Osmanlı İmparatorluğu nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar 1

Transkript

1 Osmanlı İmparatorluğu nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar 1 Emine Erdoğan Özünlü * -Osman Gümüşçü ** Öz: Göçler, birçok disiplinden araştırmacının ilgisini çekmiş ve çok sayıda çalışmaya konu olmuştur. Ülkemizde bu konu hakkında yapılmış çalışmalar incelendiğinde, Osmanlı dönemi göçleri üzerinde fazla durulmadığı görülür. Bu göçlerin önemli aktörlerinden biri olan çiftbozanlar hakkında şimdiye kadar müstakil bir araştırma yapılmamıştır. Oysa ki Osmanlı sancak kanunnamelerinde yer alan çift-bozan hükümleri, Osmanlı topraklarında yaşanan iç göçlere ışık tutacak niteliktedir. Özellikle krizler ve değişim dönemi olarak adlandırılan XVII. yüzyıl ve sonraki zaman dilimlerinde tarım topraklarının parçalanması, Celali isyanları sonrasında yerini yurdunu terk eden köylülerin çift-bozan olması, Osmanlı timar sistemini büyük oranda etkilemiş ve ülke topraklarında ciddi boyutlarda bir iç göç yaşanmasına sebep olmuştur. Anahtar Kelimeler: Çift-bozan, çift-bozan resmi, çift-hâne, göç, Anadolu. Farm-Breakers as the Actors of Internal Migration in the Ottoman Empire Abstract: Migrations have attracted many researchers from various disciplines, and have been subject to numerous studies. Yet, the analysis of the studies conducted in Turkey on this subject reveals that migrations in the Ottoman period have been neglected. There has not yet been a specific study on farm-breaker tax as one of the important actors in these migrations. However, decrees on farm-breaker in the Ottoman sanjak code of laws can shed light on the internal migrations that took place in the Ottoman territories. Especially, the split of the agricultural lands in the 17 th century known as the time of change and crisis and the following time period, the farmbreaker status of villagers, who had deserted their homelands after Jelali Revolts, deeply affected the timar system and led to a serious internal migration. Keywords: Farm-breaker, farm-breaker tax, çift-hâne, migration, Anatolia. 1 Bu çalışma, Prof. Dr. Osman Gümüşçü nün yürütücülüğünde yapılmakta olan 113K101 nolu TÜBİTAK/SOBAG projesinin bir bölümüdür. Katkılarından dolayı TÜBİTAK a teşekkür ederiz. * Doç.Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Beytepe Kampüsü/Ankara/Türkiye. ** Prof. Dr., Çankırı Karatekin Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Ballıca Yerleşkesi/Çankırı/Türkiye. Makale gönderim tarihi: Makale kabul tarihi: Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49, Sayı 1, Mart 2016, s

2 30 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 1, Mart 2016, s Giriş Genel anlamıyla göç, insanların yaşadıkları yeri terk edip kısa süreli veya devamlı olarak yaşamak amacıyla başka bir yere gitmeleridir. Bu haliyle göç tanımı içinde; hareket, yer, mesafe, zaman ve kalıcılık boyutu gibi unsurlar bulunmaktadır. Göçler sadece sosyal, hukuki ve ekonomik bir süreç değildir, aynı zamanda kültürel bir aktivitedir. Günümüz şartlarında doğum, ölüm ve göç olarak bilinen nüfus hareketleri arasında, veri bulmanın zor olması nedeniyle araştırılması en sıkıntılı konu göçlerdir. Toplum hayatını birçok açıdan etkileyen göçler; öncelikle gönüllü, zorunlu ve bilinçsiz göçler olmak üzere üç gruba; gönüllü göçler ise, iç-dış göç ve kalıcı-geçici göçler olarak ikiye ayrılabilir. Ayrıca göçler, nüfusun hareket yönüne göre, kırdan şehire, kırdan kıra, şehirden kıra ve şehirden şehire olmak üzere dört gruba da ayrılmaktadır. Dolayısıyla az çok birbirine benzemekle beraber, farklı disiplinlerdeki araştırmacılar tarafından çok çeşitli göç tasnifleri yapılmış olduğu ve buna bağlı olarak çok sayıda araştırmanın yayınlandığı görülebilir (Gümüşçü, 2004: 231). Bu bağlamda ülkemizde de şimdiye kadar çok farklı disiplinler tarafından çeşitli göç çalışmaları yapılmış olup bunlar incelendiğinde, geçmişteki göçler, yani Osmanlı dönemi göçleri üzerinde fazlaca bir araştırmanın yapılmadığı hemen dikkati çekmektedir. Osmanlı dönemi için yapılan araştırmalarda nüfus ve dolayısıyla göçler üzerinde fazlaca durulmaması; veri bulmanın zorlukları yanında, belgelerde konuya ait verinin dağınık ve parçalı oluşuna da bağlı görünmektedir. Bilindiği gibi, bütün sanayi öncesi toplumlarda olduğu üzere Osmanlı da da, devlet ekonomisi büyük oranda toprağa dayalı durumdaydı. Osmanlı toplumunun büyük bir kesimini oluşturan köylü/reaya, işletmesi amacıyla kendisine bırakılan çiftlik için her yıl resm-i çift denilen bir vergi öder ve elde ettiği üründen de öşür verirdi. Çiftçi elindeki araziyi satamaz, kiraya veremez ve parçalayıp çocuklarına bırakamazdı. Ayrıca sebepsiz yere üç yıldan fazla boş bırakamaz ve başka bir sanatla meşgul olmasına izin verilmezdi. Toprağı bırakıp göç ettiği takdirde çift-bozan akçesi denilen bir vergiyi ödemek zorundaydı. Tahrir defterlerinde şimdilik bir veri bulamasak dahi, yalnız başına bu defterler içindeki sancak kanunnamelerinde kayıtlı olan çift-bozan hükmü, XVI. yüzyılda Anadolu da göçlerin varlığını kanıtlamaya yeterlidir (Gümüşçü, 2004: 233). Çift-bozanlık, esasen basit bir vergi konusu olmaktan çok öte, Osmanlı toplumunun sosyo-ekonomik hayatında son derece mühim yeri bulunan bir kavramdır. Öyle ki, Osmanlı askeri, idari, iktisadi ve sosyal yapısının temeli durumundaki tımar sisteminin önemli bir parçası ve hatta bu sistemin, bir şekilde bozulması veya kötüye gitmesinin doğal sonuçlarından biridir denilebilir. Fakat sosyal ve ekonomik hayat içerisinde bu denli önemli olmasına

