TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ TARIM SEKTÖRÜ

Transkript

1 TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ TARIM SEKTÖRÜ 2011

2 İÇİNDEKİLER 1. TARIM ARAZİ VARLIĞI GİRDİ KULLANIMI Örgütlenme BİTKİSEL ÜRETİM Tarla Ürünleri Meyvecilik Sebzecilik Yem Bitkileri HAYVANSAL ÜRETİM Büyükbaş Hayvancılık Küçükbaş Hayvancılık Süt Üretimi Kırmızı Et Üretimi Hayvansal Lif Üretimi KANATLI HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİ ARICILIK SU ÜRÜNLERİ ÜRETİMİ ORGANİK TARIM UYGULAMALARI Tarımsal Destekler

3 1. TARIM Bölgede var olan geleneksel, sosyo-kültürel yapı, doğal şartlar hayvansal üretimin yoğun olarak bölgede yapılmasına olanak vermektedir. Tarım istatistikleri içinde bitkisel ve hayvansal üretim değeri ayrıntılarıyla elde edilemediği için hayvansal ürünler içinde hangi ırkların, bitkisel ürünler içinde hangi bitki türlerinin üretim değeri açısından bir başka deyişle ekonomiye katkısı açısından ilk sırlarda yer aldığı görülememektedir. Bu nedenle bitkisel ve hayvansal üretimle ilgili yorumlar üretim miktarı açısından bundan sonraki bölümlerde değerlendirilmiştir. Tablo 1: TRB2 Tarımsal Üretim Değeri Bitkisel Üretim değeri Hayvansal Ürünler değeri Tarımsal Üretim değeri (1000 TL) (%) (1000 TL) (%) (1000 TL) (%) Bitlis , , Hakkâri , , Muş , , Van , , TRB2 Bölgesi , , Türkiye , , Kaynak: (TÜİK, 2008) TRB2 Bölgesinde 2008 yılı itibariyle tarımsal üretim değeri yaklaşık 1,3 milyar TL olup, bunun %55 i hayvansal üretim, %45 i de bitkisel üretime aittir. Türkiye genelinde bu oranların %73 bitkisel üretim, % 27 hayvansal üretime ait olduğu dikkate alınırsa, bölgenin tarımsal yapısı içinde hayvansal üretimin önemi anlaşılacaktır ARAZİ VARLIĞI TÜİK tarafından yapılan en son tarım sayımı olan 2001 yılı verilerine göre TRB2 Bölgesinde tarım işletmesi sayısı adettir. Bunlardan (%83) adedi, hem bitkisel hem hayvansal üretim yapmakta, (%12) adedi yalnızca bitkisel üretim, (%5) adedi ise yalnızca hayvansal üretim yapmaktadır. Bölgedeki işletmelerin %54 ü ( işletme) dekar araziye sahip olup işletme başına düşen ortalama arazi büyüklüğü 62 dekardır. Tablo 2: TRB2 Bölgesi Arazi Kullanım Dağılımı (%) Arazi Yüz Tarım Alanı Ölçümü (ha) (%) Çayır Mera Alanı (%) Orman ve Fundalık Alan (%) Diğer Araziler (%) Bitlis ,09 35,22 24,67 20,02 Hakkâri ,61 51,72 24,48 15,19 Muş ,75 45,88 8,89 3,48 Van ,97 71,27 1,38 8,38 TRB2 Bölgesi ,89 56,93 10,69 10,49 Türkiye ,20 18,65 26,42 21,72 Kaynak: (Orta Doğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı, 2007) (Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, 2007) TRB2 Bölgesinde arazinin %56,93 ünü Çayır ve mera arazisi, %21,89 unu tarım arazisi, %10,69 unu orman ve fundalık alan oluşturmaktadır. İllerin yüzölçümleri dikkate alındığında en fazla tarım arazisi Muş ilinde yer almaktadır. 1 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 3

4 Tablo 3: TRB2 Bölgesi Sulama Durumu (ha) Tarım Arazisi Sulanabilir Arazi Toplam Sulanan Arazi Toplam Sulanan Arazi/Sulanabilir Arazi Bitlis %20 Hakkâri %80 Muş %39 Van %47 TRB2 Bölgesi %41 Türkiye %57 Kaynak: (Orta Doğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı, 2007) Yukarıda yer alan tabloda görüldüğü üzere bölgede toplam ha olan toplam tarım arazisinin ha kadarı yani yaklaşık %60 ı sulanabilir niteliktedir. Bölgede ekonomik olarak sulanabilir arazinin %41 i sulamaya açılmıştır. İller itibariyle incelendiğinde sulamaya açılan alan açısından en düşük il Bitlis (%20) en yüksek Hakkâri (%80) ilidir. Bölgede en düşük yağış miktarı 385 mm ile Van iline aittir. Van ilinde sulamaya açılan alan ise %47 dir. Sulanan alanlarda bitkisel ürün verimi, dolayısıyla üretim miktarı ve tarımsal üretimin bölge gelirine katkısının yüksek olacağı kuşkusuzdur. Bu nedenle sulanan alanların artırılması önem arz etmektedir. Tablo 4: TRB2 Bölgesi Tarım Arazileri (ha) 2 Tarım Alanı (toplam) Ekilen Tarla Alanı Nadas Alanı Sebze Bahçeleri Alanı Meyve Bahçeleri Alanı TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesara y Başkale Çaldıran Çatak Edremit Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 4

5 Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009a) Bölgede yaklaşık 7,13 milyon dekar tarım alanı bulunmaktadır. Tarım alanlarının büyük bölümünü (%96) tarla arazisi oluşturmaktadır. Meyve bahçelerinin toplam tarım alanı içindeki oranı %1,47, sebze bahçesinin ise %0,93 dür (Tablo 4). En fazla tarım alanı Muş ilinde bulunmaktadır. Meyve ve sebze yetiştiriciliği genellikle aile ihtiyacını karşılamak için yapılmaktadır. Ancak son yıllarda toplu meyvelikler kurulması yönünde verilen desteklerle meyve alanlarında artış dikkati çekmektedir. Örneğin TÜİK verilerine göre TRB2 Bölgesinde 2009 yılında meyve alanları 2005 yılına göre %39 oranında artmıştır. İller itibariyle incelendiğinde en yüksek artış %174 ile Hakkâri ilinde gerçekleşmiştir. Bunu sırasıyla Muş (%73), Van (%13) ve Bitlis (%6) izlemiştir. Van ili en fazla meyve alanına sahip il olup bunu Hakkâri, Muş ve Bitlis izlemektedir. Van ın Merkez, Erciş ve Edremit ilçeleri, Muş un Merkez, Hakkâri nin Yüksekova ve Şemdinli ile Bitlis in Mutki ilçeleri meyve alanları açısından ilk sıradadır GİRDİ KULLANIMI Aşağıda yer alan tabloda görüleceği üzere bölgede kimyevi gübre tüketimi Türkiye gübre tüketiminin %1 inden az bir pay almaktadır. Birim alana gübre kullanımı ise Türkiye ortalamasının oldukça gerisindedir. Tablo 5: TRB2 Bölgesi Tarımsal İlaç Kullanımı (ton) Azotlu %21 N P2O5 Fosforlu %17 Potaslı %50 K2O Toplam Eşdeğerli Birim alana gübre kullanımı (kg/da) Bitlis ,22 Hakkâri ,89 Muş ,77 Van ,74 TRB2 Bölgesi ,78 Türkiye ,51 TRB2 Bölgesi 0,62 0,80 0,69 0,68 (%) Kaynak: (Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, 2009) Bölgede tarımsal ilaç kullanımı Türkiye gübre tüketiminin %0,40 ını oluşturmaktadır. Birim alana ilaç kullanımı ise Türkiye ortalamasının altındadır. Tablo 6: TRB2 Bölgesi Tarımsal İlaç Kullanımı (kg/lt) Tarımsal İlaç Kullanımı (kg/lt) Birim Alana İlaç Kullanımı (kg, lt/ha) Bitlis ,17 Hakkâri ,25 Muş ,17 Van ,15 TRB2 Bölgesi ,17 Türkiye ,43 TRB2 Bölgesi (%) 0,40 Kaynak: (Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, 2009) 5

6 Bölgede en fazla Bitlis ilinde tarımsal kredi kullanılmakta olup, bölgenin Türkiye de Tarım Kredi Kooperatifleri tarafından verilen toplam tarımsal krediler içinden aldığı pay %0,23 dür. Tablo 7: TRB2 Bölgesi Tarımsal Kredi Kullanımı (TL) Tarımsal Kredi Kullanımı (TL) % Bitlis ,96 Hakkâri - - Muş ,18 Van ,86 TRB2 Bölgesi ,00 Türkiye TRB2 Bölgesi (%) 0,23 Kaynak: (Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği, 2009) Bu veriler ışığında Bölgede girdi kullanım düzeyinin çok düşük olduğu söylenebilir. Bölgede girdi kullanmanın Türkiye ortalamasının aşağıda olmasının nedenleri arasında bölge üreticisinin sermaye azlığı, bilinç eksikliği ve bölgedeki işletmelerin çoğunluğunun küçük aile işletmesi niteliğinde olması ve bu tarımsal işletmelerin profesyonelce düşünmeme mantığı gibi nedenler sayılabilir. Özellikle bölgedeki tarımsal ilaç ve gübre kullanımının düşük olması bölge toprağının çok fazla kirlenmediği ve bu sebeple bölgenin organik tarım açısından avantajlı olduğu söylenebilir. Tablo 8: TRB2 Bölgesi Tarımsal Alet ve Makine Varlığı (2009) 3 Traktör Biçerdöver Diğer Alet ve Makineler Toplam TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 6

