BAŞBAKANLIK ATOM ENERJİSİ KOMİSYONU ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA VE EĞİTİM MERKEZİ ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA VE EĞİTİM MERKEZİ 1981 İLERLEME RAPORU

Transkript

1 BAŞBAKANLIK ATOM ENERJİSİ KOMİSYONU ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA VE EĞİTİM MERKEZİ Tfl* 2 Cctf 2. ÇNAEM-R-218 ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA VE EĞİTİM MERKEZİ 1981 İLERLEME RAPORU P.K. 1, Hava Alanı, Istanbul

2

3 BAŞBAKANLIK ATOM ENERJİSİ KOMİSYONU ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA VE EĞİTİM MERKEZİ ÇNAEM-R-218 ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA VE EĞİTİM MERKEZİ 1981 İLERLEME RAPORU P.K. 1,H*v* Alını, Istttnbvl 1982

4 Çekmece Nükleer Arastxrna ve Eğitim Merkezi Merkez Müdür V. Teknik Bölümler ve Güvenlik Müdür Yardımcısı V* Araştırma ve Eğitim İşleri Müdür Yardımcısı V. Teknik Hizmetler Müdür Yardımcısı V. İdari ve Sosyal Hizmetler Müdür Yardımcısı V. Fizik Bölüm Başkanı Kimya Bölüm Başkan V. Radyobiyoloji Bölüm Başkan V. NUkleer Mühendislik Bölüm Başkan V. Nükleer Yakıt Teknolojisi Grup Başkan V* iieaktör İşletme Bölüm Başkanı Reaktör Tevsii Grup Başkan V. Radyoizotop Bölüm Başkanı Radyoizotopların Endüstriye Uygulanması Bölüm Başkan V. Sağlık Fiziği Bölüm Başkanı Elektronik Bölüm Başkan V* Teknik Servisler Bölüm Başkan V. Doç.Dr.Ali Nezihi Bilge Y.Müh.Doğan Öner Dr.Ergun Gültekin Yıldıray Özbir Y.Müh.Yusuf Bayram Dr.Ergun Gültekin Dr. Ali Yılmaz Erkol Dr. Elçin Gürkan Tanzer Türker Dr.Aysen Tuğsavul Y.MUh. Doğan Öner Yaşar Özal Fikret Tömek Işıl Alkan Dr.Selahattin Göksel Y.MUh. Ahmet Güven Müh. Abidin Yıldırım

5 IÇİîiLiîKtLER Sayfa Ho. GİRİŞ 4 1. ENERJİ GÜVENLİK ^A* vv ^,2 - / ' -> 6 TR-2 Gvveniik Analizi Raporu ^^-/^/y' '/7m 6y'S(J - ^ Yakıt Elemanlarındaki U-235 Miktarı ölçülmesi 6 Nükleer Gtivr.nliv- Analizi Raporlarının Hazırlanması Esasları ve Bilgıseyar Programlarının Karşılsştırmelı Etüdü T3KNOLO.Jİ 8 FUkleer Elektronik Cihazların Seçimi ve Geliştirilmesi 8 Reaktörle İlgili ölçaeler İçin Bilgi İşlem Düzeni Yapına 8 Türkiye'deki Zirkonyum Cevherlerinin Değerlendirilmesi YAKIT ^-i^<2/. 9 îoryun Stendtrt Referans örneklerinin Hazırlanması 9 t'erm Cevherlerden MTA'ce Üretilen Sarı Pastadan Amonyum Diuratıt (ADu) Pilot Tesis Düzeyinde Üretimine İlişkin Çalışmalar 9 Teknolojik Zorluk Gösteren Uranyum Cevherlerinin Değerlendirilo-.esi 10 Ticari PoBforik Asitten Yan Ürün Uranyumun Kazanılması 10 Toryum Cevherinin Fiziksel Yolla Zenginleştirilmesi 11 TR-1 ve TR-2 Reaktörleri Kalp Dönüştürme Çalışmaları 11 -^ 7 " / ' 1.4 GENEL İNCELE.VE VE UYGULAMA Ç,(pf)0/&J ~~*f>/> " r W ' 'l% ' hafif Sulu Tergal Reaktörler İçin Yakıt Çevrimleri EtiMü ve Ekonomik Analiz 12 i.t ; ÇSV.RE -.r^qvj/^or? X70V? C~~ 14 reniz Organizma}Tinda Radyonüklidlerle Toksik l*a»ntlpriri JiijokiıiEtikieri ve Deterjanların Etki VJ KLyodcgradeayonunun Araştırılması 14 Çevresel Rsdytoyon ve Radyoaktivite Ölçümleri TESİS UYGULAMA 15 Reaktör Tevoii Projesi 15 SAföES-T-400 Hızİ3ndj.rj.cısının Çalıştırılması

6 Sayfa RADYOLOJİK GÜVENLİK 17 İkinci Derece S+andart Dozimet. i Laboratuvarı Çalışmaları ( SSDL ) 17 Kalp Kateterizasyonu ve Anjiyografisinde Maruz Kalınan Radyasyon Dozları 17 Termolüminesans Dozimetrisi Alanında Araştırmalar 16 RADYOİZOTOP ' 18 Radyofarmasötik Hazırlasa ve Çeliştirme 18 Tc-99m jeneratörü Endüstriyel üretiad 19 NÜKLEER TEKNİKLERİN UYGULANMASI 19 Endüstriyel Kalite Kontrol Yöntemlerinin Geliştirilmemi e Uygulanması 19 Fosil Ye kıtların Çeşitli Kullanılma Yerlerine Göre Ekonomik Durumlarının ve Çevre Kirliliğine Etkilerinin Değerlendirilmesi 20 TEMEL ARAŞTIRMALAR 21 Nükleer Veri Değerlendirilmesi 21 Plazma sistemlerinde Tanı Tekniklerinin Geliştirilmesi 21 Toryum Tek Kristalinin 5-9 MeV Enerjideki Potofisyon Sonucu Kristal örgüsundekl Değişikliğin İncelenmesi 22 Nötron Difraksiyonu Yöntemi ile ürenyum-235 İzotopu İçin Nükleer Kofaerent Saçılma Genliğinin Tayini 23 Enstriiaeii+al Nötron Aktivasyon Analizi İğin HP 9830 KompUteri ile Yarı Otomatik Gama-Spektrumu Analiz Programa 23 Tıpta Uygulanan Bazı Etiketli Bileşiklerin Radyasyonla Bozunmasının incelenmesi ve Uygulanması 23 Bitkisel Droglerın Etken Maddelerinin İzolasyonu ve Tedavi Yönünden Uygulanması 23 Nükleer Teknikler Yardımıyla Bitkilerin Ortam Kirlennesinde ve Kirliliği Armdırmasınâaki Fizyolojik Olayların Araştırılsa sı 24 Gama ve ı Gibi iyonlaştırıcı Elektromanyetik Işınların Canlı Örgenizmelarda Meydana Getirdiği Fonksiyonel vs StrUkttirel Değişikliklerle Radyasyona Karşı Koruyucu (Radyoprot'iktör) Maddeler Üzerinde Araştırmalar

7 Sayfj No. :J5RKE2DEKi DÎĞER ÇALIŞMALAR 26 Teknik Bölümler ve Nükleer Güvenlik Müdür Yardımcılığının Çalışmaları 26 Araştırma ve Eğitim İşleri Müdür Yardımcılığının çalışmaları 27 Teknik Hizmetler Müdür Yardımcılığının Çalışmaları 28 İdari ve sosyal Htsmetler Müdür Yardımcılığının Çalışmaları 29 Reaktör işletme, Bakam ve Onarım Çalışmaları 29 Reaktör Tevali Projesiyle İlgili İşler 30 TR-2 Reaktörünün işletme Yönergelerinin Hazırlanması 31 TR-2 Reaktörünün Başlatma Kontrol Listelerinin Hazırlanması 31 Radyoizotop üretim Teknolojisinin Yenilenmesi ve Yeni Radyoizotop Hazırlanması 31 Radyoizotop Üretim Teknolojisinin Çalışır Halde Tutulması 32 HUkleer Yakıt ve Reaktör Teknolojisi ile İlgili Çalışmalar 32 Nükleer Elektronik Cihazlarının Bakım ve Onarımı 33 Deney Sistemlerinin Yapımı 34 Radyasyon Korunması Hizmet ve Denetimleri 35 Radyoaktif Artık Yönetimi 37 Saf Olmayan Uranyum Konsantrelerinden ve Sarı Pasta»dan HUkleer Safiyette Uranyum Elde Edilme al 37 Teknik Servislerin Hizmetleri 36 Cam Atölyesi 38 KONGRE, SİMPOZYUM, KONFERANS VE KURSLAR 39 Kongre ve Simpozyunlar 39 Merkezimizde Verilen Konferanslar 40 Bilimsel Gezi ve Burslar 41 Kurslar 42 Filmler 43 YAYINLAR 44 ÇNAEM Yayınları 44 ÇNAEM Raporları 44 ÇNAEM İç Raporları 44 ÇNAEM Eğitim Raporları 45 ÇNAEK Dışı Yayınlar