3 Osmanlı İmparatorluğu nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar 31 rağmen, çift-bozan veya resm-i çift-bozan konusu üzerinde şimdiye kadar yeterince durulmamıştır. Özellikle, Osmanlı tarımı ve vergileri bahsinde yapılan çalışmalarda, konuyu tamamlayıcı başlıklarla birlikte mutlaka çift-bozanlık (yani levendlik) ve çift-bozan akçesi (yani resm-i çift-bozan veya levendlik akçesi 2 ) ele alınmıştır. Ama nedense şu ana kadar yaptığımız araştırmalara göre bu konuda yapılmış müstakil bir makale/kitap/tez/ansiklopedi maddesine rastlanılmamıştır. Dolayısıyla burada, Osmanlı İmparatorluğu nun sosyal ve ekonomik yapısı hakkında yapılmış birçok çalışmada kısa da olsa ele alınmasına rağmen, etraflı bir şekilde incelenmeyen çift-bozan bahsi irdelenecektir. Başka bir ifade ile hemen her Osmanlı kanunnamesinde kayıtlı olan çift-bozan ve çift-bozan akçesi 3 tabirinin ne olduğu, Osmanlı toplumunun sosyal ve ekonomik hayatında işgal ettiği yer, zaman içinde gösterdiği değişim ve sonuçları ile bölgesel farklılıklara değinilecek, bağlantılı konularla beraber mümkün olduğunca ilk elden kaynaklarla konu incelenecektir. Bu yapılırken, amacımız gereği konuya iç göçler açısından bakılacak ve özellikle timar sisteminin bozulması neticesinde artarak yaygınlaşan çift-bozanlığın ülke topraklarında cereyan eden iç göçler açısından taşıdığı önem ve sonuçları üzerinde durulacaktır. Aslına bakılırsa Osmanlı devlet teşkilatı ve diğer kavram/uygulamaların birçoğunda olduğu gibi, çift ve bununla ilgili terim ve uygulamaların büyük kısmı daha önceki İslam-Türk devletlerinden alınmıştır. Nitekim, İ. H. Uzunçarşılı, bu konuda aynen şunları söylemektedir: Selçuki, İlhani, Memluk devletleriyle Anadolu Beyliklerindeki müesseselerin Osmanlı müesseseleri ve bu devletlerdeki ıstılahlarla Osmanlıların ıstılahları ve işleri birbirleriyle mukayese edilecek olursa aradaki münasebet derhal meydana çıkacaktır; mamafih Osmanlılar birçok esasları, ıstılah ve teşkilatı bunlardan almakla beraber bazı ufak tefek vazifeleri ya tamamen kaldırmışlar veya ismini değiştirerek ve tadil ederek kullanmışlardır (Uzunçarşılı, 1970: XII). Benzer şekilde daha önce üzerinde durduğumuz köy sınırı uygulamasının da, Osmanlı ya önceki dönem beyliklerden devredilmesi, bu hususa ilave edilebilecek diğer bir kanıttır (Gümüşçü, 2007: 37-60). Bu bağlamda olmak üzere, Osmanlıların uyguladığı toprak sistemi ve ilgili terimlerin birçoğu önceki devletlerden alınmış, daha sonraki eklemelerle geliştirilerek kullanılmıştır. Bilindiği üzere Büyük Selçuklulardaki toprak ve 2 Bazı kaynaklarda leventlik akçesi ile sekban akçesi aynı manada kullanılmıştır. Ancak sekban akçesinin çift bozan vergisi ile hiçbir alâkası bulunmamaktadır. Sekban akçesi, başıboş levendlerin, Celaliler ile ve sair eşkıya reislerinin maiyetlerindeki adamları beslemek için halka sekban akçesi adı altında yaptıkları salgınlara verilen isimdi. Bkz. Cezar, 1965: Çeşitli kanunnamelerde çift bozan vergisinin durumu için bkz: Barkan, 1943: Trabzon sancağı, 58-60, Yeni İl sancağı, 79, Diyarbekir vilayeti, 132, Musul sancağı, 174, Vize sancağı, 234, Kocacık Yörükleri için, 264, Silistre Sancağı, 273 ve 288, Sirem sancağı, 312.

4 32 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 1, Mart 2016, s üzerindeki halk sultana ait olup, köylü ektiği toprak ve diğer gelirlerinin vergisini doğrudan devlete değil, devletin bir hizmet karşılığında vergilerini kendisine terk ettiği emir veya sipahiye verirdi ve Nizamül-mülk ten itibaren senelik gelirleri büyük, orta ve küçük ikta lar olmak üzere üç kısma ayrılmıştı (Uzunçarşılı, 1970: 52-58). Daha sonra Anadolu Selçukluları ve Beyliklerde de az çok farkla aynı sistem uygulanmıştır ki, bu konuda erken tarihli Osmanlı tahrir defterlerinde birçok kayıt bulunmaktadır (Uzunçarşılı, 1970: ). Anadolu da hüküm süren İlhaniler de de öncekiler gibi ikta sistemi vardı. Sultan Gazan Han, koyduğu yasalar ile İlhanlı ikta sistemine düzenlemeler getirmişti. Bu düzenlemelere göre; askerler nerede bulunuyorlarsa oradan ikta alacaklardı. Kendine tahsis edilen ikta dışında reayadan hiçbir şey almayacaklar, ziraate gücü olmayan reayaya hiçbir müdahale yapılmayacak, vergi alınmayacaktı. İkta sahipleri kendi raiyetlerinden olup topraklarından ayrılan veya kaçan köylü ve çiftçileri nerede bulurlarsa yine yerlerine getirecekler ve bu gibileri diğer ikta sahipleri kabul etmeyeceklerdi 4. İkta topraklar satılmayacak, kimseye bağışlanmayacak, veraset suretiyle intikal etmeyecekti. Aksini yapanların cezası idamdı. İkta sahibi vefat edince, evlat veya biraderlerinden birine ikta olarak verilecekti (Uzunçarşılı, 1970: ). Osmanlı öncesindeki çift-bozanlığa ait bu kısa girişten sonra, elinizdeki yazının konusu olan çift-bozan ve çift-bozan akçesi bahsinin daha iyi anlaşılabilmesi bakımından öncelikle, Osmanlı çifti ve çiftliğinin ele alınması faydalı olacaktır. Zira Osmanlı çifti olmadan, bu çiftin terk edilerek çift-bozan durumuna gelinmesi mümkün değildir. Yine çiftlik bahsini layıkıyla ele almadan, çift-bozanlığın anlaşılması da mümkün görünmemektedir. Osmanlı Çifti/Çiftliği Osmanlı imparatorluğu çağdaşı olan sanayi öncesi toplumlar gibi, temelde tarım ve hayvancılığa dayalı bir ekonomik yapıya sahipti. Bu yüzden başta tarım ve hayvancılık olmak üzere sanayi ve hizmet sektörleri de dâhil bütün ekonomik hayat sıkı kurallara, kanunlara ve denetime tabi olup Osmanlı yönetiminin istekleri ve hedefleri doğrultusunda işlerdi. Bu dönemde hem askeri hem de vergi kaynaklarının timar sistemi bünyesinde toprağa bağlı olması, toprak üzerindeki denetimi ve planlamayı daha hassas yapmayı zorunlu kılmaktaydı. Çift-bozan vergisi de aynı şekilde kanunlarla belirlenmiş ve Osmanlı yönetiminin belirlediği sosyal ve ekonomik hedefler doğrultusunda, en azından klasik dönemde sıkı bir şekilde uygulanmıştı. Hammaddenin ilk üretiminden tüketiciye ulaşmasına kadar, bütün aşamaları denetime tabii olan Osmanlı ekonomisinin dayandığı üç temel ilkesi vardı. İaşe/provizyonizm, gelenekçilik/tradisyonalizm ve fiskalizm. Bunlar içerisinde, 4 İlhanlı iktasındaki bu hükümlerin Osmanlı çift-bozanlığına benzerliğine dikkat edilmelidir.

