JEOTERMAL TURİZMİNDE TÜRKİYE DEKİ ANTİK KENTLER

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ JEOTERMAL TURİZMİNDE TÜRKİYE DEKİ ANTİK KENTLER UZMANLIK TEZİ Hatice GÜDÜCÜ Tez Danışmanı Prof. Dr. Gültekin TARCAN Dokuz Eylül Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği AĞUSTOS 2012 ANKARA

2 KABUL VE ONAY Hatice GÜDÜCÜ tarafından hazırlanan JEOTERMAL TURİZMİNDE TÜRKİYE DEKİ ANTİK KENTLER adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Gültekin TARCAN (Danışman) Bu çalışma jürimiz tarafından oy birliği/ oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı: İmzası: Başkan: Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih: / /. Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

3 KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Hatice GÜDÜCÜ Tez Konusu Tez Danışmanı : Jeotermal Turizminde Türkiye deki Antik Kentler : Prof. Dr. Gültekin TARCAN Kültür ve Turizm Uzmanlık Tezi çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. / /2012

4 SINAV YETERLİLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim..../ /2012 Hatice GÜDÜCÜ Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

5 ÖNSÖZ Türkiye, konumu, coğrafik özellikleri, iklimi ve ulaşım koşulları gibi özellikleri düşünüldüğünde turizme çok elverişli bir ülkedir. Üç tarafının denizlerle çevrili olması, yılda dört mevsimin yaşanıyor olması, kültürel açıdan antik çağlara uzanan bir tarihin ve arkeolojik mirasın olması, zengin yer altı kaynaklarının bulunması, cennet gibi bir doğanın var olması gibi ve sayamayacağımız birçok güzellikleriyle ülkemiz, renkli ve geniş bir turizm yelpazesine sahiptir. Deniz turizmi, kış turizmi gibi çok bilinen turizm çeşitlerinin yanında sağlık turizmi gibi alternatif turizm çeşitleri de ülkemizde yapılabilmektedir. Önemli bir jeotermal kuşak üzerinde bulunan Türkiye de, doğal çıkışlı ve bol olarak nitelendirilen 1300 dolayında termal kaynak bulunmaktadır. Tarihte bu kaynaklardan hep yararlanılmış ve hamamlar Anadolu insanın kültür değerleri arasına girmiştir. Bunun yanında antik çağlarda yapılan hamamlar, nadir de olsa ayakta kalmış ve günümüzde halen kullanılmaktadır. Günümüzde sağlık turizmi yeniden canlanmaya başlamıştır. Birçok turizm faaliyetinin yanı sıra, sağlık turizmine de yatırımlar giderek artmaktadır. Bunun yanı sıra yapılan arkeolojik çalışmalarda ve kazılarda antik hamam kalıntıları bulunmaktadır. Bu çalışmalarda bulunan bazı yapılar yapılacak onarım ve restorasyon çalışmaları ile ülke ekonomisine kazandırılabilir durumdadır. Ülkemizde bulunan antik hamam sayısı az da olsa, yapılacak çalışmalarla kültürümüze ve ekonomimize katkı sağlayabilirler. Bunlardan başka, bu tez çalışması sırasında bazı zorluklarla karşılaşılmıştır. Jeotermal turizmiyle ilgili yeterli veri ve kaynak bulunamamıştır. Daha da önemlisi, antik hamamlarla ilgili yeterli kaynağa ulaşılamamıştır. Bu açıdan bakıldığında, ülkemiz geçmişle bağlantılı sağlık turizminde yeterli potansiyele sahip olsa dahi, günümüzde henüz yeterli bilimsel çalışmalar yapılamamıştır. i

6 Ayrıca, çalışmalarımı yönlendiren, araştırmalarımın her aşamasında bilgi, öneri ve yardımlarını esirgemeyen danışmanım sayın Prof. Dr. Gültekin TARCAN a teşekkürlerimi sunarım. Tez çalışmamı tamamlamamda gerekli olanakları ve kolaylıkları sağlayan Sayın Müdürüm Hasan YAVUZ a ve Sayın Müdür Yardımcım Sibel DÖNMEZ e çok teşekkür ederim. Tez araştırmaları sürecinde yaptıkları katkılardan dolayı İzmir Arkeoloji Müze Müdürlüğüne ve Bergama Arkeoloji Müze Müdürlüğüne teşekkür ederim. Tez çalışmam sırasında bana verdikleri destekler için çalışma arkadaşlarıma ve tüm hayatım boyunca yanımda olan aileme teşekkür etmeyi bir borç bilirim. ii

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... iii SİMGE ve KISALTMALAR DİZİNİ... v TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER DİZİNİ... vi GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM TEZİN KONUSU, AMACI VE KAPSAMI 1. JEOTERMAL KAYNAKLAR VE TURİZM Tez Konusu ve Tanımlar Antik Dönemde Hamam Yapısı Termal Turizmde Tedavi Yöntemleri Tezin Amacı ve Kapsamı Tezin Önemi... 8 İKİNCİ BÖLÜM YÖNTEM 2. TEZ ÇALIŞMASININ YÖNTEMİ Önceki Çalışmalar Veri Toplama ÜÇÜNCÜ BÖLÜM JEOTERMAL TURİZMİNDEKİ ANTİK KENTLER 3. JEOTERMAL TURİZMİNDE TÜRKİYE DEKİ ANTİK KENTLERİMİZ İzmir İzmir Bergama Bergama Asklepion Bergama Allianoi iii

8 Bergama Kleopatra Güzellik Ilıcası İzmir Balçova Balçova Agemmemnon Kaplıcaları Denizli Denizli Hierapolis Afyonkarahisar Afyonkarahisar Gazlıgöl Afyonkarahisar Sandıklı Ankara Ankara Kızılcahamam Kaplıcaları Çanakkale Çanakkale Kestanbol Kaplıcaları Çanakkale Küçükçetmi (Afrodit) Kaplıcaları Yozgat Yozgat Sarıkaya (Terzili) Kaplıcaları Eskişehir Eskişehir Hamam Karahisar(Çardak Hamamı) Yalova Yalova Kurşunlu Hamamı Yalova Valide Hamamı DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 4. TEZ DEĞERLENDİRMESİ VE SONUÇ Değerlendirme Sonuç KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT ÖZGEÇMİŞ iv

9 SİMGE ve KISALTMALAR DİZİNİ Bu tez kapsamında kullanılan kavram ve tanımlara ilişkin kısaltmalar aşağıda verilmiştir. I. Bir II. İki III. Üç IV. Dört V. Beş VI. Altı VII. Yedi VIII. Sekiz IX. Dokuz X. On XI. Onbir XII. Oniki XIII. Onüç XIV. Ondört XV. Onbeş XVI. Onaltı XVII. Onyedi XVIII. Onsekiz XIX. Ondokuz UNESCO : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı) M.Ö. : Milattan önce M.S. : Milattan sonra T.C. : Türkiye Cumhuriyeti Hz : Hazreti o C : Santigrad derece v

10 TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER DİZİNİ Birinci Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Resim 1.1. Tarihi Roma kaplıcası...4 Resim 1.2. Tarihi Roma kaplıcası havuz örneği(bath,england).5 İkinci Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Şekil 2.1. Türkiye de İllere Göre Termal Turizm Merkezleri ve Kaplıcaların Genel Dağılımı 12 Üçüncü Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Resim 3.1. Asklepion dan genel görünüm 14 Resim 3.2. Asklepion daki yer altı tüneli..16 Resim 3.3. Allianoi Antik Kenti 17 Resim 3.4. Allianoi de bulunan antik kaplıca...18 Resim 3.5. Kleopatra Kaplıcası kazı çalışmaları...20 Resim 3.6. Geçmişte Agamemnon Kaplıca tesisleri.22 Resim 3.7. Balçova Termal Merkezi ve açık termal havuzu.23 Resim 3.8. Hierapolis Antik Hamamı...25 Resim 3.9. Arkeoloji Müzesi olarak kullanılan Hierapolis Antik Hamamı..26 Resim Pamukkale antik termal havuzu..27 Resim Gazlıgöl Kaplıcası havuzu..29 Resim Roma dönemine ait hamamın dıştan görünümü..31 Resim Roma dönemine ait hamam.32 Resim Küçükçetmi (Afrodit) kaplıcası havuzu..34 Resim Terzili Hamamı kazı çalışmaları.36 Resim Terzili Kaplıcası..37 Resim Kurşunlu Hamamı...39 Resim Valide Hamamı...40 vi