8 GİRİŞ Büyük önderimiz Atatürk'ün 100. doğum yılını kutladığı nag bu dönemde, çalışmalar ulusal teknolojimize yararlı olmak amacıyla yoğun bir şekilde sürdürülmüştür. Çalışmalar, 7 Nisan 1981 tarihinde Sayın Devlet Başkanımız ve Milli Güvenlik Konseyi Üyelerine arz edilen Nükleer Program çerçevesinde proje prensibine göre yeniden düzenlenmiştir. Buna göre, Güvenlik, Teknoloji ve Yakıt dallarını içeren Enerji, Radyolojik Güvenlik, Radyoizotop, Nükleer Tekniklerin Uygulanması, Temel Araştırmalar ile Sürekli ve Diğer çalışmalar olarak altı ana çalışma disiplini içinde toplanan 32 araştırma ve uygulama projesinden bir kısmı,bölümler arası ortak çalışma olarak yürütülmüştür. Eylül 1977 de yapımına başlanmış olan 5 MI ısıl güçte TR-2 Araştırma Reaktörü, 10 Aralık 1981 de kritik olmuş ve 25 Aralık 1901 de düzenlenen bir törenle Sayın Başbakanımız Bülent ULUSU tarafından deneme işlet - meşine alınmıştır. 3u dönemde, üniversiteler, kamu ve diğer kuruluşlar ile işbirliğine önem verilmiş, karşılaşılan teknolojik ve bilimsel sorunların çözümü için çalışılmıştır. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı için standart toryum cevherleri hazırlanmış, analizleri yapılmış ve UAKA'ya gönderilmiştir. Türkiye Elektrik Kurumu liükleer Dairesi ile sürdürülmekte olan ortak çalışmalara ek olarak Hidrolik Dairesi ile de işbirliği yapılmış, Hirfanlı Barajı rotor kutup başları ve Doğankent Barajı türbin ayar kanatlarının kontrolü gamagrafi tekniği ile gerçekleştirilmiştir. AUK-I.ÎTA çerçeve proprotokolu gereğince üretimi teknolojik zorluk gösteren uranyum ve toryum cevherlerinin üretim yöntemlerinin incelenmesine devam edilmiştir. Ayrıca üniversiteler ile olan işbirliği yoğun bir şekilde sürdürülmüştür yılı 3onlarına doğru Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından oluşturulan İrtibat Subaylığı daha sonra Güvenlik Komutanlığı olarak devam etmiş ve Kasım 1981 e kadar görevini başarı ile sürdürmüştür.

9 1981 yılında Merkezimizde 108 araştırıcı, 58 teknisyen, 37 idari personel, 45 yardımcı hizmetli olmak üzere toplam 248 kişi çalışmış olup, bu elemanlardan 20 yıl ve daha fazla çalışmış olan 22 kişiye 25 Aralık 1981 günü Sayın Başbakanımız tarafından, 10 yıl e daha fazla çalışmış olan 80 kişiye 31 Aralık 1981 günü Merkez MUdürlüğü tarafından hizmet belgeleri verilmiştir. Merkezimizde, Türkiye'nin nükleer politikası doğrultusunda sürdürülen araştırma ve uygulana çalışmalarını, üstün gayretleri ile gerçekleştiren tüm ÇNABM personeline teşekkürü bir borç bilirim. Doç.Dr.Ali Nezihi BİLGE ÇMAEM Müdür Vekili 5 -

10 1. ENERJİ 1.1 GÜVENLİK TR-2 Güvenlik Analizi Raporu T.TÜRKER, Ü.AZAKLIOĞULLARI, B.MANOPULO (Nükleer Mühendislik Böl.) Y.ÖZAL, A.ÇIKINOĞLU, B.VURAL, T.ZURNACI, B.SEVDİK, E.KUNTEL (Reaktör Tevsii Gr.) D.ÖNER, H.KOT (Reaktör tşletme Böl.) Ö.SOYBERK, H.ALKAN, M.KOKSAL (Sağlık Fiziği Böl.) İlgili bölümlerle ortak olarak yapılan bu çalışmada; - TR-2 reaktör tesisi hakkında genel bilgiler verilmiştir. - TesiBin yer tanına yapılmıştır. - Reaktörün tanımı, nükleer projelendirme hesaplaması, termo-hidrolik dizayn ve değerlendirmesi yapılmıştır. - Reaktör soğutma sistemleri, binası, kontrolü ve enstrümantasyonu tanıtılmıştır. - Radyoaktif artık yönetimi ve tehlike durumu planı belirtilmiştir. - Güvenlik genel olarak belirlenip kaza analizleri yapılmıştır. - Reaktörün dış tehlikelere karşı güvenliği incelenmiştir. - Reaktör işletme organizasyonu ve sorumluluklar belirlenmiştir. Yakıt Elemanlarandaki U-235 Miktarı Ölçülmesi A.İŞYAR (Nükleer Mühendislik Böl.) D.OÎJ3R (Reaktör İşletme Böl.) Proje ile ilgili olarak ABD-LASL (Los Alamos) da aşağıdaki çalışmalar gerçekleştirilmiştir: 1. MTR tipi yakıt elemanı içindeki harcanmış U-235 miktarı, reaktörde belli zamanlarda ışınlanmış olan 12 adet yakıt elemanı Üzerinde, geliştirilmiş gama tarama yöntemiyle tayin edilmiştir. Bu çalışmada, özel olarak geliştirilmiş olan kolimatör ve mekanik sistem ile N3-660 Analizör-KompUter Disk ve terminal sistemi kullanılmıştır. Yakıt elemamndaki toplam ve adım şeklindeki yanma miktarları profil, relatif, nutlak yöntemlerle hesaplanmış ve bilinen yanma değerleriyle karşılaştırıldığında, profil yöntemde -«-

11 $4.5, relatif yöntemde #3.2 ve mutlak yöntemde $3*8 İlk farklar saptanmıştır 2. Taze B4TR, B»VR, PffR tipi yakıt eleıaanlarında zenginlik ve U-235 miktarının ölçümle tayini, SİLONA analizör (1024 kanallı), Ge dec ktör sistemi ve SAU-II Nal dedektör sistemleri kullanılarak yapılmıştır. Bulunan sonuçların hata sınırlarının #0.1 - %l arasında kaldığı saptanmıştır. Aynı laboratuvarda, tahribatlı analiz ile kütle spektroroe tresinde bulunan #0.5 lik hata göz önüne alınırsa bulunan sonuçların yeterli olduğu anlaşılmaktadır. 3. Özel olarak geliştirilmiş Helyum dedektör, polietilen kap ve koinsidans sayma sistemiyle, aktif yakıt elemanlarında ve taze (pasif) yakıt elemanlarında (Cf-252 kaynağı ile) U-235 miktarı tayin edilmiştir. Yine aynı sistemle, yakıt işleme tesislerinden elde edilmiş plütonyumun içindeki Pu-239, Fu-240, Pu-241 izotoplarının izotopik bollukları #0.5 hata ile ölçülmüştür. Nükleer Güvenlik Analizi Raporlarının Hazırlanması Esasları ve Bilgisayar Programlarının Karşılaştırmalı Etüdü Ü.AJALIOĞLU, T. AL, > Ctİ R, li.goktiipi':, Ü.AZA:1Lİ(). J1J.AiU (Nükleer Muh.Jöl.) 600 Me lik B.VR tipi İsveç ASKA-ATOM dizaynı reaktörün ön güvenlik analizi raporu ile Standart GE BWR dizaynı reaktörün güvenlik analizi raporlarının karşılaştırmalı etüdü, Cilt 1 - Reaktör ve İlgili Sistemler Cilt 2 - Reaktör soğutma sistemi Cilt 3 - Mühendislik güvenlik sistemleri Cilt 4 - Kaza ve trunsient analizleri olma* üzere gruplar halinde toplanmıştır. Öncelikle ele alınan kaza ve transient analizlerinde, kararlı si3tem parametrelerinde değişiklikler meydana getiren transient durumları, dizayna esas kazaları ve posture edilmiş özel olaylar göz online alınmıştır. İncelenmiş olan on dokuz normal olaydan her biri için, saptanmış olan formata göre olayı başlatıcı nedenler, baçlangıç koşulları, olayın kendisi ve analizi için yapılan kabuller, olayın akı21 ve operatör hataları da dahil olmak Üzere ilgili alt sistemlerdeki muhtemel arızalar verilmiştir. Alt sistem arızalarının ve operatör hatalarının meydana getirebilecekleri sonuçların saptanması oiay için çizilen "oljy-hata" ağaçları yardımıyla kalitatif olarak yapılmıştır. Satıcı firma olan ASıiA-ATOM tarafından kaza analizlerinde

