TÜRKİYE'DE YAZILIM ENDÜSTRİSİNİN YAPISI VE GELİŞİMİ

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI TÜRKİYE'DE YAZILIM ENDÜSTRİSİNİN YAPISI VE GELİŞİMİ HAZIRLAYANLAR Doç. Dr. Saadet İyidoğan Arş. Gör. Z. Yeşim Gürbüz Arş. Gör. İrem Zeyneloğlu YAYIN NO: İstanbul, 2006

3 Bu eserin tüm telif hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. Eser üzerinde 5846 sayılı FSEK tarafından sağlanan tüm haklar saklıdır. İTO'nun ve yazarın adı belirtilmek koşuluyla eserden normal ölçüde alıntı yapılabilir. İTO'nun ve yazarın yazılı izni olmadan eserin tamamı veya bir bölümü fotokopi, faksimile veya başka bir araçla çoğaltılamaz, dağıtılamaz, elektronik ortamlarda ticari ya da başka bir amaçla kullanılamaz. İstanbul Ticaret Odası: İYİ İyidoğan, Saadet Türl<iye'de Yazılım Endüstrisinin Yapısı v e Gelişimi İstanbul, 2006, 160 sayfa. 1. BİLİŞİM TEKNOLOJİSİ I. YAZILIM SEKTÖRÜ II. BİLİŞİM SEKTÖRÜ MI. GÜRBÜZ, Z. YEŞİM IV. ZEYNELOĞLU, İREM ISBN NO: Türkçe Reşadiye Caddesi, Eminönü/İstanbul İTO BİLGİ HATTI Tel: (212) İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Dokünnan Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) Faks : (212) E. Posta : ito.yayin@ito.org.tr İnternet: Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CİLT MEGA AJANS REKLAMCILIK MATBAACILIK VE FUAR HİZM.LTD.ŞTİ Tel: (212) Faks: (212) /fhegaajans@hotmail.com

4 ÖNSÖZ İçinde bulunduğumuz 21. yüzyıl içerisinde teknolojik yenilikler, zamanda yaşanan değişimlerden daha hızlı gerçekleşmekte ve ihtiyaç miktarı sınırsız olan insanoğlunun hayatını gün geçtikçe kolaylaştırmaktadır, bu yenilikler yardımıyla insanoğlunun yapabileceklerinin ve hayagücünün sınırları daha ileri b r boyuta geçmektedir. Teknolojik gelişmeler bilgi saklamayı, paylaşmayı ve işlemeyi kolaylaştırmışır. bu gchşme, kişi ve kuruluşların ilişkilerinin değişmesine, toplumsal ve ekonomik hayatta bilgi toplumuna ve bilgi-temelli ekonomiye doğru geçişe yol açmışır. Bilgi teknolojilerinin ülke ekonomisine en belirgin etkisi istihdamda olmakta ve bilgi artık ülkelerin, şirketlerin ve bireylerin temel rekabet alanı haline gelmektedir, bilgi temelli ekonomi işgücü talebini de küresel ölçekte dönüştürmektedir. Fiziksel yeteneklerin yerini bilginin kullanımı, ham maddelerin dönüştürülmesi ve ucuz emek istihdamının yerini ise teknolojik ise teknolojik uygulamalar, özellikle de Bilgi Teknolojileri uygulamaları ile buna uygun kaliteli insan kaynağı almaktadır. Teknolojinin bir parçası olan bilgisayarlarda yaşanan gehşmeler, yeni projelerin hayata geçirilmesini kolaylaştırmakta ve yeni sektörlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır, teknolojinin gehşmesine paralel bir gelişme gösteren bilgisayar sektörü 1990'h yılların ikinci yarısından itibaren ivmeli bir gelişim trendi yakalamış ve yazılım, donanım, sarf malzeme üretimi ve görsel medya ürünleri yaratılması gibi yan sektörlerin gelişmesine olanak vermiştir. Bilgisayar sektörünün en önemli ve tamamlayıcı yan sektörlerinden biri olan yazılım sektörü 90'lı yılların ikinci yarısında gerek görsel nitelikler bakımından gerekse teknik bakımdan gelişim göstermişir. Günümüzde jazılım sektöründe, bir taraftan yeni pazarlar bulmak, diğer taraftan ucuz ve kaliteli işgücünden faydalanmak amacıyla hareket eden doğrudan yabancı sermaye yatırımlarında sürekli bir büyüme yaşanmaktadır. Yazılım sektörü ürünlerinin ekonomik yaşamdaki ağırlığı ve sahip olduğu ticari potansiyel fark edildiği andan itibaren ülkelerin büyüme politikalarında özel bir yeri olmuş ve sektör üretiminin genel ekonomi üzerindeki etkisinin büyüklüğü ile paralel olarak başlangıçtaki önemi gün geçtikçe artmıştır.

5 Türkiye'de yazılım sektöründe ulusal bir bakış açısı oluşturulması, strateji belirleme çalışmaları ve belirlenen stratejilerin uygulanması, özel sektör ve devlet işbirliği içerisinde yürütülmektedir. Avrupa Birliği'ne entegrasyon sürecinde önemi gün geçtikçe artan yazılım sektörünün gerek iç pazarda gerek yurtdışı pazarda mevcut potansiyelinin ortaya onulması amacıyla hazırlanan "Türkiye'de Yazılım Endüstrisinin Yapısı ve Gelişimi" isimli araştırmanın sektör temsilcileri, sektörle etkileşim içerisinde bulunan ticaret hayatının diğer temsilcilere fayda getirmesi dileğiyle araştırmayı hazırlayan Doç. Dr. Saadet İyidoğan ve ekibine teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter

6 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR 7 TABLO LİSTESİ 8 GRAFİK LİSTESİ 9 EKLER 11 l.giriş MATERYAL ve METOD Materyal Metod 16 3.BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ: BİLGİ EKONOMİSİNİN YAPI TAŞLARI Bilişim teknolojilerinin ekonomik büyüme ve istihdam katkısı Verimlilik ve ekonomik büyüme katkısı İstihdam katkısı Türkiye'de bilişim teknolojilerinin yaygınlık ve kullanım düzeyi DÜNYA BİLİŞİM VE YAZILIM PAZARI Dünya bilişim pazarının hacmi Dünya yazılım pazarı Yazılım sektörünün tanımı ve kapsamı Büyüme trendi Dünya yazılım devleri Dünya yazılım pazarının coğrafi dağılımı Yazılım alanında atılım yapan ülkeler TÜRKİYE BİLİŞİM VE YAZILIM PAZARI Pazar büyüklüğü Türkiye yazılım endüstrisinin yapısal özellikleri YAZILIM ENDÜSTRİSİ FİRMALARININ YAPISAL ÖZELLİKLERİ Yazılım firmalarının yaşı Yazılım firmalarının çalışan sayısına göre büyüklüğü Finansman kaynakları Ciro İhracat 69

7 7. YAZILIM ENDÜSTRİSİNİN FAALİYET DESENİ VE PAZAR PROFİLİ Yazılım ve donanım faaliyetlerinin dağılımı Başlıca faaliyet alanları Yazılım firmalarında kalite ve sertifikasyon düzeyi Yazılını firmalarının pazar profili Başlıca pazarlama kanalları Yabancı firmalarla anlaşmalı iş ilişkileri Yazılım sektörünün gelişme aşamasının analizi YAZILIM ENDÜSTRİSİNDE İŞGÜCÜNÜN YAPISI VE NİTELİĞİ Departmanlara göre Teknik personel Yazılım endüstrisinde işgücünün eğitim durumu POLİTİKA VE DESTEKLER Yazılım endüstrisinin başlıca sorunları Yazılım endüstrisinin politika beklentileri Türkiye'de bilişim ve yazılıma yönelik politikalar Bilgi ekonomisi ve toplumuna geçiş politikaları Yazılım alanındaki politika ve teşvikler SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER Araştırma bulguları özeti Genel değerlendirmeler Çalışmanın ortaya koyduğu yeni araştırma perspektifleri 131 KAYNAK LİSTESİ 133 EKLER 139

8 KISALTMALAR BİT (Bilgi İletişim Teknolojileri) DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) DTM (Dış Ticaret Müsteşarlığı) EITO (European Information Technology Observatory). ERP (Kurumsal Kaynak Planlama) GSMH (Gayri Safi Milli Hasıla) GSYİH (Gayri Safi Yurt İçi Hasıla) IDC (International Data Corporation) KOBİ (Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler) OECD (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü) STK (Sivil Toplum Kuruluşu) TBV (Türkiye Bilişim Vakfi) TESİD (Türk Elektronik Sanayicileri Derneği) TİDEB (Teknoloji İzleme ve Değerlendirme Başkanlığı) TOBB (Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği) TTGV (Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfi) TÜBİDER (Türkiye Bilişim Derneği) TÜBİSAD (Türkiye Bilişim Sanayicileri Derneği) TÜBİTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırmalar Kurumu) TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) TÜSİAD Türkiye Sanayiciler ve İş Adamları Derneği) UNCTAD (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı) UNDP (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı) UNIDO (Birleşmiş MiUetier Sınai Kalkınma Örgütü) YASAD (Yazılım Sanayicileri Derneği)

9 TABLO LİSTESİ Bölüm Bilişim teknolojileri yoğunluğu Seçilmiş ülkelerde yazılım endüstrisinin GSMH ya katkısı, Seçilmiş ülkelerde BİT istihdamı Ülkelerin bilgi toplumuna hazır olma durumları Hanelerde bilişim teknolojileri sahiplik durumu Cinsiyete göre Türkiye, kent-kır ayırımında bilgisayar ve internet kullanım oranlan İnternet bağlantı türüne göre hane oranı Belediyelerde İnternet, intranet ve Web Sitesi SahipHği Durumu Belediyelerdeki numaralama bilgisi, sayısal haritalar ve kent bilgi sistemine sahip olma durumu 33 Bölüm Dünya bilişim pazarı yıllık büyüme hızı, Avrupa bilişim pazarı alt dalları büyüme oranı, Avrupa bilişim pazarı yapısal bileşimi, Dünya yazılım endüstrisi değeri Hindistan: Başhca makroekonomik göstergeler ve yazılım endüstrisi İsrail: İhracat ve toplam gelir büyümesi İrlanda: İhracat ve toplam gelir büyümesi 44 Bölüm Bilişim teknolojileri ticareti, Türkiye bilgi teknolojileri pazarı Gelirlerine göre Türkiye'de ilk 15 yazılım firması, Yazılım kategorilerine Göre 2004 Yıh Pazar Liderleri ERP yazılım gelirlerine göre ilk 10 şirket, Ticari uygulamalar gelirlerine göre ilk 10 şirket, Veritabanı yazılım gelirlerine göre ilk 10 şirket, Veri ambarı ve yedekleme yazılımı gelirlerine göre ilk 4 şirket Mobil uygulama gelirlerine göre ilk 6 şirket Üretim sektörü yazılımı gelirlerine göre ilk 10 şirket, Finans sektörü yazılımı gelirlerine göre ilk 10 şirket,

10 5.12 İnternet uygulama gelirlerine göre ilk 10 şirket Diğer iş uygulamaları gelirlerine göre ilk 15 şirket, Diğer sektörel yazılım gelirlerine göre ilk 15 şirket, Yönetim yazılımı gelirlerine göre ilk 10 şirket, Bölüm Yazılım firmalarının büyüklüklerine göre başlıca faaliyet alanları Gelişmekte olan ülkeler için bilgisayar yazıımı ve hizmetleri faaliyetlerinin gelişme aşamaları senaryosu 93 Bölüm Yazılım endüstrisinin başlıca Sorunları Sorunların önem kategorileri Endüstrinin beklediği başlıca politikalar Politikaların önem kategorileri Kısa Dönem Eylem Planı uygulama sonuçları 115 GRAFİK LİSTESİ Bölüm BİT yatırımlarının GSMH'ya katkısı, ve Bölüm Dünya yazdım endüstrisi pazarının alt dallara göre dağılımı, Başlıca yazılım gruplarının pazar payları, Dünya yazılım pazarının coğrafik bölgelere göre dağılımı 41 Bölüm Firmaların kuruluş yıllarına göre dağılımı (TR-Software) Anket firmalarının kuruluş yıllarına göre dağılımı Çalışan sayısına göre TR-Software yazılım portah firmalarının dağılımı Çalışan sayısına göre anket kapsamındaki yazıhm firmalarının dağılımı Firmaların başlangıçta ve günümüzde sermaye kaynakları Firmaların cirolarına göre dağılımı (TR-Software) Anket firmalarının cirolarına göre dağılımı 67

11 6.8. Yazılım faaliyetlerinin ciro cindeki payı, Firmaların ihracat paylarıve döneminde değişimi İhracat yapılan ülkelerin dağılımı 70 Bölüm Donanım faaliyetlerinin ürün, satış, hizmetlere göre dağılımı Yazılım faaliyetlerinin ürün, satış, hizmetlere göre dağıhmı Firmaların faaliyet alanlarına göre dağılımı Yazılım faaliyetlerinin firma büyüklüklerine göre dağılımı TR-Software yazılım portalı firmalarında yazılımla ilgili sertifikaların dağılımı Anket firmalarında kalite standart belgesi ve sertifika dağılımı Hedef müşteri büyüklüğüne göre firmaların dağılımı Firmaların ürün/hizmet sundukları alanların dağılımı Ürün/hizmet sunulan alanların firma büyüklüğüne göre dağılımı Firmaların pazarlama kanalları Yabancı firmalarla anlaşmah yazılım faaliyetlerinin dağılımı Yabancı firmalar ile faaliyetlerin firma büyüklüklerine göre dağılımı 91 Bölüm Firma çalışanlarının departmanlara göre dağılımı, 2000 ve 2005 yılları Departmanlarda çalışan sayısının firma büyüklüğüne göre dağılımı, Uzman/teknik personel yaş dağılımı Departmanlara göre teknik çalışan sayısının dağılımı, Teknik çalışanların firma büyüklüklerine göre dağıhmında meydana gelen değişmeler, Firmalarda yönetici kadro eğitim seviyesi dağılımı Firmalarda uzman kadro eğitim seviyesi dağılımı Firmalarda teknik kadro eğitim seviyesi dağılımı 106

12 EKLER Ek Tablo kamu bilgi ve iletişim teknolojileri yatırımları özet tablosu 140 Ek Tablo 2. Eğitime yapılan kamu harcamaları 141 Ek Tablo yaş grubu işgücünün eğitim seviyesi 142 Ek 4. KOSGEB bilişim ve yazılım destekleri 143 Ek 5. Yazılım üretimi ve ihracatına yönelik devlet yardımları 145 Ek 6. Anket formu 151

13

14 1-GİRİŞ Yükselen bilgi ekonomisi, dünya ekonomilerinde köklü dönüşümleri beraberinde getirmekte, üretim ve hizmet sektörlerini yeniden yapılandırmaktadır. Dünyayla bütünleşebilmek, iktisadi faaliyetleri etkin koşullarda gerçekleştirebilmek ve rekabet edebilmek için, bilgi ekonomisinin yapı taşları olan bilgi-iletişim (bilişim) teknolojilerini yaygın ve etkin kullanmak bir zorunluluk haline gelmiştir. Avrupa Konseyi'nin 23 Mart 2000 tarihh Lizbon toplantısında, Avrupa'da 2010 yılına kadar bilgi-temelli ekonominin güçlendirilmesi, küresel pazarlarda bihşim teknolojileri alanında rekabet gücü sağlanması stratejisi benimsenmiştir. Bu doğrultuda Haziran 2000'de Fieria'da "eavrupa 2002 Girişimi" başlatılarak Eylem Planı hazırlanmış; daha sonra "eavrupa+"^ adıyla, aday ülkeleri ve Türkiye'nin de içinde bulunduğu aday adayı ülkeleri de kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Türkiye'de son yıllarda, Avrupa BirHği perspektifinin de etkisiyle, bilgi ekonomisi ve toplumu konularına politika yapıcılarda belirgin bir ilgi ve duyarlılık oluşmaya başlamış, 2004 yılında kurulan e-dönüşüm Türkiye İcra Kurulu ile birlikte, e-devlet,,e-sağlık, e-ticaret, e-iş gibi alanlardaki uygulamalar hız kazanmıştır. Bilgi ekonomisi ve toplumunun belkemiğini oluşturan bilişim sektörü, donanım, iletişim ve yazılım sektörlerinden oluşmaktadır. Araştırmamızın konusunu oluşturan yazılım sektörü, bilişim içinde nispi olarak küçük bir yer tutmakla birlikte, büyüyen ve önem arz eden bir sektördür. Küresel bilişim pazarının son yıllarda en fazla büyüyen alt grubu, 2004'de %4,3 ve 2005'de %5,5'lik büyüme oranlarıyla yazılım endüstrisi olmuştur. Yazılım endüstrisinin iktisadi önemi, daha çok, bu teknolojilerin dışsal ekonomiler yaratması, her alanda verimliliği artırması, üretim maliyetleri ve "piyasa-işlem maliyetlerinin" (transaction cost) düşmesine katkıda bulunması ile ilgilidir. ' eavrupa+, Şubat 2004'de düzenlenen Bilgi Toplumu Avrupa Bakanlar Konferansında sonuçlanmıştır. eavrupa+'nın tamamlanmasıyla, tam üye olan on ülkenin yanı sıra, Türkiye, Romanya ve Bulgaristan da eavrupa 2005'e gözlemci statüsünde taraf olmuşlardır.

15 Yazılım sektörüne batılı gelişmiş ülkelerin yazılım devi şirketleri hakimdir. Bununla birlikte, yazılım faaliyetlerinin endüstrileşen ülkeler için de önemh fırsatlar sunduğu görülmektedir. Yazılım alanında büyük atılımlar yapan Hindistan, İsrail ve İrlanda gibi bazı ülkeler yazılım üretim ve ihracatına bağh ciddi gelirler elde etmektedirler. Türkiye'de ise yazılım üretimi iç talebi karşılayacak düzeye ulaşamamış, yazılım ihracatı çok düşük seviyelerde kalmıştır. Türkiye dünya yazılım ve servis ihracatından binde 5 oranında oldukça düşük bir pay almaktadır. Yazılım endüstrisinin ekonomiye önemli bir katkısı da istihdam yaratılmasıyla ilgilidir. Yazılıı;n endüstrisinin en temel girdisi yetişmiş insan gücüdür; bu endüstrinin başlangıç fiziki yatırım sermayesi ihtiyacı düşük, katma değeri yüksektir. Yazılım endüstrisi, bu yapısal özelliklerine bağlı olarak, bilgi ekonomisinde istihdam yaratılması noktasında çözüm olanakları içermektedir. Ekonomiye ciddi potansiyel katkılarına karşın, Türkiye'de yazılım endüstrisi ve sektörü ile ilgili araştırmalar ve akademik çalışmaların yok denilebilecek kadar az oluşu dikkat çekicidir. Yazılım faaliyetlerinin yapısal özelliklerine bağlı olarak ortaya çıkan, sınıflandırma sorunları ve istatistik verilerin sağlanması güçlüklerinin de (UNIDO, 2002), araştırmaların azlığında etkili olduğu düşünülebilir. Türkiye'de yazılım faaliyetlerine ilişkin en kapsamlı araştırma 1995 yıhnda Türkiye Teknoloji GeHştirme Vakfı (TTGV) tarafından gerçekleştirilmiş olup, 1998 tarihli araştırmada yine 1995 araştırmasının verileri kullanılmıştır^ Bu araştırmalar, yazıhm endüstrisini esas olarak teknik yetenekleri itibariyle ele almaktadır. Yakın dönemde ise yazılım sektörüne ilişkin, teknolojik ya da iktisadi vurgulu, kapsamlı bir araştırma mevcut değildir. Halbuki, özellikle Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) gibi kurumların henüz yazıhm endüstrisi ile ilgili kapsamlı istatistik veriler ve bilgiler sunamaması noktasında, bu araştırmaların gereklihği ve önemi daha da artmaktadır. Bu itibarla, bu araştırma ile, Türkiye'de yazılım endüstrisinin yapısı ve gelişiminin daha iyi tanınması sürecine katkıda bulunulması hedeflenmektedir. ' Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı nca (TTGV) bir stratejik odak projesi (179/S) olarak desteklenen "Türkiye Bilişim Endüstrisinin Yazılım ve Hizmet Alt Sektörünün Yetenek Envanterinin Çıkarılması" başlıklı araştırma.

16 Buna göre, araştırmada incelenmesi amaçlanan başlıca hususlar şunlardır: Türk yazılım endüstrisinin yapılanma süreci ve yapısal özelliklerinin; yazılım endüstrisinde gelişmenin ve uzmanlaşmanın yönü ve içeriğinin; yazılım endüstrisinin Türk ekonomisi ile bağlarının; yazılım faaliyetleri alanındaki yetişmiş işgücü konusunun; mevcut devlet politikaları ve desteklerinin incelenmesi ve öneriler gehştirilmesi. İkinci bölümünde çahşmanın materyal ve metodu açıklanmaktadır. 3. Bölümde bihşim ve yazıhm sektörünün ekonomik katkıları hakkında bilgi verildikten sonra 4. ve 5. bölümde sırasıyla dünya ve Türkiye bilişim ve yazılım pazarı tanıtılmaktadır. Ardından, anket sonuçlarına göre yazılım endüstrisi firmalarının özellikleri 6. bölümde; yazılım faaliyetlerinin bileşimi ve pazar profili 7. bölümde; yazılım endüstrisi çalışanlarının analizi 8. bölümde; ve nihayet endüstrinin sorunları ve politikalar 9. bölümde incelenmektedir. Değerlendirmeler ye sonuç 10. bölümde verilmektedir. 2. MATERYAL ve METOD 2.1. Materyal Araştırmada kullanılan bilişim sektörünün ekonomideki rolüne ilişkin göstergeler, OECD ve diğer uluslararası kuruluşlardan elde edilmiştir. Dünya bilişim ve yazılımı pazarı ile ilgili veriler ise, "Datamonitor" ile, Avrupa Birliği'nin Enformasyon Teknolojileri konusundaki birimi EITO'dan sağlanmıştır. Değinildiği üzere, Türkiye'de TÜİK, DPT, Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) gibi kurumlardan yazıhm faaliyetleri ile ilgili kapsamlı ve düzenli istatistik veriler sağlanması mümkün değildir. Ayrıca, "e- Dönüşüm Türkiye İcra Kurulu STK İzleme Komitesi 2. Raporunda da (2005) hassasiyetle vurgulandığı üzere, Türkiye'de bir yazılım envanteri ve yazılım şirketleri portföyü henüz oluşturulamamıştır. Bu koşullarda, mevcut bilgi ve enformasyon kaynakları esas olarak araştırma şirketlerinin verileri ve sektör profesyonellerinin tahminlerinden oluşmaktadır. Çalışmada, Türkiye bihşim ve yazılım pazarı ile ilgili veriler, İnterpro A.Ş'nin "İlk 500 Bilişim Şirketi" başhklı araştırma raporlarından sağlanmıştır. Bilişim ve yazıhm alanında faaliyet gösteren basılı yayınlar ile

17 internet ortamında mevcut araştırma, yazılar, haber siteleri, özellikle 2000 sonrası için geniş biçimde taranarak yazılım faaliyetlerinin çeşitli yönleriyle ilgih bilgi ve enformasyon derlenmiştir. Türkiye'de bilişim ve' yazıhm politika ve uygulamaları konusunda, başta DPT, TÜBİTAK, TÜİK olmak üzere devlet kurumlarının, bilişim ve yazılım alanında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının yayın ve raporlarından faydalanılmıştır. Araştırmada, diğer ülkelerde gerçekleştirilmiş yazılım endüstrisiyle ilgih iktisat literatürü taranarak, çeşith kitap, akademik makaleler, sektörel araştırmalar incelenmiş; anket formunun hazırlanmasında, özellikle Finlandiya ve Hindistan'da yürütülmüş olan alan çalışmalarından yararlanılmıştır Metod Çalışma, yazılım endüstrisinde yürütülen alan araştırmasına dayanmaktadır. Çalışmanın ilk evresinde, dünya ve Türkiye yazılım endüstrisi alanındaki literatür incelenmiş, yapılan değerlendirmelerin ardından araştırmanın temel amaçları behrlenerek, bu amaçlarla uyumlu anket formu düzenlenmiştir. Türkiye Bilişim Sanayicileri Derneği (TÜBİSAD) ve Yazılım Sanayicileri Derneği (YASAD) yetkilileri ve seçilen bazı yazılım firmaları ile anket sorularının isabetliliği değerlendirilerek anket formuna nihai şekli verilmiştir. Firma adreslerinin tespitinde internet ortamında mevcut yazıhm firması listelerinden faydalanılmıştır. Yazılım alanında faaliyet gösteren 3500 dolayında firma olduğu tahmin edilmektedir (TOBB Raporu, 2004). Esas faaliyet alanı yazılım olan, tamamen yerel yazılım üreten firma sayısı ise, değişik kaynakların tahminlerine göre, 300 ile 500 arasında değişmektedir. Nitekim, firmaların web sayfaları incelendiğinde, bir çok firmanın yalnızca donanım ve/veya yazılım ürünleri satıcısı durumunda olduğu, dolayısıyla çalışmanın amacına çok uygun olmadıkları görülmüştür. Bu nedenle, çahşmanın amacına uygun bir ana kütle belirlenmeye çalışılmış; bu ana.kütle, başta TR-Software web sayfası olmak sektörel kuruluşların ve çeşitli illerdeki teknoparklarm web sitelerindeki hstelerden derlenmiştir. Bu noktada ana kütlenin çeşitli yazıhm faaliyetlerinin ve firma ölçeklerinin

18 dağılımını doğru yansıtabilmeleri konusu temel alınmıştır. Bu ana kütleden, yine aynı kriterler doğrultusunda, 260 firmalık bir örneklem oluşturulmuştur. Esas olarak İstanbul civarında faaliyet gösteren firmalar seçilirken, coğrafik bir kısıtlamaya da gidilmemiştir. Anket formları, e-posta ile, başta İstanbul, Ankara ve İzmir olmak üzere çeşitli illerdeki yazılım şirketlerine gönderilmiş, bir çoğu ile ayrıca telefon edilerek temas kurulmuştur. Ocak ve Şubat 2006 arası 2 aylık dönemde, gönderilen anketlerden, 15 tanesi ile yüz yüze görüşme yoluyla, toplam 53 adet kullanılabilir cevap alınmıştır. Yaklaşık %20 dolayındaki cevap oranı, özellikle sektörün küçüklüğü dikkate alındığında araştırma için elverişli kabul edilebilir bir düzeydedir. Anket formuna alman cevapların incelenmesi neticesinde, seçilen bazı firmalarla kapsamlı görüşmeler yapılarak, yazılım üretim ve ihracatının artırılmasının önündeki sorunlar ve çözüm yolları konuları daha kapsamlı ele alınmıştır. Araştırmada ayrıca, sektörü daha kapsayıcı olacağı düşüncesiyle, Turk.Internet.com^ portalmda yer alan yazılım kategorisindeki firma bilgilerinden sertifikasyon konusunda yararlanılmış; TR-Software yazılım portalmda^ yer alan 250 firmanın bilgileri derlenerek, firmaların yaşı, faaliyet alanları, çalışan sayısı, ciroları gibi analizlerde kullanılarak, anket sonuçlarının yanı sıra tamamlayıcı bilgiler elde edilmiştir. Bilişim sektörü sivil toplum kuruluşu TÜBİSAD'ın isabetu bir girişiminin ürünü olan TR-Software yazılım portalı, dış pazarlara açılmak isteyen yazıhm şirketlerini tanıtmak kadar, zaman içinde yazılım şirketlerinin envanterini oluşturmak, böylece sektöre ilişkin veri eksikliği sorununu hafifletmek amacıyla kurulmuştur. Sözü edilen sanal ortamdaki veriler, özelukle yazılım şirketlerinin yaşı, yazılım faaliyetlerinin dağılımı ve uzmanlaşmanın yönü ile yazılımda kalite ve sertifikasyon konusunun daha geniş bir biçimde incelenebilmesi bakımından son derece faydalı olmuştur. Anket kapsamında yer alan 53 firma özel kuruluş olup, %63'ü limited şirket, %3ri anonim şirket, %6'sı ise şahıs şirketi statüsündedir. Özgün yapısal özelliklerine bağh olarak, yazıhm firmalarının sınırlı sayıda personel ile çalışabilmeleri mümkün olduğundan, bu faaliyet alanında "mikro" ölçek- ^ Erişim: Erişim:

19 Ii kabul edilebilecek 1-5 ya da 6-10 çalışanlı firma sayısı çok sayıda iken, büyük ölçekli firma sayısı oldukça sınırlıdır. Bu nedenle, araştırmada endüstrinin çalışan sayısına göre ölçek büyüklüğü ele alınırken, standart büyüklük sınıflandırması yerine, çalışmaya daha uygun olacağı düşüncesiyle, tarafimızdan oluşturulan sınıflandırma kullanılmıştır. Ancak, zaman zaman standart sınıflamaya göre yorumlara da yer verilmiştir. Anket kapsamındaki firmaların %17'si 1-5 çalışanh, %15'i 6-10 çalışanlı, %39'u çalışanh, %15'i çalışanlı, %10'u çalışanh ve %4'ü lûö ve üzerinde çalışanı olan firmalardır. Çalışmanın 6. bölümünde açıklandığı gibi, bu dağılım TR-Sofi:ware yazılım portalındaki firmaların ortaya koyduğu dağılımla büyük ölçüde örtüşmektedir. Bu durum, araştırmanın ana kütlesi ile anket yapılan örneklem arasında bir denge mevcut olduğunu göstermektedir: Anket yapılan firmaların %29'u arası dönemde, %25'i arası dönemde kurulmuştur. Diğerleri ise; %2'şi 1980 öncesi, %4 u arası, %16'sı arası ve %24 u arası kurulmuştur. Bu kuruluş yıllarına ilişkin veriler, çalışmanın 6. bölümünde daha kapsamlı ele alındığı üzere, TR-Software yazıhm portalında yer alan 250 şirketin bilgilerinden hareketle ulaşılan kuruluş yılı verileri ile uyumludur. Dolayısıyla, anket yapılan yazılım şirketlerinin kuruluş yıllarına göre dağılımı konusunda da, ana kütle ile anket yapılan örneklem arasında bir denge kurulabilmiştir.

20 3. BİLÎSÎM TEKNOLOJİLERİ: BİLGİ EKONOMİSİNİN YAPI TASLARI Bilgi-temelli ekonominin altyapısmı oluşturan bilişim teknolojileri, üretim ve hizmet sektörlerinde, iş yapma biçimlerinde köklü dönüşümleri beraberinde getirmektedir. Genel olarak bilişim teknolojilerinin önemi, iktisadi üretim ve değişim faaliyetlerinin işleyişini değiştirme, üretim ve hizmet sektörlerinde verimliliği artırma, kaliteyi yükseltme gücü taşımaları ile ilintilidir. Bilişim teknolojilerini yaygın ve etkin biçimde kullanan ülkeler için bu teknolojiler potansiyel ekonomik büyüme, istihdam yaratma ve küresel pazarlarda rekabet gücü olanakları sunmaktadır. Bununla birlikte, bilişim teknolojilerine erişimi sınırlı, fiziki ve beşeri altyapısı yetersiz ülkeler için, bilişim teknolojileri dünyadaki gelişme dinamiklerinin çok uzağına düşmesi ve "sayısal uçurum" tehlikesi içermektedir. Dünyada özellikle 1990'h yılların başlarından itibaren hızla gehşen ve yaygınlaşan bilişim teknolojileri (BİT), ekonominin tüm alanları üzerinde geniş etkiler taşıyan "doğurgan" (enabling), ya da Bresnahan ve Trajtenberg (1995)'in ifade ettiği anlamda, "jenerik teknolojiler"dir (General Purpose Technologies). Jenerik teknolojiler, esas olarak yayılma (pervasiveness) özelliği ile nitelenen, ekonomide bir çok sektörde girdi olarak kullanılabilen bir teknoloji grubunu kapsamaktadır. Jenerik teknolojilerin gelişip ilerlemesine paralel olarak, bu teknolojilerin yayılmaları ve ekonomi bünyesine nüfuz etme dereceleri artmakta, bu durum verimlilikte ciddi kazanımları beraberinde getirmektedir. Jenerik teknolojilere atfedilen "öncü" sıfatı, bu teknolojilerin bir yandan ekonomik etkinlik artışını olanaklı kılarken, diğer yandan da ekonominin diğer kesimleri üzerinde önemu pozitif dışsallık etkileri yaratması olgusunu ifade etmektedir. BÎT'lerin dünya ülkelerinde yeni bir büyüme dalgasını sürüklediği görüşü, başta ABD olmak üzere (Gordon, 2002a, 2002b), daha genel olarak OECD ülkelerinde kaydedilen (Colecchia ve Schheyer, 2002; Jorgenson, Ho ve Stiroh, 2003) ekonomik büyüme ve verimlilikteki artışlarla desteklenmektedir. BİT'lerin ekonomik büyümeye katkısı verimlilik artışı sağlayarak Toplam Faktör Verimliliğini artırması şeklinde meydana gelmektedir. BİT kaynaklı verimlilik artışı, BİT teknolojileri üreten ve BİT kullanan sektörlerde kaydedilen verimlik artışları olmak üzere iki şekilde meydana gelmek-

21 tedir. Örneğin, ABD'de 1990lı yılların ikinci yarısında kaydedilen verimlilik artışlarının yaklaşık yarısının yalnızca BİT sektörlerinden kaynaklandığı bildirilmektedir (Oliner ve Sichel, 2000) Bilişim teknolojilerinin ekonomik büyüme ve istihdam katkısı Bilişim teknolojiled 1980'li yıllarda yayılmaya başlamış, 1990'lı yılların başından itibaren ise bu teknolojilerinin kullanımı ve yaygınlaşması baş döndürücü bir hız kazanmıştır. Son dönemde internet kullanımıyla birlikte yaygınlaşan e-iş, e-ticaret, e-devlet uygulamaları;sonucunda ekonomiye penetrasyonu artan bilişim teknolojileri, verimlilik ve ekonomik büyümenin artırılması ve istihdam yaratılmasında lokomotif gücü temsil etmektedir, Verimlilik ve ekonomik büyüme katkısı BİT'ler, üretim ve hizmet sektörlerinde verimliliği artırma, kaliteyi yükseltme gibi potansiyel etkiler taşımaktadır. Bu etkiler dolaysız ve dolaylı etkiler olarak iki şekilde ortaya çıkmaktadır. Dolaysız etkiler, teknolojik gehşmelerin bilişim ürün ve hizmetlerinin üretim ve sunumunda verimlilik artışları sağlayarak Toplam, Faktör Verimliliğini artırması ile ilgilidir. Böylelikle, ürün/hizmetlerin fiyatlarının ucuzlamasıyla yaygınlaşan bilişim ürün/hizmetlerinin ekonomide kullanımıyla da Toplam Faktör Verimliliği artmaktadır. Dolayh etkileri ise, BİT'lerin iktisadi aktörlere yeni pazarlara, yeni ürünlere ulaşabilme olanakları sunması, örgütlenme ve iş yapma tarzlarını değiştirmesi, etkinleştirmesi ile ilgih olarak ortaya çıkan etkilerdir. Grafik 3.rden görüleceği gibi, 1990'h yılların ortalarından itibaren BİT'lerin OECD ülkelerinin ekonomik büyümesine katkısı artarak sürmektedir arası dönemde bilişim teknolojilerinin GSMH artışına katkısının, bir önceki arası döneme göre, değerlendirmeye alınan OECD ülkelerinin tümünde artış gösterdiği görülmektedir. Söz konusu her iki dönemde de, BİT'lerin büyümeye katkısının en yüksek Avustralya, ABD, İsveç, Danimarka ve İngiltere'de gerçekleştiği izlenmektedir arası dönemde, sırasıyla^ Avustralya için %0,53, ABD %0,52, İsveç %0,53, Danimarka için %0,55 olan GSMH katkısının, arası dönemde söz

22 konusu ülkelerde sırasıyla %0,91, %0,794 %0,71 ve %0,67 olarak gerçekleşmiştir. İncelenen OECD ülkelerindfen BİT'in GSMH katkısının her iki dönemde de düşük seyrettiği ülkelere bakıldığında, arası dönemde Yunanistan için %0,26, Avusturya için %0,34, İtalya için %0,25 düzeyinde gerçekleşmiş olduğu; arası dönemde ise hafifçe yükselerek sırasıyla %0,40, %0,34 ve 0,4 Te erişmiş olduğu görülmektedir. BİT'lerin GSMH ya katkısının düşüklüğü ya da yüksekliği ülkelerin bilişim harcamalarının düzeyiyle yakından bağlâ^ntılıdır. Dolayısıyla, ülkelerin bilişim harcamalarının GSMH'ya oranını ifade eden "bilişim yoğunluğu" dubleyi dikkate ahnarak OECD ülkeleri arasında yapılacak bir değerlendirme de anlamik olacaktır. BİT harcamalarının GSMH'ya katkısının yüksek düzeyde gerçekleştiği ülkelerde BİT harcamalarının yüksek olduğunu Tablo 3.1'den görebiliriz ile 1996 yılları arasında, OECD ülkeleri arasında GSMH'da BİT harcaması oranı en yüksek olan başlıca ülkelerin, %7 dolayında ^'bilişim yoğunluğu'' oranları ile Yeni Zelanda, ABD, Avustralya, İngiltere, İsveç, Kanada, İsviçre gibi ülkeler olduğu görülmektedir. %6 dolayında bir oran ile yüksek bilişim yoğunluğuna sahip ikinci grup ülkeler arasında, Hollanda, Norveç, Japonya, İrlanda bulunmakta, bu grubu %6'ya yaklaşan bilişim yoğunluğu oranı ile Japonya, Fransa, Çek Cumhuriyeti ve 1996'dan itibaren Kore izlemektedir. İncelenen OECD ülkeleri arasında, bilişim yoğunluğu oranı %2 düzeyinde olan Türkiye'nin, Portekiz, Polonya, Yunanistan gibi ülkelerle birlikte en düşük bilişim yoğunlaşma oranına sahip ülkeler arasında bulunduğu görülmektedir. Bununla birlikte, bihşim harcamalarının artırılmasıyla GSMH'ya katkısının kısa sürede yükselmesinin beklenemeyeceğini de belirtmek gerekir. BİT'lerin büyüme etkilerinin, ekonomik yapıların değişen üretim ve ticaret biçimlerine uyum sağlamasının zaman alması nedeniyle, çok kısa vadede hemen gözlenemeyeceği, bu etkilerin gerçekleşmesi için behrh bir zaman geçmesi gerekmektedir. Bilişim sektörü, çalışmanın bundan sonraki bölümünde daha ayrıntılı açıklanacağı gibi, donanım ağırlıklıdır; yazılım alt sektörünün yeri nispeten küçüktür. Ancak, bilişim sektörü içinde yazılım endüstrisi sürekli gelişen ve katma değeri yüksek olan bir endüstri olması itibariyle önem taşımaktadır. Yazılım endüstrisi^geleneksel endüstrilerle karşılaştırıldığında,