7 Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009b) Bölgenin tarımsal alet ve makine varlığı incelendiğinde 2009 yılı itibariyle adet traktör bulunduğu, bunun büyük kısmının Muş ve Van illerinde olduğu, ilçeler değerlendirildiğinde Muş un Bulanık, Merkez ve Malazgirt ilçelerinin en fazla traktöre sahip olduğu görülmektedir. Diğer tarımsal alet ve ekipmanlara baktığımızda Muş ili öne çıkmaktadır. Muş ili toplam tarımsal alet ve ekipmanların %57 sine sahiptir. Bunun nedeni Muş ilinin uygun topoğrafik alana sahip olması, özellikle Malazgirt ilçesinde çok sayıda firmanın tarımsal alet ve ekipmanları üretiyor olması ve son yıllarda Tarım ve Köyişleri Bakanlığının verdiği desteklerle açıklanabilinir. Bölgede sadece bir adet biçerdöver olup Bitlis in Adilcevaz ilçesinde bulunmaktadır. Bu veriler ışığında bölgenin tarımsal alet ve makineleri açısından diğer bölgelere göre geri durumda olduğu görülmektedir. Bunun en büyük nedeni bölgenin önemli oranda yerinin topografik açıdan makine kullanımına uygun olmamasıdır. Diğer nedenler arasında ise sermaye eksikliği, girdi kullanım seviyesinin düşük olması, entansif tarımın yapılmaması sayılabilir Örgütlenme TRB2 Bölgesinde 16 adet tarım kredi kooperatifi, 257 adet tarımsal kalkınma kooperatifi, 10 adet Sulama kooperatifi, 12 adet Su ürünleri kooperatifi ve 2 adet pancar ekicileri kooperatifi olmak üzere toplam 256 adet tarımsal kooperatif bulunmaktadır. Türkiye genelindeki kooperatiflerin toplamı içinde TRB2 Bölgesinin payı düşük düzeydedir. Tablo 9: TRB2 Bölgesinde Bulunan Tarımsal Kooperatifler ve Üye Sayıları 4 Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Sulama Kooperatifi Su Ürünleri Kooperatifi Pancar Ekicileri Kooperatifi Koop. Sayısı Ortak Sayısı Koop. Sayısı Ortak Sayısı Koop. Sayısı Ortak Sayısı Koop. Sayısı Ortak Sayısı Koop. Sayısı Ortak Sayısı Bitlis Hakkâri Muş Van TRB Bölgesi Türkiye % 0,77 0,78 4,25 1,24 0,44 0,16 2,78 3,13 6,45 5,7 TRB2 Bölgesinde toplam 14 adet üretici birliği bulunmaktadır. Tüm illerde arı yetiştiricileri birliği bulunmaktadır. Bitlis, Muş, Van illerinde damızlık sığır yetiştiricileri birliği, damızlık koyun keçi yetiştiricileri birliği ve pankobirlik bulunmaktadır. Hakkâri de ise büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığının yüksek düzeyde olmasına karşın, yalnızca arı yetiştiriciliği birliği bulunmaktadır. 4 Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van Tarım İl Müdürlükleri ile yapılan görüşmeler ve web adresinden alınan bilgilerle DAKA tarafından derlenmiştir. 7

8 Tablo 10: TRB2 Bölgesinde Bulunan Üretici Birlikleri 5 Damızlık Sığır Yetiş. Birliği Arı Yetiştiricileri Birliği Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği Pankobirlik Süt üreticiler Birliği İç su Yetiştiricileri Üretici Birliği Bitlis Hakkâri 1 1 Muş Van TRB2 Bölgesi Toplam 1.4. BİTKİSEL ÜRETİM TRB-2 Bölgesi nde, topografya ve iklim koşulları bakımından kısıtlılıklar nedeniyle, bitkisel üretim deseninde çok fazla çeşitlilik görülmemektedir. Bitkisel üretim alanları bakımından bölgenin büyük bölümünü (%96) tarla arazisi oluşturmaktadır. Meyve bahçelerinin toplam tarım alanı içindeki oranı %1,47, sebze bahçesinin ise %0,93 dür.bitkisel ürün deseninde ekilen alana bakıldığında tahıl ürünleri ön plana çıkmaktadır. Fakat üretilen ürün miktarına baktığımızda yem bitkileri bölgede öne çıkmaktadır. Bitkisel üretimin ekonomiye katkısına baktığımızda TRB-2 bölgesinin bitkisel üretim değeri %45 ortalamaya sahip iken Türkiye ortalaması %73 tür. Bu verilerde ortaya çıkarıyor ki bölgenin kısıtlıkları nedeniyle bitkisel üretimin ekonomiye katkısı istenen seviyede değildir Tarla Ürünleri TRB2 Bölgesinde üretim deseni incelendiğinde, ekim alanları itibariyle tarla ürünleri içinde en fazla payı % 55,85 ile tahıllar almaktadır. Bunu yem bitkileri (%39,72), endüstri bitkileri (%2,62), baklagiller (%1,06), yumru bitkiler (%0,59) ve yağlı tohumlar (%0,16) izlemektedir. Şekil 1: TRB2 Bölgesi Tarla Ürünlerinin Aldığı Paylar (%) 0% 1% 3% 56% 40% Yumru Bitkiler Baklagiller Endüstriyel Bitkiler Yem Bitkileri Yağlı Tohumlar Tahıllar 0% Kaynak: (Orta Doğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı, 2007) Bölgede tahıllardan buğday, endüstri bitkilerinden şekerpancarı, yumru bitkilerden patates ve yem bitkileri (yonca ve korunga) en fazla üretimi yapılan faaliyetlerdir. 5 Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van Tarım İl Müdürlükleri ile yapılan görüşmelerle ve yazışmalarla derlenen bilgilerle DAKA tarafından hazırlanmıştır. 8

9 Tablo 11: TRB2 Tarla Bitkileri Üretimi (2009) ton 6 Baklagiller Endüstriyel Bitkiler Tahıllar Yağlı Tohumlar Yem Bitkileri Yumru Bitkiler Toplam TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009a) Üretim miktarı açısından incelendiğinde, en fazla üretim yem bitkilerinden elde edilmektedir. Bunu sırasıyla endüstri bitkileri, tahıllar, yumru bitkiler, baklagiller ve yağlı tohumlar izlemektedir. Baklagiller, Endüstri bitkileri, Tahıllar, Yağlı tohumlar en fazla Muş ta, Yem Bitkileri Van, Yumru bitkiler Bitlis te üretilmektedir. 6 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 9

10 Tablo 12:TRB2 Bölgesi Buğday Ekim Alanı, Üretim, Verim (2009) 7 Ekilen Tarla Alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da) TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 bölgesinde yaklaşık 2,5 milyon dekar alanda 333 bin ton buğday üretilmekte olup dekara verimi 133 kg dır. Bu değer Türkiye ortalaması olan 258 kg dan oldukça düşüktür. 7 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 10

11 Şekil 2: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Buğday Üretimi 8 TRB2 Bölgesi nde en fazla buğday üretimi Muş ilinde, ilçeler itibariyle ise Muş-Merkez ilçesini sırasıyla Bulanık, Malazgirt, Ahlat, Adilcevaz, Van Merkez, Özalp ve Gürpınar izlemektedir. 8 Bu şekil TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 11

12 Tablo 13: TRB2 Bölgesi Şekerpancarı Ekim Alanı, Üretim, Verim (2009) 9 Ekilen Alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da) TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Adilcevaz Ahlat Güroymak Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt İl Toplamı VAN Merkez Çaldıran Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 Bölgesi nde yaklaşık 120 bin dekar alanda 412 bin ton şekerpancarı üretilmekte olup dekara verimi 3,5 ton dur. Bölgede yer alan illerden Hakkâri de şekerpancarı yetiştiriciliği yapılmamaktadır. Şekerpancarının yoğun olarak yetiştirildiği il Muş, ilçelerden Muş Merkez, Bulanık, Ahlat, Gevaş, Malazgirt, Korkut ve Hasköy ilçeleridir. 9 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 12

