Zorba, Kurban ve Olumlu Özellikler Taşıyan Ergenlerin Aile Özelliklerinin İncelenmesi

Transkript

1 DURU / Uyum Zorluklarını Yordamada Yalnızlık, Sosyal Destek ve Sosyal Bağlılık Arasındaki Zorba, Kurban ve Olumlu Özellikler Taşıyan Ergenlerin Aile Özelliklerinin İncelenmesi Fulya CENKSEVEN ÖNDER*, Filiz YURTAL** Özet Bu araştırmada zorba, kurban ve olumlu özeliklere sahip ergenlerin aile özelliklerinin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Araştırma, Adana ilinin merkez ilçelerinde yer alan üç ilköğretim okulunda; altıncı, yedinci ve sekizinci sınıflara devam eden öğrenciler üzerinde yapılmıştır. Araştırmada zorba, kurban ve olumlu özellikler taşıyan öğrencilerin akran tercihlerine dayalı olarak belirlenmesi amacıyla araştırmacılar tarafından hazırlanan Kimdir Bu? formu kullanılmıştır. Bu form 1713 öğrenciye uygulanmıştır. Elde edilen sonuçlar doğrultusunda 118 i zorba, 81 i kurban ve 74 ü ise olumlu özelliklere sahip toplam 273 öğrenci belirlenmiştir. Bu öğrencilere Epstein, Baldwin ve Bishop (1983) tarafından aile fonksiyonlarını ölçmek amacı ile geliştirilen ve Bulut (1990) tarafından Türkçeye uyarlaması yapılan Aile Değerlendirme Ölçeği uygulanmıştır. Uygulama sonucunda elde edilen veriler, tek yönlü varyans analizi (ANOVA) ve lojistik regresyon analizi ile çözümlenmiştir. Araştırma sonucunda zorba ve kurban öğrencilerin, olumlu özelliklere sahip öğrencilere göre ailelerini problem çözme, iletişim, roller, duygusal tepki verebilme, ilgi gösterme, davranış kontrolü ve genel fonksiyonlar alt boyutlarında daha olumsuz algıladıkları belirlenmiştir. Aile Değerlendirme Ölçeği nin boyutlarının tamamının zorba olmayı % 70,3, kurban olmayı ise % 68,4 oranında başarı ile sınıflandırdığı saptanmıştır. Özellikle Aile Değerlendirme Ölçeği nin problem çözme, iletişim ve roller e bağlı alt boyutlarının zorbalığı açıklamada anlamlı katkıları olduğu belirlenmiştir. Kurban olmayı ise iletişim, roller, davranış kontrolü ve genel fonksiyonlar alt boyutlarının anlamlı açıkladığı görülmüştür. Anahtar Kelimeler Zorbalık, Kurban, Aile, Ergen. * Çukurova Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Anabilim Dalı. **Çukurova Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 8 (3) Eylül / September Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.

2 806 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Yrd. Doç. Dr. Fulya CENKSEVEN ÖNDER Çukurova Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Anabilim Dalı, Balcalı / ADANA. Elektronik Posta: fulyac@cu.edu.tr Yayın ve Diğer Çalışmalarından Seçmeler Tuzgöl Dost, M. & Cenkseven, F. (2008). Öğretim elemanlarının sosyo-demografik değişkenlere ve üniversitelerini değerlendirmelerine göre iş doyumları. Eğitim ve Bilim, 33 (148), Bilgin, M., Cenkseven, F. & Satar, S. (2007). An analysis of parent-female adolescent relationships in female adolescent suicides. Crisis, 28 (4), Yurtal, F. & Cenkseven, F. (2007). İlköğretim okullarında zorbalığın yaygınlığı ve doğası. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 3 (28), Cenkseven, F. & Akbaş, T. (2007). Üniversite öğrencilerinde öznel ve psikolojik iyi olmanın yordayıcılarının incelenmesi. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 3 (27), Cenkseven, F. & Akar Vural, R. (2006). Ergenlerin düşünme gereksinimi ve cinsiyetlerine göre problem çözme becerilerinin karşılaştırılması. Eğitim Araştırmaları Dergisi, 6 (25), Satar, S., Cenkseven, F., Karcıoğlu, Ö., Topal, M. & Sebe, A. (2005). An investigation of the anger levels of the residents: Medical vs. surgical disciplines. Postgraduate Medical Journal, 81, Cenkseven, F. (2003). Öfke yönetimi becerileri programının ergenlerin öfke ve saldırganlık düzeyine etkisi. Eğitim Bilimleri ve Uygulama Dergisi, 2 (4), Cenkseven, F. (2002). Ergenlerin cinsiyet ve cinsiyet rollerinin benlik imajlarına etkisi. Eğitim ve Bilim, 27 (125), Cenkseven, F. (2001). Sigara içme davranışlarına göre üniversite öğrencilerinin kontrol odağı ve öğrenilmiş güçlülük düzeylerinin karşılaştırılması. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2 (21), Yrd. Doç. Dr. Filiz YURTAL Çukurova Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı, 0130 Balcalı / ADANA. Elektronik Posta: fyurtal@cu.edu.tr Yayın ve Diğer Çalışmalarından Seçmeler Yurtal, F., & Artut, K. (In press). An investigation of school violence through Turkish children s drawings. Journal of Interpersonal Violence, ( January 2010, 25n1 issue). Yurtal, F. & Cenkseven, F. (2007). İlköğretim okullarında zorbalığın yaygınlığı ve doğası. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 3 (28), Yurtal, F. (2007). İlköğretim okullarındaki rehberlik servislerinin mekan, donanım, ekipman ve insan kaynakları açısından durumu. Millî Eğitim Dergisi, 35 (173), Yurtal, F. & Yontar, A. (2006). Sınıf öğretmenlerinin öğrencilerinden bekledikleri sorumluluklar ve sorumluluk kazandırmada kullandıkları yöntemler. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15 (2), Yurtal, F. (2004). Name calling and peer beliefs among primary school children in Turkey. Pastoral Care in Education, 22 (2), Yurtal, F. (2001). Akılcı olmayan inançların bazı değişkenlere göre incelenmesi. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 2 (15),

3 DURU / Uyum Zorluklarını Yordamada Yalnızlık, Sosyal Destek ve Sosyal Bağlılık Arasındaki Zorba, Kurban ve Olumlu Özellikler Taşıyan Ergenlerin Aile Özelliklerinin İncelenmesi* Fulya CENKSEVEN ÖNDER, Filiz YURTAL Birçok ülkede ilköğretim okullarında görülen en yaygın problemlerden biri zorbalıktır. Amerika Birleşik Devletleri (Nansel, Overpeck, Pilla, Ruan, Simons-Morton ve Scheidt, 2001), Avustralya (Rigby ve Slee, 1991), Norveç (Olweus, 1993), İngiltere, Almanya (Wolke, Woods, Stanford ve Schulz, 2001) ve ülkemizde (Kepenekçi ve Çınkır, 2006; Pişkin, 2003; Yurtal ve Cenkseven, 2007) yapılan araştırmalar bu sorunun birçok ülkede yaygınlığının yüksek olduğunu göstermektedir. Geniş anlamda sistematik güç istismarı olarak ele alınan zorbalık (Rigby, 2002), bir ya da daha fazla öğrencinin kasıtlı olarak daha zayıf olana fiziksel, sözel ya da psikolojik olarak zarar vermesi şeklinde açıklanmaktadır (Olweus, 1993; Page ve Page, 2003). Zorbalığın birçok tanımı, zorbalığı diğer insanları incitmek amacını içeren saldırgan bir davranış olarak tanımlamaktadır (Camodeca, Goossens, Schuengel ve Terwogt, 2003; Rivers ve Smith, 1994). Bu olumsuz davranış sadece fiziksel olarak değil, sözel olarak da gösterilebilir. Kurban ise dışlanmışlık veya fiziksel problemler gibi çeşitli nedenler yüzünden kendini kolayca savunamayan kişidir (Smith ve Sharp, 1994 ten aktaran Sanders ve Phye, 2004). Marsh, Parada, Yeung ve Healey (2001) araştırmasında zorbaların kavga eden ve diğerlerine saldıran; kurbanların ise tehdit aldığı, okulunda bir kişi veya kişiler tarafından fiziksel zarar gördüğü için kendini güvende hissetmeyen kişiler olarak tarif edildiğini belirlemiştir. Okullarda akran zorbalığına maruz kalma, çocuk ve ergenin psikolojik ve sosyal iyi oluşunun gelişimini tehdit etmektedir (Olweus, 1993; Rigby ve Slee, 1993). Ayrıca zorba davranışlara maruz kalan kişiler ka- * Ekim 2007 tarihinde İzmir de gerçekleştirilen IX. Ulusal Psikolojik Danışma ve Rehberlik Kongresi nde sunulmuştur.

4 808 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ dar, zorbalık yapan kişiler de gelecekte birçok probleme karşı savunmasızdırlar (Crothers ve Levinson, 2004). Bunun için akran zorbalığına yönelik araştırmalar gün geçtikçe artmakta ve birçok ülkede akran zorbalığını önlemeye yönelik programlar oluşturulmaktadır. Araştırmalar zorbaca davranışlarda bulunan ve bu davranışlara maruz kalan çocukların ve ergenlerin sınıf arkadaşlarına göre daha zayıf bir psikososyal yapıya sahip olduklarını göstermektedir. Örneğin arkadaşlarına zorbaca davrananlar daha saldırgan, antisosyal (Craig, 1998) ve dürtüsel (Craig, 1998; Smith, 1991), kurbanlar ise daha çekingen, kaygılı ve güvensizdirler (Craig, 1998; Olweus, 1993; Schwartz, McFayden- Ketchum, Dodge, Pettit ve Bates, 1998). Akran grubu, okul ve aile gibi sosyal çevresel faktörler, okuldaki akran saldırganlığına ve saldırganlığa maruz kalmaya katkıda bulunmaktadır (Spriggs, Iannotti, Nansel ve Haynie, 2007). Bu araştırmada sosyal çevresel faktörlerden biri olan aile ele alınmıştır. Zorbalık ve aile değişkeni ile ilgili yapılan çalışmaları inceleyen Stevens, De Bourdeaudhuij ve Van Oost (2002) zorbaların, ailelerini daha az uyumlu ve daha fazla düşmanca algıladıklarını ifade etmektedirler. Anne ve baba arasında güç dengesizliği olduğu ve babaların daha güçlü olarak algılandığı belirtilmektedirler. Güç dengesizliğinin kardeşler arasında da yaşandığını ve kardeşlerini kendilerinden daha güçlü olarak algıladıklarını belirtmektedirler. Kurban olan ergenlerin ise ailelerinin özerk olmayı daha az desteklediklerini ve temel olarak saldırgan davranışları pekiştiren kuralları benimsediklerini ifade etmektedirler. Zorbalık eğilimi ile ailenin psikososyal sağlığının zayıflığı arasında ilişki olduğu belirlenmiştir (Rigby, 1993). Connolly ve O Moore (2003) zorbaların kardeşleri, anne ve babaları ile çelişik duygular içeren bir ilişkiye sahip olduklarını; zorba olmayan çocukların ise aileleriyle olumlu ilişkiler kurmuş olduklarını belirlemiştir. Turgut (2005) zorbalık eğilimi ile ebeveyn reddi arasında olumlu yönde anlamlı ilişki olduğunu belirlemiştir. Zorbaca davranışlarda bulunan çocukların ailelerinin fiziksel disiplin kullanma, çocuklarına karşı zaman zaman düşmanca ve reddedici davranma, problem çözme becerilerinde zayıflık ve saldırganca davranışlara izin verme gibi özelliklere sahip oldukları görülmüştür (Demeray ve Malecki, 2003; Loeber ve Dishion, 1984). Kurbanların aileleri ise aşırı koruyucu, daha az reddedici ve daha az düşmanca tutumlar sergilemektedirler (Olweus, 1993; Rican, Klicperova ve Koucka, 1993). Fielder (2006) otoriter anne baba stili ile zorbalık eylemleri arasında

5 CENKSEVEN ÖNDER, YURTAL / Zorba, Kurban ve Olumlu Özellikler Taşıyan Ergenlerin Aile ilişki olduğunu belirlemiştir. Çocuk tarafından anne baba kontrolünün yüksek algılanması ve aile içi ilişkilerin yeterince sıcak algılanmaması zorbalık davranışı gösterme olasılığını arttırmaktadır. Atik (2006) zorbalığa dâhil olan ya da kurban olan öğrencilerin ailelerini daha az seven, daha az yakınlaşan, daha az sorumlu ve anne baba olarak daha az kontrol ve denetime sahip bireyler olarak algıladıklarını tespit etmiştir. Özetle araştırmalarda zorbaca davranışlarda bulunan çocukların ve ergenlerin ebeveynlerinin problem çözme becerilerinin zayıf olduğu (Loeber ve Dishion, 1984); kardeşleri, anneleri ve babalarıyla tutarsız ilişkilere sahip oldukları (Connolly ve O Moore, 2003); hem zorbaların hem de kurbanların, anne-babaları arasında güç dengesizliği olduğu ve babaların annelerden daha güçlü algılandığı (Bowers, Smith ve Binney, 1992); zorba çocukların ailelerinde daha fazla çatışma yaşandığı, daha az duygusal tepki verdikleri (Avcı, 2006; Stevens ve ark., 2002), bağlılığın zayıf (Stevens ve ark., 2002), sıcaklığın yetersiz olduğu (Olweus, 1993; Rigby, 1997, Turgut, 2005), daha zayıf kontrol ve disiplin stratejileri kullandıkları (Loeber ve Dishion, 1984) belirlenmiştir. Kurbanların ailelerinin ise problem çözmede kaçınma stratejilerini kullandıkları (Stevens ve ark., 2002) ve aşırı koruyucu tutumlar sergilekleri (Hart, DeWolf ve Wozniak, 1992) tespit edilmiştir. Zorbalığı belirlemede gözlem, sosyometrik prosedürler, ölçekler, anketler, öğretmen değerlendirmeleri ve kişisel ifadeler gibi farklı değerlendirme yöntemleri kullanılmaktadır (Crothers ve Levinson, 2004). Kişinin ifadelerine dayalı ölçme yaklaşımı, çocukların doğrudan duygularını ve deneyimlerini yansıttığı için avantajlı yanları olduğu görülmektedir. Bununla birlikte çocuklar zorbaca davranışlarını, acı ve sıkıntı veren deneyimlerini ifade etmede gönüllü olmayabilmektedirler. Çocuklardaki bu eğilim bu yaklaşımın geçerliğini sınırlayabilmektedir. Akran tercihine dayalı değerlendirme yönteminin, kişinin kendi ifadesine dayalı ölçümlerle karşılaştırıldığında farklı avantajlara sahip olduğu görülmektedir. Bu yöntem, bu davranışlara dâhil olma ya da tanık olma ihtimali en yüksek olan akranları tarafından, bireyin davranışlarının değerlendirmesine izin vermektedir. Ayrıca okul zorbalığında bireylerin rollerinin ne olduğu konusunda tüm sınıf arkadaşlarının görüşlerini vermekte, bir kişinin eğilimine göre karar verme durumu ortadan kaldırmaktadır. Her madde için çeşitli bireylerin değerlendirme yapmasına izin vermektedir (Kim, Koh ve Leventhal, 2004).

6 810 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Ülkemizde yapılan araştırmalarda zorbalıkla ilgili grupları belirlemede daha çok kişisel ifadeleri temele alan ölçme yaklaşımının kullanıldığı görülmektedir (Atik, 2006; Gültekin, 2003; Pekel, 2004). Akran tercihine dayalı değerlendirmeler, etkileşim durumunda olan birçok kişinin gözlemlerini kapsadığı için bilgi kaynağı olarak önemlidir (Pakaslahti ve Keltikangas-Jarvinen, 2000). Öğrenciler arasında fiziksel ve sözel ya da doğrudan ve dolaylı saldırganlığı belirlemede akran ve öğretmen değerlendirmelerinin kişinin kendini değerlendirmesine göre daha etkili olduğunu gösteren araştırmalar bulunmaktadır (Henry, 2006; Pakaslahti ve Keltikangas-Jarvinen, 2000). Bu araştırmada, akran tercihine dayalı olarak belirlenen zorba, kurban ve olumlu özellikler taşıyan ergenlerin aile özellikleri incelenmektedir. Anne babalar çocuklarının kişiliklerinin şekillenmesinde büyük etkiye sahiptirler. Nitekim aile sosyalleşme etkenidir (Rigby, 1997). Bu bağlamda zorba veya kurban olmanın, ailenin sahip olduğu özelliklerle ilişkili olduğu düşünülmektedir. Aile özellikleri konusunda çalışmanın hem zorbalığı anlama, hem de önleme çalışmaları için gerekli olduğu ulusal ve uluslararası çalışmalarla ortaya konulmuştur (Dölek, 2002; Stevens ve ark., 2002; Turgut, 2005; Yıldırım, 2001). Bu nedenle araştırmada zorba, kurban ve olumlu özelikler taşıyan ergenlerin aile özelliklerinin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Yöntem Evren ve Örneklem Araştırmanın örneklemi iki aşamada belirlenmiştir. İlk olarak Adana ili Seyhan ve Yüreğir merkez ilçelerinde yer alan üç ilköğretim okuluna devam eden 1713 altıncı, yedinci ve sekizinci sınıf öğrencisine ulaşılmıştır. İkinci aşamada arkadaşları tarafından zorba, kurban ve olumlu özelliklere sahip olduğu belirtilen 99 (% 36,26) u kız, 174 (% 63,74) ü erkek toplam 273 öğrenci belirlenmiştir. Bu öğrencilerin 118 (% 43,22) i zorba, 81 (% 29,67) i kurban ve 74 (% 27,11) ü ise olumlu özelliklere sahip öğrencilerdir. Örnekleme alınan öğrencilerin 104 (% 39,10) ü altıncı, 97 (% 35,53) si yedinci ve 72 (% 26,37) si ise sekizinci sınıf öğrencisidir. Veri Toplama Araçları Kimdir Bu? Formu: Kimdir Bu? tekniği birbirini tanıyan bir grup içindeki bireylerin birbiri hakkındaki görüşleri ve birbirlerini nasıl al-

7 CENKSEVEN ÖNDER, YURTAL / Zorba, Kurban ve Olumlu Özellikler Taşıyan Ergenlerin Aile gıladıkları konusunda bilgi verir. Öğretmenin öğrencilerini tanımada kullanabileceği akran değerlendirmesine dayalı sosyometrik tekniktir. Saldırganlığın farklı görünümlerini değerlendirmede yaygın olarak kullanılan bilgi kaynaklarından biri akran tercihine dayalı değerlendirmedir. Bu araştırmada zorba, kurban ve olumlu özellikler taşıyan ergenlerin belirlenmesinde akran tercihine dayalı değerlendirme yöntemine başvurulmuştur. Bunun için araştırmacılar tarafından Kimdir Bu? formu düzenlenmiştir. Formda yer alacak sorular belirlenirken ilgili yazın taranmış ve uzman görüşlerinden yararlanılmıştır. Formda zorbalığı ifade eden dört madde (ör.: Sınıfında en çok tekme, tokat atan kimdir, arkadaşlarını dışlayan oyunlara almayan kimdir? vb.), kurban özelliklerini ifade eden dört madde (ör.: Sınıfta en çok dışlanan kimdir, en fazla alay edilen veya isim takılan kişi kimdir? vb.), ve olumlu özellikleri ifade eden dört madde (ör.: Arkadaşlarına en fazla yardımcı olan kimdir, en güvenilir ve saygı duyulan kişi kimdir? vb.) bulunmaktadır. Zorba, kurban ve olumlu özelliklere ilişkin her bir öğrencinin akranları tarafından ne sıklıkta belirtildiği saptanmıştır. Her sınıf için belirlen aritmetik ortalama ve standart sapma değerlerine göre gruplar belirlenmiştir. Hem zorba, hem de kurban olan öğrenciler örneklem dışı bırakılmıştır. Akran tercihine dayalı bu ölçümün güvenirliğini belirlemek amacıyla sınıf rehber öğretmenlerinden de (n=43) aynı formu yanıtlamaları istenmiştir. İki ölçüm arasındaki güvenirliği belirlemek için hesaplanan Kappa değeri.65 dir (p<.001). Bu sonuç akran tercihine dayalı olarak yapılan ölçümün güvenilir olduğunu göstermektedir. Aile Değerlendirme Ölçeği: Epstein ve arkadaşları (1983) tarafından aile fonksiyonlarını ölçmek amacı ile geliştirilen ve Bulut (1990) tarafından Türkçeye uyarlaması yapılan Aile Değerlendirme Ölçeği Problem Çözme, İletişim, Roller, Duygusal Tepki Verebilme, İlgi Gösterme, Davranış Kontrolü, Genel Fonksiyonlar olmak üzere yedi alt ölçeğe sahiptir. Ölçek 4 lü likert türünde olup, altmış maddeden oluşmaktadır. Ölçek aile üyelerinin kendi aileleriyle ilgili algılarını değerlendirmektedir. On iki yaş üzerindeki tüm aile bireylerine uygulanabilen bu ölçekte puanlar 1.00 (sağlıklı) ile 4.00 (sağlıksız) arasında değişmektedir nin üzerindeki puan ortalamaları aile işlevlerinde sağlıksızlığa doğru bir gidiş olduğunu göstermektedir. Özgün formuyla yapılan çalışmada ölçeğin Cronbach alfa iç tutarlılık kat sayısı.78 olarak bulunmuştur. ADÖ nün alt testleri için Cronbach alfa iç tutarlılık kat sayıları ise Problem Çöz-

8 812 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ me için.74; İletişim için.75; Roller için.72; Duygusal Tepki Verebilme için.83; İlgi Gösterme için.78; Davranış Kontrolü için.72; Genel İşlevler için ise.92 olarak bildirilmektedir (Epstein et al., 1983). Bulut (1990) tarafından Türkçeye uyarlaması yapılan ölçeğin test tekrar test güvenirlik kat sayılarının alt testler için.62 ile.89 arasında değiştiğini belirlemiştir. Cronbach alfa iç tutarlılık kat sayıları ise Problem Çözme için.80; İletişim için.71; Roller için.42; Duygusal Tepki Verebilme için.59; İlgi Gösterme için.38; Davranış Kontrolü için.52; Genel Fonksiyonlar için ise.86 olarak saptanmıştır. İşlem Araştırmada öncelikle zorba, kurban ve olumlu özellikler taşıyan öğrencilerin belirlenmesi amacıyla araştırmacılar tarafından hazırlanan Kimdir Bu? formu, Adana ili merkez ilçelerinde yer alan üç ilköğretim okuluna devam eden toplam 1713 altıncı, yedinci ve sekizinci sınıf öğrencisine uygulanmıştır. Bu form sonuçlarına göre belirlenen 118 zorba, 81 kurban ve 74 olumlu özelliklere sahip toplam 273 öğrenciye Aile Değerlendirme Ölçeği uygulanmıştır. Verilerin Analizi Çalışmada zorba, kurban ve olumlu özelliklerine sahip öğrencilerin Aile Değerlendirme Ölçeği alt boyutlarında anlamlı düzeyde farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek amacıyla tek yönlü varyans analizi (ANO- VA) kullanılmıştır. Varyansların homojenliğine Levene F Testi ile bakılmış ve varyansların homojenliği koşulunun karşılandığı belirlenmiştir. Varyanslar homojen olduğu için, anlamlı farklılıkların çıktığı gruplarda farkın hangi gruplardan kaynaklandığını belirlemek amacıyla Post Hoc Test olarak LSD (Least Significant Difference), en küçük anlamlılık fark testi kullanılmıştır. Tüm testlerde anlamlılık düzeyi p<.05 olarak kabul edilmiştir. Aile Değerlendirme Ölçeği nin boyutları olan problem çözme, iletişim, roller, duygusal tepki verebilme, duygusal katılım, davranış kontrolü ve genel fonksiyonlar puanlarının zorba ve kurban olmayı ne oranda açıkladığı lojistik regresyon analizi ile incelenmiştir. Wald test istatistiğinin olasılık değeri.25 olarak alınmıştır (Bendel ve Afifi, 1977; Mickey ve Greenland, 1989).

9 CENKSEVEN ÖNDER, YURTAL / Zorba, Kurban ve Olumlu Özellikler Taşıyan Ergenlerin Aile Bulgular Aile Değerlendirme Ölçeği alt boyutlarının zorba, kurban ve olumlu özelliklere sahip öğrencilere göre anlamlı şekilde değişip değişmediğini incelemek amacıyla tek yönlü varyans analizi yapılmıştır. Öğrencilerin zorba, kurban ya da olumlu özelliklere sahip olmalarına göre Aile Değerlendirme Ölçeği alt boyutlarına ilişkin elde edilen tek yönlü varyans analizi sonuçları Tablo 1 de yer almaktadır. Tablo 1 Zorba, Kurban ve Olumlu Özelliklere Sahip Öğrencilerin Aile Değerlendirme Ölçeği Alt Boyutlarına İlişkin Elde Edilen Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Aile Değerlendirme Ölçeği Alt Boyutları N X Ss F p Zorba Problem Çözme Kurban Olumlu Özellikler Toplam Zorba İletişim Kurban Olumlu Özellikler Toplam Zorba Roller Kurban Olumlu Özellikler Toplam Zorba Duygusal Tepki Verebilme Kurban Olumlu Özellikler Toplam

10 814 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Zorba İlgi Gösterme Kurban Olumlu Özellikler Toplam Zorba Davranış Kontrolü Kurban Olumlu Özellikler Genel Fonksiyonlar Toplam Zorba Kurban Olumlu Özellikler Toplam Yapılan tek yönlü varyans analizi sonucunda zorba, kurban ve olumlu özelliklere sahip öğrencilerin Aile Değerlendirme Ölçeği nin problem çözme [F(2, 272)=4.072, p<.05], iletişim [F(2, 272)=7.697, p<.01], roller [F(2, 272)=13.593, p<.001], duygusal tepki verebilme [F(2, 272)=8.196, p<.001], ilgi gösterme [F(2, 272)=5.070, p<.01], davranış kontrolü [F(2, 272)=6.438, p<.01] ve genel fonksiyonlar [F(2, 272)=5.184, p<.01] puanları açısından anlamlı farklılıklar elde edilmiştir. Alt boyutlarda farkın hangi gruplardan kaynaklandığını belirlemek için LSD Testi nden yararlanılmıştır. LSD Testi sonucunda, zorba ve kurban öğrencilerin, olumlu özelliklere sahip öğrencilere göre ailelerini problem çözme (p<.01, p<.05), iletişim (p<.001, p<.01), roller (p<.001, p<.001), duygusal tepki verebilme (p<.01, p<.001), ilgi gösterme (p<.05, p<.01), davranış kontrolü (p<.01, p<.01) ve genel fonksiyonlar (p<.01, p<.01) alt boyularında daha olumsuz algıladıkları belirlenmiştir. Lojistik regresyon analizi ile Aile Değerlendirme Ölçeği nin boyutları olan problem çözme, iletişim, roller, duygusal tepki verebilme, duygusal katılım, davranış kontrolü ve genel fonksiyonlar puanlarının zorba olup olmamayı anlamlı şekilde yordayıp yordamadığı incelenmiştir. İlk

11 CENKSEVEN ÖNDER, YURTAL / Zorba, Kurban ve Olumlu Özellikler Taşıyan Ergenlerin Aile adımda tek değişkenli lojistik regresyon analizi sonucunda bağımsız değişkenlerin tamamının istatistiksel olarak anlamlı olduğu için eşitliğe alınabileceği görülmüştür. Tüm bağımsız değişkenleri içeren modelin zorbalığı açıklamada anlamlı olduğu belirlenmiştir [X 2 =23.46, Sd=7, N=192, p<.001], (Nagelkerke R 2 =.156). Hosmer ve Lemeshow Testi sonucunda zorba olan ya da olmayan öğrencilerin gözlenen ve beklenen frekansları arasında anlamlı fark olmadığı belirlenmiştir (p>.05). Bu sonuç kurulan modelin uyumunun oldukça iyi olduğunu göstermektedir. Tablo 2 Zorbalığın Yordayıcılarına İlişkin Lojistik Regresyon Analizi Sonuçları Eşitlikteki Değişkenler B SH Wald p Exp(B) Problem Çözme * İletişim * Roller * Duygusal Tepki Verebilme İlgi Gösterme Davranış Kontrolü Genel Fonksiyonlar Sabit Nagelkerke R 2 =.156, Modeli doğru sınıflandırma yüzdesi = % 70,3 *p<.25 Lojistik regresyon analizi modelinde yer alan her bir değişkene ait kat sayıların ayrı ayrı önem kontrolünün yapabilmek için Wald test istatistiği sonuçlarından yararlanılmıştır. Tablo 2 de yer alan Wald test istatistik sonuçlarına bakıldığında problem çözme, iletişim ve roller değişkenlerinin zorbalığı açıklamada anlamlı katkılar yapan değişkenler olduğu belirlenmiştir. Lojistik regresyon analizi sonucunda zorbaca davranışlarda bulunan öğrencilerin 118 inden 99 unu kurulan modelin doğru olarak sınıflandırdığı belirlenmiştir (% 83,9). 192 kişiye ilişkin verilere uygulanan lojistik regresyon analizi uyumlu sonuçlar vermiş ve % 70,3 oranında verileri başarıyla sınıflandırmıştır.

12 816 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Lojistik regresyon analizi ile Aile Değerlendirme Ölçeği nin boyutlarından ele edilen puanların kurban olup olmamayı anlamlı şekilde yordayıp yordamadığı incelenmiştir. İlk adımda tek değişkenli lojistik regresyon analizi sonucunda bağımsız değişkenlerin tamamının istatistiksel olarak anlamlı olduğu için eşitliğe alınabileceği görülmüştür. Tüm bağımsız değişkenleri içeren modelin kurban olmayı açıklamada anlamlı olduğu belirlenmiştir [X 2 =26.53, Sd=7, N=155, p<.001], (Nagelkerke R 2 =.21). Hosmer ve Lemeshow Testi sonucunda kurban olan ya da olmayan öğrencilerin gözlenen ve beklenen frekansları arasında anlamlı fark olmadığı belirlenmiştir (p>.05). Bu sonuç kurulan modelin uyumunun oldukça iyi olduğunu göstermektedir. Tablo 3 Kurban Olmanın Yordayıcılarına İlişkin Lojistik Regresyon Analizi Sonuçları Eşitlikteki Değişkenler B SH Wald p Exp(B) Problem Çözme İletişim * Roller * Duygusal Tepki Verebilme İlgi Gösterme Davranış Kontrolü * Genel Fonksiyonlar *.927 Sabit Nagelkerke R 2 =.21, Modeli doğru sınıflandırma yüzdesi = % 68,4 *p<.25 Tablo 3 te yer alan Wald test istatistik sonuçlarına bakıldığında iletişim, roller, davranış kontrolü ve genel fonksiyonlar değişkenlerinin kurban olup olmamayı açıklamada anlamlı katkılar yapan değişkenler olduğu belirlenmiştir. Lojistik regresyon analizi sonucunda kurban öğrencilerin 81 inden 58 ini kurulan modelin doğru olarak sınıflandırdığı belirlenmiştir (% 71,6). Sonuç olarak, 155 öğrenciye ilişkin verilere uygulanan lojistik regresyon analizi uyumlu sonuçlar vermiş ve % 68,4 oranında verileri başarıyla sınıflandırmıştır.

13 CENKSEVEN ÖNDER, YURTAL / Zorba, Kurban ve Olumlu Özellikler Taşıyan Ergenlerin Aile Tartışma Araştırma sonucunda zorba ve kurban öğrencilerin ailelerini problem çözme, iletişim, roller, duygusal tepki verebilme, ilgi gösterme, davranış kontrolü ve genel fonksiyonlar açılarından olumlu özelliklere sahip öğrencilerden daha olumsuz algıladıkları saptanmıştır. Aile Değerlendirme Ölçeği nin boyutlarının tamamının zorba olmayı % 70,3, kurban olmayı ise % 68,4 oranında başarı ile sınıflandırdığı belirlenmiştir. Bu değişkenler arasından özellikle problem çözme, iletişim ve roller boyutlarının zorba olmayı açıklamada, iletişim, roller, davranış kontrolü ve genel fonksiyonların ise kurban olmayı açıklamada diğer boyutlara göre daha fazla katkı sağlayan değişkenler oldukları görülmüştür. Problem çözme ailenin işlevlerini etkili bir şekilde yerine getirebileceği düzeyde maddi ve manevi sorunlarını -sorunun ortaya çıkmasından, çözümlenmesine kadar- çözebilme becerisidir (Bulut, 1990). Bu araştırma sonuçlarına göre, zorba ve kurban öğrenciler ailelerini problem çözme açısından olumlu özelliklere sahip öğrencilerden daha olumsuz algılamaktadırlar. Ayrıca problem çözme boyutu özellikle zorba olmayı açıklamada anlamlı katkıya sahiptir. Araştırmalarda da zorbaca davranışlarda bulunan çocukların ve ergenlerin ebeveynlerinin problem çözme becerilerinin zayıf olduğunu (Loeber ve Dishion, 1984) ve genel ebeveyn çatışmaları ve uyumsuzluk yaşadıklarını (Loeber ve Dishion, 1984; Oliver, Oaks ve Hoover, 1994; Olweus, 1993) göstermektedir. Stevens ve arkadaşları (2002) zorbaların ve kurbanların ailelerini problem çözme stratejileri açısından karşılaştırdıkları araştırmalarında, kurbanların ailelerinin kaçınma stratejilerini, zorbaların ailelerinin ise diğerlerinden daha yıkıcı problem çözme stratejileri kullandıklarını, problemi çözmek için cezaya daha fazla başvurduklarını belirlemişlerdir. Ergenler birçok beceriyi ailelerinden model alarak öğrenmektedirler. Nitekim araştırmalar, zorbaların daha fazla yıkıcı problem çözme stratejilerini kullandıklarını (Stevens ve ark., 2002), daha dürtüsel olduklarını (Smith, 1991); kurbanların ise daha fazla geri çekilme davranışı sergilediklerini, atılganlık becerilerinin zayıf (Rigby, 2002; Smith, 1991) ve kararsız (Rigby, 2002) olduklarını göstermektedir. Görüldüğü gibi zorba ve kurban ergenlerin aileleri problem çözme açısından, olumlu özellikler taşıyan ergenlerin ailelerine göre daha sağlıksız özellikler sergilemektedir. Aile Değerlendirme Ölçeği nin İletişim alt ölçeği, aile üyelerinin etkili iletişim kurup kuramadıklarını ölçmektedir. Ailede etkili iletişim, üyeler

14 818 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ arasındaki sözlü iletişimin içeriğinin açık olup olmaması, kişilerin söylemek istediklerini doğrudan ifade edip etmemesi, yani iletişimin açık ve dolaysız olmasıdır (Bulut, 1990). Bu araştırmada iletişim boyutunun hem zorba, hem de kurban olmayı açıklamada anlamlı katkıya sahip olduğu belirlenmiştir. Zorba ve kurban öğrenciler ailelerini iletişim açısından olumlu özelliklere sahip öğrencilerden daha olumsuz algılamaktadırlar. Connolly ve O Moore (2003) zorba çocukların aileleriyle ilişkilerini incelediği araştırmasında bu çocukların kardeşleri, anneleri ve babalarıyla tutarsız ilişkileri olduğunu belirlemiştir. Ailenin olumlu ve etkili iletişim kurma becerisi, ergenin olumlu baş etme, sosyal ve kişisel beceriler geliştirmesinde hayati öneme sahiptir. Zorbalığa daha fazla başvuran ergenler muhtemelen bu becerilerin eksik olduğu ailelerden gelmektedirler (Bowers ve ark., 1992). Kurbanların ailelerinin aşırı koruyucu tutumları, çocuklarının sosyal beceri geliştirmelerini engelleyici olabilir. Nitekim zorbalar gibi kurbanların da sosyal becerilerinin zayıf olduğunu gösteren araştırmalar bulunmaktadır (Rigby, 2002). Aile Değerlendirme Ölçeği nin roller boyutu hem zorba, hem de kurban olmayı açıklamada en fazla katkı yapan boyuttur. Roller alt ölçeği ailenin kaynakların kullanımı, bakıp büyütme, destekleme ve kişisel gelişim sağlama, aile sistemini idare etme gibi konularda davranış kalıbı geliştirip geliştiremedikleri üzerinde odaklanmaktadır. Ayrıca bu boyut görevlerin belirgin ve eşit olarak üyelere dağılımı ve bu görevlerin aile üyeleri tarafından sorumlu bir şekilde yerine getirilip getirilmemesini de içermektedir (Bulut, 1990). Bu araştırma sonucuna göre, zorba ve kurban öğrenciler ailelerini roller açısından olumlu özelliklere sahip öğrencilere göre daha olumsuz algılamaktadırlar. Bowers ve arkadaşları (1992) araştırmalarında hem zorba hem de kurbanların, anne-babaları arasında güç dengesizliği olduğunu ve babalarını annelerinden daha güçlü algıladıklarını belirlemişlerdir. Duygusal tepki verebilme boyutu aile üyelerinin her türlü uyaranlar karşısında en uygun tepkiyi göstermesidir. Sevgi, mutluluk, üzüntü, korku, kızgınlık gibi duygularını sözle veya hareketlerle ifade etmesidir (Bulut, 1990). Araştırmada bu boyut açısından zorba ve kurban öğrencilerin ailelerini olumlu özelliklere sahip öğrencilerden daha olumsuz algıladıkları belirlenmiştir. Stevens ve arkadaşları (2002) araştırmasında zorbaların ailelerinde daha fazla çatışma yaşandığını, daha az duygusal tepki verildiğini belirlemiştir. Benzer şekilde Avcı (2006) da şiddete başvuran ergenlerin ailelerinin diğer ergenlerin ailelerine göre duygusal

15 CENKSEVEN ÖNDER, YURTAL / Zorba, Kurban ve Olumlu Özellikler Taşıyan Ergenlerin Aile tepki verebilmede daha zayıf olduklarını saptamıştır. Nitekim zorba çocuklar daha fazla duygusal çekingenlik sergilemekte ve kendileri hakkında daha olumsuz ifadeler kullanmaktadırlar (Connolly ve O Moore, 2003). Bu araştırmada duygusal tepki verebilme boyutu açısından zorba ve kurbanların aileleri arasında anlamlı farklılık belirlenmemiştir. Ancak Stevens ve arkadaşlarının (2002) araştırmasında kurbanların zorbalara göre ailelerinde duyguların daha fazla ifade edildiğini algıladıkları saptanmıştır. Bu sonucun aile dışındaki başka faktörlerden veya aile içindeki farklı iç dinamiklerden kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir. İlgi gösterme boyutu ise aile üyelerinin birbirlerine gösterdiği ilgiyi, bakımı ve sevgiyi içerir. En sağlıklı aileler birbirleriyle orta derecede ilgilenirler. Az veya çok ilgilenme, ailenin bu konudaki işlevini yeterince yerine getirmediğini göstermektedir (Bulut, 1990). Bu araştırma sonucuna göre zorba ve kurban öğrenciler ailelerini ilgi gösterme açısından olumlu özelliklere sahip öğrencilerden daha olumsuz algılamaktadırlar. Zorbaların ailelerinde bağlılığın zayıf (Stevens ve ark., 2002), sıcaklığın yetersiz (Olweus, 1993; Rigby, 1997, Turgut, 2005), istismar, ihmal (Elliott, 1991) ve reddetmenin yüksek olduğu (Turgut, 2005) belirlenmiştir. Kurbanların ailelerinde ise zorbalara göre, bağlılığın daha yüksek olduğu (Stevens ve ark., 2002), aşırı ilgi ve duygusal yakınlığın görüldüğü (Oliver ve ark., 1994), aşırı koruyucu tutumların sergilendiği (Hart ve ark., 1992) saptanmıştır. En sağlıklı ailelerin birbiriyle orta derecede ilgilenen aileler olduğu (Bulut, 1990) düşünüldüğünde, hem şiddet uygulayan çocukların, hem de kurbanların ailelerinin bu konudaki işlevlerini yeterince yerine getirmedikleri görülmektedir. Davranış kontrolü ailenin üyelerinin davranışlarına standart koyma ve disiplin sağlama biçimidir. Kontrolün esnek, katı, serbest veya düzensiz oluşunu içerir (Bulut, 1990). Araştırmada davranış kontrolü açısından zorba ve kurban öğrencilerin ailelerini olumlu özelliklere sahip öğrencilerden daha olumsuz algıladıkları belirlenmiştir. Ayrıca davranış kontrolü boyutu özellikle kurban olmayı açıklamada anlamlı katkıya sahiptir. Loeber ve Dishion (1984) arkadaşlarına şiddet uygulayan çocukların ebeveynlerinin daha zayıf kontrol ve disiplin stratejileri kullandıklarını belirlemiştir. Olweus (1980 den aktaran Connolly ve O Moore, 2003) zorba çocukların ev çevrelerinde şiddet içerikli davranışlara sıklıkla rastlanıldığını bulmuştur. Zorbaların ailelerinin sert ve tutarsız çocuk bakımı stratejileri (O Moore, 1989 dan aktaran Turgut, 2005), baskıcı,

16 820 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ otoriter çocuk yetiştirme metodları (Oliver ve ark., 1994) ve fiziksel cezayı kullandıkları (Espelage, Bosworth ve Simon, 2000; Oliver ve ark., 1994) belirlenmiştir. Ayrıca Olweus (1993) zorbaların ailelerinde sınırların açık olmadığını ifade etmektedir. Anne babanın çocuğa uyguladığı bakım biçimlerinin çocukta şiddetin ortaya çıkmasında etkisi vardır. Etkisiz anne-babalık uygulamaları çocuğu olumsuz yönde etkiler (Boulter, 2004). Nitekim Hart ve arkadaşları (1992) fiziksel ceza ile çocukların saldırgan davranışları arasında ilişki saptamıştır. Kurbanların aileleri ise aşırı koruyucu tutumları nedeniyle çocuklarında davranış kontrolü geliştirmelerini destekleyici değillerdir. Görüldüğü gibi hem zorba hem de kurbanların aileleri davranış kontrolü açısından etkili ebeveyn tutumları sergilememektedirler. Aile Değerlendirme Ölçeği nin Genel Fonksiyonlar alt ölçeği ailenin sağlıklı olup olmadığını genel olarak değerlendirmektedir. Diğer aile işlevlerindeki sorun alanlarını da içermektedir (Bulut, 1990). Bu araştırma sonucunda zorba ve kurban öğrencilerin ailelerini genel fonksiyonlar açısından olumlu özelliklere sahip öğrencilerden daha olumsuz algıladıkları saptanmıştır. Ayrıca genel fonksiyonlar boyutu özellikle kurban olmayı açıklamada anlamlı katkıya sahiptir. Benzer şekilde Rigby (1993) araştırmasında zorbalık eğilimi olan ve kurban ergenlerin ailelerinin, sosyal davranışlar geliştirmiş olan ergenlerin ailelerinden daha zayıf psikososyal sağlığa sahip olduklarını belirlemiştir. Sosyal davranışlar geliştirmiş olan ergenlerin aileleri pozitif tutuma sahiptir ve sağlıklı ilişkileri vardır. Bir başka çalışmada ailenin fonksiyonları ve aile içi etkileşimlerin, farklı ölçme araçları ve yöntemleri kullanarak incelenmesi yoluyla aile içi dinamiklerin karmaşık süreçlerini ortaya çıkarılması önerilmektedir. Örneğin nitel araştırma yöntemleri kullanılarak zorba ve kurban öğrencilerin aile özellikleri daha ayrıntılı şekilde ortaya konulabilir. Bu araştırmada zorba, kurban ve olumlu özelliklere sahip öğrenciler arkadaş değerlendirmesine bağlı olarak belirlenmişlerdir. Bu değerlendirmenin avantajları olabileceği gibi sınırlılıkları da olabilir. Bu nedenle benzer araştırmaların farklı ölçme araçları kullanarak da yapılması önerilmektedir. Aile özelliklerinin zorba ve kurban olmada önemli bir değişken olduğu görülmektedir. Bu nedenle ergenlerle çalışan uygulayıcılara, zorba ve kurban öğrencilerin ailelerine yönelik aile içi iletişimi arttırıcı, anne-babalık rollerini geliştirici ve etkili aile içi problem çözme becerilerini kazandırmaya yönelik çalışmalar yapmaları önerilmektedir.

17 KALKAN, ERSANLI / The Effects of the Marriage Enrichment Program Based on the An Investigation of the Family Characteristics of Bullies, Victims, and Positively Behaving Adolescents Fulya CENKSEVEN ÖNDER*, Filiz YURTAL** Abstract The present study investigated the family characteristics of bullies, victims, and positively behaving adolescents. The study was conducted in three elementary schools in Adana central province with students who were attending 6th-7th, and 8th grades. A who is who form prepared by the researchers was used for the determination of the family characteristics of the students in the sample. The form was completed by 1713 students. A total of 273 students (99 girls, 174 boys) are identified according to the results: 118 bully students, 81 victim students, and 74 positively behaving students. The Family Assessment Survey, developed by Epstein, Baldwin, & Bishop (1983) and translated into Turkish by Bulut (1990), was used to measure family functions. One way ANOVA and Logistic Regression Analysis were used for statistical analysis. In conclusion, it is determined that bully and victim students perceived their families more negative than the other students in terms of problem solving, communication, affective responsiveness, affective involvement, behavior control, and general functioning. All the subscale scores of Family Assessment Survey were successfully classified 70.3% for bullies and 68.4% for victims. It is determined that problem solving, communication, and roles subscales of the Family Assessment Survey have significant support in explaining bullying. Communication, roles and behavior control subscales have significant support in explaining victimization. Keywords Bullying, Bully, Victim, Family, Adolescent. * Correspondence: Assist. Prof., Cukurova University, Faculty of Education, 01330, Adana / Turkey. fulyac@cu.edu.tr ** Phd, Assist. Prof., Cukurova University, Faculty of Education. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 8 (3) September Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.

18 822 EDUCATIONAL SCIENCES: THEORY & PRACTICE One of the widest problems at primary schools in many countries including Turkey is bullying. Recent studies from the U.S.A. (Nansel et al., 2001), Australia (Rigby, & Slee, 1991), Norway (Olweus, 1993), England, Germany (Wolke, Woods, Stanford, & Schulz, 2001) and Turkey (Kepenekçi, & Çınkır, 2006; Pişkin, 2003; Yurtal, & Cenkseven, 2007) show that the prevalence of bullying was very high in many countries. Bullying is defined as one or more stronger students persecuting or attempting to persecute in order to harm, injure, disturb, or disgrace weaker students repeatedly and over time (Olweus, 1993; Page, & Page, 2003). Most definitions of bullying categorize it as a subset of aggressive behavior that involves an intention to hurt another person (Camodeca, Goossens, Schuengel, & Terwogt, 2003; Rivers, & Smith, 1994). Not only can this negative intentional behavior be displayed physically, but it can also be verbal, subtle, and elusive. The victim cannot defend himself or herself easily for various reasons such as being outnumbered or being physically inferior (Smith, & Sharp, 1994, cited in Sanders, & Phye, 2004). Marsh, Parada, Yeung, and Healey (2001) determine in their research that bullies were described as individuals who do not follow rules, get into physical fights, and pick on others. On the other hand, victims were characterized as children who did not feel safe at school due to the receipt of threats or real physical harm by someone at their schools. Peer aggressiveness or being a victim of aggression at a school threats the psychological and social well being of a child or an adolescent (Olweus, 1993; Rigby, & Slee, 1993). Studies on peer violence increase rapidly in the recent years and peer aggression prevention programs are developed in many countries. Recent studies show that victim and bully students have poorer psychosocial health than their friends. For instance, bully students are found to be more aggressive, antisocial (Craig, 1998), and impulsive (Craig, 1998, Smith, 1991) whereas victims are found to be more passive, anxious, and mistrustful (Craig, 1998; Olweus, 1993; Schwartz, McFayden- Ketchum, Dodge, Pettit, & Bates, 1998). Social-environmental factors such as peer groups, school and family affect peer aggression and victimization (Spriggs, Iannotti, Nansel, & Haynie, 2007). Family is used in this study as one of the socio-environmental factors. Families of bullies or violent students have some characteristics such as using physical discipline, repudiations or hostile actions against children,

