Araştırma Raporu/

Transkript

1 Araştırma Raporu/ YILINDA AİLE ve SOSYAL POLİTİKALAR BAKANLIĞI ARACILIĞIYLA YAPILMIŞ SOSYAL YARDIMLAR Mahmut Esen 1 Özeti: Kamu idarelerince yaklaşık on beş milyon civarındaki dar gelirli muhtaç/engellilere, her yıl artan bir oranda yapılmakta olan, ülke sorunlarının kavranılması ve çözümlenmesinde özel bir öneme sahip, genel seçimlerde siyasal tercihlerin kullanılmasında etkili olduğu kanıksanmış olan sosyal yardımlardan; 2014 yılı içinde Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı aracılığıyla yapılmış olan yardımlar konusu irdelenmiştir. Anahtar sözcükler: Sosyal yardım, Bütünleşik Sosyal Yardım Hizmetleri Bilgi Sistemi (BSYHBS), Aile ve Sosyal Yardım Bakanlığı 2014 Faaliyet Raporu. I-GİRİŞ TDK Büyük Türkçe Sözlük te sosyal yardım kavramı, iktisadi ve sosyal bakımdan güçsüz durumda bulunanlara, herhangi bir karşılığı olmaksızın yapılan aynî yardım veya parasal yardımlar (transfer harcamaları) olarak açıklanmıştır. Kavramın tanımından da anlaşılacağı üzere sosyal yardımlar kavramının içeriği çok geniş ve ucu açıktır. Sosyal devlet ilkesi, toplumdaki bilinç seviyesinin yükselmesi, iktisadi gelişmelerin doğal bir sonucu olarak; engelli vatandaşlarımıza yapılanlar başta olmak üzere, ülkemizdeki dar gelirli ve muhtaç konumdaki kişilere yapılan sosyal yardımlar her yıl nitelik ve nitelik olarak artmaktadır. Bu bağlamda giderek daha fazla kamu kaynağının (yatırım harcamaları yerine) bu alanda kullanıldığı görülmektedir. Ülkemizde kamu adına sosyal yardım faaliyetleri, kamu idareleri ve (özellikle vergi indiriminden yararlananlar başta olmak üzere) sivil toplum kuruluşlarınca (STK) yürütülmektedir. i Kamu idarelerince yapılan sosyal yardım ve hizmetler; merkezi yönetim, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) ve yerel yönetimlerin bütçelerinden karşılanmaktadır. 1 Mülkiye Başmüfettişi, Mülkiye İktisadi ve Sosyal Araştırma Merkezi Kıdemli Araştırmacı

2 Bazı istisnalar dışında bu yardımlar; tek elden değil, değişik kurum ve kuruluşlar aracılığıyla yapılmaktadır. Yardımların tek başvuru üzerine, kişi yerine aileyi esas alacak şekilde, merkezi (tek) veri tabanından sorgulanması suretiyle gerçek ihtiyaç sahiplerine yapılmasını, kaynakların rasyonel/adil kullanımını, etkin bir denetimini, yardımların -büyük ölçüde- siyasi malzeme, reklam/istismar aracı olmaktan çıkarılmasını öngören, Bütünleşik Sosyal Yardım Hizmetleri Bilgi Sistemi (BSYHBS), henüz noksansız biçimde uygulamaya sokulamamıştır. ii TUİK Sosyal Koruma İstatistiklerine göre, 2013 yılında ülkemizde yapılmış sosyal yardım harcamaları toplamı 219,89 milyar TL ye ulaşmıştır. iii TUİK in uyguladığı sosyal yardım harcaması hesapları kapsamına, SGK tarafından yapılan (emekli/ dul/yetim/malul aylıkları; tedavi/ ilaç ödemeleri vb.) giderler ile nitelikleri farklı bazı harcamalar da (işsizlik ödeneği, Suriyeli mültecilere yapılanlar sosyal dışlanmışlık yardımı vb.) dahil edilmektedir. Bu itibarla TUİK istatistiklerinden, kamu idareleri bazında dar gelirli muhtaç ve engelli vatandaşlarımıza yapılmış