5 Osmanlı İmparatorluğu nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar 33 konumuz için daha ön planda olan provizyonizm, iktisadi faaliyete tüketici açısından bakan görüşün dayandığı ilkedir. Buna göre iktisadi faaliyetin amacı, insanların ihtiyaçlarını karşılamaktır. Dolayısıyla üretilen mal ve hizmetlerin mümkün olduğu kadar bol, kaliteli ve ucuz olması, yani piyasada mal arzının mümkün olan en yüksek düzeyde tutulması esas hedeftir (Genç, 2002: 60). Şu halde imparatorluk, insanların ihtiyaçlarını her durumda karşılayabilmek amacıyla, her sektörde üretimi arttırmayı teşvik etmiştir. Üretimi arttırmak için; yeni tarım alanları açmayı özendirmek, bazı malların yurt dışına ihraç edilmesini yasaklamak ve kapitülasyonlar yardımıyla yurt dışından ithalat yapmayı teşvik etmek gibi politikalar izlemiştir. Osmanlı çift-hane sistemi, yani aile emeğine dayalı köylü çiftliği sistemi, tarımsal üretimin ve kırsal toplumun temel birimiydi. Standart birim, bir çift öküzle işlenebilecek büyüklükte bir çiftlik olarak tanımlanan belirli bir toprak birimini tasarruf eden evli bir köylü ailesinden (hâne) oluşuyordu. Başka bir ifade ile çift-hâne birimi başlıca üç unsuru bileştirmekteydi: emek kaynağı olarak hâne halkı; koşum gücü olarak bir çift öküz; bu bir çift öküzle işlenebilir boyutlarda bir birim meydana getiren ve tahıl üretimine hasredilmiş bulunan tarlalar. Osmanlı nın tarım alanlarını devlet mülkiyetine (miri) alması, esas olarak devletin çift-hâne birimlerinin bütünlüğünü koruma kaygısını yansıtıyordu. Bu arazi rejiminde köylü daimi bir kiracı konumunda olup, toprak kiracılığı babadan oğula geçen ırsi bir tasarruf hakkıyla el-ele gidiyordu. Bu sistemde çiftlik biriminin bölünmezliği kanun hükmünde devlet garantisi altındaydı. Aslına bakılırsa çift-hâne gibi bir sistem, Osmanlı icadı olmayıp kökleri çok daha eskilere dayanıyordu. Roma daki iugum-caput ile Bizans taki statise veya zugokefalai ye denk düşen Osmanlı çift-hânesi, iki öküzden ve belirli bir miktar topraktan oluşan bir köylü aile çiftliği olarak hem bir üretim birimi, hem de bir mali gelir birimi karakterindeydi (İnalcık, 2000: ). Osmanlı tarımında, mümkün olan en yüksek düzeyde üretimi gerçekleştireceği düşünülen işletme tipi, yukarıda tarif edilen orta büyüklükte aile işletmesi, yani çift-hâne sistemi idi. Toprağın verimine göre dönüm arasında bir arazi tahsis edilen bu aile işletmelerinin yaygın biçimde korunması başlıca hedefti. Aile işletmelerinin, parçalanarak küçülmesini veya yeni arazi ilavesi ile büyük çiftliklere dönüşmesini önlemek üzere devlet, zirai toprakların mülkiyet hakkını fertlere bırakmaz, kendi elinde muhafaza ederdi. Miri adı verilen bu mülkiyet rejiminde toprak, çiftçilere, babadan oğula geçecek şekilde kiralanmış sayılır ve alım satımına, rehin ve vakfedilmesine, bağışlanmasına müsaade edilmezdi. Çiftçilerin zirai üretimi düşürmeye sebep olacak şekilde, toprağı terk ederek şehirlere veya başka bölgelere göç etmelerine veya toprağı işlemeden bırakmalarına izin verilemezdi. Bu tedbir ve düzenlemelerle en yüksek düzeyde gerçekleşeceği düşünülen zirai üretimin başlıca tüketim bölgesi

6 34 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 1, Mart 2016, s kazâ idi. Zirai üretim, her şeyden önce bu birimin ihtiyaçlarını karşılamalıydı. Birimin ihtiyaçları giderilmedikçe üretimin kazâ dışına aktarılmasına müsaade edilmezdi (Genç, 2002: 60-61). Osmanlı imparatorluğunun mali gelirlerinin büyük bir kısmını köylülerin ödediği vergilerden oluştuğu bilinen bir gerçektir. Vergi ödeyerek, gerektiğinde ürettikleri her türlü mal ve hizmeti vermek suretiyle veya giderek azalan ama yine de önemli sayılabilecek ölçülerde, çeşitli hizmetleri yerine getirerek devlete doğrudan katkıda bulunuyorlardı. Ayrıca, köylülerin yetiştirdiği ürünler tüccarlar ya da mültezimler tarafından şehre getirilmekte ve böylece şehirlilerin de iaşesi sağlanmaktaydı. Tarımdaki üretkenlik düzeyinin düşüklüğü, nüfusun büyük bir kesimini bu pek kârlı olmayan sektörde çalışmaya itiyordu. Kuraklık yüzünden hasadın kötü olması, arşiv belgelerinde sık sık ifade edildiği gibi, insanların köylerini terk etmesine sebep oluyordu. Bu durum sadece Osmanlı imparatorluğuna özgü değildi; tüm endüstri öncesi toplumlarda az çok görülüyordu. Tahmin edileceği gibi, Osmanlı yönetimi durumun gayet farkındaydı ve her zaman başaramasa da, köylülerin köylerini terk etmelerini engellemek için büyük çaba göstermiştir (Faroqhi, 2001: 82-83). Geniş bir mekâna yayılan Osmanlı İmparatorluğunda, yerel değerlerin dikkate alınarak kadîm kuralların uygulanması nedeniyle, diğer birçok konuda olduğu gibi hemen her yerde bir çiftin büyüklüğü ve çiftlerden alınan resm-i çift miktarı oldukça farklıydı. Mesela, İsfendiyaroğlu Kasım Bey in bazı şahısları avârızdan muaf kılarak 30 akçe çift resmi aldığı, ya da Dulkadiroğlu Alaüddevle Bey in resmi çift olarak 80 akçe aldığı bilinmektedir (Uzunçarşılı, 1970: 148). Reayadan Mart ayında alınan resm-i çift miktarları şöyleydi: Hamid sancağında tam çift 42, Menteşe 30, Hüdavendigar 33, Bolu 46, Gerede 34, Bolu- Viranşehir 43, Nahiye-i Kıbrıs 23, Ereğli de 34, Konrapa 18 akçe (Akgündüz, 1990b: 53-54). Hisar erleri timârında çift resmi 57 akçeydi. Bununla birlikte Germiyan livâsında 32 akçe (Tuncer, 1987: 24), Biga ya tabi Dimetoka da 100 (Akgündüz, 1990a: 171), Amid/Diyarbekir de tam çift 24, Çemişgezek, Harput, Kiğı, Mardin, Bayburd, Erzincan, Kemah ta 50, Çermik te 10, Çüngüş te 16, Siverek te 40, Karaman da 36, Karaman da Yörükân çifti 57, Gelibolu da 22, İmroz da 70, Taşoz da 50, Silistre de 22 (Akgündüz, 1991: ), Aydın da 33, Kayseriye de (Akgündüz, 1990b: 154, 269) ve Macaristan Eğri de hisar erenlerinde 57 akçeydi. Bolu da bazı yerlerde (Cufa, Mengen gibi) 46, Divân-ı Gerede de 51, Karadeniz Ereğlisi nde 34, Ahi Dodurga da 33 akçeydi (Uysal, 1982: 52-53). Bu rakamlardan da görüldüğü üzere, Osmanlı topraklarında çift vergisi, bulunduğu bölgeye ve zamana göre 10 ile 100 akçe arasında değişmekteydi. Toplumun ve devlet gelirlerinin temel taşı durumundaki toprak üzerinde bu denli farklı uygulamaların olması ilk bakışta çok garip gelebilir. Fakat Osmanlı nın yeni fethettiği bölgelerde, kadîmdem olıgelen adetleri

