SANAYİ DEVRİMİ only factories

Transkript

1 SANAYİ DEVRİMİ Oxford English Dictionary, Sanayi Devrimini (Industrial Revolution) şöyle tanõmlar: a rapid development in industry; specifically the development which took place in England in the late eighteenth and early nineteenth centuries, chiefly owing to the introduction of new or improved machinery and large-scale production methods. Endüstri Devrimi muazzam toplumsal ve iktisadî değişimlere yol açtõ. Toplumsal hayat ve düzeni böylesine değiştirebilmesinin başlõca iki nedeni vardõ: buharlõ makine (the steam engine; steam-powered machinery) ile yaygõn, kitlesel üretimi mümkün kõlan yeni teknoloji (mass production). Yaygõn, kitlesel üretim, fabrikalarõn doğuşu demektir; atölyeden fabrika düzenine, atölyenin usta-çõrak ilişkisinden fabrikanõn patron-işçi ilişkisine geçiş demektir. Oxford English Dictionary nin belirttiği gibi Sanayi Devrimi, on sekizinci yüzyõlõn sonunda İngiltere de başladõ, on dokuzuncu yüzyõl zarfõnda Avrupa nõn diğer kesimleri ve Kuzey Amerika başta olmak üzere, dünyanõn diğer ülkelerine yayõldõ. Beraberinde iktisadî büyüme getirdi. Bu arada müthiş zenginlikler, inanõlmaz sefaletler de üretti. Bunlar ise toplumsal ve bireysel değerlerin, hayat tarzõnõn top yekûn değişimini. Bu dersin ikincil metinler bibliyografyasõnda yer alan kitapta Eric Hobsbawm (s. 12) şöyle der: The Industrial Revolution is not simply an acceleration of economic growth, but an acceleration of growth because of, and through, economic and social transformation. Teknolojide değişim, ulaşõm ve dağõtõm yöntemlerinde değişim doğal olarak mimariyi etkileyecekti. Gerek devletin elinde gerek bireylerin elinde büyük maddî varlõğõn toplanmasõ, daha doğrusu artõ bir varlõğõn toplanmasõ da öyle. Üretimin kitleselleşmesi fabrikayõ gerektirecek, bud a, tabii, mimariyi etkileyecek, daha doğrusu mimarõn yeni tip yapõlar üzerinde düşünmesini de gerektirecekti. Kitlesel üretimin kitleleri, başõnõ sokacak bir ev bulamayacak ölçüde fakirleştirmesi, o fabrikalarõn yanõ başõnda kurulan yeni bir konut tarzõnõ getirecekti: the poor house yoksul evi. Özellikle İngiltere de kentlerin görünümü çok değişecekti. Eric Hobsbawm un Manchester kentini anlatan aşağõdaki pasajõ manzarayõ gayet güzel özetlemektedir. Hobsbawm a göre Sanayi Devriminin İngiltere de ve dünyada lokomotifi bu kent idi: Whoever says Industrial Revolution says cotton. When we think of it, we see, like the contemporary foreign visitors to England, the new and revolutionary city of Manchester, which multiplied tenfold in size between 1760 and 1830 (from 17,000 to 180,000 inhabitants), where we observe hundreds of five- and six-storied factories, each with a towering chimney by its side, which exhales black coal vapour ; which proverbially thought today what England would think tomorrow, and gave its name to the school of liberal economics that dominated the world. And there can be no doubt that this perspective is right. The British Industrial Revolution was by no means only cotton, or Lancashire, or even textiles, and cotton lost its primacy within it after a couple of generations. Yet cotton was the pacemaker of industrial change, and the basis of the first regions which could bot have existed but for industrialization, and which expressed a new firm of society, industrial capitalism, based on a new form of production, the factory. Other towns were smoky and filled with steam-engines in 1830, though not to anything like the same extent as the cotton towns in 1838 Manchester and Salford possessed almost three times as much steampower as Birmingham but they were not towns dominated by factories until the second half of the century, if then. [s. 34]. 1

