konusu zaman ve insandır. Tarih kelimesinin aslı konusunda farklı fikirler beyan edilmiştir. 1

Transkript

1 59 İSLAM TARİHİ YAZICILIĞI Müyesser Polater Tarih Öğrencisi Tarih Arapça asıllı bir kelime olup, lügatte vaktin bilinmesi anlamına gelir. Tarihin konusu zaman ve insandır. Tarih kelimesinin aslı konusunda farklı fikirler beyan edilmiştir. 1 Bu konuda İbni Haldun; tarih bir zamana veya millete ait olayların anlatımıdır ve tarih dünyanın mamur olmasının temelini teşkil eden insan toplumlarından, bu toplumlarda meydana gelen değişikliklerden, yani devletlerden, insanların yaşayışından cemiyette meydana gelen diğer değişikliklerden bahseden ilimdir şeklinde tanımladığı yer almaktadır. Sehâvi, olayların zamanlarını tayin ve tespit etmektir, konusu ise insan ve zamandır şeklinde tanımlar. Tarihi tanımlamanın bu zorluğu kabul edilmesi ile bu kavram muhtevasında genelde iki farklı anlam öne çıkar. Bunlardan birincisi; geçmişte kalan vakıalar bütünü, yani yaşanmış ve geçmişte olması ikincisi; bu yaşanmış ve geçmişte olmasını inceleyen ilim dalıdır. 2 1 Hizmetli, Sabri,İslam Tarihi,Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları,Ankara 1991,sh Apak, Âdem, Ana Hatlarıyla İslam Tarihi 1,İstanbul 11.Basım 2014,sh

2 60 II. İSLAM TARİH YAZICILIĞI GELİŞİMİ İslam Tarihi, 610 yılında Hz. Muhammed in peygamber olarak seçilmesi ile başlatmak mümkündür. Aynı zamanda Kur an vahyinin gelişi de yer almaktadır. Hz. Muhammed bu dönemde başlattığı faaliyetler, siyer İslam tarihinin yazıcılığının temelini oluşturmuştur. Hz. Peygamberin hayatın da bütün yönleri incelenip ele alınması, Kur an-ı Kerim in tefsir edilmesi, hadislerin toplanması ve sünnetler İslam tarihi yazıcılığının oluşmasında etkili olmuştur. 3 İslam Tarihi dönemi içerisindeki Hz. Peygamber in hayatına olan merak ve ilgi oldukça erken dönemde yazmaya geçildiği bilgisine ulaşılabilir. Hz. Peygamber döneminde Müslüman olmuş veya sonraki dönemde özellikle Yahudi geleneğinde geçtiği şekilde peygamber kıssaları İslam geleneğine aktarmış ele almazsak, ilk başlarda hadisleri bir araya getirmek ve değerlendirmekle sorumlu kişiler tarafından kaleme alınmıştır. Bunlar; Urve b.zübeyr, (v.94/713), Şurahbil b.sa d (v.123/741), Abdullah b.ebu Bekir b.hazm (v.135/752) ve özellikle İbn Şihah ez-zuhri nin (v.124/742) eserleri daha sonraki zaman dilimindeki siyer yazıcılarına başlıca kaynak niteliği olmuştur. Urve b.zübeyr, aynı zamanda hadiste senet (rivayet zinciri) yöntemini başlatan kişi olarak kabul edilmektedir. Hz. Peygamber in hem hadislerinin toplamı hem de hayatının doğrultusunda, genişleyen ihtiyaçları, farklılık gösteren İslam coğrafyası açısından önemi, İslam dünyası içinde çeşitlenen dini, siyasi, sosyal ve kültürel yapılanma karşısında yeniden peygambere dönme ihtiyacı bu zaman dilimi içerisinde hızlandırıcı bir faktör olmuştur. Daha sonraki süreçte hızla bir gelişme görülecektir İslam tarihi alanın da yapılan çalışmalar. Biyografi ile ilgili çalışmalar, hiç şüphesiz siyer kitapları yer alır. İbn İshak (v ), İbn Hişam (v ),ebü l Ferec İbn el-cevzi (v Kozan, Ali, İslam Tarih Yazımında Tarafsızlık Problemi; İlk Dönem Siyer-İslam Yazıcılığı Örneği,Nevşehir Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü,Eylül 2008,Sayı 12,sh.81. Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 1 (Mayıs)

3 61

4 ), İbn Seyyidünnar ( ), İbn Kesir (v ), Makrizi (v ) ve el Kastallani nin (v ) eserleri en önemlileridir. 4 Sahabiler Hz. Peygamberden duydukları ve bildikleri hadisleri içine alan sahifeler ve kitapçıklar oluşumun etkili oldular. Hz. Peygamberin sağlığında hadis tedvin eden sahabilerden Ar b.hazm el Ensari, Enes b. Malik, Abdullah b.as gibi sahabiler hadisleri bölümlere ayırma yöntemini izlememişler. Tasnifi Hz. Peygamber in konuştuğu zamana ve yıllara göre yapılmamıştır. Hz. Peygamber dönemi tarihinden bahseden bu sahifelerin ve dönemin devlet başkanlarına gönderilen islama davet mektuplarının varlığı bize II.yüzyıl da değil daha Hz. Peygamberin hayatında yazıldığı bilgisine ulaşılabilir.böylece Müslümanlar,Hicri I.yüzyılın ilk yarısında sahih ve hasen hadislerle İslam tarihi yazıcılığını başlattılar.islam tarih yazıcılığı teşekkülünde,siyer Megazi,Tabakat ve Tercim türünden İslam tarihi kaynaklarının telifinde hadis önem arz etmektedir.hz. Peygamber den duyulan veya rivayet edilen bilgilerin hepsi kayıt edilmiştir.ilk siyer yazarlarının tamamına yakını muhaddistir. İslam tarihi,ilamın,uygulama ve yayılış dönemi bakımından, Hz. Peygamber in yaşadığı döneme baktığımızda ilk tarihi kaynaklar onun yakın arkadaşları,ilk Müslümanlar,ilk mücahitler ve ilk davetçiler olan ashabı yaşadıkları devri ve olayları, Hulefa-i Raşidin dönemi de dahil olmak üzere bilgileri kaydettiler. 5 İslamın temel ilahi kaynağı Kur an da bulunan metinler farklı dönemlerde ve zamanlarda ki farklı toplumların faaliyetlerine dair pek çok bilgi yer almaktadır. Kur an ın sürelerinden biri; 28.sure Kassas Suresi diye adlandırılmıştır (anlamı;tarih yada öykümledir). Kur an ın diğer birçok ayeti,eski toplumları ve medeniyetler hakkında anlatı içermektedir.kur an daki karşılığ Kur ani ifadesi ibret(misal,örnek)dir.ayetlerin birinde şu şekilde Onların kıssalarında akıl sahipleri için dersler vardır (Kur an;12:111). Tarih yazımı yalnızca bilgi amaçlı olarak ele alınmamış, tarih yazımı bünyesine dini bir güven barındıran bir İslam tarihidir. Bunun özü ve temeli sonraki nesillere ders 4 Utku, Nihal Şahin, Biyografi Tarih Yazımı İçinde Siyer-İslam Siyer, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44, İstanbul 2013,sh Hizmetli, Sabri, İslam Tarihi, Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1991,sh Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 1 (Mayıs)

5 63 vermek ve amaçlıdır. Bu nedenle, Müslüman tarih yazımı, İslam ın öğretileri, kuralları ve hukukunda kapsayan İslam ın gelişimiyle çok yakın bir bağ içerisindedir. Hz. Peygamberin hayatı, İslam yaşantının olması gerektiği ve bu konuda oluşturulacak bilgilerin bir araya getirilmesi ve bu bilgileri bir araya getiren kişilerin güvenilirliği önem arz eder. 6 III. İSLAM TARİHİ KAYNAKLARI Kur an-ı Kerim in açıklanması ve uygulama aşamasında sünnet tespit ve zapt etmesi,hadis bilginlerinin güvenilir olması Kur an ın bilinmesinde kolaylık sağlamıştır.ku an dan sonra hadis ve sünnet yer almaktadır.sözlü İslam tarihçiliği İslamın doğuşu ile başlamış ve Hicri I.yüzyıldan itibaren teşekkül etmiş bulunmaktadır.islamda tarihçilik iki yönlü olmuştur.1.sözlü tarihçilik ilahi mesajların Hz.Peygambere vahyin miladi 610 da Allah tarafından gönderilmesi ile başlamıştır gelen vahiy veya Kur an ayetleri okur yazar durumda ki sahabilere yazdırması ile beraber ezberletmiştir.islami nakiller: 1.Kur an,2.hadis, 3.Sünnet,4.Tefsir, 5.Siyer ve Megazi 6.Melahim ve ahiren kitaplarıdır. İbn Haldun a göre İslam Tarihçilerinin Özellikleri Onun için bu ilimle uğraşan siyaset kurallarını ve varlıkların tabiatlarını bilmek durumundadır. Yaşayış şekilleri, ahlak, din, gelenek mezhep ve öteki haller itibariyle milletler, ülkeler ve çağlar arasındaki değişiklik hakkında bilgi sahibi olması geçmişteki durumları mevcut duruma bakarak kavraması geçmiş ve şimdi ki durum arasındaki uygunluk ile ayrılık koşullarının bilmesi, milletlerin ve devletlerin ortaya çıkış sebepleri tanıması, devleti yönetenleri durumlarına ve haberlerine vakıf olması icab eder. Sonunda yaptığı karşılaştırma ile beraber olaylar arasındaki uyumu tespit eder günlerin geçmesi ve çağların değişmesi ile millet ve toplulukların durumlarının değişeceği hususunun dikkate alınmaması tarihteki önemli hataların sebeplerindendir. 6 Ahmed, Zaid, Müslüman Tarih Felsefesi, Tarih Okulu, Trc. Kâzım Uzun,2012,Sayı XIII, sh

6 64 Bu hususta dikkatli olunması gerekir IV. EN ESKİ İSLAM TARİHİ KAYNAKLARI VE ÖZELLİKLERİ Hicri IV. yüzyıl tarihçisi Mesudi Muruc -z Zeheb adlı eserinde yer alan mukaddime sinde kendisinden önce 80 kadar İslam tarihi yazarı olduğunu ve Arapların İslam tarihçilerine verdiği önemi vurgulamaktadır. Muhammed Hamidullah, 27. Sırada yer alan İbn İshak ın İslam tarihçisi olduğunu ve bundan önce 27 tarih tarih yazarı olduğunu ifade etmiştir. V.İLK İSLAM TARİHÇİLERİ Akil b. Ebi Tâlib, Ziyad b. Ebi Sufyan, Mahreme b. Nevfel, Dağfel b. Hanzala, Ubeyd b. Şerye el Cürhümi Ebu Kitab, el Hatif b. Zeyd b. Cuavne, Zeyd b. Keyyas en Nemri, İbnu l Kerra el Yeşkari, Yezid b.bekr b. Deb İsa ve Yahya nın çoçukları, Alaka b Kerim el Kilabi Sahkar b. Ayyaş (Abbas el Kilabi) es-sa di, Amir es-şa bi, Vehb b. Münebbih Katade b. Diame, İbn Şihab ez- Zühri,Ebu Mihnes Lut,Şebil b.ürve ed Debi, Musâ b.abdullah b.abbas b. Ebi Rebia, Muhammed b. Es- Saib el Kelbi,Avane b. El Hakem.İlk siyer ve İslam tarihi çalışmaları Hicretin 100. yılından sonra başlamıştır. İlk Megazi ve Siret çalışmaları ise 120. Yılında Ömer Abdülaziz döneminde yapıldı. Zühri Hicri 121 de Megazi alanında bir kitap yazdı. İbn Haldun; en eski tarih yazarlarını eleştirir. Ona göre; Mukallit tarihçiler çalışmalar yaparken; isterse vehm ve yalan olsun, doğru ve gerçek olsun o devlet ile ve dönem ile ilgi bütün bilgileri topladılar. Ancak devletin kuruluşu ve yükselişi sebepleri üzerinde durmadılar. Bu durumda tarihe ilgi duyanlar daha da merak içinde Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 1 (Mayıs)

7 65 kalmalarına neden oldu. Kuruluş ve sebeplerini öğrenmeye çalıştılar. Daha sonra tarih yazıcılığı yapan yeni bir tarihçiler topluluğu vücut buldu. Eserlerini çok öz biçimde yazdılar. Hükümdar ve şehirlerin isimlerini zikrettiler. Fakat bunlar tarihin sağladığı bütün yararları yok ettiler. Bilinen tarihçilik anlayışını ve metodlarını ortadan kaldırdılar. Siret ve Megazi kitaplarının en eski tarihi kaynaklarından olan tarih eserlerinin güvenirliliği çok az denecek düzeydedir. Başlangıçta vakaları zabt ve tespit etmekten ibaret olan tarihçilik zamanla birkaç değişiklik gerçekleşti. Özellikle İbn Haldun ile birlikte yeni bir İslam tarihi dönemi başlamıştır. Olayları özellikle milletlerin tarihini sosyal, politik, ekonomik ve kültürel bağ kurarak yapmıştır. İbn Haldun tarihçiliğini şöyle ifade eder. Tarihçilerin kitaplarını incelediğimde, dünü, bugünü gözden geçirdiğimde, aklım ve zekaâm geçmişi ve gözümü gaflet ve uyku dalgınlığından uyandırdı. Ben de eser yazmaya heveslendim. Bir ilim sermayesine en güzel tarzda talib oldum. Neticede tarihe dair bir kitap yazdım. Bu eserde yetişen ve yaşayan çeşitli kuşakların durumlarını gerçek yönleri ile açıkladım. Devletlerin ve umranın başlangıcına ait illetleri ve sebepleri ele alarak yazdım. Eserime her yönden düzen verdim. Fazlalıklardan ayıkladım, âlimlerin ve münevverlerin anlayışına yaklaştırdım. Eserde yeni ve orijinal bir metod takib ettim ki bu sayede hem taklitten kurtulacak hem de senden önceki ve sonraki kuşakların, çağların ve olayların durumlarına vakıf olacaksın. Eseri bir mukaddime ve üç eser olarak tertib ettim..eseri yazarken az, öz ve kısa tutma yolunu benimsedim. Zor anlaşılan ifadeyi değil kolay kavranılan uslupla meramımı anlatmayı tercih ettim. Genel sebep ve illetler kapısından hususi olan haber ve hadiselere geçtim. Böylece eserim, yaratılıştan bu yana geçen zamanda ki haber ve olayları bütünüyle kapsadı. Ayrıca elde edilmesi güç ve olan bir takım hikmetleri de kolaylaştırıp sunmuş oldu. Devletlerle ilgili olayların illetlerini ve sebeplerini ortaya koydum. Böylelikle eserim hikmet için bir koruyucu, tarih için bir dağarcık oldu. 7 Hemdâni nin (H.334/M.9045) Sıfatu Cezireti l-arab; Makdisi nin (H.390/M.1000) Ahsenü t Tekâsim; Bekri nin (H.487/M.11094) Mu cem Masta cem; Yakut el-hamevi nin (H.626/M.1229) Mu cemu -Buldan başta yer alan coğrafya kitaplarıdır.tarih kitapları; Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-taberi nin Tarihu r-rusul ve l-mulük; Bu eserde yazar ulaşabildiği bütün kaynaklar toplamış ve bilgileri bir araya getirerek oluşturmuş. İbn Haldun; Mukaddime. Tirmizi (H.255/M.868)Tarihi KAYNAKÇA AHMED, Zaid, Müslüman Tarih Felsefesi, Tarih Okulu, Trc. Kâzım Uzun,2012,Sayı 13, Sh APAK, Âdem, Ana Hatlarıyla İslam Tarihi, Ensar Yayınları, İstanbul HİZMETLİ, Sabri, İslam Tarihi(Başlangıçtan İlk Dört Halife Devri Sonuna Kadar),Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara KOZAN, Ali, Tarih Yazımında Tarafsızlık Problemi: İlk Dönem Siyer İslam Tarih Yazıcılığı Örneği, Nevşehir Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Nevşehir 2008,Sayı 12, Sh.81. UTKU, Nihal Şahin, Biyografi Tarih Yazımı İçinde Siyer, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 44,İstanbul 2013, Sh Hizmetli, Sabri, İslam Tarihi, Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1991,sh.8-21.