ayrıntılı, gerçek/karşılıksız sosyal yardım miktarlarına ulaşmak kolay değildir. Bu yüzden incelememiz sırasında sadece ASPB tarafından yapılan sosyal yardımlar özellikle ele alınmıştır. Zira merkezi yönetim kuruluşlarınca yapılmakta olan sosyal yardım ve hizmetler; 2011 yılında 633 Sayılı KHK nin yürürlüğe girmesinden sonra, büyük ölçüde, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı çatısı altında toplanmıştır. II- AİLE VE SOSYAL POLİTİKALAR BAKANLIĞI BÜTÇESİNDEN YAPILAN SOSYAL HARCAMALAR (Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonundan Yapılanlar Dahil ) ASPB/ SYDTF aracılığıyla 2014 yılında toplam 20,4 milyar TL sosyal yardım harcaması yapılmıştır. Yardım rakamının henüz tam kesinleşmemiş olduğu açıklanmıştır. iv Yapılmış bu sosyal yardımlardan faydalanan hane sayısı 3 milyondur. Sosyal yardımlardan 2,2 milyon aile düzenli olarak (aylık ödenmesi şeklinde) yararlanmaktadır. 1,9 milyon hane de yardımlardan süreli olarak yararlanmaktadır. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı 2014 Yılı Faaliyet Raporu verilerine göre tarafımdan hazırlanmış; ASPB aracılığıyla yapılmış olan yardımların türü, yasal dayanakları, aylık miktarları, yararlanan kişi/aile sayıları ve toplam tutarlarını özet olarak gösteren; iktisadi/sosyal/siyasal konulara ilişkin değerlendirmelerde bir tür yol haritası olabileceğini düşündüğüm, 2014 YILINDA ASPB ve SYDTF ARACILIĞIYLA YAPILMIŞ SOSYAL YARDIMLAR tablosu, bilanço açıklamalarına benzer dipnotlarıyla birlikte, aşağıya çıkarılmıştır. 2

3 2014 YILINDA ASPB ve SYDTF ARACILIĞIYLA YAPILMIŞ SOSYAL YARDIMLAR v S.NO YARDIMIN TÜRÜ ve YASAL DAYANAĞI AYLIK MİKTARI (TL) YARDIM ALANLARIN TOPLAM SAYISI KİŞİ AİLE HARCAMA TOPLAMI ( MİLYON TL) 1 GSS KAPSAMINDA YAPILAN ÖDEMELER , s.k. 60/c md. Göre Genel Sağlık Sigortalısı Sayılanlar (eski yeşil kartlılar, 2022 s.k. kapsamında aylık alan yaşlı/özürlü vb.) İçin Bakanlık Bütçesinden GSS Prim Ödemeleri vi 45, ,72 (Asgari ücretin 1/3 üzerinden) Sigortalılara Tedavi Destek Yardımları ( SGK ya ödenmiş katkı paylarının ilgililerine geri ödemeleri vii ) , SAYILI KANUN KAPSAMINDA YAPILMAKTA OLAN AYLIK ÖDEMELERİ ( 1620 Gösterge rakamı üzerinden) ,74 Yaşlı (65 yaş üstü) Aylığı 141, ,19 Bakıma Muhtaç Engelli (%70 ve üzeri) Aylığı 424, ,65 Engelli Aylığı (%40-%69) 283, ,49 Engelli Yakını Aylığı (18 yaş altı) 283, ,84 Silikozis Hastaları , SAYILI SOSYAL HİZMETLER KANUNU UYARINCA YAPILAN ÖDEMELER 2829 (10270, 1620 Gösterge rakamları üzerinden) 2830 A- Muhtaç Engelliler İçin Yapılan Ödemeler Evde Bakım Hizmeti Özel Kuruluşta Bakım Hizmeti viii Özel/resmi sosyal hizmet kurumlarında kalan ve bakım ücretleri ASPB karşılanan yaşlı ve engellilere aylık harçlık ödemeleri. ix 2834 B-Ailelere Hizmetleri Karşılığında Yapılan Ödemeler Ekonomik/ Sosyal Destek Hizmetleri Ödemeleri ( Korunmaya muhtaç çocuk/60-65arası yaşlıların, Kurum yerine aileleri yanında bakımlarının sağlanması) 2835 Koruyucu Aile Hizmetleri Ödemeleri 790, , , ,54 4 EĞİTİM YARDIMLARI ,4 Şartlı Eğitim (Okula devam etmek koşulu ile kız/erkek öğrenci başına aylık olarak yapılan) Yardımları İlköğretim (1-8 nci sınıflar arası) Ortaöğretim (8-12 nci sınıflar arası) Kitap Dışındaki Eğitim Materyali (Kırtasiye/önlük/ayakkabı vb.) ,37 342,37 39,00 570,75 3