13 Şekil 3: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Şekerpancarı Üretimi 10 Bölgede Muş merkez ve Van Erciş ilçesinde olmak üzere iki adet şeker fabrikası ile hem bölge çiftçisine hem de bölge nüfusuna istihdam yaratılmaktadır. Ayrıca bölgedeki çiftçiler şeker fabrikasında işlenen şeker pancarından atık kalan şekerpancarı posası ve melası hayvan besi rasyonlarında kullanarak hem hayvansal ürün verimini artırarak hem de ucuz yem girdisi sağlayarak fayda kazanmaktadırlar. Şekerpancarı verim açısından bölge diğer bölgelerden daha düşük orana sahiptir. Buğday üretiminde bahsedildiği gibi verimliliği artırıcı önlemler şekerpancarında da alınmalıdır. 10 Bu şekil TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 13

14 Tablo 14: TRB2 Bölgesi Patates Ekim Alanı, Üretim, Verim 11 YIL BÖLGE Ekilen tarla alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da) Ekilen tarla alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da) Ekilen tarla alanı (da) TÜRKİYE TRB2 Bölgesi BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Varto İl Toplamı VAN Merkez Başkale Çaldıran Çatak Erciş Gevaş Üretim (ton) Verim (kg/da) 11 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 14

15 Gürpınar Muradiye İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 Bölgesi nde yaklaşık 29 bin dekar alanda 77 bin ton patates üretilmekte olup dekara verimi 2,7 ton dur. Bölgedeki patates üretiminin yaklaşık %77 sini Bitlis in Ahlat ilçesi oluşturmaktadır. Ahlat ilçesi verim bakımından Türkiye ortalamasından daha yüksek orana sahiptir. Bu nedenle Ahlat ilçesi Türkiye de patates yetiştirilen bazı bölgelerle kıyaslandığında karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir. 15

16 TR71 TR62 TR31 TR33 TR72 TR42 TR52 TRC1 TR61 TR63 TRB2 TR41 TR32 TRC2 TR22 TR83 TR21 TR51 TRB1 TR82 TR81 TR90 TRA2 TRA1 TR10 TRC3 Şekil 4: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Patates Üretimi Şekil 5: Düzey 2 Bölgeleri Patates Verimi (2009) Düzey 2 Bölgeleri Patates Verimi (kg/da) İlçelerin verimi Türkiye ortalamasıyla karşılaştırıldığında ise Ahlat ilçesinin Türkiye ortalamasından daha yüksek verime sahip olduğu Şekil 6 da görülmektedir. 16

17 kg/da Şekil 6: TRB2 Bölgesi ilçelere Göre Patates Verimi Karşılaştırması Verim (kg/da) Türkiye TRB2 Ahlat Erciş (kg/da) Ahlat ta son 2 yıldır yemeklik patatesin yanında sertifikalı patates üretimi de yapılmakta olup bu üretim ilçe tohum ihtiyacının %80 ni karşılamaktadır. Ayrıca önemli patates üretim yerleri olan Niğde, Nevşehir gibi illerde son yıllarda görülen patates hastalıklarının yaygınlaşması Ahlat ta üretilen patatesin değerinin daha da artırılabilmesi imkanı tanımaktadır. Pazar olarak Kars, Ardahan, Erzurum, Ağrı, Hakkâri, Van, Muş, Diyarbakır ve Batman gibi çevre il ve ilçelerine satış yapılmaktadır Meyvecilik TRB2 bölgesinde tarım alanlarının %1,5 unda meyvecilik yapılmaktadır. Bölgedeki meyve üretimi Türkiye meyve üretimi içerisinde düşük düzeydedir. İllere göre meyve üretimi incelendiğinde en fazla meyve üretimi Hakkâri de olup, bunu Van, Bitlis ve Muş izlemektedir. Tablo 15: 2009 Yılı TRB2 Bölgesi Meyve Üretimi (ton) Yumuşak Çekirdekliler Taş Çekirdekliler Üzüm ve Üzümsüzler Sert Kabuklular Toplam TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt

18 Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009a) Bölgede Grupsal olarak meyve üretimine baktığımızda; yumuşak çekirdekli meyvelerde Yüksekova ve Mutki ilçeleri, taş çekirdekli meyvelerde Hakkâri Merkez, Yüksekova ve Mutki, Üzümsü meyvelerde Şemdinli, Muş Merkez ve Hizan ilçeleri Öne çıkmaktadır. Bölgede sert kabuklu meyve üretiminin %98,2 si ceviz üretimidir. Ceviz üretimi ile ilgili veriler aşağıda ayrıntılı olarak sunulmuştur. Aşağıdaki şekilde de görüleceği üzere Hakkâri ili meyve üretiminde de TRB2 illeri arasında öne çıkmaktadır. Bölgedeki meyvenin yarısından fazlasını tek başına Hakkâri ili yetiştirmektedir. Şekil 1: TRB2 Bölgesi İllere Göre Meyve Üretimi Bitlis Hakkari Muş Van 5048 YUMUŞAK ÇEKİRDEKLİLER TAŞ ÇEKİRDEKLİLER ÜZÜM VE ÜZÜMSÜLER Sert Kabuklular Daha önce belirtildiği üzere Bölge de meyve bahçesi alanları hızla gelişmektedir. Öyle ki TÜİK veri tabanın son beş yıllık tarımsal arazi kullanım varlığına baktığımızda Hakkâri de son 5 yıl içinde meyve alanları %174, Muş ta %73 oranında artış görülmüştür. Bölgede mikro klima alanlarının varlığı çeşitli meyvelerin üretilmesine olanak tanımaktadır. Bölgeye uygun meyve çeşitlerinin geliştirilmesi, var olan yerel çeşitlerin korunması, ulusal ve uluslararası pazara yönelik stratejiler belirlenmesi, organik üretime geçilmesi, meyve işleyen tesislerin 18

19 kurulması, depolama yatırımlarının yapılması, ikincil ürünlerle karma değerinin artırılması bölgenin tarımsal üretimi içinde meyve yetiştiriciliğinin kalkınmada dinamik olmasına neden olabilecektir. Meyve bahçesi tesisinde bodur ve spur çeşitler tercih edilmeli, damlama sulama sistemi kullanılmalıdır. Meyvecilikte sürdürülebilirlik ve yüksek verim alınmak isteniyorsa budama, sulama, uygun gübreleme, hastalık ve zararlılarla mücadele zorunluluktur. Türkiye de meyvecilikte son yıllarda üzerinde durulan konulardan biri de ihracatta süreklilik sağlayabilmek için hasat periyodunun uzatılmasıdır. Bunun için elma, armut ve kiraz gibi çeşitlerin yetiştiriciliğini yüksek rakımlı alanlara kaydırmak hedeflenmektedir. TRB2 Bölgesi nin yüksek rakımlı olması, uygun iklim, verimli topraklara sahip olması meyve yetiştiriciliği için avantajdır. Özellikle uygun kiraz çeşitlerinin bölgede yetiştirilmesi pazarlama açısından da bir sıkıntı yaratmayacaktır. Tablo 16: TRB2 Bölgesi Ceviz Üretimi (ton) TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 bölgesi önemli bir ceviz üretim bölgesi olup Türkiye de toplam ceviz üretiminin yaklaşık %14 ünü karşılamaktadır. Bölgede yer alan bazı il ve ilçeler ceviz üretiminde ön plana çıkmaktadır. Nitekim en yüksek ceviz üretimi Hakkâri ilinde gerçekleşmekte olup, bu ilin ceviz üretimi bölgedeki toplam ceviz üretiminin yarısından fazladır. İlçeler düzeyinde ise en yüksek ceviz üretimi sırasıyla Hakkâri ilinin Yüksekova ilçesi ile Bitlis ilinin Mutki ilçesinde gerçekleştirilmektedir. Bölgede üretilen toplam 22,7 ton cevizin %38 i Hakkâri nin Yüksekova ilçesinde yetiştirilmektedir. Hakkâri ilindeki ceviz ağaçları doğal yollarla çoğalmış ve genotipleri açılım göstermiş çöğürlerden meydana gelmektedir. Üretimi gerçekleştirilen meyvelerde bugün kabuk kalınlığı, meyve iç oranı, iç verimi, yağlılık oranı, büzüşme oranı, iç çürüme oranı ve iç rengi gibi temel kalite özelliklerinde bir standardizasyon bulunmamaktadır. Kalite özelliklerinde standardizasyonun bulunmamasından dolayı üretilen cevizler sanayi tesislerinde işlenememekte, daha çok iç piyasada çok düşük değerlerle 19

