayım faaliyetleri birlikte sürdürülmelidir. Kısacası üretim artışının sağlanabilmesi için yoğun politikalar uygulanmalıdır.

117 1. Koza Gübre Tarım Sanayi Limited Şirket-Yozgat 2. Yozgat Sanayi ve Ticaret Odası-Yozgat 3. Alsa Bakliyat ve Yer Ürünleri Tük. Mal. Paz. ve Tic.-Konya 4. Yaylalı Tar. Ür. San. ve Tic. Ltd. Şti.-Konya 5. Çınarlı Tanm ürünleri Paz.-Konya 6. gitaş gıda ve ihtiyaç Madd. Tic. ve San. A.Ş. 7. avs Tanm ürünleri İç ve Dış Paz. San. Tic. A.Ş.-Konya 8. Taşbaksan bakliyat San. ve Tic. Ltd. Şti.-Konya 9. Konya Ticaret Odası-Konya 10. Konya Ticaret Odası-Konya 11. Bereket Bakliyat Tic. Ltd. Şti-Niğde 12. Kanaat Bakiiyat-Niğde 13. Niğde Ticaret ve Sanayi Odası-Niğde 14. Çelikler Gıda Nak. San. Tic. Ltd. Şti-Nevşehir 15. Nevşehir Ticaret ve Sanayi Odası-Nevşehir 16. Ahmet ve Mehmet Peker Zahire Alım Satım İşleri-Şanlıurfa 17. Mermerkaya Zahirecilik Gıda San. ve Tic. Ltd. Şti.-Şanlıurfa 18. Yüceltepe tanm Ürünleri Paz. Ltd. Şti.-Şanlıurfa 19. Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası-Şanlıurfa 20. Yücel tarım ürünleri San. ve Tic. Ltd. Şti.-Diyarbakır 21. Diyarbakır Sanayi ve Ticaret Odası-Diyarbakır 22. Kızıltepe Ticaret ve Sanayi Odası-Kızıltepe/Mardin 23. Kahramanmaraş Ticaret ve Sanayi Odası-Kahramanmaraş 24. Durukan Gıda ve İhtiyaç Maddeleri A.Ş.-Ankara 25. Çağlayan Gıda Sanayi ve Tic. Ltd. Şti.-Ankara 26. Başağaç Gıda San. ve Tic. A.Ş.-Ankara 27. Egsaş Ofis Bakliyat ve Gıda San. A.Ş.-Ankara 28. Dağsan Gıda san. ve tic. A.Ş.-İstanbul 29. Dinçer Gıda San. ve Tic. Ltd. Şti.-İstanbul f 30. Erbaş Gıda Bakliyat, İthalat ihracat San. ve Tic.-İstanbul 31. Göze Tanm Ürünleri Paz. San. ve Tic. A.Ş.-İstanbui 32. Gökbayrak Gıda Mad. Tic. ve San. A.Ş.-İstanbul 33. Reis Tarımsal Ürünler A.Ş.-İstanbul 34. Yaşınca gıda İhtiyaç Mad. San. Tic. Koli. Şti.-İstanbul 35. Arbel Bakliyat-Hububat San. ve Tic. A.Ş. 36. Memişoğlu Tanm Ürünleri Tic. Ltd. Şti.-Mersin 37. Serttaşlar Tic. Koli. Şti.-Mersin 38. Komas Tarım Ürünleri San. Tic. A.Ş.-Mersin 39. Mersin Ticaret Borsası-Mersin 40. Mersin Ticaret Odası-Mersin 41. Akdeniz İhracatçı Birlikleri-Mersin