11 GİRİŞ Türkiye hem kültürel açıdan hem de yer altı kaynakları açısından çok büyük potansiyele sahip zengin bir ülkedir. Ülkenin coğrafi konumu ve tarihteki yeri göz önünde bulundurulduğunda tarih boyunca gelişime açık olmuş; birçok insan topluluğuna ve devletlere ev sahipliği yapmıştır. Helenistik Dönem ve Roma İmparatorluğu ülkemiz topraklarında uzun süre nüfuzunu devam ettirmiş ve birçok açıdan etkilemiştir; günümüze çok değerli miraslar bırakmışlardır. Antik dönemlerde dahi jeotermal kaynakların önemi anlaşılmış ve mümkün olduğunca yararlanılmıştır. Geçmişten günümüze yapılan arkeolojik çalışmalarda, çeşitli bölgelerde yapılan kazılarda birçok hamam ve hamam benzeri yapıların kalıntılarına rastlanılmıştır. Türkiye de halen kullanılmakta olan ve tarihi çok eskilere dayanan hamamlar bulunmaktadır. Bunun yanı sıra devam eden kazı çalışmalarında antik dönemlere ait birçok hamam yapısı çıkartılmaktadır. Bu tez kapsamında, ülkemizde mevcut olan ve antik dönemlere ait hamamlar derlenmeye, anlatılmaya ve gelecekte ülke ekonomisine nasıl katkı sağlayabileceği yönünde düşünceler aktarılmaya çalışılmıştır. Tezin birinci bölümünde tez konusu kısa ve öz bir şekilde anlatılmaya çalışılmıştır. Tezin amacı ve kapsamından bahsedilmiştir. Bunun yanı sıra tezde kullanılan terimlerin tanımları yapılmıştır. Son olarak da jeotermal turizmin ve kültürel mirasımız olan antik dönemlere ait hamamların önemi vurgulanmaya çalışılmıştır. Tezin ikinci bölümünde, çalışmanın yöntemi anlatılmıştır. Tez konusuyla ilgili geçmişte yapılan çalışmalar özetlenmiştir. Antik dönemlere ait hamamlar hakkında bilgi toplamak için yararlanılan kaynaklardan bahsedilmiştir.

12 Tezin üçüncü bölümünde ülkemizde bulunan antik dönemlere ait hamamlarla ilgili detaylı bilgiler verilmiştir. Günümüzde kullanılan atik hamamlar, tarihleri ve şu anki durumları anlatılmaya çalışılmıştır. Ayrıca, varsa geçmişte yapılan arkeolojik çalışmalar ve bulunan yapılardan bahsedilmiştir. Ulaşılabilen kaynakların ışığında halen devam eden arkeolojik kazılar ve bulunan yapılar anlatılmıştır. Son olarak, değerlendirme ve sonuç bölümünde tez konusu kapsamında yapılan çalışma özetlenmiştir. Jeotermal turizminde ülkemizde bulunan antik hamamların önemi bir kez daha vurgulanmıştır. Gelecekte, konuyla ilgili yapılabilecek çalışmalarla ilgili öneriler sunulmaya çalışılmıştır.

13 BİRİNCİ BÖLÜM TEZİN KONUSU, AMACI VE KAPSAMI 1. JEOTERMAL KAYNAKLAR VE TURİZM Türkiye tektonik olarak çok genç ve aktif bir bölgede bulunmaktadır. Bundan dolayı jeotermal kaynaklar yönünden çok zengindir. Dünyada jeotermal potansiyeli açısından yedinci sırada, Avrupa da ilk sırada yer almaktadır. Jeotermal sistemin oluşumuna bakıldığında, bir ısı kaynağı, ısının taşınabileceği bir akışkan ve taşıyıcı bir yol ve depolanabileceği bir rezervuar gerekmektedir. Tektonik sistem, faylar ve çatlaklar yoluyla ısı taşıyıcısını ve magmanın yer kabuğunun üst seviyelerine taşınmasını sağlamaktadır. Yer kürenin dörtte üçü suyla kaplıdır. İnsan vücudu yaklaşık yüzde yetmiş oranında sudan meydana gelmiştir. Su, canlı hayatında en önemli maddedir. Su olmadan hayatın devamlılığı mümkün değildir. İnsanların yerleştikleri ve köyleri, şehirleri kurdukları yerlere baktığımızda, göl ya da dere kenarları ya da suya en yakın yerler olduğunu görürüz. Antik dönem kalıntılarından da anlaşıldığı gibi, insanlar geçmişte de su kenarlarına yerleşmişlerdir, ya da suyu kanallarla taşımışlardır. Antik dönemlerde özellikle doğal sıcak su kaynaklarına özel önem verilmiştir. Bu tür kaynaklar hem maliyetsiz ve zahmetsiz temizlik, hem de birçok hastalığın tedavisi amacıyla kullanılmıştır ve çok değerli görülmüştür. Kentler, bu kaynakların çevresine kurularak hastalıkların tedavisi amacı ile özel kaplıcalar inşa edilmiştir. Bunların inşasına büyük önem verilmiş ve gerekli görülen hiçbir konfordan kaçınılmamıştır (Resim 1.1.).

14 Resim 1.1. Tarihi Roma kaplıcası 1 Başlangıçta, termal suları sadece temizlik ve hijyen amacıyla kullanan Romalılar, bu suların tedavi edici özelliklerini fark ederek gittikleri yerlerde buldukları her sıcak su kaynağının üzerine büyük yapılar inşa etmişlerdir (Resim 1.2.). Romalılar, hamamları savaş ve seferlerde yorgun düşen ve yaralanan askerlerini tedavi etmek amacıyla da kullanmışlardır. Ayrıca, Romalılar, hamamları spor ve eğlence amaçlı kullanarak gerek mimari gerekse bilimsel olarak bu alana çok katkı sağlamıştır. Bunun yanında, antik dönemlerde hamamların sosyo-kültürel olarak etkisi çok fazladır. 1 Güvenç, C. (2007), Türkiye deki Termal Turizm Tesislerinin Planlama ve Tasarım İlkelerine İlişkin Bir Model Önerisi (Çanakkale Örneği), Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. 4

15 Resim 1.2. Tarihi Roma kaplıcası havuz örneği(bath, England) 2 Roma ve Bizans dönemlerinde Hippocrates başta olmak üzere tıp bilimi ile uğraşan pek çok hekim, doğal sıcak su kaynaklarının tedavi amacı ile kullanılmasında önemli adımlar atmışlardır. Hippocrates dönemine kadar çok az sayıda bulunan antik kaplıcalar, Hippocrates le birlikte sayıları artmış ve beden eğitiminin uygulandığı jimnasyumlarla bir arada yapılmıştır. Ülkemiz, yıllık bir antik dönem tarihi kaplıca kültürüne sahiptir ve günümüzde de giderek yaygınlaşan ve modernleşen yöntemlerle alternatif tıbba hizmet etmektedir. Aynı zamanda yerli ve yabancı turizm sektörüne de büyük katkı yapmaktadır. 2 Güvenç, C. (2007), Türkiye deki Termal Turizm Tesislerinin Planlama ve Tasarım İlkelerine İlişkin Bir Model Önerisi (Çanakkale Örneği), Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. 5