20 pazarlanmasına neden olmaktadır. Meyveler toplu pazarlama kuruluşları ve ihracata uygun olmadığından ildeki ceviz potansiyeli üreticilere yüksek gelir sağlayamamaktadır. Bununla birlikte bu bölgede ceviz üretimi bakımından üzerinde durulması gereken diğer önemli bir ilçe Bitlis inin Adilcevaz ilçesidir. Bu ilçenin ceviz üretim miktarı düşük olmasına karşın üretilen cevizler kalite bakımından bölgede daha yüksek düzeyde tercih edilmektedir. Zaten Adilcevaz Cevizler vadisi anlamına gelmektedir tarihli Van Salnamesinde (Yıllığında), Adilcevaz ın baştan başa ceviz ağaçlarıyla dolu olup, adeta bir ormanı andıran bir bölge olduğu geçmişte, "Cevizler Vadisi" anlamına gelen "Vad-il Cavz" isminin verildiğinden bahsedilmektedir. Yörede uzun yıllardır geleneksel olarak yapılan ceviz yetiştiriciliği sadece bu tarihi geçmişi ile bile cevizin bu bölgede korunmasını, tanıtılmasını gerektirir. Şekil 8: TRB2 Bölgesi ilçelere göre Ceviz üretimi İlçelere göre ceviz üretimi incelendiğinde en fazla üretimin Hakkâri-Yüksekova da olduğu görülmektedir. Tablo 17: 2009 Yılı Ceviz Üretimi (ISIC Rev3 Sınıflamasına göre) Düzey II Kod Düzey II Adı Üretim(ton) Ağaç başına ortalama verim(kg) TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkâri TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya TR32 Aydın, Denizli, Muğla TR61 Antalya, Isparta, Burdur TR52 Konya, Karaman TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik

21 TRB2 TR63 TR90 TR83 TR32 TR61 TR52 TRB1 TR33 TR42 TR41 TR71 TR82 TR62 TR81 TR22 TRA1 TR31 TR51 TR72 TRC1 TRC2 TR21 TRC3 TR10 TRA2 TR71 Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir TR82 Kastamonu, Çankırı, Sinop TR62 Adana, Mersin TR81 Zonguldak TR22 Balıkesir, Çanakkale TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt TR31 İzmir TR51 Ankara TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt TR10 İstanbul TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan Kaynak: (TÜİK, 2009a) Düzey 2 Bölgeleri Ceviz üretimi ve ağaç başına ortalama verim bakımından kıyaslandığında TRB2 Bölgesi göreceli üstünlüğe sahiptir. Yukarıdaki tablodan görüleceği üzere ceviz bölge için stratejik bir öneme sahiptir. Bu amaçla cevizde kalite ve standardizasyonun yakalanması için çalışmalar yapılması ve işlenmiş ürün olarak pazarlanması bölge kalkınmasına katkı sağlayacaktır. Şekil 9: Düzey2 Bölgeleri Ceviz Üretimi Düzey 2 Ceviz Üretimi (ton) Sebzecilik TRB2 Bölgesinde tarım alanlarının 0,9 unda sebze üretimi yapılmaktadır. Bölgede 2009 yılı itibariyle toplam ton sebze üretilmiş olup, bunun büyük kısmı domates, kavun, karpuz gibi meyvesi yenen sebzelerdir. 21

22 Tablo 18: TRB2 Bölgesi Sebze Üretimi (2009)(ton) Yaprağı Yenen Sebzeler Baklagil Sebzeler Meyvesi Yenen Sebzeler Soğansı Yumru-kök Sebzeler Toplam TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009a) 22

23 ton Şekil 10: TRB2 Bölgesi İllere Sebze Üretimi (2009) ton Lahana Fasülye Kavun+Karpuz Hıyar Domates 0 Bitlis Hakkari Muş Van Bölgede yaklaşık 45 bin ton domates, 16,5 bin ton hıyar, 5,6 bin ton fasulye, 17,6 bin ton lahana, 71 bin ton kavun-karpuz üretilmektedir. Domates ve hıyar üretiminde Hakkâri, lahana, kavun-karpuz üretiminde Muş ili bölgenin toplam üretimi içinde en büyük payı almaktadır. Bölgede örtü altı sebzecilik yapan işletmeler de bulunmaktadır. Örtü altı üretimin geliştirilmesi üretim miktarını artıracağı gibi, sebze üretiminde çeşitliliğin de artmasına neden olacaktır. Çiftçi düzeyinde yayım faaliyetleriyle örtü altı sebzeciliğin yaygınlaştırılması için faaliyetler yapılmalıdır..van ve Hakkâri illerinin ülkemizde en çok güneş alan iller arasında olması örtü altı tarımı için avantaj sayılabilir. Örtü altı tarımı, bitkilerin mevsimleri dışına kaydırılarak ya da mevsimleri dışında yetiştirilmesini olanaklı kılan bir yetiştiricilik şeklidir. Bölgemizde kış şartlarına dayanıklı seralar yapılması halinde bölgemizde her mevsim seracılık yapılabilir. Sürdürülebilir bir seracılık için jeotermal alanlar tercih edilmelidir. Bölgemizde de uygun jeotermal alanların olması avantajdır. TRB-2 bölgesi alternatif yenilenebilir enerji kaynaklarının varlığı gibi nedenlerle seracılık açısından önemli avantajlara sahiptir Yem Bitkileri TRB2 bölgesi yem bitkisi yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı bölgelerden birisidir. Yıllık ortalama 2-2,5 milyon dekar alanda yem bitkileri üretimi yapılmakta ve 1,630 milyon ton yem bitkileri üretimi gerçekleştirilmektedir. Bu ekim alanı ve üretimiyle bölge, ülke içinde ilk sırada yer almaktadır. Yem bitkileri ekimi ekilen alan ve üretimle Türkiye de ön sırada olmasının en önemli nedenleri bölgenin uygun toprak ve iklim şartları, hayvancılık potansiyeli ve tarım bakanlığının verdiği destekler diye sıralanabilir. 23

24 Tablo 19: TRB2 Bölgesi Yem Bitkileri Ekim Alanı ve Üretim Ekilen Tarla Alanı (dekar) Üretim (ton) Ekilen Tarla Alanı (dekar) Üretim (ton) Ekilen Tarla Alanı (dekar) Üretim (ton) TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş

25 Gürpınar Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 Bölgesi nde yem bitkisi ekim alanı ve üretimde öne çıkan iller Van ve Muş illeridir. Bu iller yüz ölçümü bakımından diğer illerden büyük olması ve tarımsal arazi bakımından da oransal olarak daha fazla alana sahip olması bunun en büyük nedenidir. Tablo 20: TRB2 Bölgesinde Yem Bitkileri Üretimi (ton) Yonca Korunga Fiğ Silajlık Mısır TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut

26 Malazgirt Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009a) Türkiye toplam yonca, korunga, fiğ ve silajlık mısır üretiminin sırasıyla %22,37, %28,34, %1,80 ve %0,17 si TRB2 Bölgesi tarafından gerçekleştirilmektedir. TRB2 Bölgesi toplam silajlık mısır üretimi Türkiye ile kıyaslandığında bölgede çok düşük miktarda üretildiği görülecektir. Yonca ve korunga üretiminde birinci bölge olmasına rağmen silajlık mısır üretiminde bölge son sıralarda yer almaktadır. Silajlık mısırın bölgede üretiminin az olmasının en önemli sebebinin başında bölge çiftçisinin(ürün ile ilgili) bilinç eksikliği, sulanan arazi miktarının az olması ve diğer yem bitkilerine göre daha fazla zahmetli oluşu gibi nedenler sayılabilir. Bölgedeki silajlık mısırın üretim ve verim artışı sulanan arazi miktarının artması ile daha fazla olacaktır. Hayvansal üretim açısından önemi dikkate alındığında bölgede silajlık mısır üretiminin artırılması zaruri ihtiyaç olarak görülmektedir. Hayvan yetiştiriciliği işletmelerindeki yem rasyonlarında silajlık mısırın %20-30 civarında olduğu bilinmektedir. Silajlık mısırın besin değerinin yüksek olması, silaj olarak kış aylarında besin değerini kaybetmeden hayvanlara verilmesi ve bölgenin hayvancılık potansiyeli göz önüne alındığında bölgede üretim alanların artırılması önem arz etmektedir. Bunun yanında yonca ve korungada bölgenin üs olması hayvancılık girdilerinin %70 i yeme bağlı olduğu düşünüldüğünde bölgede hayvancılık girdilerinin büyük oranda düşeceği aşikârdır. 26

27 TRB2 TR72 TRA1 TRA2 TR52 TR90 TR83 TR33 TRC3 TR82 TR42 TR61 TR62 TR71 TR41 TRB1 TR51 TR81 TR32 TR22 TR63 TR21 TRC1 TRC2 TR31 TR10 TRB2 TR72 TRA2 TR52 TRA1 TR71 TR33 TR32 TRB1 TR41 TR83 TR61 TR42 TR82 TR31 TR22 TR51 TR63 TR90 TR21 TR81 TR62 TRC3 TRC2 TRC1 TR10 Şekil 11: Düzey 2 Bölgeleri Yonca Üretimi (Ton) Şekil 12: Düzey 2 Bölgeleri Korunga Üretimi (Ton) Bölgeler itibariyle karşılaştırıldığında yonca ve korunga üretiminin en fazla olduğu bölge TRB2 Bölgesi dir. Yonca ve korunganın kuru ot verimine baktığımızda yoncadaki verim Türkiye ortalamasının altında korungada ise verim Türkiye ortalamasının üzerindedir. Bölgenin büyük bir kısmında yonca kıraç alanlarda yetiştirildiğinden yılda bir kez biçilmekte, ekonomik ömrünü doldurmuş yonca tesisleri yenilenememekte, bu yüzdende ot verimleri düşük seviyede kalmaktadır. Bölge illerinde yem bitkilerinin tohumculuğu konusunda ilgili bir kuruluş bulunmamaktadır. Bölge genelinde bazı kuruluşlarca, kısmi olarak tohum ticareti yapılıyor ise de ihtiyacı karşılıyor niteliğinde değildir ayrıca sınır illerinden bölgeye kaçak tohum gelmektedir. Çiftçinin eline 27