118 KAYNAKLAR Akova 2002, "Bakliyat Sektörü Dış Pazar Araştırması" İhracatı Geliştirme Merkezi Yayınları, ANKARA Anonim 2000, "Baklagiller Değerlendirme Raporu" Orta Anadolu İhracatçı Birlikleri, Ankara Bayaner A. ve Uzunlu V., 1999, "Türk Baklagil Pazarlama Politikalannm Dünya Ticaretine Etkileri", TEAE Çalışma Raporu , Yayın No: 20, Ankara Commission of the European Communities, 1999, "Report From The Commission to the Council on the Appliciation of the System Applicable to Certain Grain Legumes, Brussels, DİE, 2002, "Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer) 2000" DİE Yayınları Yayın No 2614, ISBN , Ankara Eraktan G., Tarım Politikası I, A.Ü Ziraat Fakültesi Yayınları No: 1163, Ders Kitabı No: 329, Ankara (1989). İnan İ.H., Kumkale İ., Gaytancıoğlu O., 1999, "Trakya'da Kırsal Kesimin Örgütlenmesinde Tarım Kooperatifleri, Üretici Birlikleri ve Köylere Hizmet Götürme Birliklerinin Rolü", Türk Kooperatifçilik Kurumu Yayınları No: 91, ISBN , Ankara İnan İ.H., 2001Tarım Ekonomisi, 5.Baskı, Avcı Ofset, ISBN , İstanbul, Küsmenoğlu İ., 2002, "Üretiminden İhracatına: Yemeklik Tane Baklagil Sektöründe Yapısal Problemler, Araştırma ve Sertifikalı Tohumluk Üretimi" Mersin Ticaret Odası Yayınları, Mersin Pellet L. P., 1988, "Lentils and Chickpeas in Human Nutrition", Lentils For Everyone Synnposium, Eylül 1988, Marmaris-MUĞLA Sağır A., 2002, "Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Mercimeklerde Görülen Hastalıklar" Türk Koop., Ekin Dergisi, s.34-39, Ankara Sharma B., 1988, Lentils and Chickpeas in Human Nutrition: Present State and Prospects, Lentils For Everyone Symposium, Eylül 1988, Marmaris- MUĞLA Şehirali S., Çiftçi Y.C., Küsmenoğlu İ., Ünver S., Yorgancılar Ö., 1995, "Yemeklik Baklagiller Tüketim Projeksiyonları ve Üretim Hedefleri", IV.Türkiye Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi, TC Ziraat Bankası Kültür Yayınları No: 26, Ankara Yeni R., Dölekoğlu C.Ö., 2003, "Tarımsal Desteklem Politikasında Süreçler ve Üretici Transferleri"TEAE Yayın No: 98, ISBN , Ankara

119 2002/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / YILI ODA YAYINLARI Senegal Ülke Etüdü Özel Sektörün Faydalanabileceği Kredi Kaynakları Türkiye'de Sigortacılık Sektörünün Sorunlan ve Yeni Açılımlar Uluslararası Kuruluşların Türkiye'deki Temas Noktaları Moğolistan Ülke Etüdü Türkiye'de ve Dünya'da Elektronik Ticaret ve Vergilendirilmesi Dünya'Da ve Türkiye'de Süt ve Süt Ürünleri Sanayiinde Gelişmeler Devlet Teşkilatının Yeniden Yapılandırılması Güvenli Gıda Üretimi Teknikleri ve Haccp Sisteminin Önemi Sorularla Vergi Reiıberi Çek Hukukunun Güncel Sorunları Sempozyumu Yurt Dışı Fuarlar Rehberi Küreselleşme ve Türkiye'deki Kobiler Üzerindeki Etkileri Avrupa Birliğinde Kayıt Dışı Faaliyetlerin Kontrolü ve Denetimi 2002 Calendar of Industrial and Trade Fairs in Turkey/2002 Yurt içi Endüstriyel ve Sektörel Fuarlar Takvimi CE Rehberi 2001 Yılı Sektörler İtibariyle Ekononomik Durum Analiz Anketi 2001 Yılı İstanbul Küçük Sanayi Kooperatifi Kullanım Araştırması Türkiye'de Trikotaj sektörü ve Gelişimi Dünyada Çok Taraflı Denge ve Türkiye İçin Yakın Gelecek Rakamlarla Türkiye Ekonomisi Turkey in Figures İş Yeri Açma ve Çalışma Ruhsatı İşlemleri Rehberi İhracat El Kitabı (Türkçe) İstanbul'un Ekonomik ve Sosyal Göstergeleri (İngilizce) İstanbul'un Ekonomik ve Sosyal Göstergeleri Züccaciye Sektör Araştırması Azerbaycan Ülke Etüdü İşverenin Sosyal sigorta yükümlülükleri ve Sorumluluğu Başarılı Vergi İVİükellefieri 2001 KOBİ'lerde Global Tedarikçi Olma Sürecine Nasıl Hazırlanabiliriz Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği Başarılı İhracatçılar Otex 2001 Ekonomik ve Hukuksal Boyutlarıyla Alt İşveren Açıklamalı Bağkur Rehberi Mobil Ticaret Rehberi Sorularla İnternet ve Elektronik Ticaret Rehberi Uluslararası Fuarlara Katılım Rehberi Ev Tekstili sektörü ve Çek Cumhuriyeti-Polonya Pazar Araştırması Devlet Yardımlarının Kalkınmadaki Rolü, İrlanda Deneyimi Finaisal Krizlerin İşletmelerin Finasman Yapıları Üzerindeİ<i Etkileri Turizmde Deniz Taşımacılığı İmkanlarından Yararlanma "Kruvaziyer Turizm" İTO Yayınları Brüşürü Afganistan Genel Durum Piyasa Yapısı Piyasaya Giriş Organik Tarım Ürünleri Dış Pazar Araştırması

120 2002/46 Türkiye'de Kooperatifçilik, Yapı Kooperatifçiliği Sorunları ve Çözüm Önerileri 2002/47 Kaplıcaların Sağlık ve Turizmdeki Yeri ve Önemi 2002/48 Nitelikli Sanayi Bölgeleri 2002/49 Türkiye'de Kesme Çiçek sektörü ve hollanda Modeli 2002/50 Kazakistan Ülke Etüdü 2002/51 Özbekistan Ülke Etüdü 2002/52 Dünya'da ve Türkiye'de Esnek Çalışma 2002/53 Ekonomik Rapor 2002/54 Ekonomik rapor (İngilizce)

121 2003 YILI İTO YAYINLARI 2003/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /30 Kırgızistan IJII<e Etüdü Türkmenistan Ülke Etüdü Dış Talebe Bağlı Ekonomik Büyümeye Geçişte Mikro Ekonomi Politikaları Ürdün Ülke Etüdü Kobilerde Maliyet Analizleri ve Firma Çapında Maliyet Düşürme Uygulamalan Türkiye Ekonomisinin Dünya Pazarlarında Oryantasyonu Dünya'Da ve Türkiye'de Özel Sanayi Bölgeleri Yerel Ekonmik Gelişme ve rekabet Gücünün Artırılması: Bölgesel Gelişme Ajanslan Calendar of Industrial and Trade Fairs in Turkey Ayakkabı Sektöründe Uluslararası Fuarlar, Dünya Piyasaları, Trendler ve Gelişmeler 5590 Sayılı Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Odaları Sanayi Odaları, Deniz Ticaret Odaları, Ticaret Borsaları ve Türkiye Ticaret Sanayi, Deniz Ticaret odaları ve Ticaret Borsaları Birliği Yasa Metni Temel Hedefler ve İç Yönetmelik İran Ülke Etüdü Türkiye'den yurtdışına Doğrudan Sermaye Yatırımları Ayakkabı Sektör Geliştirme Araştırması 2003 Yılı Yurt Dışı Fuarlar Rehberi Romanya Ülke Etüdü ve Türk Yatırımlan Bulgaristan Ülke Etüdü ve Türk Yatırımları Dünyada ve Türkiye'de Mobilya Sektörü 2002 Yılı sektörler itibarjyle Ekonomik Durum Analizi Dünya'Da ve Türkiye'de Özel Okullar Türkiye'nin İmzaladığı Serbest Ticaret Anlaşmaları Özel Sektörün kullanabileceği Krediler Semineri Rusya Ülke Etüdü Rakamlarla Türkiye Ekonomisi (Türkçe) Turkey in Figures İstanbul Küçük Sanayi Kapasite Kullanım Araştırması İstanbul'un Ekonomik ve Sosyal Göstergeleri Social And Economic Indicators of İstanbul Türkiye'de Bakliyat üretimindeki Sorunların Çözümü ve Dışa BağmIılığı Azaltacak Politikaların Geliştirilmesi

122