16 1.1. Tez Konusu ve Tanımlar Termal turizmin, ülkemizde kayda değer bir tarihi vardır. Antik dönemde termal kaplıcaların varlığı arkeolojik kalıntılarla kanıtlanmıştır. Halen şifa ve tatil amaçlı yararlanılan antik dönemlerden kalma termal kaplıcalarımız mevcuttur. Bu tez çalışmasında Türkiye de geçmişten günümüze var olan antik dönem termal kaplıcalar ve jeotermal turizm incelenecektir. Doğal sıcak su kaynakları birçok farklı terim ile ifade edilmektedir. Bu terimler genellikle Grek ve Roma kökenlidir. Thermae, kelimesi Türkçeye termal olarak geçmiş Grek kökenli bir kelimedir ve doğal sıcak su kaynakları ve kaplıcalar için kullanılmıştır. Yine kaplıcalar için kullanılan bir diğer kelime ise Spa dır. Bu kelimenin kökeni kesin olmamakla birlikte, Latince Sanitas Per Aquas sudan gelen sağlık ve iyilik anlamlarındaki kelimelerin baş harflerinden alındığı düşünülmektedir. 3 Bu harflere, bazı Roma hamamlarının mermer duvarları üzerine rastgele kazınmış şekilde de rastlanmıştır. Tedavi amacı ile doğal sıcak su kaynaklarının kullanılması da balneoterapi, spa terapi ve hidroterapi gibi farklı isimlerle adlandırılmıştır. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı 2009 yılında termal turizmi termomineral su banyosu, içme, inhalasyon, çamur banyosu gibi çeşitli türdeki yöntemlerin yanında, fizik tedavi, rehabilitasyon, egzersiz, psikoterapi, diyet gibi destek tedavilerinin birleştirilmesi ile yapılan kür (tedavi) uygulamaları yanı sıra termal suların eğlence ve rekreasyon amaçlı kullanımı ile meydana gelen turizm türü olarak tanımlamıştır Antik Dönemde Hamam Yapısı Tarihin ve arkeolojik kalıntıların ışığında antik hamamlara Helenistik Çağ ve Roma Döneminde yaygın bir şekilde rastlanmaktadır. Özellikle Roma Döneminde 3 Üyümez, M. ve İlaslı, A. (2009), Antik Dönemden Günümüze Kaplıcalar ve Afyonkarahisar da Kaplıca Kültürü Tarihi, TMMOB Jeotermal Kongresi, Aralık 2009 (s.64 68).Ankara 6

17 büyük gelişmelerle yaygınlaşmış ve hamam yapıları belli bir planla inşa edilmişlerdir. Roma Dönemine ait hamamlar dört ana bölümden oluşmaktadırlar. Bunlar terleme mahalli (Tepidarium veya cella tepidaria), sıcak banyo dairesi (Caldarium veya cella caldaria), soğuk banyo ve soyunup giyinme mahalli (Frigidarium veya cella frigidaria) ve su ısıtma yeridir. 4 Başka bir kaynağa göre ise Roma hamam yapıları; giriş, soyunma ve bekleme salonu (apodyterium), egzersiz alanları (palaestra), ılıklık (tepidarium), sıcaklık (caldarium), ter atma bölümü (laconium), soğukluk (frigidarium), büyük ve açık bir yüzme havuzu (natatio) ve tuvaletlerden (lavatrina) oluşmaktadır Termal Turizmde Tedavi Yöntemleri Termal turizmin en büyük kullanım alanı sağlık amaçlıdır. Termal sular birçok hastalığa çok iyi gelmektedir. Tedavi amaçlı jeotermal kaynaklardan çok farklı yöntemlerle faydalanılmaktadır. Balneoterapi, hidroterapi, spa ve fizyoterapi bu yöntemlerden bazılarıdır. Balneoterapi doğada mevcut olan termal sular, şifalı çamurlar ve şifalı gazların içilmesi, içine girilmesi, vücuda sürülmesi veya solunması (inhalasyon) şeklinde uygulanan tedavi yöntemidir. Hidroterapi, suyun sıvı buz ve buhar olarak, sıcak veya soğuk uygulamalar şeklinde sağlığı koruma ve hastalıkları tedavi etme amacıyla kullanımıdır. Talassoterapi ise deniz kıyı şeridinde uygulanan özel bir klimaterapi (iklim tedavisi) yöntemidir. SPA son zamanlarda yaygınlaşan bir kavramdır. Burada çeşme suyu ve paketlenmiş çamur, yosun ve mineral tuzları gibi SPA ürünleri ile değişik uygulamalar söz konusudur. SPA uygulamalarında ise kozmetik yaklaşım ön plandadır, daha çok yaşlılıkta estetik, güzellik ve bakım amaçlı kullanılmaktadır. 4 Reman, R.(1942), Balneologi ve Şifalı Kaynaklarımız, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası. 5 Thorpe, M.(2002), Roma Mimarlığı, İstanbul: Homer Kitabevi. 7

18 1.2. Tezin Amacı ve Kapsamı Arkeolojik kalıntılarla termal kaplıcaların antik dönemlerde ve toplumlarda önemli, değerli ve hastalıkların tedavisinde büyük bir yer tuttuğunu biliyoruz. Günümüzde, termal kaplıcalar kaybettiği önemi, sağlık alanında alternatif tıbbın da popülaritesinin artmasıyla yeniden kazanmaya başlamıştır. Bu tez çalışmasının amacı ülkemizdeki antik dönem termal kaplıcalarını araştırmak, tarihini ve gelişimini irdelemek; var olan bu kaplıcalardan nasıl yararlanılabileceği üzerine yorumlar getirmektir. Ayrıca, ülkemizdeki bu termal kaplıcalarla ilgili mümkün olduğunca detaylı bilgi vererek bir derleme yapılmaya çalışılacaktır Tezin Önemi Ülkemiz turizm açısından çeşitli kaynaklara sahiptir. Üç tarafı denizlerle çevrili olduğundan en çok deniz turizmi yapılmaktadır. Turizmde ülke ekonomisine en büyük katkı deniz turizminden sağlanmaktadır. Bunun yanında, kış turizmi gibi az gelişmiş turizm çeşitleri de vardır. Bunlardan biri de termal turizmdir. Türkiye gibi jeotermal açısından yüksek potansiyele ve kullanılabilir kaynaklara sahip bir ülke için termal turizmin yüksek önem arz etmesi gerekmektedir. Günümüzde termal turizm hareketlerine katılan kişi sayısı özellikle gelişmiş ülkelerde hızla artmakta, yaşlanan nüfus, sağlık amaçlı turizm kapsamında termal turizme katılmaktadır. Türkiye nin termal kaynakları, sıcaklıkları, fiziksel ve kimyasal özellikleri ile Avrupa daki termal kaynaklardan daha üstün nitelikler taşımasına rağmen ülkeye gelen turist sayısı diğer ülkelere göre oldukça düşük kalmaktadır. 6 Ayrıca, termal turizm, hem sağlık hem de tatil amaçlı olduğundan birçok kesime hitap edebilmektedir. Kış ya da deniz turizmi gibi mevsimsel olmadığından, yani her mevsim yapılabilir bir turizm çeşidi olduğundan dolayı da oldukça avantajlıdır. Tüm 6 Türksoy, A. ve Türksoy, S.S. (2010), Termal Turizmin Geliştirilmesi Kapsamında Çeşme İlçesi Termal Kaynaklarının Değerlendirilmesi, Ege Akademik Bakış, Sayı:10, No:1, s