28 geçen bu tohumlar çoğunlukla karışık olduğundan hastalık ve zararlılarca özellikle küskütle bulaşmış durumdadır. Bölgede üretilen yem bitkileri sadece üreticilerin kendi işletmelerinde kullanılmamakta, aynı zamanda diğer bölgelere satışı yapılmaktadır. Ot ticareti bölgede uzun yıllardır var olan bir faaliyettir. Bölgenin yem bitkileri yetiştiriciliğine uygun yapısı, çayır mera alanlarının varlığı diğer bölgelerdeki üreticilerin bu bölgeden ot talebine neden olmaktadır. Saha gözlemlerine göre üreticilerin ürettiği yem bitkilerinin %40 ı kendi işletmelerinde kullanıldığı, %60 nın pazarlandığı bildirilmiştir. Bu nedenle bölgede yüksek düzeyde yem bitkileri üretilmesine rağmen, hayvansal üretim miktarında bunun yansıması görülememektedir. Şekil 13: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Yonca Üretimi İlçeler itibariyle Yonca üretimi incelendiğinde Van ın Gürpınar, Merkez, Başkale, Muş un Bulanık, Merkez, Malazgirt ve Hakkâri nin Yüksekova ilçesinde en fazla yetiştirildiği görülmektedir. 28

29 Şekil 14: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Korunga Üretimi İlçeler itibariyle korunga üretimi incelendiğinde Van ın Başkale ilçesinde en fazla yetiştirildiği görülmektedir. Daha sonra sırasıyla Van Merkez, Gürpınar, Bitlis-Ahlat, Muş- Korkut ilçeleri gelmektedir HAYVANSAL ÜRETİM TRB2 Bölgesi nde toplam tarımsal üretim değeri içinde hayvansal üretim değerinin %55 gibi yüksek bir pay alması ve bu oranın Türkiye ortalamasından (%23) oldukça yüksek olması bölgede hayvancılığın önemini göstermektedir. Bu durumun; esas olarak bölgedeki çayır ve mera kaynaklarının uygunluğu ile birlikte bölge insanın kültürel ve sosyolojik faktörlere bağlı olarak hayvancılık faaliyetine (özellikle de koyun ve keçi yetiştiriciliği olmak üzere) olan yatkınlığından kaynaklandığı söylenebilir. Bu nedenle bölge tarımının geliştirilmesine yönelik planlamalarda öncelikle hayvansal üretim üzerinde durulması ve buna bağlı olarak farklı hayvansal üretim modellerinin geliştirilmesi ve uygulamaya aktarılması kısa sürede daha başarılı sonuçların elde edilmesini sağlayacaktır Büyükbaş Hayvancılık TRB2 Bölgesi nde yaklaşık 500 bin baş büyükbaş hayvan bulunmaktadır. Bu popülâsyonun 2009 yılı verilerine göre %55 i süt ve et verimleri düşük olan yerli ırk sığırlar oluşturmaktadır. Mevcut sığır varlığının %32 sini melez, %13 ünü kültür ırkı oluşturmaktadır. TRB2 Bölgesi ndeki büyükbaş hayvancılık işletmeleri genel anlamda küçük aile işletmeleri olup işletme hayvan sayıları 1-5 adet arasında değişmektedir. TRB2 Bölgesi kaba yem üretiminde(yonca ve korungada) Düzey 2 bölgeleri arasında lider olması, bölgenin iklim koşullarının 29

30 büyükbaş hayvancılığa en uygun olması (-20, +30 sıcaklık aralığı ve bağıl nem oranının %60 olması), bölgenin sahip olduğu tarihsel ve kültürel birikim (büyükbaş hayvancılığa olan eğilim), arazi varlılığının çok bölünmemiş olması (parsel büyüklülüğünün diğer bölgelere kıyasla büyük olması) gibi avantajları ile bölgede büyükbaş hayvancılığın geliştirilmesine yönelik potansiyel mevcuttur. 30

31 Tablo 21: TRB2 Bölgesinde Büyükbaş Hayvan Sayısı (baş) Kültür Irkı Melez Irk Yerli Irk Toplam TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİ Merkez S Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKK ÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar

32 Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009c) Bölgede büyük baş hayvan sayısının en fazla olduğu il Muş olup bu ili sırasıyla Van, Bitlis ve Hakkâri illeri izlemektedir. İlçeler itibariyle incelendiğinde ise büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinin en yüksek düzeyde yapıldığı ilçeler Muş un Bulanık, Merkez ve Malazgirt ilçeleri ile Van ın Erciş ve Merkez ilçeleridir. 32

33 Şekil 15: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Büyükbaş Hayvan Varlığı (2009) (baş) TRB2 Bölgesi Büyükbaş hayvan varlığının dağılımına ilçeler itibari ile bakıldığında tarımsal üretimin daha fazla çeşitlenerek yapıldığı, kaba yem üretiminin fazla olduğu, tarımsal mekanizasyonun daha yoğun olarak kullanıldığı, sulanan arazi miktarının daha fazla olduğu ilçeler öne çıkmaktadır. Bu esasında bölgede entansif işletmelere geçme anlamında olumlu bir gelişmedir. Bu durum büyükbaş hayvancılığın daha modern ve sürdürülebilir yapma anlamında pozitif bir olanaktır. Şekil 16: Düzey 2 Bölgeleri Büyükbaş Hayvan Varlığı Kaynak: (TÜİK, 2009c) TRB2 Bölgesi toplam büyükbaş hayvan varlığı bakımından Türkiye deki diğer bölgelerle karşılaştırıldığında 8. sırada yer almaktadır. 33

34 Küçükbaş Hayvancılık TRB2 Bölgesi nde yaklaşık 4,5 5,5 milyon baş küçükbaş hayvan bulunmaktadır. Çayır ve meraya dayalı olarak yetiştiriliciliği yapılan küçükbaş hayvancılık, meraya çıkmadaki sınırlılıklar nedeniyle yıllar itibariyle gerilemektedir. İller itibariyle incelendiğinde en fazla Van ilinde küçükbaş hayvan yetiştirildiği görülmektedir. İlçeler itibariyle incelendiğinde ise Hakkâri nin Merkez, Şemdinli ve Yüksekova, Van ın Çatak ve Gürpınar, Muş un Merkez ve Bitlis in Mutki ilçeleri en fazla küçükbaş hayvan bulunmaktadır. 34

35 Tablo 22: TRB2 Bölgesinde Küçükbaş Hayvan Sayısı (2009) (baş) Koyun (yerli) Keçi (kıl) Toplam TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİ Merkez S Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKK ÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar

36 Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009c) TRB2 Bölgesi yaklaşık 4 milyon baş koyun varlığı ile ülke çapında yaklaşık %20 lik önemli bir paya sahiptir ve Düzey 2 bölgeleri arasında ilk sırada bulunmaktadır. Koyun yetiştiriciliği bu Bölge de gerek işletme(aile) gerekse bölge ekonomisine önemli düzeyde katkı yapmaktadır. Bu Bölge de toplam koyun sayısının fazla olmasının nedenleri arasında: esas olarak bu bölgenin coğrafik ve ekolojik faktörler bakımından en ekonomik olarak koyun üretimine uygun olması, koyun yetiştiriciliğinin yüzyıllardır bölge insanının sosyo-kültürel yapısına çok önemli katkıda bulunması, koyun eti, sütü ve et ve süt ürünlerine talebin yüksek olması ve koyunculuğun yerini alabilecek başka bir üretim kolu veya kolları için gerekli olan toplumsal, sosyolojik ve ekonomik değişimlerin tamamlanmaması gösterilebilir. Buna göre bu bölgede koyun yetiştiriciliğinin diğer hayvansal üretim kollarına göre daha avantajlı olduğu ve Türkiye deki diğer bölgelerdeki koyun üretimleri ile karşılaştırıldığında da bu bölgenin en avantajlı üretim kollarından birisi olduğu kabul edilebilir. Bu nedenle TRB2 Bölgesi nin kalkınmasına yönelik yapılacak olan planlamalarda koyun üretimi üzerinde mutlaka durulmalı ve üretimin iyileştirilmesine yönelik yeni planlanmalar yapılmalıdır. Avrupa Birliği tarımı içinde koyun üretiminin çok önemli bir yer tutması, bu üretim dalına olan ilginin giderek artması ve Türkiye de son aylarda yaşanan ve ileride de daha şiddetli bir şekilde yaşanacağı beklenen kırmızı et sorunu dikkate alındığında TRB2 Bölgesi nin önemi daha da artmaktadır. 36