2 Sanayi Devrimini, yani üretimin ve üretilen nesnenin dağõtõm şeklinin toptan, kökten değişmesini, mümkün kõlan toplumsal, ekonomik, teknolojik ve eğitimsel koşullar nelerdi? Sanayi Devrimine ilişkin birçok soruyu tarihçiler halen araştõrmaktadõr. Örneğin, niçin İngiltere de baişamõştõr? Niçin meselâ Fransa da başlamamõştõr? Zira, Sanayi Devrimiyle özdeşleştirdiğimiz birçok makine ilk olarak Fransa da icat edilmiş, hattâ Fransa da epey yaygõnlaştõktan sonar İngiltere ye geçmiştir, fakat Sanayi Devrimini başlatan Fransa olmamõştõr. Tarihçilerin üzerinde durduğu bir başka soru da, niçin tarihte o noktada on sekizinci yüzyõlõn sonunda gerçekleşip, daha önce ya da sonra gerçekleşmediğidir. Dünya tarihinin bu dönüm noktasõnõ inceleyen tarihçiler, Sanayi Devrimin gerçekleşmesi ve İngiltere de gerçekleşmesi için şu ön koşullarõn mevcut olmasõ konusunda hemfikirdirler: Çalõşma ve iş olgularõna yeni, modern yaklaşõm: Fabrikada çalõşõp kentte yaşamaktan oluşan bir hayat tarzõnõn doğup yaygõnlaşmasõ, üretim olarak da hayat olarak da toprağa dayalõ tarzlarla bağõnõ koparmõş geniş nüfus kesimi gerektiriyordu. Ayrõca bu nüfusun hareketli bir nüfus olmasõ gerekiyordu; yani, nerede fabrika kurulursa oraya göç etmeye hazõr, belli bir yer e (place) bağlõ olmayan; yani köyden, kõrsal bölgeden kente göçmeye hazõr kitleler. Okur yazarlõk: Sanayi Devriminin yarattõğõ, fabrika işçiliği kadar yaygõn birtakõm yeni iş alanlarõ da okur yazar kitlesinin büyümesini gerektiriyordu. Geleneksel olarak aristokrat ailelerinin çocuklarõna hizmet eden eğitim sistemi farklõlaşõyor, herkese eğitim ulaştõrmak ve muhasebeden hukuk ve mühendisliğe, gereksinilen mesleklerde artan sayõlarda insan yetiştirmek üzere, ilköğretimden yüksek öğretime, dönüşüme uğruyordu. Özellikle teknik diyagramlar içeren matbu (basõlõ) malzemede artõş ve bunlarõn ulaşõlabilir kõlõnmasõ: Salt okur yazarlõk, Sanayi Devriminin iktisadî ve teknolojik düzeninin gereksindiği tür bilgi alõş veriş ve dağõtõmõnõ sağlayamazdõ. Teknolojide gerçekleşen birçok hamle, (a) mekanik olarak üretişmiş teknik metin ve çizimlerin (b) nispeten ucuz yoldan (c) çok sayõda üretilebilmesini gerektiriyordu yõlõndan sonra daha süratli ve kompakt şekilde üretim yapabilen matbaa teknolojisinin gelişimi ile aynõ dönemde akõl almaz oranda artan mühendislik, teknoloji ve diğer bilimsel alanlarda amatörlerin icatlarõ arasõnda doğrudan bir bağ vardõr. Matbaa makinelerinin hõzlanmasõnõn önemi son derece açõk, fakat kompakt basabilen makinelerin ne demek olduğunu göstermek için şu örneği verebiliriz: 1847 de hâlâ 14 cilt halinde basõlan bir eser, 1852 de artõk 3 cilde iniyordu. Herkesin gereksindiği yararlõkta ve herkesin satõn alabileceği ucuzlukta bir ticarî ürün: Bu ürün pamuk idi. Ucuz şekilde işlenip üretilmesini sağlayan teknoloji gelişinceye kadar pek revaçta olmayan pamuk, bu teknolojinin gelişmesiyle, yerel tüketiminin yanõ sõra bütün dünyaya da satõlabilecek bir ürüne dönüştü. Ulaşõm ve iletişim: On sekizinci yüzyõl İngilteresinde ulaşõm da iletişim de nispeten rahat ve ucuzdu. Bunun nedeni de gayet basitti: İngiltere de denize en uzak noktanõn kõyõya mesafesi 150 km. kadardõr. Ulaşõma elverişli su yollarõndan uzaklõk ise daha da azdõr. Pazarlar: Sanayi devrimi için bir ülkenin yerel ve uluslararasõ pazarlarõ ulaşabilmesi ve girebilmesi gerekiyordu. 2

3 Devletin, dõş ilişkileri iktisadî çõkar ölçütlerine tabi kõlmaya hazõr olmasõ: Dõş politikasõnõ ve diplomasisini, tarihten gelen düşmanlõk, önyargõ, dostluklar ve ideoloji yerine, o ânõn iktisadî gereksinmelerine göre uyarlayabilecek bir develet yapõ ve zihniyeti gerekiyordu. Tabii tüm faktörler on sekizinci yüzyõl zarfõnda birdenbire ortaya çõkmadõ. Bu gelişmelerin İngiltere de başlangõç noktasõnõ 1381 deki Köylü Ayaklanmasõnda konumlayabiliriz. Aşağõdaki kronolojik tabloyu, Singapur Ulusal Üniversitesinde İngiliz Edebiyatõ ve Dijital Kültür öğretim üyesi George P. Landow hazõrlamõştõr. Tablo, Sanayi Devriminin temel aşamalarõnõ göstermektedir: Languedoc Canal connects the Mediterranean with the Bay of Biscay. 240 miles long, with 100 locks, 3 major aqueducts, 1 tunnel, and a summit reservoir. The largest canal project between Roman times and the nineteenth century. Jethro Tull's mechanical (seed) sower permits large-scale planting in rows, for easier cultivation between the rows. Abraham Darby uses coke to smelt iron ore, replacing wood and charcoal as fuel. Thomas Newcomen builds first commercially successful steam engine. Able to keep deep coal mines clear of water. First significant power source other than wind and water. John Kay's flying shuttle. First threshing machine. James Brindley's Bridgewater Canal opens. Barges carry coal from Worsley to Manchester. James Hargreaves invents the spinning jenny, automating weaving the warp (in the weaving of cloth). Arkwright's "water" (powered) frame automates the weft. Bridgewater Canal extended to the Mersey, thus connecting with Liverpool. Its success kicks off extensive canal construction ("canal mania"). Watt's first efficient steam engine, much more efficient than the Newcomen. Grand Trunk Canal establishes a cross-england route connecting the Mersey to the Trent and connecting the industrial Midlands to the ports of Bristol, Liverpool, and Hull. First steam powered mills. Crompton's "mule" combines Hargreaves' and Arkwright's machines, fully automating the weaving process. Arkwright puts a Watt engine in the Albion cotton mill, Blackfriars Bridge, London. 3

4 Cartwright builds a power loom. Thames-Severn Canal links the Thames to the Bristol Channel. William Murdock (James Watt's assistant) lights his home with coal gas. Eli Whitney develops his cotton gin (a device to clean raw cotton). Thomas Telford builds his two great iron aqueducts, over the Dee and the Cierog valleys. Robert Trevithick demonstrates a steam locomotive. Caledonian Ship Canal cuts clear across Scotland via the Great Glen. Robert Fulton's Clermont first successful steamboat. Luddite riots: laborers attack factories and break up the machines they fear will replace them. Faraday demonstrates electro-magnetic rotation, the principle of the electric motor. Marc Brunel invents a tunnelling shield, making subaqueous tunnelling possible. Brunel builds the first subaqueous tunnel, under the Thames. Berkeley Ship Canal connects Sharpness (on the Severn) to Gloucester. Manchester Liverpool railway begins first regular commercial rail service. Faraday discovers electro-magnetic current, making possible generators and electric engines. Charles Babbage develops his analytic engine--the forerunner of the computer. Fox Talbot produces photographs. Morse develops the telegraph and Morse Code. Great Western--first ocean-going steamship. Daguerre perfects the Daguerrotype. Fox Talbot introduces photographic paper. Great Britain--first large, iron, screw-propelled steamship. Commercial use of Morse's telegraph (Baltimore to Washington). Pneumatic tire patented 4

5 First telegraph cable laid under the Channel. Monier develops reinforced concrete. Petrol (gasoline) refining first used. Natural Science Honours School established at Oxford. Singer invents first practical sewing machine. Natural Sciences Tripos at Cambridge. Bessemer invents steel converter. Regius Chair of Technology founded at Edinburgh. W.H. Perkin produces aniline dyes, permitting brightly colored cottons. Pasteur experiments with fermentation. First Trans-Atlantic Cable completed Cathode rays discovered. Charles Darwin, The Origin of Species. Edwin Drake strikes oil in Pennsylvania. Etienne Lenoir demonstrates the first successful gasoline engine. Science degrees at University of London. Siemens-Martin open hearth process (along with the Bessemer converter) makes steel available in bulk. Steel begins to replace iron in building: steel framing and reinforced concrete make possible "curtain-wall" architecture--i.e., the skyscraper. Alfred Nobel produces dynamite, the first high explosive which can be safely handled. Christopher Sholes invents the Remington typewriter. James Clerk Maxwell states the laws of electro-magnetic radiation Bell invents the telephone. Edison invents the phonograph. Microphone invented. Edison invents the incandescent lamp. 5