19 bu parametreleri bir araya topladığımızda ülkemizdeki termal turizmin de ülke ekonomisine büyük katkılar yapabileceği görülebilir. Termal turizm, ülkemizde giderek yaygınlaşmaktadır. Modern tesisler yapılmakta; sadece ülke içinden değil, yurt dışından da turist talebi artırılmaya çalışılmaktadır. Bunlarla birlikte, ülkemizde tarih turizmi de çok önemli bir yerdedir. Ülkemizdeki antik kaplıcalardan yararlanılarak hem tarih, hem sağlık hem de tatil amaçlı turizmi bir arada sunmak mümkün olabilir. Bu üç turizm çeşidi birlikte yapılabildiği takdirde, ülke tanıtımı ve ekonomisi açısından büyük katkılar sağlayabilir. Ülkemizde bunun yapılabilme olanağı mevcuttur ve değerlendirilmelidir. Bu açıdan bakıldığında antik dönemdeki termal kaplıcaları ve günümüzdeki durumlarını araştırmak ve incelemek önem taşımaktadır. Bu kapsamda, ülkemizin 2023 yılı sağlık turizmi ve termal turizm hedefleri içinde, Troya Çanakkale ve çevresi), Frigya (Afyonkarahisar, Ankara, Uşak, Eskişehir, Kütahya) ve Afrodisyas (Aydın ve Denizli) bölgelerinin her biri termal ve kültür temalı bölgesel varış noktası olarak geliştirilecek, termal ve kültür turizmi kapasitesinin alternatif turizm türleri ile bütünleşmesi sağlanarak yakın çevredeki diğer kültürel ve doğal değerlerle de ilişkilendirilecektir. maddesi yer almaktadır. 7 7 Kültür ve Turizm Bakanlığı (2007), Türkiye Turizm Stratejisi (2023), Ankara. Erişim Tarihi:

20 İKİNCİ BÖLÜM YÖNTEM 2. TEZ ÇALIŞMASININ YÖNTEMİ 2.1. Önceki Çalışmalar Ülkemizde antik dönemlerden kalma kaplıca sayısı azımsanamayacak kadar çok olmasına karşın, bu konu üzerine mevcut çalışma sayısı yeteri kadar yapılamamıştır. ARIHAN (2003), Antik Dönemde Tıp Ve Bitkisel Tedavi isimli tez çalışmasında Eski Mezopotamya ve Mısır, Antik Yunan Dönemi ve Antik Roma geçmişindeki bitkisel terapileri, tedavi yöntemlerini ve o dönemlerde yaşamış tıp alanında çalışmış bilim adamlarını araştırmış ve incelemiştir. YARAŞ (2006), Allianoi ve Geleceği isimli makalesinde Paşa Ilıcası olarak da anılan termal kaplıcasının da içinde bulunduğu Allianoi antik kentinin bulunuşundan ve kurtarma kazılarından sonra, bu kentin Yortanlı baraj gölü altında kalmasını ve geleceğini anlatmış ve yorumlar getirmiştir. Menekay (2009), Asklepion BERGAMA isimli dergi yazısında Sağlık Tanrısı olarak bilinen Asklepios mitolojisinin ortaya çıkış hikayesini ve Bergama da bulunan Asklepion da kullanılan ve geliştirilen tedavi yöntemleri hakkında kısaca bilgi vermektedir. Bunun yanında, kalıntılara hala sapasağlam ayakta duran Asklepion un yapılarını da anlatmaktadır. AĞARTAN ALDIRMAZ (2009), Sanat Eserlerinde Yaşayan Bir Mit: Sağlık Tanrısı Asklepios ve Kızı Hygieia isimli yazısında Asklepios mitolojisinin doğuşunu, Asklepios un tıp alanında neler yaptığını ve kızı Hygieia nın babasının ölümünden sonra hastaları tedavi etmeye devam ettiğini anlatmaktadır. 10

21 ÜYÜMEZ ve İLASLI (2009), Antik Dönemden Günümüze Kaplıcalar ve Afyonkarahisar da Kaplıca Kültürü Tarihi isimli çalışmalarında ülkemizdeki antik dönem kaplıcalarını araştırmışlar; Afyonkarahisar ilinde bulunan kaplıcaların tarihsel ve jeolojik özellikleri incelemişlerdir. Ayrıca, antik dönem toplum kültürlerinin termal suya bakışını ve kullanım alanları hakkında bilgi vermişlerdir. ARAY, ATAÇ, ve UÇAR (2011), Sular Altında Kalan Sağlık Merkezi: Allianoi isimli makalede, Allianoi nin yapılan kazı çalışmaları sonrası ortaya çıktığı, antik dönemde çok büyük bir tedavi merkezi olduğunu, tarihsel süreci içeren konularla ilgili bilgiler vermişlerdir Veri Toplama Tez çalışması kapsamında, genellikle tıp ve sağlık alanında yayımlanan dergiler, kongre sunumları ve jeotermal enerjinin termal turizmde kullanılabilirliği ile ilgili yapılan çalışmalar gibi kaynaklardan yararlanılmıştır. Çalışma içinde yaşanılan en önemli sorun kaplıcalarla ilgili sağlıklı ve sağlam verilere ulaşılamamış olmasıdır. Ülkemizdeki kaplıcalarla ilgili yeteri kadar bilimsel veri bulunamamıştır. Bunun yanında Kültür ve Turizm Bakanlığı na bağlı İl Kültür ve Turizm Müdürlüklerinden, Müze Müdürlüklerinden, Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde yayımlanan dergiler ve bültenlerden ve arkeolojik alanda yapılan çalışmalardan faydalanılmıştır. Türkiye, volkanik ve tektonik bakımdan aktif alanların geniş yer kaplamasından dolayı jeotermal kaynaklar yönünden zengindir, dolayısıyla kaplıca turizmi açısından önemli bir potansiyele sahiptir (Şekil 2.1.). Jeotermal kaynakların yoğunlaştığı bölgelerde, antik dönemlerden kalma hamamlar veya kalıntılarına rastlanma olasılığı, jeotermal kaynakların daha az olduğu bölgelere kıyasla, daha yüksektir. 11

22 Şekil 2.1. Türkiye de İllere Göre Termal Turizm Merkezleri ve Kaplıcaların Genel Dağılımı 8 8 Akbulut, G.(2010), Türkiye de Kaplıca Turizmi Ve Sorunları, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 9(1), s

23 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM JEOTERMAL TURİZMİNDEKİ ANTİK KENTLER 3. JEOTERMAL TURİZMİNDE TÜRKİYE DEKİ ANTİK KENTLERİMİZ 3.1. İzmir İzmir, deniz kıyısında konumlanmış ve ılıman bir iklime sahip bir şehirdir. Yaz mevsiminde deniz turizmi çok canlıdır ve doğal güzellikleri de sahip bir şehirdir. Kış mevsiminde kış turizmi dahi yapılabilme olanağı bulunmaktadır. Ayrıca antik çağların en ünlü şehirlerinden biri olan Efes, İzmir sınırları içerisinde yer almaktadır. İzmir, tarih boyunca her zaman aktif bir rol oynamış ve birçok eski dönem medeniyetlerine ev sahipliği yapmıştır. Arkeolojik zenginlikleri ile tarih turizmi de yaygındır. Bunun yanında jeotermal enerji kaynakları da bulunmaktadır. Şehir merkezinde Balçova da kış mevsiminde açık havada termal havuza girilebilmektedir. Balçova kaplıcaları haricinde de birçok ilçesinde termal kaplıcalar mevcuttur ve termal turizmi yapılabilmektedir İzmir Bergama Bergama, Türkiye nin en büyük ilçelerinden biri olup, tarih öncesi dönemlerden başlayıp İon, Roma ve Bizans uygarlıkları ile devam eden dönemde, dünya çapında önemi olan arkeolojik eserlere ve yapılara sahiptir. Bergama adını antik dönemdeki ismi olan Pergamon dan almaktadır. 13

24 Bergama Asklepion Sağlık ve hekimlik tanrısı olarak bilinen Asklepios, Apollon un oğullarından biridir. Asklepios'un yeri anlamına gelen Asklepion ilk çağlarda Bergama'da gelişmiş bir sağlık merkezi ve dünyada ise en önemli tıp okullarından biridir. Asklepion, ölümün girmesinin yasak olduğu, vasiyetnamelerin hiç açılmadığı şehir olarak anılmaktadır 9 (Resim 3.1.). Resim 3.1. Asklepion dan genel görünüm 10 Mitolojiye göre; Apollon Koronis e aşık olur, ancak Koronis onun bu aşkına ihanet eder ve karnında Apollon un çocuğunu taşıdığı halde Arkadialı Iskhys ile evlenir. Apollon bunu duyunca çok öfkelenir ve Koronis ile Iskhys in yakılarak öldürülmelerini emreder. Koronis in bedeni yanmaktayken Apollon onu alevlerin arasından çıkarıp karnını yardırır ve halen canlı olan oğlunu alıp, onu yetiştirmesi için bir Kentauros (yarı insan yarı at) olan Khrion a verir. Asklepios, hekimliği ve hastaları iyi etmenin sırrını kendisini yetiştiren Khrion dan öğrenir. Böylece, iyi 9 Menekay, S. (2009), Asklepion BERGAMA, Dirim Tıp Gazetesi Erişim Tarihi:

25 olacaklarından umut kesilen hastaları bile iyileştirmeye başlar ve Hekimlik Tanrısı olarak mitolojideki yerini alır. 11 Bergama Asklepion u, Eskiçağ da Epidaurus ve Kos taki örneklerine eşdeğer önemde bir tedavi merkezi idi. Sağlık tanrısı Asklepios adına M.Ö. IV. yüzyılın ortalarında, kentin oldukça dışında Geyikli Dağı'nın yamaçlarında, kuytu bir vadi içerisinde, şifa verdiğine inanılan su kaynaklarının bulunduğu düzlükte kurulmuştur. 12 Kazılarda kutsal yerin Helenistik dönemde geliştiği saptanmıştır. Ancak Asklepion en parlak devrini M.S. II. yüzyılda yaşamıştır. Asklepios kutsal alanı, galerili avlusu, 3500 kişilik tiyatro yapısı, İmparator Hadrianus a ait kült salonu, kütüphanesi, yuvarlak planlı Asklepios Tapınağı ile Roma döneminde oldukça önemli bir sağlık merkezidir. Güney kesiminde Helenistik dönemden kalma üç küçük tapınak ile uyku odaları, kutsal kaynak ve havuzlar bulunmaktadır. Kutsal kaynak yanında burada tedavi gören hastaların soğuk ve sıcak havadan korunmasını sağlamak amacıyla uzun bir yer altı tüneli yapılmıştır 13 (Resim 3.2.). 11 Ağartan Aldırmaz, C. (2009), Sanat Eserlerinde Yaşayan Bir Mit: Sağlık Tanrısı Asklepios ve Kızı Hygieia, Zeynep Kamil Tıp Bülteni, Sayı: Erişim Tarihi: Menekay, S. (2009), Asklepion BERGAMA, Dirim Tıp Gazetesi. 15

26 Resim 3.2. Asklepion daki yer altı tüneli 14 Burada genellikle telkin ve fizyoterapinin bugün halen kullanılmakta olan çeşitli şekilleri uygulanmakta idi. O dönemde, su ile çamur tedavi amaçlı kullanılan iki önemli doğal elementti. 15 Asklepion, üç su kaynağının bulunduğu alanla çevrilidir. Kutsal sudan içilmesi, su ve çamur banyoları, açlık-susuzluk kürleri, şifalı otlar, kremlerle yağlanma başlıca tedavi yöntemleri idi Bergama Allianoi Allianoi, Helenistik Çağ da Bergama'nın 18 kilometre kuzeydoğusunda kurulmuştur. M.S. II. yüzyılda büyük gelişme gösteren Allianoi, Sağlık Tanrısı Asklepios un yurdu olarak bilinmektedir (Resim 3.3.) Erişim Tarihi: Mosler, S. (2009), Presenting Past Landscapes: An Approach to Visual Landscape Integrity as a Tool for Archeological Heritage Management, International Journal of Cultural Property, Sayı: 16, s

27 Resim.3.3. Allianoi Antik Kenti 16 Asklepios mitolojiye göre, yarı at yarı insan olan Khiron'dan öğrendiği tedavi yöntemleriyle önemli hastalıkları iyileştiriyordu ve ölüleri diriltiyordu. Zeus buna kızdığı için Asklepios u öldürttü. 17 Yunanlılar Asklepios un adını yaşatmak amacı ile aynı isimle sağlık merkezleri yaptılar. Allianoi de bunlardan biridir. Allianoi topraklarından 45 o C sıcaklığında kükürtlü su çıkan bir şifa merkezidir. Pergamon Krallığı'nın sayfiye yeri olan bölge, yıllarca hydroterapi (suyla tedavi) merkezi olarak hizmet vermiştir. Yortanlı Barajı'nın yapım aşamasında antik değeri anlaşılan bölgede hızlandırılan kazı çalışmaları esnasında, bölgenin Helenistik Çağ da kurulduğu ve en parlak dönemini Roma İmparatoru Hadrianus'la yaşadığı anlaşılmıştır. Allianoi'de Hadrianus döneminde Anadolu'daki pek çok kent gibi büyük bir bayındırlık hareketi yaşanmış ve gösterişli bir Asklepion haline dönüştürülmüştür. Kazılar sayesinde Bergama, ikinci bir sağlık merkezine kavuşmanın dışında arkeoloji alanında bölgenin ve Türkiye'nin önemini daha da artıran Asklepion kültürünün Anadolu'da yaygın olduğu da kanıtlanmıştır Erişim Tarihi: Ağartan Aldırmaz, C. (2009), Sanat Eserlerinde Yaşayan Bir Mit: Sağlık Tanrısı Asklepios ve Kızı Hygieia, Zeynep Kamil Tıp Bülteni, Sayı: 1 18 Yaraş, A. (2006), Allianoi ve Geleceği, PLANLAMA, Sayı: 37, s

28 Allianoi'nin M.S. XI. yüzyılın sonuna kadar Bakırçay havzasında önemli bir sağlık yurdu olarak kullanıldığı ve Bergama Asklepion'unda yapılan psikoterapi tedavi merkezinden farklı olarak burada daha çok 'hydroterapi' uygulandığı yönündeki görüşler de güçlenmiştir. Halk arasında Paşa Ilıcası olarak bilinen kaplıcanın da içinde bulunduğu Allianoi antik yerleşmesinde yapılan kazılar sonucunda Helenistik Çağ mimari buluntularının yanı sıra özellikle M.S. II. yüzyıla ait pek çok arkeolojik eser ele geçirilmiştir. Ayrıca kazılarda; çok sayıda heykeltıraşlık eser, metal eserler, çanak çömlek, kandiller, kemik objeler, çok sayıda üzeri işlemeli cam eser, 1500 civarında altın, gümüş ve bronz sikke, en son olarak da Roma Dönemi nden kalma bir metre 60 santim uzunluğunda kırılmamış olduğu için büyük önem taşıyan mermer Afrodit heykeli bulunmuştur. 19 Allianoi arkeolojik alanı tarım arazileri ve ağaçlık bir alanla kaplı nehir yatağında yer almaktadır. Arkeolojik alan İlya nehriyle iki parçaya bölünmektedir. Kuzeyde, 45 o C-55 o C lik sıcak su kaynağının yer aldığı termal spa banyoları bulunmaktadır (Resim 3.4.). Güneyde ise inşaat yapılarının kalıntıları bulunmaktadır. Bu iki parça, Roma Dönemi nden kalma ve 1992 yılına kadar kullanımda olan bir antik köprüyle birbirine bağlanmaktadır. Bu arkeolojik alan diğer birçok arkeolojik alandan farklıdır. Çünkü Allianoi akarsuya, ormanlık alana, tarımsal araziye, sıcak su kaynaklarına ve zengin bitki örtüsüne sahiptir. Burada, doğa, kültür ve tarih buluşmaktadır. Bu alan termal su banyoları, doğal güzellik ve kültürel mirasın birleşimiyle oluşturulabilecek rekreasyon alanı ve tesis yapımı için gerçekten göz alıcı ve somut bir potansiyele sahip idi. 20 Yortanlı Barajı nın kullanılabilmesi için, arkeolojik kalıntılar ve mevcut antik hamam su geçirmez bir toprak tabakasıyla kaplanmış ve kapatılmıştır. Yortanlı Barajı nın yapımı ve faaliyete geçmesiyle birlikte Allionai şu anda sular altında kalmaktadır Erişim Tarihi: Mosler, S. (2009), Presenting Past Landscapes: An Approach to Visual Landscape Integrity as a Tool for Archeological Heritage Management, International Journal of Cultural Property, Sayı: 16, s