37 Ayrıca AB ye üyelik durumunda Türkiye nin pek çok tarım ürününde olumsuz yönde etkileneceği tahmin edilirken, küçükbaş hayvancılık açısından avantajlı olduğu bilinmektedir. AB ne üyelikte hem AB nüfusunun koyun ve kuzu eti talebi, hem de AB içinde Müslüman nüfusun helal et talebini karşılamaya yönelik sistemler kurulması bölge kalkınmasına hız verecektir. Ayrıca Bölge nin sınır bölgesi olması, dolayısıyla ihracat açısından diğer Bölgelere göre maliyet açısından avantajlı konumda olması, sınır ülkelerinin helal et talepleri bölgenin koyunculuk açısından daha iyi değerlendirilmesi gerekliliğinin göstergesidir. Bu bölgenin koyun üretimi potansiyelini çok iyi bir şekilde değerlendirmesi sonucunda esas olarak bu üretim koluna dayalı bölge kalkınması sağlanabilir. Nitekim dünyada Avustralya ve Yeni Zelanda gibi ülkelerde genel ekonomi içerisinde koyun üretimi yaklaşık olarak ilk sıralarda bulunmaktadır. Yukarıda da bildirildiği gibi TRB2 bölgesinin koyun üretimi için çok önemli avantajları bulunmaktadır. Koyun sayısının fazlalığını da belirli dönemlerde ve koşullarda avantaj olarak değerlendirmek ile birlikte bölgenin kalkınmasında bu üretim kolunun anahtar kollardan birisi olarak dikkate alınması durumunda koyun sayısından daha çok gerek bölge içi ve gerek bölge dışındaki pazarlara kısa sürede farklı koyun ürünleri üretebilecek farklı koyun üretim sistemlerinin geliştirilmesi üzerinde yoğunlaşılması gerekmektedir. TRB2 bölgesinde yaklaşık bin baş keçi bulunmakta ve Düzey 2 bölgeleri arasında ilk sırada yer almaktadır. Bu bölgede koyun yetiştiriciliğinde olduğu gibi keçi yetiştiriciliği de yüz yıllardır geleneksel olarak yapılmakta ve et, süt ve lif üretimi ile gerek aile gerekse bölge ekonomisine katkıda bulunmaktadır. Bölgede keçiler genel olarak koyun sürülerinin içerisinde yer almaktadırlar. Bu nedenle koyun üretim sistemleri bakımından görülen genel özellikler ve değişimler keçi yetiştiriciliği bakımından da benzer olarak görülmektedir (Karaca, 1993). Bölgede en yoğun olarak yetiştirilen keçi ırkı Kıl keçi olup, Norduz keçisi ile birlikte düşük sayılarda Kilis ve Ankara keçisi de bulunmaktadır. Şekil 17: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Keçi Varlığı (baş) 37

38 İller düzeyinde keçi yetiştiriciliği en yoğun olarak sırasıyla Van ve Bitlis ilinde yapılmaktadır. İlçeler itibariyle ise Hakkâri Merkez ve Şemdinli ilçeleri keçi üretiminin en yoğun olduğu ilçelerdir. Koyun ve keçi yetiştiriciliği daha önce bahsedildiği gibi meraya çıkmadaki sıkıntılar nedeniyle terk edilmektedir. Hakkâri Yüksekova, Şemdinli gibi ilçelerde hayvan sayısındaki hızlı düşüş bunun bir göstergesidir. Şekil 18: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Koyun Varlığı (baş) Bölgede küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin önemli bir kısmını koyun yetiştiriciliği oluşturmaktadır. İller düzeyinde koyun yetiştiriciliği en yoğun olarak sırasıyla Van ve Muş ilinde yapılmaktadır. İlçeler itibariyle ise Hakkâri Yüksekova, Van Merkez, Gürpınar ve Erciş ilçeleri koyun üretiminin en yoğun olduğu ilçelerdir. 38

39 TRB2 TRC3 TR61 TR62 TRC2 TR22 TR33 TR32 TR63 TRC1 TRB1 TR31 TRA2 TR41 TR21 TR52 TR72 TRA1 TR71 TR83 TR90 TR82 TR42 TR51 TR10 TR81 Şekil 19: Düzey 2 Bölgeleri Koyun Varlığı Kaynak: (TÜİK, 2009c) Şekil 20: Bölgelere Göre Keçi Varlığı (baş) Kaynak: (TÜİK, 2009c) Yukarıda söz edilen sınırlılıklarına rağmen yukarıdaki şekillerden görülebileceği gibi TRB2 bölgesi koyun ve keçi varlığı ile Düzey 2 bölgeleri arasında ilk sırada yer almaktadır. 39

40 Süt Üretimi TRB2 bölgesinde yaklaşık olarak yılda ton inek sütü üretilmektedir. Büyükbaş hayvan sayısı bakımından Türkiye de sekizinci sırada olan bu bölgenin toplam süt üretim miktarı Türkiye toplam süt üretimi içinde yaklaşık %4 pay almaktadır. Bu oran sağılan sığır sayısı ve elde edilen süt miktarına oranladığımızda Türkiye ortalamasının altındadır. Bu durumun: Tablo 80 de de görülebileceği gibi esas olarak bu bölgede yetiştirilen toplam sığır varlığı içinde süt verimleri düşük olan yerli sığır ırklarının çok daha yüksek oranda bulunmalarından kaynaklanmaktadır. Hayvan başına verimler incelendiğinde Türkiye de ortalama hayvan başına 2800 kg civarında inek sütü üretilirken bu değer bölgede yaklaşık 2000 kg civarındadır. Küçükbaş hayvancılıkta ise, yerli koyun ve keçi ırklarının süt verimlerinin düşük düzeyde olmaları ve süt verimi üzerinde önemli etkiye sahip olan, başta süt yemi miktarı ve kalitesi gibi faktörler bakımından işletmelerin yetersiz olmalarından kaynaklandığı söylenebilir. Nitekim Ortadoğu Anadolu Tarım master Planı ve Tarım İl Müdürlüklerinden sağlanan veriler, bu bölgede bulunan büyük baş hayvan varlığının çoğunlukla düşük verimli yerli ırklardan oluştuğunu göstermektedir. Bunun yanı sıra, hayvan bakım ve besleme şartlarının kötü olması, çayır ve meraların niteliksizliği ve verimsizliği, kesif yem kullanımının yetersizliği, bitkisel üretimle hayvancılığın bir arada yapıldığı işletmelerin arazi, tarımsal mekanizasyon, damızlık hayvan, kredi ve üretim yönünden yetersizliği, pazar ve pazarlama organizasyonunun olmaması gibi faktörler de üretim değerini olumsuz olarak etkilemektedirler. 40

41 Tablo 23: TRB2 Bölgesinde İnek Sütü Üretimi Sağılan Sığır Sayısı (baş) Süt (ton) TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş

42 Gürpınar Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009c) Bölge nin koyun sütü ve keçi sütü üretimi incelendiğinde Türkiye koyun sütü üretimi içinde %18, keçi sütü üretiminde ise %12 pay aldığı görülmektedir. Hayvan başına verimler karşılaştırıldığında ise koyun sütünde Van, keçi sütünde Muş un ilçeleri Türkiye ortalama koyun ve keçi sütü veriminden daha yüksektir. Bu nedenle bölgenin koyun ve keçi sütü üretiminde değerlendirilmesi gerekmektedir. Koyun ve keçi sütünde avantajlı konuma sahipken, bölgedeki diğer sosyal sorunlar yetiştiricilerin bu üretim faaliyetini bırakmasına neden olmaktadır. Koyun ve keçi yetiştiriciliğine yeniden yönelim için alternatif üretim sistemleri, çayır ve meralardan yararlanma stratejileri geliştirilmelidir. Bunun yanında sütün değerlendirmesi için yatırımlara önem verilmelidir. Bölge nin peynir çeşitleri açısından zengin oluşu nedeniyle tüketicilerin damak zevkine uygun kaliteli, gıda güvenliği açısından uygun süt ürünleri üretimi için yatırımlar desteklenmelidir. Tablo 24: TRB2 Bölgesinde Koyun ve Keçi Sütü Üretimi Sağılan Yerli Koyun Sayısı (baş) Koyun Sütü (ton) Sağılan Kıl Keçisi Sayısı (baş) Keçi Sütü (ton) TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS Merkez Adilcevaz Ahlat Güroymak Hizan Mutki Tatvan İl Toplamı HAKKÂRİ Merkez Çukurca Şemdinli Yüksekova