7 Osmanlı İmparatorluğu nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar 35 başlangıçta hiç değiştirmeden kullanma geleneği nedeniyle daha ilk başta farklılıklar sisteme dâhil olmuştur. Bir de çift vergisinin alındığı bölgelerin çok farklı tarihi ve kültürel geçmişleri ile bu toprakların farklı mekânsal özellikleri göz önünde bulundurulursa, bu uygulamaların sebebi çok daha iyi anlaşılacaktır. Çift-bozan vergisi, çift-hâne sisteminin uygulanmasıyla doğrudan ilgilidir. Çünkü yukarıda belirtildiği gibi, kanunlarla sosyal ve ekonomik hayatı belirlenmiş olan reayanın, geçimini sağlayabildiği belirli büyüklükte bir çiftliği vardı. Aynı şekilde reayanın sahip olduğu çiftliğine ekmesi gereken tohum miktarı da belirliydi. Normal şartlarda bir çiftlik büyüklüğü, 12 Bursa müddü tohum ekilen yerdi fakat nadas yeri bırakıldıktan sonra her yıl sürekli ekim yapılabilmesi için 4 müdlük yerin olması gerekliydi. Bu kadar buğdayın ekilebilmesi için ise, sulu ve kuru tarım yapılan yerlerde değişmekle beraber dönüm (İnalcık, 2000: ) arasında toprağa ihtiyaç vardı. Belirtilen büyüklükte çiftliğe sahip köylü bu toprakları - nadasa bıraktığı yerler hariç - sürekli ekmek zorundaydı. İşte Osmanlı çift-hane sistemi bünyesinde tarlasını eken köylünün vazifesi bu şekilde belirlenmişti. Eğer reaya elindeki çiftini ekmez boş bırakırsa, öncelikle o yörenin, kaza nın tahıl üretimi azalacak, sonra sipahinin geliri düşecek ve sonuçta devlet bu noktada zarar görecekti. Uyguladığı sosyal ve ekonomik politikalar gereği bu türlü zararlara uğramak istemeyen Osmanlı imparatorluğu, oluşturduğu çift-hâne sisteminin sürekli işlemesi/çalışması ve reayayı elindeki toprağa bağlamak için çift-bozan adı verilen bir yöntem uyguladı. Bu uygulamanın özünde reayanın toprağını sürekli işletmesi ve mazeretsiz yerini bırakıp çiftini çubuğunu bozarak köyünü terk etmemesi yatıyordu. Yani köylünün, o dönemin şartlarına göre işlemekte olduğu toprağa sıkıca bağlı olması her anlamda önemliydi. Çift-Bozan ve Çift-Bozan Vergisi Çift-bozan vergisi, Osmanlı İmparatorluğu nun temel kurumlarından biri olan timar sisteminin sağlıklı ve etkili bir şekilde yürütülmesi için uygulanan cezaî bir yaptırımdır. Zira timar sistemi, asker ihtiyacını temin etme, bölgesel güvenliği korumanın yanında ziraî üretimin de aksamamasını sağlamaktaydı. Ama yine de bu noktada asker ihtiyacı temin etme biraz daha ön planda görünmektedir. Devletin, ziraat sektöründe çalışanlardan çıkacak cebelü miktarının veya cebelü yetiştirecek olan dirlik sahibinin hâsılının azalmamasını bilhassa gözettiğini, 1583 tarihli Trabzon Kanûnnâmesinde geçen tasarrufunda olan yerin tamam zira ât olunmayub erbâb-ı timârın askerine ve rüsûmuna noksan lazım gelmelü olsa ifadesinden açıkça anlaşılmaktadır (Kazıcı, 2003: 152). Bahsettiğimiz bu hususların temini için de bir takım yaptırımların uygulanması gerekirdi. Çift-bozan vergisi uygulaması, bu müeyyidelerden biridir. Mustafa Cezar a göre (Cezar, 1965: 41-43), Osmanlı

8 36 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 1, Mart 2016, s imparatorluğunun ilk devirlerinden beri, çiftliğini terk eden reayadan bir yaptırım olarak vergi aldığı muhakkaktır. Ancak bu verginin ilk devirlerde adının çift-bozan resmi olmadığı kuvvetle muhtemeldir. Yine Cezar, 1529 tarihli Kütahya Livâsı Kanûnunda bu türden bir cezaî yaptırım için sadece bedel kelimesinin kullanıldığını, levendiye veya leventlik de dendiğini, ancak gerek XVI. asrın ilk yarısında gerekse XVII. asırda kaleme alınmış kanunnâme, hüküm, fermân vs. gibi metinlerde bu verginin esas itibariyle çift-bozan resmi adı ile anıldığını ifade etmektedir. Osmanlı imparatorluğunda çift-bozan akçesi uygulaması, aynı zamanda köylünün toprağa bağlılığını ve dolayısıyla diğer mükellefiyetleri yerine getirmesini esas almaktaydı. Ancak daha önce de ifade edildiği üzere köylünün böyle bir tazminat ödemesi feodal düzende serf (toprak kölesi) durumundaki köylülerin toprağa bağlılık prensibi ile doğrudan ilişkilendirilmemelidir. Burada idealde uygulanmak istenen husus, toplumun refahı ve mutluluğu için teşkilatlı bir devlet düzenini, bir diğer ifadeyle bir amme hukuku müessesesi prensibini yerleştirmektir. Zira benzer bir sistem, Roma İmparatorluğu nda da bulunmaktaydı. Buna göre, imparatorluğun son dönemlerinde o zamana kadar yer ve meslek değiştirmekte özgür olan köylülerin iktisadî ve mali buhranı önlemek maksadıyla yayınlanmış imparator emirnameleriyle toprağa bağlanması sonucunda ortaya çıkan colonat rejimiyle benzerlik göstermektedir. Dolayısıyla amme hukukunun uygulanmasında bir devlet görevlisi olan timarlı sipahilerin kendisine tahsis edilmiş olan gelirler karşılığında silâhları ve adamlarıyla birlikte seferlere katılma gibi ağır bir mali bir yük altına girmiş olması, onun köy halkının ziraî faaliyetlerini denetlemesini ve keyfi bir takım tavırlar içerisine girmelerini engellemelerini, köyünü terk ederek başka bir yere gitmelerine mani olmalarını olağan karşılamak gerekir. Zira sipahinin beratındaki akçe yekûnunu tutturabilmesi için bu denetimi gerçekleştirmesi elzemdi. Gelirinde oluşacak bir eksiklik aynı zamanda sipahinin gelirinde de azalmanın olması anlamına gelmekteydi. Bu sebeple sipahilerin birbirlerinin reayasını kandırarak kendi dirliklerine dahil etmeleri de yasaklanmıştı. Dirliğine yabancı bir raiyyet gelmiş olan sipahinin, yabancının durumunu tetkik ederek onun başka bir sipahinin defterinde yazılı olup olmadığını araştırması, olduğu takdirde de raiyyetin tabi olduğu dirlik sahibine haber göndererek kaçak köylüyü teslim etmesi gerekirdi. Bu durum, kaçak köylüyü teslim etmeyen dirlik sahibinin dirliğinin elinden alınmasına yol açacak kadar büyük bir suç olarak addedilirdi (Barkan, 1979: ). Aslına bakılırsa bu verginin uygulanmasındaki amaç, köylünün işsiz güçsüz dolaşmasını önlemek değil, toprağın boş kalmasını önlemekti (Cezar, 1965: 44-45). Nitekim daha önce de ifade edildiği üzere köylüden alınan vergiler, Osmanlı maliyesi açısından oldukça önemli bir gelir kaynağıydı. Çift-bozan

9 Osmanlı İmparatorluğu nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar 37 vergisi, bu gelirlerin elde edilmesini bir anlamda garanti altına almak için uygulanmıştı. İmparatorluğun esas itibariyle çift-bozan vergisini koymasının en temel sebebi, bir anlamda sanayi öncesi tarım toplumu hüviyetine sahip olmanın getirdiği zorunlulukların bir sonucu olarak emek üzerinde bir kontrol mekanizması yaratmaktı. Zira istihdam edilen toplam emeğin 2/3 ü ziraî emekle ilgiliydi ve dolayısıyla da toprak bu kontrolün ayrılmaz parçasıydı. Burada kontrolden kastedilen husus, köylünün tasarruf ettiği toprağı işlemesi ve işlemeyip terk ettiği takdirde de devlete karşı bazı yükümlülükleri yerine getirme zorunluluğudur. Bununla birlikte Osmanlı köylüsünün Avrupa feodalizminde olduğu gibi toprağa bağlı bir köle (serf) olmadığını, toprağı işlemek istemeyen köylü için uygulanan bir zorlama olmadığını, sadece toprağın işlenmemesi durumunda ekonomik anlamda bir yaptırımın olduğunu ifade etmek gerekir (Barkan, 1980: 881). Devletin bu durumda başvurduğu çare ise ekonomik yaptırımı uygulamak ya da reayadan bir kimse toprağı üç sene müddetle işlemezse, toprağı işlemek isteyen başka bir köylüye vermektir. Nitekim müeyyideye uygun olarak toprağını bırakarak terk edip giden köylü, kanunnamelerde geçen ifadeyle iskân şürûtu gereği belli şartlarda tekrar toprağına geri getirilirdi (Genç, 2007: 527). Ömer L. Barkan a göre (Barkan, 1979: 307), elinde yeteri kadar toprağı olduğu halde, bu toprağını terk ederek başka bir sipahinin dirlik arazisinde çalışan veya arabacılık, gemicilik, balıkçılık, ırgatlık, ticâret vs. gibi başka bir geçim kaynağı ile uğraşan reayayı, dirlik sahibi, mahkeme kararıyla göçürüp tekrar işinin başına dönmeye mecbur edebilirdi. Ancak köylünün ayrılış tarihinden itibaren 10 senenin geçmemiş olması gerekirdi. On seneden sonra çift-bozan reayayı göçürüp getirmek memnu, yani yasaktı. Bu türden kimseler söz konusu durumda çift-bozan vergisini ödemek mecburiyetinde olur veya dirlik sahibi, raiyyetinin göç ettiği memlekette işlemekte olduğu toprakların mahsûlünden kendisi için de ikinci bir öşür ödenmesini isteyebilirdi. Osmanlı kanunlarına göre, timarlarından ayrılıp, başka yere giden halktan bilinenleri toplayıp tekrar köylerine getirmek kanundu. Zanaatkârlar Kanunu na göre 10 yıldan fazla oturmuş olanları yerlerinden kaldırmak uygun değildir. Şehirde 20 yıldan beri oturuyorsa oturduğu yerde yazılmaları emredilmiştir. Şehirde yazılan raiyyet oğlu, raiyyet oğulluğundan çıkmaktaydı. Sipahi, raiyyetimin oğlusun diye köylüsünün çocuklarından vergi isteyemezdi. İstanbul'da oturan bir kişiyi başka bir yere göç ettirmek yasaktı. Sürgün, kızını sürgüne nikâh edebilir. Başkasına nikâh edemezdi. Sürgün kişiler başka yere gidip beylikten veya başkasından iş tutamaz ve iş yapamazdı. İsteseler de kabul olunmazdı. Sürgün için özel hüküm bulunursa padişaha arz edilirdi. Raiyyet sülâlesinden biri, şehirde 10 yıl oturursa ve bu durum reaya defterinde yazılı