4 Taşımalı Eğitim Kapsamındaki Öğrencilere Öğle Yemeği 430,00 Ücretsiz Ders Kitabı 125,00 Engelli Öğrencilerin Ücretsiz Taşınması 95,00 Taşımalı Sistem Dışında Kalan Öğrencilerin Taşıma/Barınma/İaşesi; Diğer Eğitim Yardımları ,58 SYDV ait 23 Öğrenci Yurdu Yapımının Desteklenmesi 36,7 Özel Eğitim Kurumlarından Destek Eğitim Alan Engellilere İçin Yapılan Ödemeler. (652 sayılı MEB Teşkilat ve Görevleri Hk. KHK 43. Md.) 6 SAĞLIK YARDIMLARI ,14 Şartlı Sağlık Yardımları (0-6 yaş arası çocukları sağlık kontrolüne götürme koşulu ile çocuk başına yapılan) ,56 Diğer Şartlı Sağlık Yardımları (Doğumlarını hastanede gerçekleştirmeleri ve düzenli kontrole gitmeleri koşulu ile hamile/lohusalara yapılan) ,55 Engelli İhtiyaç Yardımları ,03 7 AİLE DESTEK YARDIMLARI ,17 Gıda (Ramazan/Kurban bayramlarında ve yıl içinde yap.) ,09 Yakacak [TKİ den sağlanan ton kömürün il içinde ihtiyaç sahibi ailelere dağıtımı için nakliye/hamaliye ,84 giderleri ] x Barınma (Evlerin bakım/ onarımı ve ev eşyası için ayni/nakdi yapılan) xi ,04 Sosyal Konut Projesi kapsamında TOKİ ye yıl içinde yapılan ödeme; ısınma/ısınma dönüşüm, abonelik giderleri ,5 Eşi Vefat Etmiş Muhtaç Kadınlara Yapılan Sosyal Yardım ,7 Muhtaç Asker Ailelerine Yapılan Yardımlar ,00 8 SOSYAL VE ÖZEL AMAÇLI YARDIMLAR 28,96 Aşevleri ,47 Afet Destekleri/ Diğer Sosyal Yardımlar 17,49 9 SYD TEŞVİK FONU KAYNAKLARINDAN YAPILAN PROJE DESTEKLERİ xii ve İSTİHDAM YARDIMLARI 52,47 Genel Destek (Gelir getirici, geri dönüşlü) ,38 Kırsal Alanda Sosyal Destek (Süt sığırcılığı/damızlık koyun) ,87 Sosyal Hizmet Proje Destekleri 18,17 İşe yönlendirme/işe başlama vb. yardımlar xiii ,051 Not: SYDV tarafından yapılan nakit ödemeler; Bütünleşik Sosyal Yardım Sistemi üzerinden doğrudan hak sahiplerinin PTT hesaplarına aktarılmaktadır. Hak sahipleri adlarına yapılmış ödemeleri PTT/ ATM lerden çekebilmekte veya alışverişlerinde ödeme aracı olarak kullanabilmektedirler. 4

5 III- SONUÇ 2014 yılında sadece ASPB/SYDTF tarafından yapılmış sosyal harcamalar toplamı olan 20,4 milyar TL: 2014 yılında 434 milyar TL olan genel bütçe giderlerinin % 4,7 sine karşılık gelmektedir. Bu miktar bir harcama, genel bütçe kapsamındaki (55) kamu idaresinin 2014 yılı bütçe ödenek büyüklüklerine göre yapılacak bir sıralamada, Milli Savunma Bakanlığından sonra 6. sırada yer almaktadır. Ayrıca genel bütçe kapsamındaki kamu idareleri için 2014 yılında ayrılmış olan toplam 18 milyar TL sermaye (yatırım) giderlerinden de ( %13 daha) fazladır. Diğer yandan ASPB/SYDTF dan düzenli olarak yardım alanların sayısı; tarihi itibarıyla, olan 4/c (Emekli Sandığı) kapsamında emekli aylığı alanların sayısından fazla olup, olan 4/b (Bağ- Kur.) kapsamında emekli aylığı alanların sayısına da yaklaşmıştır. (Aynı durum 4/c ve 4/b statüsünde bulunan aktif sigortalı sayıları içinde geçerliliğini korumaktadır.) xiv Belirtilen nedenlerle, kullanılmakta