43 İl Toplamı MUŞ Merkez Bulanık Hasköy Korkut Malazgirt Varto İl Toplamı VAN Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray İl Toplamı Kaynak: (TÜİK, 2009c) TRB2 Bölgesinde hayvansal üretimi arttırmanın önemli araçlarından biri mera ıslah çalışmalarıdır. Bu yolla meralarda yüksek verimli ve kaliteli ot üretimi yapılabilir ve bunun doğal sonucu olarak hayvan yetiştiricilerinin kaba yem maliyeti düşürülebilir. TRB2 Bölgesi bu açıdan iller itibariyle incelendiğinde Van ilinin 599 köyünün 357 köyünde mera tespit, 182 köyünde mera tahdidi ve 102 köyünde mera tahsis çalışmalarının yapıldığı anlaşılmaktadır. Yine Van ilinde 2003 yılında dekar alanda başlayan mera ıslah çalışmaları 2008 yılı itibariyle 11 köyde dekar alanda devam etmiş ve dekar alanda gübreleme ve 310 dekar alanda suni mera tesis çalışmaları tamamlanmıştır. Bitlis ilinde ise 2008 yılı itibariyle dekarlık alanda ve 358 köyün 194 köyünde tespit çalışması tamamlanmıştır. Tahdit çalışması ve Tahsis çalışması ise 37 köyde tamamlanmış, mera ıslah çalışması tamamlanan köy sayısı ise yalnızca birdir. Muş ilinde ise 2008 yılı itibariyle 5 köyde toplam dekarlık alanda mera ıslah çalışması yapılmış ve ilin tamamında mera tespit çalışmaları tamamlanmıştır. Hakkâri iline ilişkin bu konuda veri bulanamamıştır. TRB2 bölgesinde meraların tespit, tahdit ve tahsis çalışmalarının hızla tamamlanabilmesi ve hayvansal üretime daha fazla katkı sağlayabilmesi için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. 43

44 Kırmızı Et Üretimi Türkiye de TÜİK verilerine göre büyükbaş ve küçükbaş hayvanlardan yılda ortalama bin ton kırmızı et üretilmektedir. Bunun %1-1,5 luk kısmı TRB2 bölgesinden karşılanmaktadır. Ancak TÜİK tarafından kırmızı et üretimi mezbahalarda kesilen hayvanlar dikkate alınarak hesaplanmaktadır. Bunun dışındaki kesimler, kurban bayramındaki kesimler dikkate alınırsa Türkiye de et üretiminin 1 milyon ton civarında olduğu bilinmektedir. TRB2 bölgesinde de kayıt dışı kesimler olduğu varsayımından hareketle bölgede et üretiminin TÜİK tarafından yayınlanandan daha fazla olduğu söylenebilir. Bölgede hayvan sayısının fazla olması da aslında bunun bir göstergesidir. Türkiye genelinde olduğu gibi TRB2 bölgesinde de büyükbaş hayvancılıkta ürüne göre uzmanlaşma bulunmamaktadır. Büyükbaş hayvancılık yapan işletmeler süt sığırlarından elde ettikleri erkek buzağıları besiye almakta, süt sığırı olarak ekonomik ömrünü tamamlamış hayvanlar ile kısır hayvanlar kesime gönderilmektedir. Bölgenin hayvancılık açısından zengin potansiyeli dikkate alınırsa besi sığırcılığı açısından değerlendirilebileceği söylenebilir. Etçi ırkların besiye alınması uygun çevre şartlarının sağlanması, bakım ve beslemeyle birlikte hem bölgeye hem de ülke içindeki kırmızı et açığının giderilmesinde fayda sağlayacaktır. 44

45 Tablo 25: TRB2 Bölgesinde Sığır ve Dana Eti Üretimi Hayvan Sayısı (baş) Et (ton) Deri (adet) TÜRKİYE Dana (0-12 erkek ve dişi) Düve (12 aydan büyük yavrulamamış dişi) Tosun (12 aydan büyük ) İnek (yavrulamış dişi) Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş erkek) TOPLAM TRB2 Dana (0-12 erkek ve dişi) BÖLGESİ Düve (12 aydan büyük yavrulamamış dişi) Tosun (12 aydan büyük ) İnek (yavrulamış dişi) Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş erkek) TOPLAM BİTLİS Dana (0-12 erkek ve dişi) Düve (12 aydan büyük yavrulamamış dişi) Tosun (12 aydan büyük ) İnek (yavrulamış dişi) Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş erkek) HAKKÂRİ Dana (0-12 erkek ve dişi) Düve (12 aydan büyük yavrulamamış dişi) Tosun (12 aydan büyük ) İnek (yavrulamış dişi) Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş erkek) MUŞ Dana (0-12 erkek ve dişi) Düve (12 aydan büyük yavrulamamış dişi) Tosun (12 aydan büyük )

46 İnek (yavrulamış dişi) Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş erkek) VAN Dana (0-12 erkek ve dişi) Düve (12 aydan büyük yavrulamamış dişi) Tosun (12 aydan büyük ) İnek (yavrulamış dişi) Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş erkek) Kaynak: (TÜİK, 2009c) 46

47 Tablo 26: TRB2 Bölgesinde Koyun ve Keçi Eti Üretimi Hayvan Sayısı (baş) Et (ton) Deri (adet) TÜRKİYE Şişek-Koyun(12 aydan büyük) , , , Kuzu-Toklu(0-12 ay) , , , Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) , , , Oğlak-Çebiç (0-12 ay) , , , TOPLAM TRB2 BÖLGESİ Şişek-Koyun(12 aydan büyük) , , , Kuzu-Toklu(0-12 ay) , ,16 784, Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) , , , Oğlak-Çebiç (0-12 ay) , , , TOPLAM BİTLİS Şişek-Koyun(12 aydan büyük) ,91 666,36 786, Kuzu-Toklu(0-12 ay) ,63 236,92 215, Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) ,61 641,15 528, HAKKÂRİ Oğlak-Çebiç (0-12 ay) ,48 370,67 287, Şişek-Koyun(12 aydan büyük) , ,50 70, Kuzu-Toklu(0-12 ay) , ,50 11, Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) , ,50 76, MUŞ Oğlak-Çebiç (0-12 ay) , ,00 11, Şişek-Koyun(12 aydan büyük) ,54 102,37 29, Kuzu-Toklu(0-12 ay) ,87 4, Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) ,96 18,49 6, VAN Oğlak-Çebiç (0-12 ay) ,93 2, Şişek-Koyun(12 aydan büyük) ,84 870,41 674, Kuzu-Toklu(0-12 ay) ,06 872,19 553, Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) ,15 166,84 124, Oğlak-Çebiç (0-12 ay) ,40 100,40 27, Kaynak: (TÜİK, 2009c) 47

48 Türkiye de TÜİK verilerine göre küçükbaş hayvanlardan yılda ortalama bin ton koyun ve keçi eti üretilmektedir. Bunun %3-4 lük kısmı TRB2 bölgesinden karşılanmaktadır. Büyükbaş hayvancılıkta olduğu gibi küçükbaş hayvancılıkta da TÜİK tarafından verilen et rakamları kayıtlı kesimhaneleri kapsamaktadır. Bu nedenle bölgede koyun ve keçi eti üretiminin daha fazla olduğu tahmin edilmektedir. Yaylaya çıkışların normalleşmesi ile küçükbaş hayvan sayısında, küçükbaş hayvancılıkla uğraşan işletme sayısından artış olacaktır. Bölgedeki güvenlik sorununun ortadan kalkması küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin hız kazanmasına yol olacaktır. Küçükbaş hayvancılıktan elde edilen kırmızı et Türkiye de tüketicilerin damak zevkine uygundur, buna yönelik tüketim alışkanlıkları bulunmaktadır. Son yıllarda büyükbaş hayvanlarda görülen deli dana hastalığı gibi etmenler ya da hormon kullanımı gibi koşular tüketicilerde koyun etine yönelimi artırmıştır. Hayvan sayısındaki azalışa ve maliyetlerdeki artışa bağlı olarak et fiyatları yükselme eğilimindedir. Bölgenin küçükbaş hayvancılıkta geliştirilmesi bu nedenle bölge kalkınmasına fayda sağlayacağı gibi ülke ihtiyaçlarının giderilmesine de yardımcı olacaktır. Koyunculukta; Van-Merkez, Gürpınar, Erciş, Özalp, Başkale, Muş-Varto, Hakkâri-Merkez, Yüksekova ilçeleri keçicilikte ise; Bitlis-Merkez, Hizan, Mutki, Hakkâri-Merkez, Şemdinli, Yüksekova, Muş-Merkez, Varto, Van-Çatak, Gürpınar ilçeleri değerlendirilmelidir Hayvansal Lif Üretimi TRB2 Bölgesi nde küçükbaş hayvancılığın yüzyıllardır yapılıyor olması ve küçükbaş hayvancılıktan elde edilen ürünlerin değerlendirilme yollarını da çeşitlendirmiştir. Küçükbaş hayvanlardan elde edilen yapağı ve kıl yerel şartlarda kullanılmaktadır, ancak sentetik liflerin daha uygun fiyatla, daha kolay elde edilmesi yapağı ve kıla talebi azaltmıştır. Türkiye de üretilen yapağı ve kılın yaklaşık %15 i TRB2 bölgesinden sağlanmaktadır. Hammaddesi yapağı ve kıl olan el sanatlarının bu Bölge de yaygın olması bu durumdan kaynaklanmaktadır. TRB2 Bölgesinde hayvancılığın yaygın olarak yapıldığı yerlerde yapağı, tiftik, keçi kaba üst kılı ve keşmir liflerinden kıl çadırı, halı, kilim, eldiven, şapka, heybe, çuval gibi el sanatları yapılmaktadır. Bu ürünler, özellikle küçük aile işletmelerinde gerek aile içinde kullanılmaları gerekse yerel pazarlarda satılmaları yolu ile işletme ekonomisine katkıda bulunmaktadırlar. Tablo 27: TRB2 Bölgesinde Yapağı ve Kıl Üretimi YÜN (TON) KIL (TON) TÜRKİYE TRB2 BÖLGESİ BİTLİS MERKEZ ADİLCEVAZ AHLAT GÜROYMAK HİZAN MUTKİ TATVAN İL TOPLAMI HAKKÂRİ MERKEZ ÇUKURCA ŞEMDİNLİ YÜKSEKOVA İL TOPLAMI MUŞ MERKEZ BULANIK HASKÖY KORKUT MALAZGİRT