12 kullanılanlar da dahil olmak üzere, olaylara karşı slstea responsunu hesaplayan kodlar saptanarak çeşitli yönleriyle karşılaştıralım ştır. Bu elidin hazırlanması tamamlanmıştır. Reaktör soğutma sistemini inceleyen Cilt-2 bitirilmiş olup, reaktör re ilgili sistemleri içeren Cilt-1'le ilgili çalışmalar sürdürülmektedir. * 1.2 TEKNOLOJİ Nükleer Elektronik Cihazların Seçimi ye Geliştirilmesi (Sili) E.TUNÇ, F.TULPAR (Elektronik Böl.) Fizik Bölümü CO Laser deşarj deneyi için 5 KT, 100 oa yüksek gerilim besleme kaynağı projelendirilip devreye sokulmuştur. NIBÎ modüler üniteleri yanında ÇNAEM de ihtiyaç duyulan özel elektronik aygıtların projelendirilmesi çalışmaları da sürdürülmüştür. Reaktörle İlgili Ölçmeler İşin Bilgi İşlem Düzeni Yapına S.İSKİT. A.GÜVEN (Elektronik Böl.) Reaktör İşletme Bölümü için otomatik ölçme, hesaplama ve değerlendirme düzeninin gerçekleştirilmesini amaçlayan bu projede, kurulmuş ve deneme Çalışmasında olan modüler sistemde kontrolü, HF9821 A hesaplayıcıeı yerine bir mikro işlemci ile yapmak üzere ilk aşamada genel amaçlı bir mikro işlemci seti donanımı ve yazılımı ila ilgili çalışmalara devam edilmiştir. Türkiye'deki Zirkonyum Cevherlerinin Değerlendirilmesi H,AYRANCI, S.ÖZTÜRK, S.İSKİT (Kimya Böl.) Zirkonyum metalinin Türkiye'deki öz kaynaklarımızdan nükleer saflık* ta elde edilmesi ve nükleer reaktör zarf malzemesi olan "Zirkaloy" alaşımının üreliıui üs ilgili bu çalışmada, Çanakkale sahil yöresinden 7 adet 900 kg. numunenin fiziksel zenginleştirilmesi tamamlanmıştır» Tabla Ayırması, Düşük ve Yüksek Manyetik Alan Ayırması. Elektrostatik Ayırma işlemlerini kapsayan fiziksel zenginleştirme İTÜ Maden Fakültesinde yapılmıştır

13 1.3- YAKET Toryum Standart Referans Örneklerinin Hazırlanması A.TUĞSAVUL, B.KOPUZ, H.KOPUZ, K.CİMCİM, Ş,ARPACI, N.BODUR (Nükleer Yakıt Teknolojisi Gr.) M.ALKAN, H.ÖZ, M.ERCAN, B.GÖÇER, N.ERENTÜRK (Kimya Böl.) I.ALKAN, V.APAK (Radyoizotopların Endüstriye Uygulanması Böl.) ÜAEA İle ortak yürütülen bu projede (Kontrat Ho.2B07/RB), toryum standart referans örnekleri hazırlanmıştır. Toryum cevherleri, MTA Enstitüsü tarafından Eskişehir yöresinden 3 ayrı bölgeden alınmıştır. 100 kg.lık cevherlerden (S-14, S-15, S-16) hazırlanan 60 kg.lık standart örneklerde toryum ve uranyum konsantrasyonları ile birlikte cevherlerin kimyasal bileşimleri tayin edilmiştir. Cevherler, kırma ve öğütme işlemlerinden sonra, S-14 örneği için- 200 meş; S-15 ve S-16 için-150 meş tane boyutlu eleklerden elenmiş ve ÇNABM Teknik Servislerde yapılan karıştırma aletinde 12 saat karıştırılarak $0 gr.lık 3500 şişe standart referans örneği hasırlanmış ve IAEA, Seibesdorf Laboratory Viyana, Avusturya'ya gönderilmiştir. Hazırlanan standartlarda ve UAEA'nın yayınladığa raporlarda, bu standartların TAEK Çekmece Hükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi*nde hazırlandığı belirtilecektir. Standart referans örneklerdeki toryum konsantrasyonları spektrofotometrik ( T0P0-TH0R0» sistemi ile ), radyometrik, radyoizotop XRP ve nötron aktivasyon analiz yöntemleri ile tayin edilmiştir. Uranyum tayinleri, florimetrik, spektrofotometrik ve XRP teknikleri ile yapılmıştır. Seçici iyon elektrodlara, atomik absorpsiyon spektrometrisi florimetri, XRP ve nötron aktivasyon analiz teknikleri ile gravimetrik yöntemler kullanılarak ta, örneklerde Pe, Cu, Mu, V, Cr, Pb, Ca, Sr, Y, Ba, Zn gibi element analizleri gerçekleştirilmiştir. Yerli Cevherlerden MTA'ca üretilen Sarı Pastadan Amonyum Diuranatın (ADU) Pilot Tesis Düzeyinde üretimine ilişkin Çalışmalar R.UZMEN, B.A.KAYHAN, Ş.ARPACI, B.KOPUZ, H.KOPUZ, K.CİMCİM (Nükleer Yakıt Teknolojisi Gr.) Uranyum yakıt elemanları y-pımında en önemli işlemlerden biri sarı - 9 -

14 pastanın, TBP/kerozen ile çözttctt ekstraksiyonu yardımıyla saflaştırılmasındaa sonra yapılan ADU çöktüraesidir. Bide»dilen ADÜ indirgeme sonucu esas yakıt malzemesi olan U0_ ye dönüşeceğinden, UO. nin bütün kimyasal re fiziksel özellikleri ADU çöktürme aşamasında saptanacaktır. Bu amaçla yapılan çalışmalarda ph, sıcaklık, konsantrasyon. NH. veriliş hızı gibi değişik par~jnetreler konarak elde edilen ADO numunelerine ait değerler bulunmuştur. Ayrıca termo-gravimetrik, yoğunluk, yüzey alan gibi fiziksel özellikler saptanmıştır. Çalışmalar sonunda, elde edilen 24 örnek ile MCA ADU'sundan bulunan termograrimetrik bozunma grafikleri çizilmiştir. Bu çalışmalardan sonra, dar bir çöktürme ph'si ve sıcaklığında <ph«7-8, t C) diğer çöktürme faktörleri de değiştirilerek daha kaliteli ADU*lar üretilecek re üretilen ADU örneklerinden indirgeme fırınında UO- 1er yapılarak yukarıda güz edilen fiziksel parametreler bu örnekler üzerinde uygulanacaktır. Ayrıca standart örnek ile ADU'lann re UO'lerin ortalama tane boyutları ölçülecektir. Teknolojik Zorluk Gösteren Uranyum Cevherlerinin Değerlendirilmesi A.TUĞSAV'JL, B.KOPUZ, H.KOPUZ, K.CİMCİM, B.GÖÇER (Nükleer Yakıt Teknolojisi Gr.) ABK-MTA İşbirliği Çerçeve Protokolü gereğince üretimi karbonatlı ve fosfatlı cevherler gibi teknolojik zorluklar göbteren cevherlere ait örneklerde çalışmalara başlanmıştır. Çanakkale-Ayvacık-Kttçükkuyu'ya ait olan fosfatlı örneklerde kırma, öğütme işlemleri tamamlanmış olup yapılan ön analizlerde cevherin hem uranyum hem de fosfat bakımından oldukça zengin tenör- İU olduğu saptanmıştır. Yapılan elek analizi sonunda uranyum bakımından fraksiyonlarda bir zenginleştirmenin yapılamayacağı görülmüştür* Çalışmalar devam etmektedir. Ticari Fosforik Asitten Yanürün Uranyumun Kazanılması R.UZME», Ş.CAN (Nükleer Yakıt Teknolojisi Gr.) Bkstraksiyon işlemlerinde büyük etkisi olan florürün selektif iyon elektrodu ile hızlı ve doğru olarak tayini yöntemi uygulanabilir duruma getirilmiştir. Ayrıca kararlı vt etkili bir çözttctt olan OPAP (ootyl phenyl

15 acid phosphate)'ın özellikleri tayin edilmiş olup 1982 yılında ekstrakslyon re proses uygulama çalışmaları yapılmak üzere hazırlanıloaktadır. Toryum Cerherlnln Fiziksel Yolla Zenginleştirilmesi B.ÎPEKOĞLÜ (Nükleer Yakıt Teknolojisi Gr.) Toryum mineralinin bir bastneasite olduğu saptanmıştır. Yapılan fiziksel zenginleştirme sonunda elde edilen toryum yüzdesinin 2.2'ye yükselmesi, cerher içindeki toryum mineralinin yalnız bastheasite olmayıp bir başka toryum mineralinin daha yar olması fikrini geliştirmiştir. ÇUnkti bastneasite içinde Th oranı l'den azdır. Cerher! fiziksel olarak zenginleştirmek için ağar ortam ayırması uygulanmış re ayrılan dört fraksiyon içindeki toryum miktarı saptanmıştır. Dört fraksiyonda da toryumun batan fraksiyonlarda toplandığı görülmüştür. Ağır ortam ayırmasından elde edilen batan kısımlar (ağır mineraller fraksiyonu) manyetik ayırma cihazında tekrar ayrılmıştır. Hazırlanan optimum koşullarda $2.2 Th içeren bir fraksiyon elde edilmiştir. Bu deneyler sonunda, fiziksel yöntemler uygulandığında toryumun yüzde miktarının artabileceği saptanmıştır. TR-1 - TR-2 Reaktörleri Kalp Dönüştürme Çalışmaları T.ALDEMİR, H.TURGUT (Nükleer mühendislik Böl.) 1).ÖN3R (Reaktör işletme Böl») Kalp dönüştürmesi hesaplarının kendi olanaklarımızla yapılmasını sağlayacak modüler kod paketlerinin meydana getirilmesine ve bu paketlerin A.B.D. de yapılmış olan hesaplarla "Benchmark" edilmesine çalışılmıştır. Çok gruplu tesir kesitlerinin hesaplanmasını sağlayacak GGC-4 re ANISN kodları "Yakıt Çevrimleri Etüdü" projesi içinde işler duruma getirilmiştir. Statik difüzyon hesaplan için IBD re BKSTERKINATOR-2, yanma hesaplan için ise EREBUS kodlan kullanılacaktır. Her Uç kod da işlemeye hazır durumda olup Giriş/Çıkış kuplajının yapılmasına çalışılmaktadır. Transient analizleri için kullanılacak olan FARET kodunun eldeki bilgisayarlara uyarlılıgının sağlanmasına çalışılmaktadır. Kalp dönüştürme çalışmalarının uygulama aşamasına geçirilebilmesi için, a) Yukanda belirtilen çalışmaların TR-1 Reaktörü için yapılması,

16 b) Yüksek zenginlikte uranyumla çalışan TR-2 kalbi için yapılan hesapların deneysel kontrolü, c) Dizayn etüdieri yapılmış olan iki tip, düşük eenginlikli yakıt elemanlarında kullanılan yakıt plakaları için, geçerli olacak ışınlama sonuçlarının elde edilmesi, d') TR-1 - TR-2 reaktörlerinde kullanılacak yakıt tipinin seçilerek bir veya iki Örnek elemanın ısmarlanması ve TR-2 reaktöründe deneme ışınlamalarının yapılması gerekmektedir. Bu konularda A.B.D. Argona* mili Laboratuvara ile işbirliği için bir andlaşma taslağı hazırlanmış olup A.E.K.'ya sunulmuştur. 1.4-GENEL İNCELEME VE UYGULAMA Hafif Sulu Termal Reaktörler İçin Yakıt Çevrimleri Etüdtt ve Ekonomik Analiz T.TÜRKER, U.ADALIOĞLU, R.TUWCEL, G.GÖKTEPE, l.arikan, A.ÇATAKLI, S.GÜNGÖR (Nükleer Mühendislik Böl.) a) Çeşitli Reaktör Tipleri İçin Yakıt Çevrimlerinin Karşılaştırmalı Etüdü Ü. ke koşullarına en uygun yakıt çevriminin saptanması için dünyada var olan bütün ticari nükleer yakıt çevrimleri etud edilmiştir. Yakıt çevriminin, önce genel olarak geniş boyutta tanına yapılmış, ticari çevrimler olarak ta i) Açık veya bir defalık çevrimler (LtfR, HWR, HTR) ii) îleri reaktörler ve yakıt çevrimleri (LWR ve LffR esaslı reaktörler H.VR, HTR, bu reaktörlerde toryum yakıtının kullanılması) ele alınmıştır. Bu çevrimlerin bütün aşamaları ayrı ayrı incelenirken, özellikle - Yakıttan yararlanma - Teknik statü ve geliştirme ihtiyaçları - Ekonomi - Güvenlik ve çevresel etkiler - Silahsızlanma yönünden karşılaştırılmaları yapılmış, avantaj ve dezavantajları ile gelecekteki potansiyel belirtilmiştir

17 Yalat çevrimlerinin genel problemleri iğinde Özellikle Türkiye, açısından, yakıt sag]annesi re reprosesln önemi incelenmiştir. b) Zamana Bağlı Problemler re Dinamik Analiz Son senelerde araştırma reaktörlerinin düşük»enginlikte uranyum (%20 U-235) ile çalıştırılması günoel olmuş ve uluslararası İşbirliğinde zorlayıcı bir faktör durumuna gelmiştir. 20 zenginlikte TRIGA yakıtlarıyla yoklenmis 10 MV lık (TRIGA-LBU) bir araştırma reaktörünün kinetik darranışı AIRBK-MOD koduyla, geri besleme mekanizması göz önüne alınmaksızın İncelendikten sonra, adı geçen kodun geri besleme halinin çalıştırılması ele alınan g re aynı reaktörün bu kaz geri besleme dikkate alınarak dinamik davranışı incelenmiştir. Geri besleme mekanizması olarak sadece sıcaklık geri beslemesi göz önüne alınmış re bütün reaktör tak sıcaklık modeliyle temsil edilmiştir. İncelenen parametreler, çeşitli pozitif reaktirits değerlerine göre izafi nötron akası re gücün samana göre değişimidir. Bundan başka, reaktör stabilite etüdü yapmak amacı ile, GASA reaktör stabilitesi kodu çalışır hale getirilmiş olup, sıcaklık geri beslemesi re kontrol sistemlerinin de etkisini hesaba katarak üç sıcaklık modeline göre TR-2 reaktörünün, stabilite, transient analizi ve transfer fonksiyonlarının bulunması çalışmalarına başlanmıştır. o) Çizgisel Hızlandırma Tekniğiyle Difüzyon Denkleminin Nümerik gözümü Bu çalışmada geliştirilmiş IBD (İki Boyutlu Difüzyon) kodu, büyük boyuttaki problemlerin çözümünde çok yaraş çalışmakta re dolayısıyla fazla masraflı olduğundan, zaman tasarrufu sağlayacak çizgisel hızlandırma tekniğinin bu kodda uygulanmasına geçilmiştir Difüzyon denkleminin sonlu fark denklemleri haline çerrilmesiyle elde edilen katsayılar matrisi, kafes noktalarının belli şekilde gruplandınlmalanyla blok matris halına getirilmektedir. 3-köşeg*n formunda olan bu matrise uygulanacak "ardışık çizgisel overrelaxation" yöntemi asinrtetik olarak noktasal n overrelaxation"dan daha hızlı, nümerik olarak daha kararlı bir çözüm tekniği olmaktadır. Bu yöntemin bir uygulaması olarak önce 1 satır hızlandırması sle alınmış olup gerekli teori ye algoritma saptanmıştır* IBD kodunda yapılan değişikliklerle elde edilen yani kodun testleri devam etmektedir*

18 d) Çok Boyutlu, Çok Gruplu Yansa ye Statik Reaktör Hesabı TR-2 için gerekli tesir kesitleri re grup parametrelerini emde etsek İçin GGC-4 spektrum koduyla 50 gruplu, sonra da AHSN transport koduyla 4 gruba indirgenmiş grup parametreleri hesaplanmıştır. Bulunan bu grup parametreleri ve EKSTERMTNATOR-2 koduyla kritikalite hesapları yapılmıştır. Bulunan sonuçlar çok yeterli olup Pransa ve A.B.D.de yapılan hesaplarla 1da edilen sonuçlarla karşılaştırıldığında aradaki farkın en fazla % 1 oranında olduğu görülmüştür. 1.5 ÇETRE Deniz Organizmalarında Radyonttklidlerle Toksik Blenentlerin Biyokinetikleri ve ^Deterjanların Etki ve Biyodegradasyonunun Araştırıİması M.Y.ÜHLÜ, S.TOPÇUOĞLU, E.BİROL, A.ARSLAH (Radyobiyoloji Böl.) 74 Radyoaktif arseniğin ( As) göl suyu tarafından zamana bağlı olarak kimyasal formunun değiştirilmesi ( As, As ) ve anoksik göl sedimentinin arseniği depolama özelliği araştırılmıştır. Arseniğin sedimentten desorpsiyonu olayı üzerine zemin krustaselerlnin etkisi, indlkatör organizma olarak değerlendirilen kaya balıklarında (Proterorhinus marmoratus PALL.) sudan gelen arsenik ( As-sodyum arsenat formunda ) birikimi, balıktaki arşeni t birikimi Üzerine ülkemizde kullanılan deterjanların aktif ajanı lineer alkilbenzen sülfonat ile ticarîbir sıvı deterjanın etkisinin olup olmadığı, ve ayrıca Saraybumu ve Küçük Çekmece arasındaki kıyı şeridinin anyonik deterjan konsantrasyonları incelenmektedir. Çevresel Radyasyon ve Radyoaktivite ölçümleri S.GÖKSEL, S.YAŞAR, H.ALKAN, M.KOKSAL, A,TÜRER (Sağlık Fiziği Böl.) a) Türkiye'de Uranyum Madenciliği ve Cevher Arıtma İşlemlerinde Karşılaşılan Radyasyon Tehlikeleri Uranyum madencilerinde görülen yüksek akciğer kanseri insidensi, yüksek konsantrasyonlarda radon ve bozulma Ürünlerine maruz kalınması ile yakından ilişkili bulunmaktadır

19 Bu amaçla 1981 yılında Manisa ilinin Salihli ilçesinde Maden Tetkik Arana Enstitüsü tarafından kurulan re işletilmekte olan Köprübaşı Uranyun Pilot Tesisi ile yöredeki bazı uranyum madenlerinde radyolojik koşulların insan ve çevre sağlığı açısından değerlendirilmesi yapılmıştır. Bu değerlendirmede çevre gama radyasyon doz düzeylerinin ölçümlerine ek olarak çevreden alınan hava ve su örneklerinin toplam alfa ve beta aktiviteleri ile radon ve radyum konsantrasyonları da tayin edilmiştir. Bu konudaki araştırmalar.sürdürülmektedir. b) İstanbul Bölgesi Gama Background Radyasyon Doz Düzeyleri Ölçümleri istanbul'un çeşitli semtlerinde değişik yapı özelliğindeki binalar içinde, bina çevrelerinde ve açık alanlarda yüksek basınçlı iyon odalı Reuter-Stokes RSS-111 Model çevre Monitoring Cihazları ile gama background ölçümleri yapılarak insanların yaşadıkları çevreye bağlı olarak maruz kaldıkları radyasyon dozlarının saptanması çalışmalarına devam edilmektedir. o) İstanbul Bölgesi İçme Suları ile Diğer İllerde Kaplıca ve Kaynak Sularında Doğal Radyoaktivite Tayinleri 1981 yılında Elazığ DMM Akademisi tarafından Elazığ ve İstanbul Tıp Fakültesi Hldrokllmatolojl Kürsüsünce Bolu Bölgesinden alınan 12 adet kaplıca ve kaynak suyu örneğinde doğal radyoaktivite (Rn-222, Ra-226, Uranyum, toplam alfa ve beta) tayinleri yapılmıştır. 1.6 TESİS UYGULAMA Reaktör Tevsii Projesi M.Y.ÖZAL, E.VURAL, T.ZURNACI, B.SEVDİK, E.KUNTEL, S.AKYOL, H.İPEK (Reaktör Tevsii Gr.) Reaktör Tevsii Projesinin yüklenici firması Belgonucleaire (BN) 1981 yılı başında soğutma devrelerinin ve kalp bloğunun montajını tamamlanıştır. Yapılan gerekli kontrol ve testlerden sonra paslanmaz çelikle kaplanmış olan 450 m ltlk reaktör havuzu, ham sudan üretilen dendneralize suyla doldurulmuştur

20 Kontrol TO enstrumantasyon sistemi ile ilgili çalışmalar ise bu kasımdan sorunlu alt Müteahhit General Atomic (GA) firaası tarafından ve gerektikçe grup elesanlarının fiili katkısıyla yürütülmüştür. Kontrol ve enstrüaantasyon kıssanın en önemli devrelerinden biri olan "Kontrol Çabukları antik" devresinin General Atonic firmasınca güvenilir bir şekilde çalıştırılamamışı nedeniyle, programlanabilen 1 K kelimelik kapasiteli TSX-21 tipi bir OTOMAT'in denenmesine karar verilmiş ve yapılan testler sonucunda yeni sistemin güvenilir bir şekilde çalıştığı görülmüştür. Her kısma alt gerekli deneyler dikkatle yapılmış eksik veya arızalı görülen kısımların düzeltilmesi yüklenici firmadan istenmiştir. TR-2 reaktörünün soğuk çalışma deneyleri sırasında, projenin müşavir mühendislik hizmetlerini yürüten Fransa Grenoble Nükleer Araştırma Merkezi'nden (CEN/G) davet edilen Uç uzmanın öneri ve görüşleri de dikkate alınmıştır. Nükleer Güvenlik Komitesi yaptığı incelemeler sonucunda 9 Aralık 1981 günü tesise yakıt yüklenebilir iznini vermiştir. TR-2 reaktörün* yalat yükleme işlemene, Reaktör işletme Bölümü Başkanı Y.muh.Dogan ÖNER»in yönetimi altında M. Yaşar ÖZAL, Ertaç VURAL, Halil KOT, Talat ZURNACI, Bülent SBVDİK, önder TANÖRMBH, Ayhan PEKÜN, Ertok KÜHTEL, İbrahim BEREKETLİ, görevli Sağlık Fiziği Ekibi ve Danışmanlar H.LBCUYER, J.CADBNE ve P.DEREMEZ'den oluşan ekip tarafından 10 Aralık 1981 günü başlanmış ve reaktör aynı gün saat 23*53 te kritik yapılmıştır. TR-2 reaktörü 25 Aralık 1981 günü Sayın Başbakan Bülent ULUSU tarafından törenle alçak güçte deneme işletmesine açılmıştır. SAMBS-T-4O0 Hızlandırıcısının Çalıştırılması E.GÜLTEKİN, E.İPEKÇİ (Fizik Böl.) SAMBS T-400 hızlandırıcısında vakum ve yüksek gerilim problemlerinin giderilmesine çalışılmıştır. Bu konuda quartz iyon tüpü ve hedef modülü arızaları giderilmiş ve bu modül üzerinde dizayn değişikliği yapılmıştır. Ancak bundan sonra vakum 2 X 10" Torr değerine ulaşabilmiştir. Mayıs 1981 de hızlandırıcıda ilk deuterium plazması elde edilmiş ve istem bu plazmayı 70 dakika muhafaza edebilmiştir. Bu arada sistemin diğer bölümleri (Sistemden elektron ayırımı, odaklama, magnetik alan ve elektrostatik mercekler) kontrol edilmiştir

21 Hızlandırıcının vakum, yüksek gerilim ve hedef üniteleri su ile soğutulduğu için kapalı devre bir su sistemi yapılmış ve elektronik emniyet valfı ile sistem kontrol altına alınmıştır. Aralık 1981 de Singuletlerln SAMBS tipi flanjlara adaptasyonu yapılmış ve sisteme montaj işi tamamlanmıştır. Bu durumda hızlandırıcının tüm vakum ve yüksek gerilim problemleri çözümlenmiş durumdadır. Yalnız hızlandırıcının bulunduğu odanın tavan yüksekliği yetersiz olduğundan, yüksek gerilimin kaçak yapmasına neden olmaktadır. Radyasyon kontrolü sonucunda bir sakınca görülmezse düşük akılı tanecik hızlandırması (200 kv'ye kadar) ve hedef kalibrasyonu yapılabilecektir. 2. RADYOLOJİK GÜVENLİK İkinci Derece Standart Dozimetri Laboratuvan Çalışmaları (SSDL) S.GÖKSEL, S.YAŞAR, H.ALKAN, M.KOKSAL, A.TÜRER (Sağlık Fiziği Böl.) SSDL Projesi ile ilgili olarak yaptırılan "Işınlama Tesisleri Binagı"nın yapına yıl içinde tamamlanmış olup, teşhis ve tedavide kullanılan radyasyon cihazı ve kaynaklarıyla dozimetrelerin İkinci Dereceden Standardlarla kalibrasyonlarının. yapılmasında kullanılacak 3istemler projelendirilerek ÇNAEM Teknik Servisleri atölyelerinde yapımına başlanmıştır. Bu laboratuvarlann Uluslararası düzeye çıkarılması için IAEA Teknik Yardım Fonundan sağlanan cihazların bir kısmı gelmiş bulunmaktadır. AEK'dan sağlanan yardım ile "Pnömatik Kalibrasyon Sisteminin" montaj çalışmaları tamamlanmıştır. Böylece radyasyon korunmasında kullanılan taşınabilir radyasyon ölçüm cihazlarının kalibrasyonlarının doğru ve güvenlikli bir şekilde yapılması sağlanmıştır. SSDL'de ÇNAEM*de kullanılan radyasyon cihazlarının kalibrasyonuna ek olarak çeşitli kuruluşlardan ÇNAEM'e gönderilen 11 adet radyasyon ölçeri ve 41 adet cep dozimetresinin kalibrasyonları yapılarak sertifika verilmiştir. Kalp Kateterizasyonu ve An.llyograf isinde Maruz Kalınan Radyasyon Dozları S.A.GÖKSEL, S.YAŞAR, M.KÖKSAL (Sağlık Fiziği Böl.) Kalp kateterizasyonu ve anjiyogrefisi işlemlerinde kardiyolog hekim

22 ve yardımcıları tarafından alınan radyasyon dozjlarını saptamak amacıyla İstanbul Göğüs Cerrahisi Kardiyoloji Servisi ile işbirliği yapılarak bir araştırmaya başlanmştır yılında erişkin bir hasta üzerinde yapılan kalp kateterisasyonu ve anjiyografisi işlemlerinde termolümlnesaa ve film dozimetreleri ve aynı zamanda radyasyon ölçüm cihazlarıyla sapılan ölçümlerde kardiyolog hekim vs yardımcıları tarafından maruz kalınan dozların mertebe olarak tayinleri yapılmıştır. Oldukça yüksek olan bu dozların azaltılması için gerekli radyasyon korunması önlemleri önerilmiş ve uygulanması sağlanmıştır. Bu araştırma, alınan ilk sonuçlara göre yeniden yönlendirilerek devam ettirilecektir. TermolümineBans Dozimetrisi Alanında Araştırmalar Ö.SOYBBRK, M.KÖKSAL, M.ALTUHKAYA, Ö.YÜCB, M.KOÇAK (Sağlık Fiziği Böl.) a) Termoluminesans Dozioetrisinin Personel Monitoringe Uygulanması Çalışmaları Pilm dozimetribine ek olarak ÇHABH personelinin maruz kaldıkları radyasyon dozlarının ölçümlerinde TLD kullanılmasına başlanmıştır. Bu uygulamaya halen deneme niteliğinde devam edilmektedir. b) TermolümineBans Defektörleriyle Yüksek Enerjili Foton Alanlarında Presizyonlu Hava ve Yüzey Dozu Tayini Bu çalışmada presizyonlu doz tayinleri yapmak üzere kullanılan ÇNAEM yapısı 50 Ci'lik Kobalt-60 ışınlama cihazının çeşitli fiziksel özellikleri saptandıktan sonra TLD-700 dedektörleri kullanılarak 50 em mesafeden havada ölçüler alınmış re ayrıca dokuya eşdeğer bir fantom üzerinde de yüzey dozları tayin edilmiştir,tfçttncedereceden Standard Dozimetrs ölçümlerinde Co-60 ışınlama sistemi output dozlarının #1.2 ile #5*3* f antomla yapılan çalışmalarda ise yüzey dozlarının standarda göre # * #3.97 arasında değişen hatalarla ölçülebileceği saptanmıştır. 3. RADYOİZOTOP Radyofarmasötlk Hazırlama ve Geliştirme K.ÖZKER, E.HASGÜL, N.KARAHASANOĞLU (Radyoizotop Böl.)

23 Nükleer tıp alanında uygulamadaki önem sırasına paralel olarak radyofarmasötik hazırlama ve geliştirme çalışmaları sürdürülmüştür. Tc-99m-kükürt kolloidi kiti geliştirilmiş, klinik öncesi çalışmaları tamamlanmış ve nükleer tıpta uygulamaya hazır hale getirilmiştir. Tc-993 pirofosfat kitinin bağlanma verimi, kararlığı ve saflık sınırları klinik açıdan incelenmiştir. In-Vivo ve In-Vitro kararlığı saptanmıştır. Tc-99«n'i proteinlere bağlama mekanizması incelenmiş ve Sn indirgeme yönteminin kullanılması ile bir kit sistemi geliştirilmiştir. Tc-99m Jeneratörü Endüstriyel Üretimi F.TÖMEK, M.DÖKMEN, K.ÖZKER, E.HASGÜL (Radyoizotop Böl.) Tc-99m Jeneratör yapımına ait radyoaktif olması zorunlu bulunmayan araştırmalar tamamlanmıştır. Radyoaktif denemelerin başlaması ile hazır bulunması gerekli 20 adet özel yapılmış pyrex filtreli ve her iki tarafı kapatılabilir pyrex kolanlar, bunların kurşun koruyucuları ve taşıma kurşunları, ambalaj malzemelerimizde uygulanan standardlara ve 200 mci'lik aktivitelere göre yaptırılmıştır. Işınlamaların başlaması ile kolonların yüklenmesi ve jeneratörün sağılmasına ait ve ancak radyoaktif yöntemlerle çözümlenecek problemlerin araştırmalarına başlanacaktır. Radyoaktif araştırmalar için Mo-99/Tc-99m üretim hücresi kullanılacaktır. Bu hücre Tc-99m Jeneratörünün endüstriyel üretimini sağlayacak şekilde donatılmıştır. Tc-99o jeneratörünün üretimine yeterli ışınlama yapılabildiğinde ıgınlama süresi nedeniyle bugüne kadar rutin üretime alınamayan diğer radyoizotopların üretimi de sağlanacaktır. 4. NÜKLEER TEKNİKLERİN UYGULANMASI Endüstriyel Kalite Kontrol Yöntemlerinin Geliştirilmesi ve Uygulanması A.N.BİLGE, I.ALKAN, D.KUT, N.BA;;, M.AKSU, V.APAK, F.CANDAN (Radyoizotopların lindustriye l/yalanması Böl.) Tahribatsız Kalite Kontroller : a) TEK tarafından Krom Çelik Döküm Firmasına yaptırılan Doğankent ve İkizdere Hidroelektrik Santralların türbin ayar kanatlarının kalite

24 kontrollam yapılmıştır. 45 adet kanadın radyografisi Ci ve 0.54 Ci Şiddetindeki Co-60 kaynakları ile çekilmiştir. Kanatların tününde ana simetri merkezinde çekme hataları ve zaman zaman boşluklar gözlenmiştir. Bu sonuçlara göre yeniden dökülen 42 adet kanadın radyografisi için sistemdeki 0.54 Ci'lik Co-60 kaynağı değiştirilerek 5.4 Ci'lik Co-60 kaynağı kullanılmıştır. Buna göre yapılan çekimlerde sadece 8 adet kanadın kabul edilebilir olduğu saptanmıştır. Kromçelik Firmasının isteği üzerine bir adet orijinal türbin yar kanadının radyografisi çekilerek yerli firma tarafından yapılan dökümlerin kalitesinin karşılaştırılması sağlanmıştır. b) TSK tarafından Hisarçelik Döküm Firmasına yaptırılan 48 adet türbin ayar kanatlarının aynı şekilde gamagrafik incelenmesi yapılmış ve parçaların tümünde hatalar ve bozukluklar gözlenmiştir. c) TEK tarafından, Hirfanlı Barajı IV. Ünite için, Boğaziçi Döküm ve Hakine Sanayiine yaptırılan 70 adet Rotor Kutup Flanşlarınin bir örneğinin radyografik incelenmesi yapılmıştır. Çalışmalar sürdürülmektedir. d) METAŞ A.Ş. tarafından istenen Cu tel üzerinde Sn kaplama kalınlığı Am-241 radyoizotop kaynağı kullanılarak XRP tekniği ile saptanmıştır. Sn ka- 2 2 İmliği bozuk telde 4.25 mg/inç, iyi telde 6.13 mg/inç olarak bulunmuştur. e) ÇNAEM Radyobiyoloji Bölümünün, bir bitki örneğinde e3er element analizi Radyoizotop XRF tekniği ile yapılmıştır. K, Ca, Mn, Pe, Cu, Zn, Pb, Sr elementleri tayin edilmiştir. f) Sağlık Fiziği Bölümüne ait SSDL binasında kurşun kaplı iki laboratuvar kapısında, kurşun kaplamanın homojenitesi Cs-137 kaynağı ile kontrol edilmiştir. 3 cm ve 6 cm'lik kurşun kalınlığının homojen dağıldığı ve sırasıyla yaklaşık #66 ve #47 lik geçirgenlik olduğu gözlenmiştir. Analitik Kalite Kontroller : Teknik Servislerde yaptırılan portatif XRF Mineral AnalizörUnün (Kayaç Analizörü) uranyum için denge filtreleri geliştirmeye çalışılmıştır. Araldite, Becopox Sp.3û4 ve Becopox Kp.307 organik malzemelerle Zr, Y, Sr, Rb ve Se filtrelerini ince film halinde elde etmek için çeşitli olasılıklar denenmiştir. Çalışmalar sürdürülmektedir. Fosil Yakıtların geaitll Kullanılma Yerlerine Göre Ekonomik Durumlarının ve Çevre Kirliliğine Etkilerinin Değerlendirilmesi D.KUT, M.AKSU, A.N.BİLG0 (Radyoizotopların Endüstriye Uygulanması Böl.)

25 İstanbul yöresinde, ısıtma, endüstri ve elektrik üretiminde tüketilen kömür türlerinden, 10 ayrı linyit, maden kömürü (5 sınıfa ayrılmış) ve kok kömürü olmak üzere toplam 16 değişik kömür örneği toplanmış,kimyasal yöntemlerle kül miktarları tayin edilmiştir. Örneklerin öğütülme ve eleme işlemleri İTÜ Maden Fakültesinde yapılmıştır. İncelenen kömürlerin kül miktarlarının %5-$4& arasında değiştiği ve aynı kömürün elek altı ve elek üstü (TİOO mesh) fraksiyonlarında kül % sinin farklılıklar gösterdiği gözlenmiştir. İTÜ NBE Triga Reaktöründe yapılan ışınlama sonucunda Pe, Co, Zn, Sc, Se, Rb, Hf, Cr gibi elementler kalitatif olarak gözlenmiştir. TR-1 veya TR-2 Reaktörlerinde ışınlama işlemlerinin başlamasıyla birlikte çalışmalara devam edilecektir. 5. TEMEL ARAŞTIRMALAR Nükleer Veri Değerlendirilmesi."..ATASOY, S.DÖKMEN, C.ÖZBAYLI (Pizik Böl.) Reaktörler için gerekli malzeme ve fisyon ürünü çekirdeklerin alçak enerjilerdeki nötron tesir kesitleri ve rezonans parametrelerinin incelenmesi ile ilgili teorik çalışmalar devam etmektedir. Deneysel çalışmalar,tr-1 Reaktörünün devreye girmesiyle "Mekanik Yavaş Nötron Hız Seçicisi" ile yapılacaktır. Plazma Sistemlerinde Tanı Tekniklerinin Geliştirilmesi Ü.GÜLT^KİN, G.TARCAN, M.SUBAŞI, A.3AYKAL, N.ÇELEBİ, Z.SEZ«R, C.ŞORAKKAYA (Pizik Böl.) a) MP (II) Sisteminde Plazma Büyüklüklerinin Saptanması : MP (II) Lineer sil.indirik magneto-plazma sisteminin 0 «5 cm, L*100 cm, 8 11 "î Bmax»3 kg, n»10-10 cm, T»0,2-0,8 ev) özellikleri, anod-katod uzake e lığı,gaz basıncı ve pompa emme hızı değiştirilerek sabit magnetik alan altında yaniden incelenmiştir. Sistemin 1. de şarj bölgelinde plazma parametreleri ve ekse.nel değişimleri hareketli Langmuir sondası ile ölçülmüştür. ı3u ölçümlere e*dumanlı olarak 2. plazma bölgesinin özellikleri de mikro-dalga yöntemi ile saptanmıştır. Bu yöntemle plazma parametrelerinin radyal devinimlerinin saptanmışına çalışılmıştır

26 b) Diffiisyon Plazma Sisteminde Rezonans Sondası Yöntemiyle Elektron-Hıs Dağılımının Tayini : Plazma ortamı, 30 cm çapında yanlarında deşarj elekrodları için iki uzantısı bulunan küresel pyrex bir balon içinde argon gazı kullanılarak İd» edilmiştir. ' Bu yıl içinde plazma kaynağını oluşturmak için oksit kaplı katodlar geliştirilmiş olup, deşarj sisteminde değişiklikler yapılmıştır. Plazmaya göre negatif gerilinde bulunan küresel T»angısı1r sondasına gerilim uygulandığında, sondadan geçen doğru akımın, frekanstan bağımsız bölgede Langaıtr akımından farkı; S j =! (S u?-^-v 4 du z şeklindedir. Burada ikinci türer ifadesi, Langmuir sondasından geçen elektron akımının uygulanan doğru gerilimine göre değisinesidir. İfadeden ve elektron-hız dağılımından yararlanarak sabit bir deşarjda sadece V gerilimi değiştirilerek İde edilen rezonans eğrisi ailesinden yararlanılmış re elektron-hız dağılımı elde edilmiştir. c) C0 2 Laser Yapımı : Geçen yıl yapımı tamamlanmış olan C0 2 laserinin istenilen rerimde çalıştırılması için sistemde çeşitli değişikliklerin yapılması gerekmiştir. Gaz yerme re akı ayarlama sistemleri değiştirilmiş, güç kaynağı re laser deşarj tüpü yeniden yapılmıştır. Deney düzeneği kurulmuş, pompalama re gaz rerme işlemlerinden sonra deşarj gözlenmiştir. Buna rağmen sistemde yeni değişikliklerin yapılması gerekmektedir. Toryum Tek Kristalinin 5-9 MeV Enerjideki Potofisyon Sonucu Kristal ÖrgüsÜndeki Değişiklimin İncelenmesi F.BAYVAS (PİZİk Böl.) 5-9 MsV enerjili gama radyasyonları tarafından fotofisyona uğratılan toryum elementinin tek kristalinde, fotofisyondan sonraki durumu re kristalin yayınlayacağı radyasyonlar ile deney koşulları üzerinde teorik çalışmalar yapılmaktadır

27 Nötron Difraksiyonu Yöntemi ile Uranyum-235 İzotopu İçin Nükleer Koherent Saçılma Genliğinin Tayini P.BAYVAS (Pizik Böl.) Uranyum-235 izotopu iğin nükleer koherent saçılma genliği b. değerinin çekirdek spinine göre nötron spininin paralel ve antiparalel olması halinde pozitif ve negatif bileşenleri tayin edilmiştir. Bu bileşenler şimdiye kadar diğer araştırıcılar tarafından U-235 için tayin edilmemiştir, b ve b ile temsil edilen nükleer koherent saçılma genliğinin spinine bağlı bileşenlerinin tayini, bu konuda tek yöntem olan "Grafik Yöntem" kullanılarak yapılmıştır. Çalışma bitirilmiştir. Enstrümantal Nötron Aktivasyon Analizi için HP 9830 Kompttteri ile Yan Otomatik Gama-Spektrunu Analiz Programı M.AŞÇI (Fizik Böl.) Nötron aktivasyon analizinin değerlendirme hesaplarında kullanılmak üzere yeni bir program yapılmıştır. QUANTA adını verdiğimiz bu yan otomatik kompüter programı 3ASIC diliyle yazılmıştır. HP 9830 tipi Hewlett-Packard bilgisayarı için yazılmış olan bu program, BASIC diliyle çalışan diğer tip bilgisayarlara da kolaylıkla uygulanabilir. Çalışma bitirilmiştir. Tıpta Uygulanan Bazı Etiketli Bileşiklerin Radyasyonla Bozulmasının İncelenmesi ve Uygulanması A.Y.iSRKOL, S.tSKİT, B.ÜSTİJN (Kimya Böl.) Biyolojik yönden önemli bir amino asit olan tirozin'in I ve I ile etiketlenmesi, inaktif tirozin ile etiketli mono- ve di-iyodo tirozin' in gama ve self radyolizleri, X- ve LTV- ışınlarının bu bileşikler üzerine etkisi, oluşan ürünlerin kromatografik ve elektroforetik yöntemlerle ayrılması ve spektrofotometrik yöntemlerle tanımlanmalarını içeren literatür çalışması tamamlanmıştır. 60 Tirozin değişik ortamlarda ve sürelerde Co-gama kaynağı ile ışınlanmış ve ışınlama ürünlerinin kağıt ve ince tabaka kromatografileri ve elektroforez yöntemleri ile ayrılmasına çalışılmıştır. Tirozin inaktif ve aktif iyotla etiketlenmiş ve etiketleme verimi bulunmuştur. Çalışma devam etmektedir

28 Bitkisel Droglaran Etken Maddelerinin İzolasyonu ve Tedavi Yönünden Uygulanması JS.GÜRKAH, A.ÖZŞENER, Ç.ERİZ, Y.KÖKLÜ (Radyobiyoloji Böl.) i) Papaver somniferum L.deki çeşitli Papaver alkaloidlerinin bitkinin baslarının çeşitli şekillerde (Latex, kuru baş, yaş baş) yüzde verimleri tayinleri C ile etiketli morfin HC1 kullanarak yapılmaktadır. Çalışmanın, kapsamında bulunan latex ve kuru baş'larla ilgili kısımları bitirilmiştir. Yaş baş'larla ilgili kısmı da bitirildikten sonra bunların karşılaştırılması yapılacaktır. b) Brassica oleraceae var. nigra (kara lahana) bitkisinin alkaloid tipindeki etken maddelerinin tayinini ve bunların doku kültürunü ilgilendiren kısma, daha önce beyaz lahanaya uygulanmış yöntemler ile devam ettirilmektedir. Ülkemizde önemli bir yeri olan kara lahana üzerindeki çalışma bitirildiğinde her iki bitkinin karşılaştırılması yapılacaktır. Nükleer Teknlklor Yardımyla Bitkilerin Ortam Kirlennosr'.ndo ve Kirliliği Anndırmasındaki Fizyolojik Olayların Araştırılması E.POLAR, G.KÖKSAL, B.DEMİRBL, R.KÜÇÜKCBZZAR, A.ÖZŞENER, Y.KÖKLÜ (Radyobiyoloji Böl.) a) Hava kirleticilerinden S0? gazının bitki metabolizması üzerindeki etkilerini laboratuvar koşullarında incelemek için bir sistem geliştirilmiş olup, bu sistem çalışmaya yön verecek hale getirilmiş, uygulanan yeni yöntemle sistem içinde sabit ve kararla S0 2 konsantrasyonları elde edildikten sonra çalışılacak uygun konsantrasyonlar saptanmıştır. b) Suyun ağır metallerden (özellikle kadmiyum) arındırılmasında su 65 mercimeklerinin (Lemnacae) önemini araştırmak için 0-3 ppm kadmiyum ve Zn bulunan ortamda yetiştirilen bitki türlerinde kadmiyum toksisitesi ile bit- 65 kide biriken Zn miktarının kök/frond oranı üzerindeki etkileri incelenmiştir. Bu etkiler incelenirken: 1. Besin ortamına ilave edilen Etilendiaraintetraasetik asit (BDTA), Etilendiamindihidroksifenilasetik asit (EDDHA7 ve Salisilik asit/sa). 2. Denev sırasında ışık şiddeti sürekliliği, 3* Besin çözeltisindeki iyonların konsantrasyonu,

29 V gibi değişkenlerin etkilerini saptamak için, bitkilerin çoğalma katsayıları, 100 frond'un ortalama ağırlığı, bitkilerin verimi (yas ve kuru ağırlık türünden) bitkilerin kuru ağırlığının yüzdeleri, kontrollara oranla hesaplanmıştır. Gama ve X Gibi İyonlaştırıcı Elektromanyetik Işınların Canlı Organizmalarda Meydana Getirdiği Fonksiyonel ve Strttktürel Değişikliklerle Radyasyona Karşı Koruyucu (Radyoprotektör) Maddeler Üzerinde Araştırmalar S.PORTAKAL, Ç.KRÎZ, Y.KÖKLÜ (Radyobiyolojl Böl.) Serum proteinlerinin radyoprotektör etkilerinin araştırılması için PVC kap içinde X-ısularına maruz bırakılan ve çeşitli dozlar alan deney hayvanlarına (Rattus norvegicus) ışınlamadan evvel ve sonra belirli zaman aralıklarında, aynı tür hayvan ve insan serumundan izole edilen albumin ve globulin verilerek bunların radyoprotektör olup olmadıkları araştırılmaktadır. Işınlanan hayvanların kanlarından alınan albumin/globulin oranları elektroforetik ve spektrofotometrik metodlarla tayin edilmektedir

30 MERKEZDEKİ DİĞER ÇALIŞMALAR TEKNİK BÖLÜMLER VE NÜKLEER GÜVENLİK MÜDÜR YARDIMCILIĞININ ÇALIŞMALARI. a) TR-2 Reaktörünün Lisanslanması ve Nükleer Güvenlik - AEK Nükleer Güvenlik Komitesi (NGK) toplantılarına katılınaaştır. - TR-2 Güvenlik Analizi Raporu üzerinde çalışılmıştır de, yapım., ihale sözleşmesine bağlı olarak ilerleyen TR-2 Reaktörünün lisans işlemlerinin aynı olarak yürütülmesi için ABK-NGK ne başvurulmuş ve ÇNAEM Nükleer Mühendislik, Sağlık Fiziği, Reaktör Tevsii Grubu ve Reaktör İşletme Bölümü görevli elemanlarından kurulu bir komisyon tarafından hazırlanan "TR-2 Güvenlik Analizi Raporu" lisans almak üzere sunulmuştur (12.7*1981). - NGK gün ve 102 sayılı kararı doğrultusunda günü yakıt yükleme izni verilmiştir. MGK, gün ve 104 sayılı kararı ile TR-2 "Deneme İşletmelerine Başlama" izninin verilmesini ve Deneme İşletmelerinin karara ekli programa göre yürütülmesini kararlaştırmıştır. - Reaktör üzerinden geçen uçaklar konusunda ilgililerle temasa geçilmiştir. b) Kullanılmış Yakıtların Reprocess'i TR-1 kullanılmış yakıtlarının reprocess edilmesi için Türkiye ile ABD arasında Dfî-AC SRI0960 no.lu U.S. D.O.E. "MASTSR TERMS AND CONDITIONS FOR FINANCIAL SETTLül/ENT FOR SPENT FUEL" Sözleşmesi imzalanmıştır ( ) yılı sonuna kadar geçerli olan sözleşmeye göre yakıtın iadesi için, taşıyıcı firmalarla temasa geçilmiştir ( ). c) TUrkiye-ABD İkili İşbirliği Anlaşması Türkiye ile ABD arasındaki lıcili İşbirliği Anlaşmasının (1955) Eklenti ve değişikliklerinin (1971) II. Maddesi ile Türkiye'ye verilebilecek U-235 miktarı 15 kg. olarak sınırlandırılmıştır. ABD 1978 tarihli "NUkleer Silahların Yayılmaması Yasası"na uygun olarak yeni bir "İşbirliği Anlaşması" teklif etmiş olduğundan, TR-1 ve TR-2 Reaktörlerinin yakıt ihtiyacı sorunu

31 1981 yılında tekrar ele alınmıştır. d) Nükleer Malzemenin Denetimi de sona eren, Türkiye-AüD İkili Nükleer İşbirliği Anlaşmasına (1955) dayalı ve Turkiye-UAEA-ABD arasındaki 30.9*1968 tarihli Nükleer Malzemelerin Güvenlik Denetimi (Safeguards) anlaşması tarihinden itibaren gerekli re Türkiye-UABA-ABD tarafından imzalı bir "Üçlü Denetin Protokolü" ile uzatılmıştır. Türkiye ile UASA arasında anlaşma hükümlerini yürürlüğe koyan NSYÖ anlaşmasının görüşmeleri tamamlanmış, UAEA Yöneticiler Meclisi tarafından onaylanarak ( ) yürürlüğe girmiştir. Anlaşmanın ekleri olan "Ek Düzenlemeler" saptanmıştır. Anlaşma kapsamına giren tesislere ait "Projelendirme Bilgileri Soru Formu" doldurularak Ajansa iletilmiş ( ) ve NSYÖ Anlaşması kapsamında İlk UASA denetimi de yapılmıştır. Bu anlaşmanın 23.maddesi uyarınca yukarıda sözü edilen üçlü Denetim Protokolü, yeni bir protokolla askıya alınarak, yalnızca NSYÖ Anlaşması geçerli olacaktır. e) Reaktör Fiziksel Korunmasının Geliştirilmesi üzerinde çalışılmıştır, ARAŞTIRMA ve EĞİTİM İŞLERİ MÜDÜR YARDIMCILIĞININ ÇALIŞMALARI Merkezimizdeki 98 Proje ASK Teşkilatının Nükleer Bilim ve Teknoloji Programı içinde yeniden düzenlenerek 33 projeye indirilmiştir. Çalışmalar ÇOK sayıda araştırıcının birlikte çalışmasını sağlayacak şekilde yeniden planlanmıştır. Radyobiyoloji Bölümü gruplar halinde yeniden düzenlenmiştir. Araştırmalar için gerekli kitap, dergi ve periyodiklerin yurt dışından sağlanması bürokratik zorluklar nedeniyle çok kısıtlı kalmıştır. Kütüphanede 1979 yılında başlayan düzenleme bu yıl içinde de devam etmiştir. Eğitim Yayın Kurulu üyeleri konferanslar düzenlemişler, nükleer konuda filmler sunmuşlar ve Üniversite öğrencileri için stajlar programlamışlardır. Bu yıl içinde 8 elemanımız Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı burslarından yararlaı vak eğitim için yurt dışına gönderilmiş, 7 elemanımız da yine UAEA burslarıyla yurt dışında konferans, seminer ve tetkik gezisine katılmışlardır

32 Yeni bir ÇNAJ3M Yayın Yönetmeliği hazırlanmış, böylece basılacak yayınlar için istenilen koşullar belirtilmiştir. Bu yıl içinde Merkezimizde Rapor, İç Rapor, Eğitim Raporu olmak Üzere 19 rapor yayınlanmıştır. TEKNİK HİZMETLER MÜDÜR YARDIMCILIĞININ ÇALIŞMALARI döneminde hazırlanan yeni iş bölümüne göre Teknik Hizmetler Müdür Yardımcılığı, bünyesinde teknik hizmet veren birimlerin yönetimi ile birlikte Tahakkuk Memurluğu görevini de yüklenmiştir. Bölümlerce bildirilen ihtiyaçların karşılanması için gerekli hur türlü satın almalar gerçekleştirilerek tahakkuka bağlanmış maaş, ikramiye, ücret, kıdem tazminatı ve tedavi giderleri de dahil olmak üzere yaklaşık olarak TL.İlk harcamanın yapılabilmesi sağlanmıştır. Mühendislik Bürosunda kontrollüğü yapılan ihale konusu işler şunlardır: ihale bedelli ÇNAEM binalarının Bakım ve Onarımı işi bitirilmiş olup geçici kabul safhasına gelinmiştir * TL ihale bedelli Standardizasyon ve Kalibrasyon (SSDL) binası ikmal inşaatı bitirilmiş olup geçici kabul safhasına gelinmiştir t. ihale bedelli 4 adet sosyal konut ikmal inşaatı bu ihaleye lojman ısı santralı inşaatının da sokulmak istenmesi sonucu $30 keşif ilavesine rağmen bitirilememiş, AEK Genel Sekreterliği kararı ile tasfiye işlemlerine bağlanmıştır* ihale bedelli İzotopların Sanayide Uygulamaları Laboratuvarı I.Kısım inşaatı $30 keşif artışı da hesaplanarak devam ettirilmektedir t. ihale bedelli Düşük Sayın laboratuvarı 1.Kısım inşaatı #30 keşif artışı da hesaplanarak devam ettirilmektedir TL. ihale bedelli Radyoizotop Radyofarrasötik ve Biyolojik Kontrol Laboratuvarı ikmal inşaatı %30 keşif artışı da hesaplanarak devam ettirilmektedir , ihale bedelli Reaktör Emniyet Gözetleme Kuleleri aydınlatma işi geçici kabul safhasındadır ihale bedelli Bağlantı Yolları Danışma Binası ve Çevre Aydınlatması inşaatı sürdürülmektedir TL* ihale bedelli ÇNAEM binalarının bakım-onarım inşaatı devam ettirilmektedir. Ayrıca, Merkezimiz Bölümlerince ihtiyaç duyulan genel