olan kamu kaynağının büyüklüğü dikkate alınarak; DPT tarafından önerilmiş, ASPB ile TÜBİTAK tarafından gerçekleştirilmiş olan tek başvuru üzerine, kişi yerine aileyi esas alacak şekilde, merkezi (tek) veri tabanından sorgulanması suretiyle gerçek ihtiyaç sahiplerine yapılmasını, kaynakların rasyonel/adil kullanımını, etkin bir denetimini, yardımların -büyük ölçüde- siyasi malzeme, reklam/istismar aracı olmaktan çıkarılmasını öngören, asgari on beş milyon vatandaşımızı yakından ilgilendiren Bütünleşik Sosyal Yardım Hizmetleri Bilgi Sisteminin (BSYHBS), daha fazla gecikilmeden noksansız biçimde uygulamaya sokulması sağlanılmalıdır. i Mahmut Esen, Sosyal Yardım ve Hizmet Faaliyetlerine Toplu Bakış, İdarecinin Sesi Dergisi, Sayı 160, (Mart-Nisan 2014,) ss.62-66, ii Mahmut Esen, Sosyal Yardım Faaliyetlerine İlişkin Verilerin Paylaşıma Açılması, İdarecinin Sesi Dergisi, Sayı 162, (Temmuz-Ağustos Eylül 2014,) ss.78-81, iii TÜİK, Sosyal Koruma İstatistikleri, , iv ASPB 2014 Yılı Faaliyet Raporu, v ASPB 2014 Yılı Faaliyet Raporu ( yer alan verilerden derlenmiştir. vi Vatansız sığınmacı kişinin GSS primleri, Nisan 2014 yılından itibaren Göç İdareci Başkanlığınca ödenmeye başlanmıştır. vii Yıl içinde ödenen tutarlar Hazine tarafından SYDVF ödenmektedir.(3294/2 mad.) viii Özel kuruluşlar aracılığıyla sağlanan bakım hizmeti ödemeleri 2013 yılından itibaren SSDF den (bedelli askerlik) karşılanmaya başlanmıştır. Bakanlık faaliyet raporunda harcama tutarları konusunda rakam verilmemiştir yılında ASPB tarafından kişi için özel kuruluşta bakım hizmeti karşılığında yapılmış harcama tutarı ise 128,95 Milyon TL dir. ix Konuya ilişkin Yönetmelik günlü R.G. yayımlanmış olup, harçlık ödemesi uygulaması 2015 yılından itibaren başlayacaktır. x ASPB tarafından gün ve sayılı yazı ile cevaplandırılmış olan 6/2909 sayılı soru önergesinde yer alan Ankara piyasa satış fiyatları (476,68 TL) üzerinden yapılmış, fiyat farkı uygulanmamış bir hesaplamaya göre, TKİ den sağlanan kömürün toplam piyasa tutarı 1,064 Milyar TL dır.. xi Sosyal güvenceden yoksun fakir ve muhtaç vatandaşlara, geri ödemeli olarak dağıtılmak üzere, 86 yerleşim yerinde konut yapımı için TOKİ ile, 2012 yılında Milyar TL yaklaşık maliyet üzerinden protokol düzenlenmiştir. Konut bedellerinin 5 yıl içinde SYDTF ödenmesi planlanmıştır. xii Yardım alan/dağıtılan vatandaşlarımızın sürdürülebilir gelir elde etmeleri, üretken hale gelmelerini sağlayabilmek amacıyla yapılan bu tür yardımların, sosyal yardımların tümü içerisindeki payının sembolik sayılabilecek kadar düşük kaldığı ve giderek daha da azalan bir seyir takip ettiği görülmektedir. (Örneğin 2012 yılında bu amaçla 173,82 TL harcama yapılmıştır.) xiii Şartlı eğitim/sağlık yardımlarından yararlananlardan SGK lı işe yerleşenlerin yardımlarının 2015 yılı içinde kesilmemesi, teşvik bağlamında kabul edilmiştir. Ayrıca işine düzenli devam edenlerin kömür/eğitim/ ve gıda yardımı taleplerinin öncelikli olarak değerlendirilmektedir. xiv Maliye Bakanlığı, 2015 Yılı Bütçe Gerekçesi, ss , yilibutcegerekcesi.pdf. 5