49 VARTO İL TOPLAMI VAN MERKEZ BAHÇESARAY BAŞKALE ÇALDIRAN ÇATAK EDREMİT ERCİŞ GEVAŞ GÜRPINAR MURADİYE ÖZALP SARAY İL TOPLAMI Kaynak: (TÜİK, 2009c) TRB2 Bölgesi 2009 yılı TÜİK verilerine göre yün üretimi bakımından Türkiye nin %16 sını, kıl üretiminde ise yaklaşık %13 nü karşılamaktadır. Bölgenin yün üretiminin yaklaşık %60 nı Van ili karşılamaktadır. İlçelere baktığımızda Van Merkez, Gürpınar, Erciş ve Yüksekova ilçesi öne çıkmaktadır. Kıl üretiminde ise Şemdinli ve Mutki ilçeleri öne çıkan ilçeler olarak görülmektedir KANATLI HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİ TRB2 bölgesi kanatlı hayvan yetiştiriciliği açısından Türkiye deki diğer bölgelere oranla geri durumdadır. Bununla birlikte bölgede düşük düzeylerde de olsa entansif kanatlı hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Yumurtacı tavuklarının en yüksek düzeyde bulunduğu iller sırasıyla Van, Muş, Bitlis ve Hakkâri iken ilçeler sırasıyla Van Merkez, Muş Merkez ve Bitlis Merkez dir. Bununla birlikte Hakkâri ilinin Yüksekova ilçesinde gerek bu ilin diğer tüm ilçelerinden gerekse diğer illerdeki ilçelerin önemli bir kısmından çok yüksek oranda daha fazla yumurta tavuğunun bulunması dikkat çekici bir durumdur ve bunun nedenleri araştırılmalıdır. Bölgede bulunan toplam hindi sayısı yaklaşık adet olup hindi yetiştiriciliği en yüksek oranda Muş ilinde yapılmaktadır. Bu ili sırasıyla Hakkâri ve Bitlis illeri izlerken Van ilinde hindi yetiştiriciliği çok düşük düzeydedir. Bölgede entansif tarzda hindi yetiştiriciliği daha önceki yıllarda yapılmıştır. Sözleşmeli olarak yapılan bu üretim, bölgede yer alan firmanın el değiştirmesiyle şu an yapılamamaktadır. Sözleşmeli hindi yetiştiriciliğinin yeniden yapılabilirliğinin araştırılması gerekmektedir. 49

50 Tablo 28: TRB2 Bölgesinde Kanatlı Hayvan Sayısı HAYVAN MEVCUT SAYI KÜMES ET (TON) YUMURTA SAYISI (1000 ADET) ADI TÜRKİYE Et Tavuğu , , , Yumurta , , , Tavuğu Hindi , , , Kaz Ördek , TOPLAM , , , TRB2 Et Tavuğu BÖLGESİ Yumurta Tavuğu Hindi ,37 171, Kaz Ördek TOPLAM ,37 171, BİTLİS Et Tavuğu Yumurta Tavuğu Hindi Kaz Ördek TOPLAM HAKKÂRİ Et Tavuğu Yumurta Tavuğu Hindi Kaz Ördek

51 TOPLAM MUŞ Et Tavuğu Yumurta Tavuğu Hindi Kaz Ördek TOPLAM VAN Et Tavuğu Yumurta Tavuğu Hindi ,37 171, Kaz Ördek TOPLAM ,37 171, Kaynak: (TÜİK, 2009c) 51

52 TRA2 TRB2 TR33 TRC2 TR83 TR72 TRA1 TR71 TR21 TRC3 TR41 TR52 TR63 TR42 TRC1 TR22 TR51 TRB1 TR82 TR32 TR62 TR61 TR81 TR31 TR10 TR90 Kaz yetiştiriciliği Türkiye de henüz yerel tüketime yönelik olarak yapılsa da, dünya piyasalarında alternatif et tüketimleri içinde yüksek fiyattan alıcı bulabilmektedir. Özellikle soğuk iklimlerde ekstansif şartlarda üretilebilmesi bölgeyi avantajlı kılmaktadır. Kazlar çok amaçlı olarak yetiştirilip üretilmekte olup; etleri gıda ve yüksek kalitedeki tüyleri soğuktan korumada yalıtım maddesi olarak ve zorlamalı besi olarak bilinen yemleme tekniği ile elde edilen yağlı karaciğer vb. birçok yüksek değerli ürün elde etme amacıyla da kullanılabilmektedir. Dünyada birçok ülke kaz etini, yumurtasını, yağını, karaciğerini tüketmekte, tüyleri ise yastık-yorgan, sportif malzemeler ve kamp gereçlerinin yapımında kullanılmaktadır. Bu ürünlerin tümü açısından çeşitli ülkelerde önemli bir gelir kaynağıdır. Kaz eti yüksek besleyici değeri yanında düşük yağ ve kolesterol içeriği bakımından sağlıklı bir et türüdür. Kaz ciğeri ülkemiz için henüz önemli olmasa da dünyada sevilerek tüketilmekte ve lüks lokantaların menülerinde yerini almaktadır. Örneğin Avrupa ülkelerinden Fransa da kaz ciğerinin önemi büyük olup, Polonya, Macaristan, İsrail ve Rusya gibi ülkelerden kaz ciğeri ithal etmektedir. Dünyada bugün başlıca kaz yetiştiriciliği yapılan ülkeler; İngiltere, Kanada, ABD, Çin, Polonya, Çekoslovakya, Fransa, Bulgaristan ve Rusya dır. Bu ülkelerin çoğunda kazlar, karaciğeri ve tüyleri için üretilmektedir. Bölgenin kaz ve ördek yetiştiriciliği bakımından avantajları bulunmaktadır. Bunlar, bu bölgede yetiştirilen kaz ve ördeklerin bölge şartlarına çok iyi uyum göstermiş olmaları, kaz ve ördeklerin işletme dışında yararlanabilecekleri tip ve düzeyde yem ve su kaynaklarının bulunması ve bu türlerin yetiştiriciliği konusunda gerekli kültür ve bilgi birikiminin bulunması olarak gösterilebilir. Nitekim yukarıda da bildirildiği gibi bölge genelinde yaklaşık olarak 150 bin baş kaz ve ördek bulunması bu durumu desteklemektedir. Şekil 21: Düzey 2 Bölgeleri Kaz Varlığı (Adet) Kaynak: (TÜİK, 2009c) 52

53 TR83 TRB2 TR21 TRC2 TRA2 TR22 TR71 TRC3 TR33 TR42 TR72 TR63 TR32 TR51 TR62 TR41 TRB1 TRA1 TRC1 TR52 TR61 TR81 TR82 TR31 TR10 TR90 Şekil 22: Düzey 2 Bölgeleri Ördek Varlığı (Adet) Kaynak: (TÜİK, 2009c) Türkiye nin diğer bölgeleri ile karşılaştırıldığında bu bölgede ve özelliklede Muş ilinde yüksek düzeyde kaz ve ördek yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bunun en önemli nedeni geleneksel olarak Kars ilinde çoğunlukla yetiştirilen ve tüketilen ile komşu olunması ve Kaz ve Ördek yetiştiriciliği için Muş ilinin sulak alan bakımından yüksek potansiyele sahip olmasıdır. Kars taki tüketim alışkanlığı ve üretim sistemleri, Kars a komşu olan Muş ilinde de kabul görmüştür. Bölgede ve komşu illerde kaz ve ördek etinin geleneksel olarak tüketilmesi bu üretim faaliyetinin sürdürülmesine neden olmaktadır. Kaz ve ördek yetiştiriciliği esas olarak küçük aile işletmelerinde gerçekleştirilmektedir. Kaz yetiştiriciliğinde sürü büyüklüğü genelde baş arasındadır. Hayvanlar canlı olarak yerel pazarlarda satışa sunulmaktadır. 53

54 Şekil 23: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Kaz Varlığı Şekil 24: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Ördek Varlığı 54