29 Resim 3.4. Allianoi de bulunan antik kaplıca Bergama Kleopatra Güzellik Ilıcası Bergama'da yer alan Kleopatra Güzellik Ilıcası, sıcak suyla tedavi amacıyla antik çağlardan beri kullanılmaktadır. Kleopatra Güzellik Ilıcası, Antik Bergama Kralı II. Eumenes tarafından yaptırılmış, 2000 yılı aşkın bir süre tedavi amacıyla kullanılmıştır. Güzellik Ilıcası, kubbeli ve iki mermer havuzlu bir kaplıcaya sahiptir. Mısır kraliçesi Kleopatra'nın bu kaplıcalarda yıkandığı ve güzelliğini buna borçlu olduğu düşünüldüğünden ılıca, bu ismi almıştır yılına kadar kaplıcanın bulunduğu bölgede bir otel ve bungalovlar bulunmaktaydı. İzmir 2 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nca hamamın tescillenmesinin ardından alanda bulunan otel 2010 yılında yıkıldı ve sondaj çalışmalarına Bergama Belediyesi nce başlanılmıştır Erişim Tarihi:

30 Bergama Müzesi Müdürlüğü nün denetiminde ve Ege Üniversitesi Meslek Yüksekokulu Eser Koruma Programı nca kazı çalışmaları yürütülmektedir. Tarihi, M.S. II. yüzyıla uzandığı tahmin edilen hamam, havuz ve soyunma yerlerini içinde barındıran kompleks bir yapı olduğu düşünülen Roma Dönemi mimari kalıntılarının yıllar içinde üzerini örten dolgu malzemeleri temizlenmiş ve arkeolojik kazılar başlamıştır 22 (Resim 3.5.). Devam edecek çalışmalarla kalıntıların tümüyle gün yüzüne çıkarılması beklenmektedir. Resim 3.5. Kleopatra Kaplıcası kazı çalışmaları 23 Kleopatra Kaplıcası nın su sıcaklığı 35 o C dolayındadır. Sodyum bikarbonat ve sülfat bulunan kaplıca suyunun romatizma, nefralji kalp hastalıkları için iyi gelmektedir. Ayrıca kaplıca suyunun yağlı deriler ve seboraik deriler üzerinde hücre yenileyici özelliği olduğu da söylenmektedir Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: Erişim Tarihi:

31 İzmir Balçova Balçova Agemmemnon Kaplıcaları Adını, Troya kentine saldıran Mykene Kralı Agamemnon'dan alan Balçova Kaplıcaları (Agamemnon), Homeros'un destanlarında ve coğrafyacı Strabon'un eserlerinde yer verildiği gibi antik dönemlerden bugüne uzanan yüzyıllar boyunca şifa merkezi olarak kullanılan hamamlardır. Büyük İskender'in ordularından bir grubun yaralarının tedavi edildiği kaplıcalar bölgesinde antik kalıntılara rastlanmamakla birlikte, tarihi kaynaklardan bilgi edinilmektedir. Agamemnon Kaplıcaları nın mitolojide bir de öyküsü vardır. Anadolu kaplıcalarında benzeri değişik şekillerde anlatılan bu öyküye göre; Agamemnon un kızı hastalanır ve bütün vücudunu yaralar sarar. Zamanın hekimleri genç kızı iyileştiremez. Agamemnon, hastalığın kendi ordusuna bulaşmaması için kızını bugün Balçova Kaplıcaları nın bulunduğu yere zincirlerle bağlayarak ölüme terk eder. Hasta kız buradaki kaplıca suyundan içer. Çamurlara sürünür ve yirmi bir gün sonra iyileşir. Eskisinden daha güzel, daha sağlıklı olmuştur. Bir başka mitolojik söylentiye göre ise; Agamemnon uzun süren savaşlardan sonra yaralı ve hasta askerlerini bir kâhinin önerisi ile buraya getirmiş ve onların şifa bulmalarını sağlamıştır. Ayrıca bu konuda dünyanın ilk hastanesinin burada olduğu da söylenmektedir. Bunların yanında, Makedonya Kralı Büyük İskender'in de ordusundaki yaralıların burada tedavi edildiği konusunda tarihi kaynaklarda bazı bilgiler bulunmaktadır yılında Elfont Mil isimli bir Fransız tarafından yeniden ortaya çıkarılan Agamemnon Kaplıcaları, yeniden inşa edilmiş, daha sonraki dönemlerde konaklama üniteleri ve çeşitli tesisler ilave edilerek günümüze kadar gelmiştir (Resim 3.6). 21

32 Resim 3.6. Geçmişte Agamemnon Kaplıca tesisleri 25 Kaplıcalarda sıcak su, çamur banyosu ve içme suyu bulunmaktadır. Modern tıbbın olanaklarından da yararlanılarak tedavi yöntemleri uygulanan kaplıcalara, gerek yurt içinden, gerekse de yurt dışından, özellikle de Norveç'ten büyük ilgi gösterilmektedir. Su sıcaklığı 63 o C yi bulan kaplıcalarda 3.3 oran değerinde radyoaktivite bulunmakta ve şifalı su sodyum bikarbonat ile klorür içermektedir. 26 Agamemnon Kaplıcaları daha çok üst solunum yollarının kronik iltihapları, nefritler, bazı iltihaplar, romatizma sendromları, metabolizma bozuklukları ve deri hastalıklarının tedavisinde yararlı olmaktadır. Kaplıca çevresinde termal otel ve tedavi merkezleri bulunmaktadır (Resim 3.7.). Balçova Termalleri olarak bilinen kaplıcalarda diğer hastalıkların tedavisinin yanında fizik tedavi de yapılmaktadır. Günümüzde Avrupa nın en önemli sağlık merkezlerinden biri olup, bilimsel olarak çalışan tedavi, rehabilitasyon ve kaplıca merkezidir. Kaplıca fizik tedavi ve rehabilitasyon merkezi ile ün yapmıştır. Merkezde termal havuzlar, balneoterapi, elektroterapi, aktinoterapi, kineziterapi, hidroterapi, fizyoterapi ve parafin üniteleri ile bunlara ait çeşitli uygulamalar yer almakta, uzman sağlık ekibi görev yapmaktadır gecmis ile bugunku hali arasindaki farklar nasildirt html Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: Türksoy, A. ve Türksoy, S.S. (2010), Termal Turizmin Geliştirilmesi Kapsamında Çeşme İlçesi Termal Kaynaklarının Değerlendirilmesi, Ege Akademik Bakış, Sayı:10, No:1, s

33 Resim 3.7. Balçova Termal Merkezi ve açık termal havuzu Denizli Denizli Hierapolis Hierapolis Antik Kenti arkeoloji literatüründe Holy City olarak adlandırılmaktadır. Kutsal Kent anlamına gelen Holy City denmesinin sebebi kentte bilinen birçok tapınak, yapı ve sıcak su kaynaklarının varlığından kaynaklanmaktadır. Antik kaynaklarda, kentin Helenistik Dönem öncesi adı ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadır. Hierapolis olarak adlandırılmadan önce kentte bir yaşamın var olduğu Ana Tanrıça kültünden dolayı bilinmektedir. Kentin kuruluşu hakkında bilgilerin kısıtlı olmasına karşın, Bergama Krallarından II. Eumenes tarafından M.Ö. II. yüzyıl başlarında kurulduğu ve Bergama nın efsanevi kurucusu Telephos un karısı Amazonlar kraliçesi Hiera dan dolayı, Hierapolis adını aldığı bilinmektedir. Hierapolis, Roma İmparatoru Neron dönemindeki büyük depreme kadar, Helenistik kentleşme ilkelerine bağlı kalarak özgün dokusunu sürdürmüştür. Deprem kuşağı üzerinde bulunan kent, Neron dönemi depreminden büyük zarar görmüş ve 27 Erişim Tarihi:

34 tamamen yenilenmiştir. Yaşanan büyük depremlerden dolayı kent, tüm Helenistik niteliğini kaybetmiş, tipik bir Roma kenti görünümünü almıştır. Hierapolis, Roma Dönemi nden sonra Bizans Dönemi nde de çok önemli bir merkez olmuştur. Bu önem, M.S. IV. yüzyıldan itibaren Hıristiyanlık merkezi olması (metropolis), M.S. 80 yıllarında, Hz. İsa nın havarilerinden olan, Aziz Philip in burada öldürülmesinden kaynaklanmaktadır. 28 Roma Dönemi nde kent, kaplıcaları sayesinde önemli bir tıbbi merkez haline gelmiş ve şifa bulmak niyetiyle Anadolu nun birçok yerinden gelen hastalar burada yaşamlarının sonuna kadar kalmışlardır. Roma Nekropolü, çoğunlukla bu hastaların mezarlarından oluşmakta ve kültürel çeşitlilik içermektedir. Hierapolis teki Nimfeum (Antik Çeşme) ve Roma Hamamları, kentin bu özelliği nedeniyle inşa edilmiş ve bu yapılar, günümüze kadar gelmiştir. 29 Ayrıca, Büyük Menderes Irmağı yanında kurulmuş olan Tripolis Antik Kenti nin kuruluş amaçlarından biri de günümüzde Yenicekent Kaplıcaları olarak bilinen termal su kaynaklarından tedavi amaçlı yararlanılmasıdır. Yine Sarayköy- Tekke Kaplıcaları olarak bilinen bölgede antik dönemde Karura adında bir kent kurulmuştur. 30 Bu kentin kaplıcalarının sağlık ve tedavi amaçlı olarak kullanıldığı antik kaynaklardan bilinmektedir. Tarihi bilgilerden anlaşılmaktadır ki; binlerce yıldır bölgemizde bilime dayalı tıp ve termal suya bağlı tedavi uygulanmaktadır. Kaplıcaları ile tıbbi merkez konumuna gelen Hierapolis te, hastalar tedavi amaçlı geçici ya da kalıcı olarak konaklamışlardır. Termal kaynakların bulunduğu yerlerde antik dönemde dini ayinler yapılmış, halkın katılımı ile şenlikler düzenlenmiş, devlet yöneticileri ve zenginler tedavi için burayı tercih etmişlerdir. Yapılan araştırmalar tedavilerin din adamları ve hekimlerce yönetildiğini göstermektedir Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: Erişim Tarihi:

35 Termal amaçlı yapılıp, günümüze ulaşan tarihi yapılar arasında Antik Çeşme (Nimfeium) ve Roma Hamamları mimari yapıları ve ihtişamları ile dikkat çekicidir. Büyük Hamam olarak adlandırılan ve Hierapolis Kenti nin en büyük yapılarından olan Roma hamam yapısı günümüzde arkeolojik eserlerin sergilendiği bir müze olarak kullanılmaktadır (Resim 3.8. ve 3.9.). Hamam yapısı büyük boyutlu kesme taşlardan, aralarında harç kullanılmaksızın inşa edilmiştir. Hamam kompleksi; gymnasium ve kütüphane gibi kapalı ve açık mekanlardan oluşmuştur. Resim 3.8. Hierapolis Antik Hamamı Erişim Tarihi:

36 Resim 3.9. Arkeoloji Müzesi olarak kullanılan Hierapolis Antik Hamamı 32 Günümüzde Hierapolis Kenti nin bulunduğu alanda, tarihi yapılarla kucaklaşan termal sularda yüzmenin keyfi ve mutluluğu bambaşkadır (Resim 3.10.). Travertenleri yaratan karstik alanlardan çıkan sular, bünyesindeki kireç çözeltisi, buharlaşma ve sudaki karbondioksitin ayrışması sonucu, çökelmiştir. Genellikle beyaz renkte ve pamuk yığınlarını andıran kalker tüfleri ise Pamukkale travertenlerini oluşturmaktadır. Pamukkale termal suyunun tedavi edici özelliği, çok eski çağlardan beri anlaşılmış, yüzyıllar sonra şifa niteliği bilimsel olarak kanıtlanmıştır. UNESCO Kültür Miras Listesi nde yer alarak, özenle korunan Pamukkale, şifalı termal suları ile ziyaretçilerine pek çok alternatifli tedavi olanakları sunmaktadır. Pamukkale de 35 o C sıcaklığındaki su, doktor muayenesini takiben hastanın durumuna uygun olarak kalp-damar sertliği, tansiyon, romatizma, raşitizm, felç, deri, göz, sinir sistemi ve damar hastalıklarının tedavisinde önerilmektedir galeri/sehir hakkinda/pamukkale hierapolis arkeolojimuzesi 2689.html Erişim Tarihi:

37 Ayrıca ılık olarak içildiğinde mide spazmında, idrar söktürmede ve iltihaplarında, böbrek ve kum taşlarının tedavisinde tavsiye edilmektedir. Resim Pamukkale antik termal havuzu Afyonkarahisar Yurdumuzda, kaplıca denilince ilk aklımıza gelen illerden birisi de Afyonkarahisar dır. Afyonkarahisar da diğer bütün jeotermal kaynağa sahip iller gibi tektonik olarak aktif bir bölgede yerleşmiştir. Afyonkarahisar iline bağlı Ömer- Gecek, Heybeli, Gazlıgöl ve Hüdai(Sandıklı) Kaplıcaları antik dönemlerde kullanılmıştır ve günümüzde kullanılmaya devam etmektedir. Bunlardan Hüdai ve Gazlıgöl Kaplıcaları arkeolojik açıdan en önemlileridir. Frigler döneminden itibaren yaklaşık 2700 yıldır varlığı bilinen kaplıcalar, aslında Eski Tunç Çağı ndan beri biliniyor ve kullanılıyor olmalıdır. Çünkü Gazlıgöl karayolu kavşağındaki petrol satış istasyonunun bulunduğu Karaoğlan Höyüğü nde Afyonkarahisar Müze Müdürlüğünce yapılan kurtarma kazısı sonucunda, Eski Tunç 33 hierapolis antik kenti.html/hierapolis antik havuz Erişim Tarihi:

38 II. Dönemi ne ait surla çevrelenmiş kale özelliğinde bir yerleşim yeri bulunmuştur ve bu çalışma ile kaplıcaların yaklaşık 4500 yıllık bir tarihi belirlenmiştir. 34 Eski Tunç Çağı ndan beri varlığı bilinen sıcak su kaynaklarımız, Frig Dönemi nde, insanların kullandığı kaplıcaya dönüşmüşlerdir. Afyon kaplıcalarının suları yüksek sıcaklığa sahip olduğu için tercih edilmektedir. Ayrıca kaplıcaların şehir merkezine yakın olması ve kaplıcaların etrafında bulunan tesislerin fazla olması diğer tercih sebepleri arasındadır. Günümüzde modern bir anlayışla insanların hizmetine sunulmaya çalışılan kaplıca işletmeciliği, yerli ve yabancı binlerce insana sağlık acısından hitap eden turizm sektörü haline gelmeye başlamıştır Afyonkarahisar Gazlıgöl Şifalar ülkesi Frigya Salutaris in (Şifalı Frigya) şifa kaynağı olan sıcak suları efsaneye göre ilk kez Frig kralının kızının Gazlıgöl deki termal kaynağa girip vücudunu kaplayan çıbanların iyileşmesiyle insanlara şifa dağıtmaya başlamıştır. Frigler, Gazlıgöl sıcak su kaynağını, kaplıcaya dönüştürmüşlerdir (Resim 3.11.). Halk, zamanla bu kaplıcayı Tanrıca Kibele nin aslanlarıyla anar olmuş ve Leonto Kome (Aslanlı Su Kaynağı Koyu) olarak adlandırmıştır Üyümez, M. ve İlaslı, A. (2009), Antik Dönemden Günümüze Kaplıcalar ve Afyonkarahisar da Kaplıca Kültürü Tarihi, TMMOB Jeotermal Kongresi, Aralık 2009 (s.64 68).Ankara. 35 Üyümez, M. ve İlaslı, A. (2009), Antik Dönemden Günümüze Kaplıcalar ve Afyonkarahisar da Kaplıca Kültürü Tarihi, TMMOB Jeotermal Kongresi, Aralık 2009 (s.64 68).Ankara 28