19 CENKSEVEN ÖNDER, YURTAL / An Investigation of the Family Characteristics of Bullies, Victims, poor problem-solving skills, and permission for hostile acts (Demeray, & Malecki, 2003; Loeber, & Dishion, 1984). Fielder (2006) indicated that there was a relationship between authoritarian parenting style and the acts of bullying. Families of victims show more defender and less repudiation and less hostile acting (Olweus, 1993; Rican, Klicperova, & Koucka, 1993). In summary, it is determined from the literature that bully children and adolescents have parents having poor problem-solving skills (Loeber, & Dishion, 1984), inconsistent relationship with their parents and siblings (Connolly, & O Moore, 2003). Mothers or fathers of both victims and bullies have power imbalance and their children perceive fathers having more power than mothers (Bowers, Smith, & Binney, 1992). Bullies experience family conflict of their parents and less emotional reactions (Avcı, 2006; Stevens, De Bourdeaudhuij, & Van Oost, 2002). Poor dependence, poor human touch (Olweus, 1993; Rigby, 1997, Turgut, 2005), poor control and discipline strategies (Loeber, & Dishion, 1984) are also evident in this group. Different assessment methods such as observation, sociometric procedures, questionnaires, surveys, teacher ratings, self reports, are used for determining bullying (Crothers, & Levinson, 2004). The self-report method is generally used in many studies in Turkey for determining the groups related to bullying. Assessment using peer nominations is an important source of knowledge because it includes observation of many people having mutual interaction (Atik, 2006; Gültekin, 2003; Pekel, 2004). Peer nomination permits the aggregation of peer/classmate judgment about individuals roles in school bullying. Aggregation mitigates against the biases of a particular person while allowing for the richness of individual reports at the level of the child (Kim, Koh & Leventhal, 2004). There are many studies in the literature indicating that teacher and peer ratings are more effective than self report for determination of physical and verbal or direct and indirect aggression (Henry, 2006; Pakaslahti, & Keltikangas-Jarvinen, 2000). National and international research shows that studies on family characteristics are necessary for understanding and preventing bullying (Dölek, 2002; Stevens et al., 2002; Turgut, 2005; Yıldırım, 2001). The family characteristics of bullies and victims, and positively behaving adolescents based on peer nomination were investigated in this study. The determination of family characteristics of bullies, victims and positively

20 824 EDUCATIONAL SCIENCES: THEORY & PRACTICE behaving adolescents will be useful to develop programs for prevention. For this reason, it is aimed to determine the family characteristics of bullies and victims, and positively behaving adolescents in the study. Method Participants The sample of the study was determined in two phases. At first, the study was conducted with 1713 students from 7 and 8 grades attending three different elementary schools in Seyhan and Yuregir districts in Adana province. In the second phase, a total of 273 students identified as bullies, victims, and positively behaving students by their friends were chosen. In this group, there were 99 girls (26.26%) and 174 boys (63.74%). There were 118 students who were identified as bullies (43.22%), 81 students as victims (29.67%), and 74 students (27.11%) as positively behaving students. Of the students, 104 were from 6th grade (39.10%), 97 students from 7th grade (35.53%), and 72 students from 8th grade (26.37%). Measures Who is who Form: Who is who technique gives valuable information about the ideas and perceptions of persons known to each other in a group. For this purpose, a who is who form was developed by the researchers. When questions in the form were determined expert opinions were requested and literature search was integrated. In the form, there are 4 items for bullying (such as who excludes his friends from a game? Who is the most who kicks in the class?, Who is the most who slaps in the class?), 4 items for victim characters (such as; Who is the most excluded in the classroom?, Who is the most name-calling victim in the classroom?), and 4 items for positive behaviors (such as who helps his friends mostly? or Who is the most trusted and respected person in the class?). Then, it is determined how often the student s peers were noted a student as bully, victim and student having positive features. Students who were identified as both victims and bullies were excluded from the sample. In order to determine the reliability of this survey based on peer preferences, the classroom teachers (n=43) were interviewed to answer the same form. Calculated Kappa value to determine the reliability bet-

21 CENKSEVEN ÖNDER, YURTAL / An Investigation of the Family Characteristics of Bullies, Victims, ween the two measurements is 0.65 (p <.001). These results based on peer preferences indicate that the measurement is reliable. The Family Assessment Device: The Family Assessment Device developed by Epstein et al. (1983) and translated into Turkish by Bulut (1990) was used to measure family functions. The scale has 7 sub-scales as Problem Solving, Communication, Roles, Affective Responsiveness, Affective Involvement, Behavior Control, and General Functioning. Test-Retest reliability of the device for subscales is ranging from 0.62 to Cronbach Alfa coefficients of the Turkish Form were found as 0.80 for Problem Solving, 0.71 for Communication, 0.42 for Roles, 0.59 for Affective Responsiveness, 0.38 for Affective Involvement, 0.52 for Behavior Control, 0.86 for General Functioning. Data Analysis Levene s F-test was used to test the assumption of homogeneity of variance. One-way ANOVA with least significant difference (LSD) post hoc test was used for the inter-group comparisons a value of p <.05. Logistic Regression Analysis was used in the prediction of victimization and bullying. The limit value of probability of Wald Test considered as.25 (Bendel, & Afifi, 1977; Mickey, & Greenland, 1989). Results Significant differences were obtained among the scores of bullies, victims and positively behaving students according to the test results of one-way ANOVA for the sub-dimensions of the Family Assessment Device: Problem-solving [F(2, 272)=4.072, p<.05], communication [F(2, 272)=7.697, p<.01], Roles [F(2, 272)=13.593, p<.001], affective responsiveness [F(2, 272)=8.196, p<.001], affective involvement [F(2, 272)=5.070, p<.01], behavior control [F(2, 272)=6.438, p<.01] and general functioning [F(2, 272)=5.184, p<.01]. LSD test is used to determine which groups caused the difference. According to the test results, bullies and victim students perceive their families as negative on the sub dimensions of problem solving (p<.01, p<.05), communication (p<.001, p<.01), roles (p<.001, p<.001), affective responsiveness (p<.01, p<.001), affective involvement (p<.05, p<.01), behavior control (p<.01, p<.01) and general functioning (p<.01, p<.01) with respect to positively behaving students.

22 826 EDUCATIONAL SCIENCES: THEORY & PRACTICE The model included all independent variables (problem solving, communication, roles, affective responsiveness, affective involvement, behavior control and general functioning) found significant for explaining bullying according to logistic regression analysis results used for the predictor of bullying [X 2 = 3.46, Sd=7, N=192, p<.001], (Nagelkerke R 2 =.156). According to Wald test results, it was found that Problem Solving, Communication, Roles were the variables which have significant support to explain bullying. Logistic Regression Analysis with the data obtained from 192 students had good results and classified the data with 70.3% successfully. It was determined that the model included all independent variables was significant after using the logistic regression analysis to determine the prediction variables of victimization [X 2 =26.53, Sd=7, N=192, p<.001], (Nagelkerke R 2 =.21). According to Wald test, it was found that Communication, Roles, Behavior Control and General Functioning were the variables which have significant support to explain victimization. In conclusion, Logistic Regression Analysis with data obtained from 155 students had good results and classified the data with 68.4% successfully. Discussion According to findings, victims and bully students have more negative perceptions about their families than positively behaving students in terms of problem solving, communication, roles, affective responsiveness, affective involvement, behavior control, and general functioning. The Family Assessment Survey classified successfully at the rate of 70.3% for bullying and 68.4% for victimization. Especially, problem solving, communication, roles for bullying, communication, roles and general functioning for victimization make more contribution than the other subscales. Problem-solving is a skill to solve the spiritual and material problems so that at least family functions can be met (Bulut, 1990). According to the results, there were significant differences among families on problem solving according to the perceptions of bullies, victims, and positively behaving students. Bullies and victim students perceived their families more negatively than positively behaving students in regard to problem solving. Studies in the literature show that parents of bullies and adolescent have poor skill for problem solving (Loeber, & Dishion, 1984) and