10 38 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 1, Mart 2016, s olmazsa, bu gibi kişiler raiyyet defterine yazılmaz, şehirli sayılırdı (Uysal, 1982: 71). Verilen bilgilerden de görüldüğü üzere, Osmanlı kanunlarında sipahinin köylüyü tekrar toprağına getirmesi için gerekli olan süre genellikle 10 yılı aşamazdı. Ayn Ali ye göre, çift sahipleri 10 yıldır topraklarını terk edip gitmişlerse artık o çiftlikte hakları kalmamıştır. Eğer hariçten gelen bir kimse bir yerde 15 sene gibi bir zaman ziraat yapmış, oturmuşsa ve deftere de yazılmışsa bunu yerinden tedirgin etmek doğru değildir. Artık bu hariç raiyyet oranın öz malı gibi olmuştur (Aynî Ali Efendi, 1963: 54-55). Anlaşılacağı üzere 10 yılı geçmiş olan raiyyet, artık yeni yerleştiği yerin statüsüne geçme hakkını kazanmış olurdu (Akdağ, 1999b: 88). Bu konu kanunnamede şöyle belirtilmiştir: Defterde yazılu raiyyet kadîmi karyelerinden kalkup ahâr karyede varup tavattun eyleseler, 10 yıldan berüde ise kaldırılup kadim karyelerine gönderilüp amma 10 yıldan ziyade mürûr eyleyen reaya kaldırılmak olmaz (Halaçoğlu, 1995: ve Ek II). Ancak burada dikkate değer olan husus, köle olmayan özgür köylünün, zorlanmayacağı ve toprağını işlememekten doğan vergi kaybını telâfi etmek üzere de normal çift resminin yedi-on katına kadar yükselen akçe miktarında çift-bozan vergisini ödemek suretiyle bu yükümlülükten kurtulduğudur. Bu durum devletin emek kapsamına giren diğer ekonomik alanları için de geçerliydi. Nitekim iskân şürutu vakıflarda, devlete ait madenlerde, tuzlalarda, hatta şehir sanayi sektöründe çalışanlar için de uygulanmaktaydı. Meselâ yeniçerilere verilen yünlü kumaşı (çuha) çeşitli muafiyet ve imtiyazlarla üreten Selânik teki Yahudi dokumacılar tezgâhlarını bırakıp başka yere gittikleri zaman tezgâhlarının başına geri getirilmişlerdi (Genç, 2007: 527). Müslim ve gayrimüslim reaya için aynı hükümleri taşıyan çift-bozanlık durumunda sipahi, köyünden ayrılan köylüyü geri gelmesi için önce ihtar eder, eğer ihtarı dikkate almazsa vergisini almak veya zorla köyüne geri getirmek yollarından birini seçerdi. Daha önce de ifade edildiği üzere kanunnamelerde geçen ifadeyle iskân şürûtu gereği sipahinin köylüyü tekrar toprağına getirmesi için gerekli olan sürenin genellikle 10 yılı aşmadığı (Akgündüz, 1990b: 257) ifade edilse de, bu sürenin bazı kanunnamelerde 15 yıl olduğu görülür tarihli Hüdavendigar Sancağı kanunnamesinde bu hususa dair bir kayıt vardır (Akgündüz, 1990b: 181). Ancak kanunda yazan bu hükme rağmen daha sonraları bu müddetin, önce 20 seneye sonra da 40 seneye kadar çıkarıldığı görülmektedir tarihli bir hükme göre, Saruhan ve civarında yerleşenleri kaldırmakla görevli bölgenin yetkililerine bundan önce yerlerinden kalkarak başka yerde yerleşen reaya taifesinin 20 yıl ve 20 yıldan az ikamet edenleri de yerlerinden kaldırılarak eski yerlerine geri göndermeleri istenmiştir (Uluçay,

11 Osmanlı İmparatorluğu nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar : ). Meselâ Kütahya vilayetinde, bu süre 20 yıldı (Faroqhi, 1994: 329). Ancak bu takip edilme süresinin daha sonra 40 seneye kadar çıkartıldığını 1635 tarihli bir fermandan öğrenebilmek mümkündür tarihinde Manisa, Nif, Marmara, Akhisar, Gördük ve Ilıca kadılarına gönderilen bir fermana göre, Celali istilasından beri reaya taifesi yerlerini bırakarak başka vilayetlerde oturduklarından zeâmet ve timâr sahipleri zarara uğramış ve bu sebeple zulüm nedeniyle terk-i mesken eden reayanın 40 yıldan beri yerlerinden kaldırılarak yerlerine gönderilmesi hususunda bir ferman çıkarılmıştır. Dolayısıyla İstanbul, Edirne ve Bursa da olan reayanın yerlerinden kaldırılarak eski yerlerine gönderilmesi emredilmiştir (Uluçay, 1944: ). Benzer bilgi Naima nın tarihinde de geçmektedir. Buna göre, IV. Murad, Revan seferi sırasında Anadolu da bazı köylerin özellikle de Kayseri civarındaki köylerin perişan halini gördüğünde bu durumun sebebini sormuş ve kendisine köylerin ve halkının Celali istilası zamanında perişan olduğu ve çoğunun İstanbul a göç ederek buraya yerleştikleri söylenmiştir. Bunun üzerine padişahın emriyle 40 seneden beri terk-i vatan eden reayanın tekrar yerlerine gönderilmesine çalışılmış, bu amaçla İstanbul daki mahalleler teftiş olunmasına rağmen girişim başarılı olmamıştır (Naîmâ Mustafa Efendi, 2007: ). Hatta Rahip Grigor un kaydettiklerine bakılırsa, 1635 yılında İran seferine giden IV. Murad ın, göçler konusundaki vehametten dolayı kanunda yazan süreyi aşırı bir şekilde uzattığı görülür. Grigor, Sultan, Bayram Paşa ya gönderdiği şiddetli bir fermanla, 100 ve 50 seneden beri Anadolu dan gelmiş olanların derhal yerlerine geri gönderilmesini, harp dönüşünde hepsinin kendi yerlerine dönmüş olacaklarını görmek istediğini emretti kaydını düşmüştür (Andreasyan, 1976: 49). Bu misâller kanunnamelerde geçen 10 yıllık sürenin zaman içerisinde ve gerekli durumlarda aşıldığını göstermesi bakımından dikkate değerdir. Dolayısıyla bu durum uygulamada kanunlara tam olarak uyulup uyulmadığı meselesini tartışmalı hale getirmektedir. Ayrıca burada zaman zaman asayiş sebebiyle köylerinden uzaklaşan köylülerin on yıl sonunda asayiş sağlandıktan sonra topraklarına geri dönmek istediklerinde sipahilerin onlara engel olduğunu da ifade etmek gerekir (12 Numaralı Mühimme Defteri I, 1996: 427). Bütün bu anlatılar, Osmanlı arşiv belgeleri arasında şimdilik başka hiçbir kaynakta göç verisi bulamasak bile, tek başına, bütün Osmanlı kanunnâmelerinde bir çift-bozanlık hükmünün bulunması, bu topraklarda göçlerin eskiden beri sürüp gittiğinin kesin bir kanıtı niteliğinde olduğunu söylemek mümkündür. Yukarıda da belirtildiği gibi bu vergi, temelde reayanın yerini yurdunu bırakıp göç etmesini engellemek amacıyla koyulmuştur. 5 Çift- 5 Halil İnalcık, çift bozan vergisi gibi bir kanunun çıkarılmasında köylülerin yer değiştirmesindeki kolaylığın çok etkili olduğunu vurgulamaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. İnalcık, 1999:

12 40 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 1, Mart 2016, s bozan resmi yahut leventlik akçesi adı altında alınan bu vergi mükellefiyetinin XIX. asır başlarına kadar devam ettiği de bilinmektedir. Zira bu vergi ve statü Tanzimat tan sonra ortadan kaldırılmıştır. (Pakalın, 1993: 30). Çift-bozanlığın, çiftini bozup terk eden raiyyetin tımar sahibine ödemesi gereken öşür vergisi ve diğer resimlerin bir tazminatı anlamına geldiği daha önce ifade edilmişti. Dolayısıyla şimdi köylünün çiftini ekmediği durumlarda ne tür mükellefiyetleri vardı, bunlara bakmakta fayda vardır. Osmanlı İmparatorluğunda toprak ziraat etmek, çift ve çiftliğe malik olmak hakkı birinci derecede köylüye mahsustur. Bu sebeple vergi mükellefiyyetleri köylülere aittir. Nitekim 1528 tarihli Aydın Livası Kanunnamesinde tam veya nim çiftlik araziye veya birkaç dönüm yere tasarruf eden şehirlilerin, bunlara ait resimleri vermeğe mecbur oldukları belirtilmekle birlikte, çift bozup çiftçilikten feragat ettikleri takdirde kendilerinden çift-bozan resmi alınamayacağı, bu yüzden de şehirliye çift resmi yazılmadığı kaydedilmiştir (Çağatay, 1947: 501). Tarlasını boş bırakan köylü, eğer başka bir köye gitmişse sadece çift-bozan vergisini ödeyerek cezai mükellefiyetinden muaf tutulamazdı. Çiftini bırakan köylü sipahiye çift-bozan vergisini ödedikten sonra, gidip yerleştiği yerin sipahisine ürettiği ürünün öşrü yanında belirli bir miktar da resm-i duhan adında başka bir vergi daha öderdi. Kezâ 1520 tarihli Eğriboz sancağı kanunnamesine göre, çift-bozan olan kimse, çifti terk ettiği için sipahisine 75 akçe verirdi. Mütemekkin olduğu karye sipahisine ise 6 akçe resm-i duhan ve ziraat ettiği toprağın da ayrıca öşrünü verirdi (Akgündüz, 1992: 388, 391, ; 1994a: 508). Atina vilayeti kanunnamesinde de benzer bir kayıt bulunmaktadır. Sipahi, reayayı nerede bulursa bulsun 75 akçe çift-bozan resmi alacak ve ayrıca ziraat ettiği yerin de öşrünü verecekti (Akgündüz, 1994a: 508). Barkan a göre (Barkan, 1979: 307), çift-bozan vergisinin uygulanmasıyla ile ilgili olarak eski kanunname maddelerinde şu hususlar dikkati çekmektedir. Elinde bir çiftlik yeri olan reayanın her yıl Bursa müddü ile 4 müd ekin ekmesi gerekirdi. Köylü, ekin ekmediği yıl için sipâhiye öşür bedeli olarak 50 akçe, 2 müd ekmiş ise, yarısını yani 25 akçe öderdi. Bu rakamlara, ayrıca 22 akçelik bir çift resminin de ilave edilirdi. Dört müd tohum eken reaya serbest olup, istediği işle meşgul olabilirdi. Bununla birlikte elinde hiç toprağı, hayvanı olmayıp başka yere gidenler veya terk ettikleri toprakları boş bırakılmayıp başkası tarafından işlenerek öşür resmi elde edildiği durumlarda çift-bozan vergisi alınmaz, yalnız çift resmi ve benzeri vergileri ödeme yükümlülüğü devam ederdi. Mustafa Akdağ a göre ise (Akdağ, 1999b: ), köylü toprağını boz bırakırsa yani ekmezse, devlete 75 akçelik çift-bozan resmini ödemek zorundaydı. Bununla birlikte çift-bozan vergisinin bölgesel anlamda ekilen müddün durumuna göre değişiklik gösterdiğini söylemek gerekir. Bu anlamda

13 Osmanlı İmparatorluğu nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar 41 dikkate değer bir kayıt, II. Bayezid dönemi Kanunnâmesinde geçmektedir. Buna göre, Semendire vilayetinde yerlerinden kalkarak başka yerlere giden reaya konusunda sipahiler, isterlerse yerine göre tamam öşür, yerine göre nısf veya 75 akçe çift-bozan resmi alırlardı (Akgündüz, 1992: 394) tarihinde Trabzon sancağında ise çift-bozan vergisi 70 olarak kaydedilmiştir (Barkan, 1943: 59-60). Çift-bozan resminin miktarı, zamanla hububat fiyatlarında meydana gelen yükselişlere paralel olarak veya ihtiyaca göre değişmiştir. Çift-bozan vergisi, Fâtih kanunnâmesi'nde 50 akçedir (Barkan, 1979: 307). H.893/M.1488 tarihli Fatih in Umumi Kanunnamesinde bu hususta şöyle ifadeler yer almaktadır: Çerçi ve arabacı ki, sanatı arabacılık ola, çiftin boza, yılda 2 müdd mikdarı ekini ekmeye, tuz ve gayrı nesne getüre, süvarisine 50 akçe vere. Eğer çiftin bozmasa ki, evvelki gibi 2 müdd mikdarı ekin ekeler, çerçilik edersin deyü nesnesin almayalar. Heman bayağılayın adet üzre öşrin ve raiyyet resmin vere. Ammâ şehirdeki araba işleden sanat ehli gibi nesne vermeye. Eğer hastalıkdan veya pirlikden zayıf olub ve katı yoksulluktan gücü yetmediğinden ötürü çiftin bozsa, çerçilik ve arabacılık ve tahtacılık edersin deyü üşendirmeye. Elindeki yerin süvarisi ala, gayrı kişiye vere, andan bennâk resmi ala. Ve dahi tatara ve yörüğe bu âdet yokdur; zira ki bunlar eşkincidür (Akgündüz, 1990a: 351). Ancak Fatih in Kanunnâmesinde geçen 50 akçenin, Kanuni dönemi ( ) kanunnâmelerinde 75 akçeye çıktığı görülmektedir (Akgündüz, 1994a: 233, 508). Bu durum II. Selim döneminde de ( ) devam etmiştir. II. Selim dönemi Celalzâde Kanunnamesi nde Çift-bozan resmi şol raiyyetden alınır ki, elinde ziraâte kâbil çiftlik veya baştinası olub özürsüz ve illetsiz ekmeyüb kendü ahar sanata meşgul olub maişeti sanatından olsa, bunun gibi kimesneden 75 akçe alınur. Eğer yeri olmayub sanat işler ise, yazılmış olıcak heman ispencesi alınur (Akgündüz, 1994a: 233, 262) denilmektedir. Yine bu döneme ait olan başka bir kanunnâmede; eskiden çift-bozan resmi olarak 75 akçe alındığı, ama reayanın çoğunun tarlasını bırakarak başka yerlere gittiği ve buralarda zanaat ve ticaretle ilgilendiği için ayrıldıkları toprakların vergi gelirlerinin azaldığı belirtilmektedir (Akgündüz, 1994a: 330). Bu miktar, XVI. asrın sonlarına doğru bazı yerlerde 300 akçeye kadar çıkmıştır (Barkan, 1979: 307). Yukarıda da görüldüğü üzere çift-bozan vergisi zamana ve zemine göre değişiklik göstermektedir. Bir diğer ifade ile çift-bozan vergisinin alınması, köylünün tasarruf ettiği arazinin miktarı ile de doğru orantılıdır. Nitekim bütün çiftten 300, yarım çift için 150, daha az arazi için 75 akçe alındığı bilinmektedir (Pakalın, III, 1993: 30; Akgündüz, 1990a: 172; 1994a: 302, 330). Bu durum Manisa şeriyye sicillerinde de açık bir şekilde ifade edilmektedir tarihinde Manisa kadısına yazılan bir hükümde şu kayıt düşülmüştür: Karye-i mezbûre

14 42 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 1, Mart 2016, s tasarrufunda olan yerlerin bırağub çift ve çubuğunu dağıtub ahâr sanata meşgûl olmağla bunun timârı ve mahsûlüne külli noksan müterettib olur imiş. İmdi mukaddem çift-bozan resmi yetmişbeşer akçe alınır idi. Lakin re âyânın ekseri çift ve çubuğunu dağıtub kimi yerinde ahâr sanata meşgul olub ve kimi dahi hariç yerlere gidüb ticarete ve gayri mesleğe sâlik olmağla evkâf ve emlâk husûsan ze âmet timâra külli noksan müterettib olmağla bu makûlelerden cebr es- sehim bütün çifti olanlardan 300 akçe ve nîm çifti olanlardan 150 akçe ve nîm çiftten ekall olanlardan kanûn-ı kadîm üzere 75 er akçe çift-bozan resmi alınmak fermânım olmuşdur.. (Uluçay, 1944: ). Bu kayıt aynı zamanda söz konusu tarihte Manisa da çift-bozanların varlığını göstermesi açısından da dikkat çekicidir. Aynı durum 1641 tarihli Bursa ve Manisa ve Balıkesir ve Aydın kadılarına yazılan başka bir hükümde de geçmektedir. Ancak bu defa hüküm, söz konusu bölgelere başka yerlerden gelen çiftbozanlarla ilgilidir. Bu hükümde köylülerin çift ve çubuğunu bozarak kadim yerlerinden kalkarak adı geçen kazaların kasabalarında, köylerinde, mezra ve çiftliklerinde yerleştikleri belirtilerek başka bir sipahiye raiyyet olarak yazılmamışlarsa raiyyetten bütün çift olanlardan 300 akçe, nîm çift olanlardan 150 akçe ve daha az toprağı olanlardan 75 akçe çift-bozan vergisi alınması emredilmiştir (Uluçay, 1944: ; Çağatay, 1947: 502). Anadolu dışında bir bölge olan Kudüs te çift-bozan vergisi biraz farklılık göstermektedir. Amy Singer in Kudüs şeriyye sicillerine dayalı olarak yaptığı tespitlere göre (Singer, 1996: ), toprağını işlemeyen bir köylü 5 sultanî ceza öderken başka bir köylü 200 sultanî (1600 akçe) vermiştir. O na göre, şer iyye sicillerinde paranın miktarı genellikle değişiklik göstermekte, hattâ yüksek tutulmakta ve bazen de herhangi bir açıklama yapılmadan cezanın şeriata göre verildiği belirtilmekteydi. Üstelik köyden ayrılacak olan kişi geri döneceğine dair köyden birini kendisine kefil göstermek zorundaydı. Köylü kefili bulana kadar da hapishanede tutulurdu. Bununla birlikte köylünün 10 yıl içinde tekrar köyüne geri getirilmesi yaptırımı Kudüs için de geçerliydi. Cezar a göre, çift-bozan resmi 1603 senesine kadar 75 akçe iken bu tarihten sonra artmıştır. O na göre, III. Murad devrine ait Sirem sancağına ait kanunnâmede verginin miktarında biraz fazlalık bulunmaktadır. Burada fakir olan çift-bozandan 83 akçe, zenginlerden ise 120 şer akçenin alınması emredilmiştir (Barkan, 1943: 312; Cezar, 1965: 41-43). Yukarıda görüldüğü gibi, II. Selim dönemine ( ) ait bir kanunnamede; eskiden çift-bozan resmi olarak 75 akçe alındığını, ama reayanın çoğunun tarlasını bırakarak başka yerlere gittiği ve buralarda zanaat ve ticaretle ilgilendiği için ayrıldıkları toprakların vergi gelirlerinin azaldığı belirtilmektedir. Sonuçta bu şekilde vergi azalmasını engellemek amacıyla, tüm çifti olanlardan 300, nim çifti olanlardan 150 ve nim çiftten az toprağı

15 Osmanlı İmparatorluğu nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar 43 olanlardan ise 75 akçe çift-bozan vergisi alınması istenmiştir. Şu halde çiftbozan vergisi, 1603 te, ilk rakama göre neredeyse 5 kat arttırılmıştır. Çift-bozan vergisinin 300 akçeye çıkarılması ile ilgili ilk belge 1603 tarihli olup ileride bulunacak belgelerle daha geriye gitme ihtimali her zaman vardır. Çeşitli sancaklarda farklı vergi tarifeleri uygulansa da, çift-bozan vergisinin yaklaşık 120 yıl boyunca 50 akçeden 300 akçeye çıkmasında, enflasyonist baskıların etkisi olmakla beraber, tahmin edileceği gibi asıl sebep, sürekli artan bir tempo ile devam eden reayanın yerini yurdunu bırakarak göç etmesi olayını engellemek olmuştur. Bunun yanında, Osmanlı kanunnamelerinde duruma göre farklı uygulamaların olduğu da görülür. Köylü asıl yerinden kalkar ve başka bir köyde oturursa, sipahi isterse öşür alır (Uluçay, 1944: ), isterse çift-bozan resmi alırdı. Ve derbend kâfirleri derbendlerini beklemeyip başka bir timarda otursa çift-bozan vergisi verirdi (Akgündüz, 1991: 447). Başka bir Kanunnamede ise reayanın çiftini bırakıp başka yerlerden kazanç elde ettiği takdirde altışar akçe çift-bozan resmi alındığı ifade edilmiştir (Akgündüz, 1993: 653). Yine köylü, yerini bırakıp başka bir yere gitse, ama terk ettiği yeri başkası sürerse, öşrünü ve resmini sipahiye verirse terk edip giden reayadan 22 akçe vergi alınacağı, başka bir şeyin alınmayacağı da belirtilmiştir (Akgündüz, 1993: 661). Yukarıda vurguladığımız hususların yanı sıra Osmanlı kanunnamelerinde çift-bozan vergisi alınacaklar ve alınmayacakların nitelikleri hakkında da detaylı bilgi bulmak mümkündür. Kanunnâmelerde reayanın kendi yerini tamamen terk ederek başkasının yerinde ziraat ettikleri takdirde iki öşür alınması, çiftini bozarak başka bir işle meşgul olmaları durumunda ise çift-bozan akçesi alınması gerektiği, ancak kendi yerini ektikten sonra başkasının yerini ekmesi veyahut kendisinin ziraate uygun yeri olmayıp, başka bir yerde ziraat eyledikleri ve bundan da kazanç sağladıkları takdirde bu gibi kimselerden tekrar öşür veyahut çift-bozan akçesi alınmaması gerektiği ifade edilmiştir (Akgündüz, 1994b: 447; Uluçay, 1944: 151). Nitekim Celalzâde Kanunnamesinde, çiftbozan olan kimsenin başka yere giderek ziraatle veya başka bir sanatla uğraşırsa çift-bozan resminin alınacağı, ancak başka bir toprakta ziraat ederse iki öşür alınacağı, ancak çift resminin alınmayacağı belirtilmiştir (Akgündüz, 1994a: 289). Bazı durumlarda, reaya toprağını bıraktığı halde çift-bozan vergisinden muaf tutulurdu. Yaşlılıktan, fakirlikten, hastalıktan veya buna benzer durumlarda gücü yetmediğinden çiftini bozarsa hiçbir şekilde çift-bozan vergisi istenmezdi, ancak bennâk resmi ve ırgadiye alınırdı. Bu durumda olanların arazisi üç yıl başkasına tapu ile verilemezdi. Üç sene zarfında, tasarrufundaki araziyi ziraat edecek duruma gelmezse başkasına verilirdi (Akgündüz, 1991: 96; Çağatay,

16 44 Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49 Sayı 1, Mart 2016, s : 502). Ancak yeri, tarlası ve hayvanı olmayan köylüler çift-bozan vergisi ödemeden istedikleri gibi başka yerlere gidebilirlerdi. Kanunnâmelerde bir raiyyet iş göremeyecek duruma düşecek kadar aciz olursa, çiftini bırakırsa veya kendi isteğiyle çiftliğinden vazgeçerse ve o yeri sipahi başka birine verirse, sipahi daha sonra timardan feragat eden kimseye sen defterde çift ve nim çift mukayyetsin. Senden resm taleb ederim diyemeceğini, ancak resm-i bennak veya ırgadiyye alabileceği ifade edilmiştir. 6 Yine başka memleketlere kazanmaya giden veya bir sanata giren, tasarrufundaki çiftliği veya arazisini hizmetkârına veya çocuklarına işletir, resim ve öşrünü verirse böylelerinden çift-bozan resmi alınmazdı (Çağatay, 1947: 502). Bu noktada bir hususu ifade etmek gerekir. Osmanlı şehri ile köyleri, dolayısıyla şehirli ile köylü arasındaki kesin ayrım çift-bozanlıkta kendini belli etmiştir. Öncelikle şehirli halk, tarım yapsa bile çift vergisi ödemezdi; buna bağlı olarak şehirli tarlasını ekmeyi bıraksa bile çift-bozan vergisi ödemezdi. Bu vergi sadece köylü halka münhasırdı. Dolayısıyla çift-bozan vergisini, seyyid, sipahizâde, berat sahibi, yağcı, yörük vb. gibi askerî sınıf mensupları ile şehir sakinlerinin ödemediğini bir daha ifade etmek gerekir. Bu zümreler zîrâatle meşgul oldukları takdirde, ziraî faaliyetlerini gerçekleştirdikleri yerlerde toprağın öşür ve resmini verirler, toprakla uğraşmak istemedikleri zaman çiftliklerini bozabilirlerdi. Bununla birlikte hastalıktan, yoksulluktan veya ihtiyarlıktan dolayı aciz kalıp çiftini bozanlardan da çift resmi ve çift-bozan vergisi istenmezdi. Devlet bir anlamda sipahinin zararını bir nebze olsun önlemek için tapu resmi uygulamasını gerektiğinde devreye sokmaktaydı. Bu durumda ciddî bir mâni bulunmadığı hallerde üst üste 3 yıl ekilmeyen topraklara, timar sahipleri tarafından el konularak başkalarına tapu ile verilebilirdi. Benzer durum, sipahinin beratında kendisine gelir olarak kaydedilmiş olan diğer vergileri de kapsamaktaydı. Bu durum, değirmen ve koyun sahipleri ile çeltik ziraatı sahaları için de geçerliydi. Mesela, vergisi defterde sipahiye bir gelir kaynağı olarak kaydedilmiş olan bir değirmenin sahibi, harap olan değirmenini terk etmek isterse, değirmen hakkı nı sipahiye ödemeye devam etmek zorunda kalabilirdi. Ancak değirmen sahibinin değirmeni işletmeye niyeti ve kudreti bulunmadığı takdirde değirmen, kadı marifetiyle tamir ve işletme yükünü üzerine alacak başka birine satılabilirdi (Barkan, 1979: 308). Konar-göçer topluluklar, hayvancılık yanında tarımla uğraşsa ve bir süre sonra tarlasını bıraksa bile onlardan çift-bozan vergisi alınmazdı. Çünkü konargöçerler bu türden sorumluluklardan muaftı. Yörüklerden çift-bozan vergisi alınıp alınmaması ile ilgili olarak da Osmanlı kanunnamelerinde bilgi 6 Bu hususta farklı kaynaklarda yer alan bilgileri karşılaştırmak için bkz. Sofyalı Ali Çavuş, 1992: 9; Akgündüz, 1990b: 48, 96; 1991: 319; 1992: 215; Tuncer, 1987: 27; Çağatay, 1947:

17 Osmanlı İmparatorluğu nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar 45 bulabilmek mümkündür. Buna göre, yörük taifesi bir timarın sınırında yerleşerek ziraî faaliyetlerde bulundukları, ancak daha sonra bu bölgeden göç ederek başka bir yere gittiklerinde, dirlik sahibinin reayaya uyguladığı gibi konar-göçer taifeye bir takım mükellefiyetler uygulayamayacağı ve çift-bozan vergisi alamayacakları ifade edilmiştir. Zira Yörük la-mekân yani yeri yurdu belirli değildir (Akgündüz; 1993; 694; 1994b: 538). Kezâ Yörüklerin yaylaklarına geliş gidişlerinde ve konaklamaları gereken yerlerde dahi üç günden çok oturmaları, otururlarsa da kimseye zarar vermemeleri gerekir. Kanunen zarar verdikleri tespit edilirse, verdikleri zarar ödetilirdi (Uysal, 1982: 22). Kanunnamelerde gayrimüslimlerden alınan çift-bozan vergisi hakkında da bilgi bulunmaktadır tarihli Silistre sancağı kanunnamesine göre, kişi eğer Müslüman ise öşür bedeli olarak 50 akçe ve 22 akçe de resm-i çift olmak üzere toplam 72 akçe vermek zorundadır. Çift-bozan gayrimüslim ise, öşür bedeli olarak 62 akçe ve 25 akçe de ispençe olmak üzere toplam 87 akçe vermek zorundaydı (Barkan, 1943: 288; Akgündüz, 1994a: 723; 1994b: 487). Osmanlı kanunnamelerinde ellerinde olmayan sebeplerle bir anlamda mecburiyetten topraklarını terk etmek zorunda kalan köylü için nasıl bir uygulamanın gerçekleştirildiğine dair bilgiye ulaşabilmek de mümkündür. Kanunname ye göre, eşkıyaların veya yöneticilerin zulmü 7 dolayısıyla göç eden halk, üç yıl sonra dirliğine tekrar geldiğinde eski yerlerini almaları kanun olduğu gibi, üç yıldan beri toprakları işlenmediği için, değirmen, bağ ve bahçelerinden takdir olunan öşür ve resimleri vermemeleri de belirtilmiştir (Uluçay, 1944: 151). Bu hüküm devlet-reaya ilişkileri açısından oldukça dikkate değer olup, köylünün devlet tarafından korunmasını ve adalet mekanizmasının işleyişini göstermesi bakımından da kayda değerdir. Yukarıda da açıklandığı üzere çift-bozan vergisi, ulaşabildiğimiz ilk belgede 50 akçe olarak alınırken zamanla 6 katına çıkarılmıştır. Çift-bozan vergisi miktarlarında görülen büyük artışlar, tespit edebildiğimiz kadarıyla 1603 yılında kanun haline gelmiştir. Zira çift-bozan vergisinin 300 akçeye çıkarılması ile ilgili ilk belge 1603 tarihlidir. Bahsedilen artış, yani çift-bozan vergisinin yaklaşık 150 yıl boyunca 50 akçeden 300 akçeye çıkması; enflasyonist baskıların etkisi olmakla beraber, yaygınlaşarak sürekli artma eğiliminde olan reayanın yerini yurdunu bırakarak göç etmesini engellemek amacıyla ilgilidir. Nitekim XVII. yüzyıl ikinci yarısına ait bir kanûn mecmuasında bulunan 7 Meselâ Dulkadirli sancağında sipahi ve reaya arasında meydana gelen davalara başka sancakbeylerin ve adamlarının müdahalesi ve bölge halkının bu müdahale karşısında celâ-yı vatan etmeleri hususunda bkz. 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/ ), 1995: 390 (688 nolu hüküm); Midilli adasını iltizam eden Receb in halka zulmetmesi üzerine reayanın terk-i diyar etmesi hakkında bkz. 3 Numaralı Mühimme Defteri ( / ), 1993: 336 (760 nolu hüküm).