39 Resim Gazlıgöl Kaplıcası havuzu Afyonkarahisar Sandıklı Sandıklı ovasındaki sıcak su kaynağındaki kayalık üzerinde, Frig kaya basamakları ve su çukurları Afyonkarahisar Müze Müdürlüğü uzmanlarının çevrede yaptıkları inceleme sırasında belirlenmiştir. Bu dönemlerde sıcak suyun, Aziz Aberkios un dualarıyla ortaya çıktığı mucizesine inanılmaktadır ve adı Agros Thermon dur. Frigya Salutaris (Şifalı-Sağlık veren Frigya ) ismi de bu mucizeden gelmektedir. 37 Bu kutsallık günümüzde de sürdürülmekte ve adı, huda ile ilgili anlamına gelen Hüdai Kaplıcası dır Erişim Tarihi: Üyümez, M. ve İlaslı, A. (2009), Antik Dönemden Günümüze Kaplıcalar ve Afyonkarahisar da Kaplıca Kültürü Tarihi, TMMOB Jeotermal Kongresi, Aralık 2009 (s.64 68).Ankara 29

40 3.4. Ankara Ankara Kızılcahamam Kaplıcaları Kızılcahamam Ankara ya 80 kilometre mesafede, nüfuslu, çam ormanları, şifalı suları, kekik ve çam balı, modern turistik tesisleri ile eskiden beri başkentin akciğeri ve su deposu olarak bilinen bir ilçedir. Kızılcahamam turizm yönünden Ankara'nın en hareketli ilçelerinden biridir. Hititlere, Friglere, Lidyalılara, Rumlara ait tarihi kalıntılar, mağaralar ve tarihi eserlerden de anlaşılacağı üzere Kızılcahamam değişik medeniyetlere sahne olmuş çok eski bir yerleşim bölgesidir. Tarihi kaynaklar, 1402 Ankara Savaşı sırasında Timur un, aksayan bacağına şifa olsun diye bölgedeki kaplıcadan faydalandığını, sık sık banyo yaptığını, hatta sıcaklığı 80 o C olan kaplıca suyunda yıkanırken, bacağını birden suya soktuğunda yanma hissedip: Aman bre Kızılcahamam! diye bağırdığını ve ilçenin isminin de buradan geldiği belirtilmektedir. 38 Kızılcahamam Kaplıcaları nın geçmişi Roma İmparatorluğu nun parlak devirlerine kadar uzanmaktadır. Roma Hamamı olarak adlandırılan antik hamam asırlar boyunca geçirdiği tadilatlarla 1941 yılına kadar aktif olarak kullanılmış, fakat yeni hamamların yapılmasıyla uzun süre kullanım dışı kalmıştır. Gövdesi yatık silindir şeklinde iken, Cumhuriyet sonrası ortadaki girişe geniş bir duvar örülmüştür. Önceleri birbirine bağlı yedi bölümden meydana gelirken, bu gün ancak üç bölümü ayakta kalmış, diğer bölümler yeni kaplıca binasının inşası sırasında yıkılmıştır yılı içinde başlanılan çalışmalar ile tesisin dış kısmı tamamen kayrak taşı ile kaplanarak doğal bir görünüm kazandırılmıştır. Kemerli ve özgün işlenmiş 38 Erişim Tarihi: Erişim Tarihi:

41 alçak kemerli kapı ile girilen tesisin iç bölümleri mermer kaplıdır. Girişte sol bölümde; duş, tuvalet ve dört kurnalı yıkanma yeri, sağ kısımda ise dinlenme yeri ve minik ama konforlu bir havuz bulunmaktadır 40 (Resim ve 3.13.). Resim Roma dönemine ait hamamın dıştan görünümü Erişim Tarihi: Erişim Tarihi:

42 Resim Roma dönemine ait hamam 42 Kızılcahamam kaplıca suyu ile yapılan banyolar, romatizma, siyatik, lumbago, nevralji ve bazı kadın hastalıkları; içme kürleri ise karaciğer, böbrek, mide ve safra kesesi hastalıkları üzerinde etkilidir. Bu tesislerde bir de fizik tedavi enstitüsü bulunmaktadır Çanakkale Çanakkale Kestanbol Kaplıcaları Alexandreia Troas kenti, Büyük İskender in adına M.Ö. 310 yılında kurulmuştur. Bunun için bir plato sekiz kilometre uzunluğundaki bir sur duvarıyla çevrilmiştir. Kent ekonomik açıdan oldukça kalkınmış ve önemli bir merkez haline gelmiştir. Roma İmparatoru Sezar ın yaşam öyküsünün yazarı Sueton un yazdığına göre kentin Avrupa ve Asya arasında bağlantı noktası durumundaki konumu nedeniyle, Roma İmparatorluğu nun başkenti olması dahi düşünülmüştür Erişim Tarihi:

43 Kentin ikinci kez canlanışı Roma İmparatoru Augustus ile gerçekleşmiştir. Augustus M.Ö. I. yüzyılın ortalarında emekli Roma askerleri için burada bir koloni kurdurtmuş ve kentin bir Roma metropolisi haline getirilmesini desteklemiştir. Aziz Paulos, kentin bu halini M.S. 52 yılında kenti ziyaret ederken görmüş ve Avrupa kıtasına buradan geçmeyi kararlaştırmıştır. Kentin bir başka altın çağı M.S. II. yüzyıldadır. Antik dünyanın en zengin kişilerinden bir tanesi olan Atinalı Herodes Atticus, Kaz Dağı ndan Alexandreia Troas a ulaşan muazzam bir suyolu (Aquaduckt) inşa ettirmiştir. Aynı zamanda, Herodes Atticus kentin büyük hamamını M.S. 135 yılında yaptırmıştır. 123x84 metrelik boyutlarıyla Anadolu daki Roma imparatorluk dönemi hamam yapılarının en büyüklerinden biridir. 43 XIX. yüzyıl başlarında büyük bir kısmı ayakta olan yapı bir deprem sonucunda yıkılmıştır yılında Kestanbol Kaplıcaları adıyla şimdi bulunduğu yerde banyo ve tedavi üniteleriyle tekrar açılmış fakat 1. Dünya Savaşı ndan sonra tekrar kullanılamaz duruma gelmiştir. Daha sonra Ezine Belediyesi, 1935 yılında tekrar kullanıma açmıştır. 44 Kaplıca suyunun ısısı ana kaynakta 67 o C, ikinci kaynakta 47 o C, çamur suyunda 68 o C, hamam kaynağında 31 o C ve göz suyu kaynağında 21 o C dir. PH değeri ise ana kaynakta 5.92, ikinci kaynakta 6.16, çamur suyunda 5.86, hamam kaynağında 6.92, göz suyu kaynağında ise 6.94 olarak tespit edilmiştir. Banyo, çamur banyosu, inhalasyon ve serpinti kürleri yoluyla faydalanılabilen kaplıcanın, iltihaplı kadın hastalıkları, romatizma, siyatik, kireçlenme, bazı kemik tüberkülozları, küçük çocuklardaki lenf bezleri şişkinlikleri, üst solunum yolları ve akciğer hastalıklarında etkili olduğu saptanmıştır Erişim Tarihi: Güvenç, C. (2007), Türkiye deki Termal Turizm Tesislerinin Planlama ve Tasarım İlkelerine İlişkin Bir Model Önerisi (Çanakkale Örneği), Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 45 Erişim Tarihi: