«ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015

Transkript

1 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр,

2 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ НИЙДЕ УНИВЕРСИТЕТІ М.АҚМУЛЛА АТЫНДАҒЫ БАШҚҰРТ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚУНИВЕРСИТЕТІ ІІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ МАТЕРИАЛДАРЫ ІІІ ТОМ мамыр KAZAK DEVLET KIZLAR PEDAGOJİ ÜNİVERSİTESİ NİĞDE ÜNİVERSİTESİ М.АKMULLA BAŞKURT DEVLET PEDAGOJİ ÜNİVERSİTESİ ІІ.ULUSLARARASI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ KİTABİ CİLT ІІІ Mayıs KAZAKH STATE WOMEN S TEACHER TRAINING UNIVERSITY NIGDE UNIVERSITY BASHKIR STATE PEDAGOGICAL UNIVERSITY NAMED AFTER M.AKMULLA MATERIALS OF THE SECOND INTERNATIONAL RESEARCH SYMPOSIUM ON THE TURKIC WORLD VOLUME ІІІ May Алматы,

3 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 УДК 94 (5) (053) ББК 63 3 (5) Жалпы редакциясын басқарған Д.Ж. Нөкетаева Жауапты редакторлар: Б.Алиев, Г.Абдирасилова, С.Сүйіндікова Редакциялық алқа мүшелері: Д. Смайыл - «Қыздар университеті» Медиа орталығының жетекшісі, баспасөз хатшысы С. Қалиев - «Қыздар университеті» баспасының директоры Н. Қалиева Ғылым және халықаралық байланыстар басқармасының басшысы Ш. Шамеева - Ғылым және халықаралық байланыстар бөлімінің басшысы А. Сәтбекова Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультетінің деканы Қ. Кішібаев Жаратылыстану факультетінің деканы Ж.Аширбекова Әлеуметтік-гуманитарлық факультетінің деканы С.Исаев Физика-математика факультетінің деканы С.Жиенбаева Педагогика-психология факультетінің деканы Г.Өмірбаева Өнер және мәдениет факультетінің деканы «ІІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ МАТЕРИАЛДАРЫ» - Алматы: «Қыздар университеті» баспасы, бет ISBN ІI Халықаралық түркі әлемі зерттеулері симпозиумы - «Мәңгілік ел» идеясы Қазақ хандығының 550 жылдығы мен Қазақстан халқы Ассамблеясының 20 жылдығына арналып отыр. Жинаққа Түркі дүниесінің маңызды мәселелері бойынша ғалымдар мен зерттеушілердің өзекті тақырыптарды шешуге негіз болатын жаңа бағыттар, ғылыми негізделген ой-пікірлер мен жаңаша көзқарас, тұжырымдар ұсыну, түркітанудың өзекті мәселелерін зерттеп-зерделеген мақалалар енген. Симпозиум аясында жалпы түркі әлеміне, түркітануға, оның ішінде, тіл, әдебиет, білім, тарих, әлеуметтану, археология, өнер тарихы салалары бойынша өзекті мәселелерді талқылау, іргелі зерттеулердің даму болашағының мақсаты көзделген. "II.ULUSLARARASI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ KITABI" - Almatı; Kızlar Üniversitesi» yayınevi, sayfa. II.Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu- "Ebediyen halk " ülküsü Kazak hanliginin 550. Yili ve Kazakistan Halk Assamblesinin 20.yılı dolayısıyla düzenlenmiştir. Bu kitapta Türk Dünyasının önemli meseleleri ve Türkoloji ile ilgili yapılmış olan araştırmalar üzerine bilim adamlarının araştırmacıların, bu meselelere yönelik yeni görüşleri, fikirleri, çözüm önerileri sunulmuştur. Sempozyum süresi boyunca Türk Dünyasındaki Dil, Edebiyat, Bilim, Tarih, Sosyoloji, Arkeoloji, Sanat tarihi gibi onemli alanlara ilişkin tartışmalar, fikirler çözüm önerileri amaçlanmıştır. MATERIALS OF THE SECOND INTERNATIONAL RESEARCH SYMPOSIUM ON THE TURKIC WORLD Almaty, printing house Kyzdar universitety, pages. THE SECOND INTERNATIONAL RESEARCH SYMPOSIUM ON THE TURKIC WORLD is dedicated to the idea of «Mangilik el», the 550 th anniversary of Kazakh Khanate and the 20 th anniversary of the Assembly of People of Kazakhstan. Collection of scientific papers includes the articles of scientists and researchers, concerning the meaningful problems of the Turkic world and Turkology, the new ways of decision of actual themes, reasonable and innovative view and proposed conceptions. Symposium agenda offers discussion of important problems of the Turkic world and Turkology among them language, literature, education, history, sociology, archeology, history of art and the aim of the future development of large researches. 3 УДК 94 (5) (053) ББК 63 3 (5) ISBN «Қыздар университеті» баспасы, 2015

4 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 СИМПОЗУМ МАҚСАТЫ БАБАЛАР АМАНАТЫНА АДАЛДЫҚ Қасиетті қазақ жері ақын Мағжан Жұмабаевтың тілімен айтқанда «енші алып, қалың түркі тарасқанда қара шаңыраққа ие болып қалған» атажұрт. Сан тарапқа жайылған 300 миллиондай түркі халқының нағыз атамекенін сақтап қалған қаиетті ұлт та Қазақ Елі. Әлемді қылыштың жүзімен, тұлпардың тұяғымен дүбірлеткен түркі халықтары түрлі кезеңдерді бастан өткеріп, тарыдай шашылып кетті. Еуразияны айтпағанда, Еуропаның, Қап тауының түкпір-түкпіріне қоныстанған түркі халықтары Қазақстанды өздерінің атақонысы, түп қазығы деп санайтындықтары белгілі. Алайда, тілі, ұстанымы, салт-дәстүрі біте қайнасып жатқан қандас, бауырлас халықтардың ортақ құндылықтары оларды байланыстырмай қоймады. Кеңес Одағы тарағаннан-ақ түркітілдес дербес мемлекеттердің арасында байланыс орнап, ынтымақтастық қарым-қатынастар айтарлықтай дамыды. Түркітілдес елдердің басшылары саммит ұйымдастырып, түркі әлемін жақындастыру, ынтымақтастықты арттыру мәселелеріне кеңінен көңіл бөліп келеді. Соның бір басты дәлелі 2009 жылдың 3 қазанында Әзірбайжанның Нахчыван қаласында өткен Түркітілдес мемлекеттер басшыларының IX Саммитінде Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың идеясымен Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесін құру туралы келісімге қол қойылды. Түркі кеңесінің алғашқы саммитінде-ақ Нұрсұлтан Әбішұлы «Кеңестің басты мақсаты елдер арасындағы мәдени-гуманитарлық, білім және ғылыми-техникалық өзара ықпалдастықты жаңа әрі серпінді деңгейге көтеру. Түркі кеңесі кез келген түркітілдес мемлекеттің мүше болуына ашық түркітілдес елдердің бірлестігі. Түркі кеңесі қандай да бір үшінші елдің мүддесіне қарсы бағытталмаған бірлестік» екендігін нық шегелеп айтты. Оған барлық мүше ел басшылары қосылды. Бүгінде бұл ықпалдастық түркі халықтарының бірлігін нығайтатын, халықтар арасындағы татулық, бірлік пен ынтымақтастықтың әлеуетін арттырып, түркі халықтарының бай мәдени-тарихи мұрасын насихаттау жұмыстарын жандандыратын, түркітілдес мемлекеттердің халықаралық сахнада біріккен ұстаныммен шығуына мүмкіндік беретін келелі кеңеске айналып отыр. Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаев: «Түркі әлемі әлі толық зерттелмеген терең тұңғиық. Сондықтан, түркітілдес халықтардың тарихын, мәдениетін зерттейтін, оқу-ағарту жүйесін үйлестіретін арнайы орталық құру керек. Біздің ұлы бабаларымыз Алтайдан Ақ теңізге дейінгі Ұлы далада өз билігін жүргізді. Бізге өшпес қаһармандық эпос және мол рухани қазына қалдырды. Тұңғыш рет әлемге өнеге болған ортақ шаңырақ киіз үйді, темірді, шалбарды, жебені, етікті және өкшені, үзеңгіні ойлап тапты. Осындай батырлық эпосты дүниеге танытудың кезі келді деп ойлаймын. Ол үшін жалпыға ортақ Түркі академиясын құру қажет», деген ұсыныс білдіріп, түркі жұртының алтын бесігі Қазақстанның елордасы Астананың төрінен Түркі академиясы ғылымизерттеу орталығы ашылған болатын. Сонымен қатар, Президент Нұрсұлтан Әбішұлы «Байырғы түркі этносының дара болмыс-бітіміне әлемдік өркениет тұғырынан қарайтын мезгіл жетті» деген еді. Міне осындай біртұтас әрекеттер түркі әлемінің рухани бірлігін нығайтудың, мәдени-рухани құндылықтарды, тарихи жәдігерлерді зерттеудің маңызды бастамасына айналып келеді. Түркі дүниесін зерттеу уақыт көшінен ешқашан қалмаған. Қазақтың ұлы ақыны Абай түркі ғалымдарының еңбектерін оқып, олардың есімдерін өз шығармаларына қосып, қазақ әдебиетінің дамуына серпін берсе, Шәкәрім Құдайбердіұлы «Қазақтың түп атасының жайын білмек болып, көп уақыттан бері сол туралы естіген, білгенімді жазып алып және әртүрлі жұрттың шежіре кітаптарын көп оқыдым» деп, «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» атты еңбек жазған. Ал Қожа Ахмет Ясауидің хикметтеріндегі шалыс ұйқас, кезектес ұйқас көне түркі әдебиетіндегі ұйқастардан бастау алып келе жатқандығы дәлелденіп отыр. Осының өзі түркі әдебиетінің ертеден қалыптасқандығын айғақтайды. Біртуар перзентіміз Мұстафа Шоқай «Бүгін Қазақстан, Қырғызстан, Қарақалпақстан, Түркіменстан һәм Тәжікстан деп, жат үкімет күшін алты жұмхұриетке бөліп тұрған Түркістан бөлінбес, айнымас бір өлке. Халқының қаны бір, тілі бір, діні бір....бәріміздің құбыламыз өзіміздің атажұртымыз, өлкеміз Түркістан болмақ! Түркі халқы батыр халық. Түркі халқы арыстан ер халық», деп түркі халықтарының біріктіретін тұтас Түркістан автономиясын құруды ұсынғаны әрқашан жадымызда. Қазіргі таңда түркітілдес мемлекеттердің арасында ынтымақтастық күшейіп, достық қарымқатынастың артуынан ғалымдар түркі әлемін қызу зерттеу үстінде. Ғалымдардың ғылыми еңбектерін талқылап, жариялап, кеңес өткізуде белсенділік танытып жатқаны біздің дамуымыздың оң нәтижесі әрі үлкен қуаныш. 4

5 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, жылы Түркияның Нийде қаласында өткізілген Бірінші халықаралық түркі әлемі зерттеулері симпозиумы түркі әлемін жаңғыртудың өзіндік бастамасы болды. Нийде университетінің, М.Акмулла атындағы Башқұрт мемлекеттік педагогикалық университетінің және Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің арасындағы өзара бірлескен ынтымақтастық келісім-шарты негізінде ұйымдастырылған алғашқы симпозиум жоғары деңгейде өткені белгілі. Әлемнің 18 мемлекетінен келген ғалымдардың қатарында Қазақстан Республикасының 10 іргелі жоғары оқу орнының 130-ға жуық ғалымы қатысып, түркі әлемінің тарихы мен танымын зерттеуге өз ғылыми еңбектерін ұсынып, даму көшіне айтарлықтай үлес қосқандарын зор мақтанышпен атауға болады. Өзге ел ғалымдарының өз тегі мен болмысына деген зор қызығушылығы да бізді қуанышқа бөледі. Түркі әлемі өте бай мұра, ашылмаған қазына. Ол зерттеуді, зерделеуді, дамытуды қажет етеді. Түркі халықтарының өзіндік мәдениеті, өркениеті, бүгінгі ұстанып отырған салт-дәстүріміз, әдет-ғұрпымыз ұрпақтар жалғастығымен беріліп келе жатқан қалыптасқан мәдениеттің белгісі. «Кешегі күннен алыс жоқ, ертеңгі күннен жақын жоқ» дейді қазақ халқы. Өтер күніміз тарих қойнауына ертеңгі күнге деген өзіндік үнімен енсе біздің ғаламдық жаһандануда жоғалып кетпеуіміз үшін қосқан үлесіміз сол болар еді. Биылғы жылы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде ұйымдастырылып отырған Екінші Түркі әлемі зерттеулері симпозиумының маңызы өте ерекше деп білемін. Түркия, АҚШ, Корея, Нидерланды бастаған әлемнің 15 мемлекетінен 500-ден астам ғалым 70 жылдан асқан тарихы бар, ТМД кеңістігіндегі баламасыз Арулар ордасында бас қосып отыр. Бабалардың аманатына адалдық танытып отырған барша түркі жауһарларын зерттеушілерге алғысым шексіз. Түркия Президенті Реджеп Ердоған Қазақстанға жуырда ғана келген сапарында: «Қазақстанда біз өзімізді қонақтан гөрі өзінің бабаларының Отанына оралған адамдай сезінеміз. Бұл біздің елдеріміздің халықтарының байланыстарына ерекше мән береді. Біз бауырлас халықпыз. Сондықтан да кез келген саладағы ынтымақтастық біздер үшін зор қуаныш», деп айтқан еді. Осы халықаралық симпозиум арқылы түркі халықтарын өз атамекендерінің ауасын жұтып, ас-суынан дәм татуға, түркі халықтарының құндылықтарын жариялауға мүмкіндік туып тұр. Бастысы түркітану ілімінің даму бағыттары мен келешегін, білім интеграциясын, түркі филологиясының өзекті мәселелерін, халықаралық білім берудің бағыттарын, түркі әлеміндегі әліпби және гендер мәселесін осы симпозиум аясында талқылап, зерделеу үшін жиналып отырмыз. Түркі әлемі зерттеулері симпозиумын Нийде қаласында бастап, Алматыда Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде өткізуімізді зор мәртебе санаймын. Қазақстанда ғана емес, ТМД аумағында тек қыздарға арналған жалғыз әрі дара педагогикалық жоғарғы оқу орны ретінде Қыздар университетінің рөлі ерекше. Қазақстанның педагог кадрларды даярлайтын оқу орындарының ішінде көшбасшылар қатарында болса, ең үздік 20 ЖОО арасында 6-орында. Сонымен қатар, қос дипломды жүйені қолға алып, АҚШ, Англия, Түркия сынды бірнеше жоғарғы оқу орындарымен келісім-шарт арқылы студенттер алмасып, халықаралық деңгейде бәсекеге қабілетті маман дайындап жатыр. Мевлана (Mevlana Exchange Programme) бағдарламасы негізінде студенттердің Түркияның Нийде университетінде білім алуларына, тағылымнамадан өтулеріне кеңінен жағдай жасалды. Түркі жұртының ғаламат құндылықтарын зерттеп, әлем көкжиегіне танытуға үлес қосып жүрген барша ғалымдар бас қосып отырған Қыздар университетіне, бірегей әрі дара, кіл сұлулардың қарашаңырағына қош келдіңіздер демекпін. ІІ Халықарылық түркі әлемі зерттеулері сипозиумының жұмысына сәттілік тілеймін! Д.Ж.НӨКЕТАЕВА, Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің ректоры Алматы, Қазақстан 5

6 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Sayın Rektörler, Saygıdeğer Bilim İnsanları, Değerli Konuklar! Sizleri sevgi ve saygıyla selamlıyorum. İlk olarak, Türkiye Türklerinin kalbinde özel ve değerli bir yeri bulunan, kardeş Kazakistan'da olmaktan duyduğum memnuniyeti ifade etmek istiyorum. Başta Saygıdeğer Rektör Prof. Dr. Dinar Nöketayeva olmak üzere Kazak Devlet Kızlar Pedagoji Üniversitesi yetkilileri ve tüm çalışanlarına, bizlere gösterdikleri misafirperverlikten dolayı şükranlarımı sunuyorum. Ayrıca, II. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu na yaptıkları katkılardan dolayı, Başkurdistan M. Akmulla Başkurt Devlet Pedagoji Üniversitesinin saygıdeğer Rektörü Prof. Dr. Rayil Asadullin ve O nun şahsında tüm üniversite mensuplarına teşekkür ediyorum. Değerli Kardeşlerim, Ata diyarımız Kazakistan a her gelişimde büyük bir heyecan ve mutluluk duyuyorum. Her defa burada siz kardeşlerimiz tarafından gösterilen samimi yaklaşım ve sıcak ilgi ata ocağına gelmiş olmanın mutluluğunu bir kez daha yaşatıyor. Gösterdiğiniz sıcaklık, ilgi ve samimiyet hiç şüphesiz kardeşlerin birbirlerine duyduğu güçlü ve derin duyguların göstergesidir. Bu duygulardan dolayı kendimi burada hiçbir zaman misafir olarak görmediğimi, hep kendi evimde hissettiğimi ifade etmeliyim. Kıymetli Konuklar, Aramızdaki tarih, kültür ve kardeşlik bağları ülkelerimizin ilişkilerine özel bir anlam katmaktadır. Türkiye ve Kazakistan arasında kardeşlik temelinde inşa edilen yakın işbirliği her geçen gün her alanda memnuniyet verici bir ilerleme göstermektedir yılında stratejik ortak olan, 2012 yılında da Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği oluşturan Türkiye ile Kazakistan arasındaki siyasi, ekonomik, savunma ve kültürel alanlardaki ilişkilerin çeşitlenmesi ve derinleşmesi bizleri memnun etmektedir. Kazakistan ın 2050 Stratejisi ve Nurlu Yol Ekonomi Programı ile belirlediği uzun soluklu yol haritası ve Türkiye nin bu doğrultudaki desteği ülkelerimiz arasındaki işbirliğinin güçlenerek devam edeceğinin en belirgin göstergesidir. Ülkelerimiz arasında güçlü bir bağ oluşturan eğitim ve kültür alanındaki ilişkiler de büyük önem taşımaktadır. Kültürel ilişkilerimizin artması aramızdaki bağların daha da güçlenmesine vesile olacak, eğitim alanındaki ilişkilerimizin artması ise ortak geleceğimize katkı sağlayacaktır. Bu doğrultuda önemli olan husus, kurduğumuz ilişkileri karşılıklı yarar temelinde en iyi şekilde değerlendirmek ve sonuçta hem Türkiye ye hem Kazakistan a hem de Türk Dünyası na daha fazla hizmet etmektir. Değerli Konuklar, Yüzyıllarca birbirimizden uzak kalmamıza rağmen Kazak kardeşlerimizin, Orta Asya daki diğer kardeşlerimiz gibi, edebiyata, sanata, kültüre ve bilime önem veren aydın ve uygar bir halk olduğunu çok iyi biliyoruz. Pir-i Türkistan Hoca Ahmet Yesevi yi yetiştiren bu topraklardan tarih boyunca medeniyete önemli katkılar sağlayan çok sayıda âlim, bilgin, şair, yazar ve sanatçı çıkmıştır. Türkiye de, Kazakistan da, Başkurdistan da, Azerbaycan da, Kırgızistan da, Özbekistan da, Türkmenistan da, Kıbrıs ta, Tataristan da, Doğu Türkistan da, Kırım da, Yakutistan da, Tuva da, Hakasya da, Çuvaşistan da, Balkanlar da ve diğer coğrafyalarda insanlığa büyük katkılarda bulunan âlimleri, düşünürleri, sanatçıları yetiştiren ortak tarihimizi ve kültürümüzü dünyaya tanıtmak ve gelecek kuşaklara aktarmak tarihi sorumluluğumuzdur. Bu nedenle, ilişkilerimizi güçlendirmek, ortaklıklarımızı çoğaltmak, sık sık bir araya gelmek ve hep beraber çok çalışmak zorundayız. Binlerce yıl öncesine dayalı tarihimizden edindiğimiz tecrübe ile birliğin dirlik getirdiğini asla unutmamalıyız. Bir olmalıyız ki, diri ve güçlü olalım. Göktürk Hakanı atamız Bilge Kağan ın işaret ettiği gibi milletimizi kalkındırmak, ilimizi güçlendirmek için bilgiye ve bilgeye itaat edip gündüz oturmadan, gece uyumadan çalışmalıyız. İşte o zaman, Üstte mavi gök çökmedikçe, altta yağız yer delinmedikçe bizim ilimizi ve töremizi kimse bozamaz. Türk neslinin geleceği için yapacak çok fazla işlerimizin olduğunu hiç ama hiç unutmamalıyız. Değerli Konuklar, Niğde Üniversitesi, Kazak Devlet Kızlar Pedagoji Üniversitesi ve M. Akmulla Başkurt Devlet Pedagoji Üniversitesi işbirliğiyle geçen yıl ilkini Üniversitemizin ev sahipliğinde Niğde de gerçekleştirdiğimiz Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu nu bu yıl, burada Kazak Devlet Kızlar Pedagoji Üniversitesi nin ev sahipliğinde gerçekleştireceğiz. Üç ortak üniversite için özel anlamlar içeren bu sempozyumun, Türk Dünyası açısından da çok önemli olduğunu düşünüyoruz. Çünkü ortak tarih, dil, kültür ve kardeşlik bağları bugünün Türk nesline, dilini ve edebiyatını, dinini ve manevi değerlerini, kültür ve medeniyetini araştırmak-geliştirmek-korumak misyonunu yüklemiştir. Soyumuzu ve tüm 6

7 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 değerlerimizi yaşatmak, geçmişimizden aldığımız güçle Türk neslini geleceğe taşımak sorumluluğu bizlerin sırtına yüklenmiş, kaçamayacağımız onurlu bir görevdir. Bu görevler kapsamında temel amaçlarımız; Türk devlet ve topluluklarının çeşitli kurumları arasında işbirliği ve dayanışmayı güçlendirerek yeni işbirliklerini teşvik etmek, Türk Dünyası ile ilgili konuların akademik bir anlayışla ele alınıp tartışılmasını sağlamak, Türk Dünyası ile ilgili çalışan bilim insanlarının bir araya getirilerek bilgi üretimine katkı sağlamak, çalışma ve araştırmaları paylaşacak etkileşim ortamının oluşturulmasını ve yeni bakış açılarının sunulmasını sağlamaktır. Ancak, tüm bunların yanında, tarihimizin neslimize yüklediği bir evrensel görevimiz olduğunu da unutmamalıyız. Bu yüzden de; küresel ekonomik krizin, açlık ve sefaletin, salgın hastalıkların kuşatması altındaki dünyamızda uluslararası boyut kazanmış olan uyuşturucu ticareti, silah kaçakçılığı, her türlü şiddet ve teröre karşı, her türlü sömürgeciliğe ve savaşlara karşı çözüm arayışlarına yönelik bilimsel çalışmalar yapmalıyız. Tarihi misyonumuz gereği, zalimlerin zulmü altındaki mazlum milletler için, güvenlik sorunu olmayan yaşanabilir bir dünya için adalet, huzur ve barış çabalarına ve bu yöndeki bilimsel çalışmalara destek vermeliyiz, akademik işbirlikleri geliştirmeliyiz. Saygıdeğer Katılımcılar, Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu nun uzun yıllar devam ederek, Türk Dünyası'ndan tarihçileri, filologları, akademisyenleri ve düşünürleri bir araya getirip büyük Türk medeniyetini dünyaya tanıtmak konusunda önemli katkılarda bulunacağına gönülden inanıyorum. En büyük arzumuz ve gayretimiz, bu sempozyumun sürekliliğinin sağlanmasıdır. Sempozyumun üçüncüsünü gelecek yıl, saygıdeğer Rektör Prof. Dr. Rayil Asadullin ve M.Akmulla Başkurt Devlet Pedagoji Üniversitesi ev sahipliğinde kadim Türk yurdu Başkurdistan Özerk Cumhuriyeti nin başkenti Ufa da gerçekleştirmeyi ümit ediyoruz. Başta Sayın Asadullin olmak üzere, tüm Başkurt Devlet Pedagoji Üniversitesi çalışanları, Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu nun başlatılması noktasında çok büyük gayret göstermiş, bu bilimsel etkinliğin oluşmasına ciddi katkılar sağlamışlardır. Emeklerinden ve çalışmalarından dolayı kendilerine sonsuz şükranlarımı sunuyorum. Gerek bu sempozyum fikrinin ortaya çıkıp gerçekleştirilmesinde katkısı olan, gerekse katılımcı olarak burada bulunan herkese Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu nun sürdürülmesi noktasında önemli sorumluluklar düşmektedir. Unutmamak gerekir ki; bir şeyin sürdürülebilir ve kapsayıcı olmasını sağlamak başlatmaktan çok daha zordur. Bu zorluğu aşmak için hepimizin fedakârca çalışarak üzerine düşen sorumluluğu yerine getirmesi gerekir. Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu nu her yıl başka bir Türk yurdunda düzenlemeyi planlıyoruz. Türk Dünyası ile ilgili her konuyu Türk Dünyası nın her yanında konuşmayı ve tartışmayı amaçlıyoruz. Sizlerden de katılımlarınızla bizleri desteklemenizi ve daha ileri noktaya ulaşmak adına teşvik etmenizi bekliyoruz. Değerli konuklar, Bugün burada hep beraber, çok geniş bir coğrafyaya ait köklü bir tarih ve zengin bir kültürel mirasın manevi atmosferini soluyoruz. Bu havayı solumamızı sağlayan Kazak Devlet Kızlar Pedagoji Üniversitesi nin saygıdeğer Rektörüne ve çalışanlarına, sempozyum düzenleme kuruluna ve siz değerli katılımcılara teşekkür ediyorum. II. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu nun hedeflenen amaca hizmet edecek ve alana katkı sağlayacak, Türk Dünyası nın birliğine ve dirliğine vesile olacak sonuçlar doğurmasını yürekten diliyorum. Saygı ve sevgilerimle Prof. Dr. ADNAN GÖRÜR Niğde Üniversitesi Rektörü Türkiye, Niğde 7

8 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Уважаемые участники и гости международного симпозиума! Позвольте приветствовать вас на столь важном для всего тюркского мира научнообразовательном событии. Сегодня в программе симпозиума будут обсуждаться самые актуальные проблемы языковых и культурных взаимодействий тюркских народов всего мира, будут рассматриваться перспективы их развития. Мы все понимаем, что насколько важное научное и политическое значение имеет сейчас правильное и обоснованное решение актуальных проблем современного языкового состояния народов тюркского мира и соотнесения их многообразных этнических культур. Отрадно, что год от года заметно расширяется круг участников симпозиума. Это неудивительно, ибо языковые и культурные контакты невозможно исследовать без широкого охвата всего полиэтнического пространства Евразии, на огромных просторах которого сосуществует и взаимодействует современные тюркские языки. Для определения путей дальнейшего развития языков, литератур и культуры народов Евразии необходимо всестороннее изучение как древних исторических процессов, становления тюркского мира, так и анализ современного состояния и перспектив развития языков и культуры тюркских народов. Ученые нашего университета, в целом, а также факультета башкирской филологии, который был активно задействован в подготовке сегодняшнего симпозиума, всегда были и остаются активными участниками международного тюркологического движения. В связи с вхождением в Университет Шанхайской организации сотрудничества, в нашем университете активно развивается международное сотрудничество не только со странами запада, но и востока с его тюркоязычным миром. Университет им. М. Акмуллы поддерживает тесную научную связь с кафедрами и научнообразовательными лабораториями и центрами Астаны, Актобе, Уральска, Бишкека, Нигде, Стамбула, Измира, Горно-Алтайска, Казани, Кызыла, Якутска, Абакана и многими университетами Российской Федерации и зарубежья. В совместных научных проектах принимают участие не только преподаватели, но и аспиранты и студенты. Наш университет является инициатором проведения ежегодных Международных дней Мифтахетдина Акмуллы - выдающегося поэта-гуманиста и просветителя тюркского мира. Данный научный форум, основанный на идее консолидации прогрессивной педагогической общественности Башкортостана, России, СНГ стран ШОС на пути демократических преобразований общества и системы образования, привлекает внимание все большего числа ученых. Ежегодно Международные Акмуллинские чтения посещают свыше 1000 человек, из них более 200 ученых из разных городов и регионов РФ, стран ближнего и дальнего зарубежья, что свидетельствует об огромном интересе научно-педагогической общественности к творческому наследию просветителя и проблемам образования в целом. В 2015 году Акмуллинские чтения ждет ребрендинг они преобразуются в Международный Евразийский гуманистический форум. Изменения обусловлены расширением географии участников, вхождением БГПУ в состав Университета ШОС и многочисленными рабочими связями, возникшими на основе международного сотрудничества. Сегодняшний (второй) симпозиум по изучению тюркского мира, в котором БГПУ выступает соорганизатором, является продолжением таких научных мероприятий университета. В заключение я хотел бы выразить надежду, что симпозиум внесет значительный вклад в интеграцию академической и вузовской науки во всем тюркском мире, продолжит сложившиеся в университете Нигде традиции его благожелательного проведения, будет способствовать установлению контактов между научными школами разных стран. Искренне желаю Вам успешной работы на симпозиуме и в повседневном научнопреподавательском труде! Р. М. АСАДУЛЛИН, профессор, ректор Башкирского государственного педагогического университета им. М. Акмуллы, Республика Башкортостан, Уфа 8

9 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ІІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫНЫҢ қатысушыларына ҚҰТТЫҚТАУ!!! Құрметті симпозиум қонақтары, ғалымдар мен студенттер! Түбі бір түркі әлемінің мәдени қазынасы, тамырлы тарихы, телегей теңіз әдеби мұрасы, жауһардай жарқыраған асыл тілі, тасқа таңбаланған жазуы мен саф өнері адамзат өркениетіне қосылған бағалы байлық екені анық. Әсіресе бүгінгі күллі әлемді қамтыған интеграция заманында ел мен елдің, ұлыстар мен ұлттардың бір-біріне жақын да жарқын қатынас орнатуына, достық көпірін салуына бауырлас халықтардың ортақ құндылықтары мызғымас іргетас болатыны сөзсіз. Қазақстан Президентінің бастамасымен биылғы жылы мерекеленіп отырған Қазақ хандығының 550 жылдығы мен Қазақстан халқы Ассамблеясының 20 жылдығы түркі халықтарының достығы мен бауырластығының нығайып, түркі тектес халықтардың тарихи санасының жаңғыруына өлшеусіз үлес болып қосылатын игілікті белес. Бүгіндері түркі әлемінің ортақ әдебиеті, ортақ тарихы, ортақ терминологиясы мен тілі туралы сүбелі де іргелі зерттеулердің маңызы күн санап артып келеді. Елбасының тікелей бастамасымен құрылған Халықаралық Түркі академиясы да түркологиялық кәсіби келелі зерттеулер кеңістігінде интеллектуалдық темірқазыққа айнала бастады. Жоғары оқу орындарда, ғылыми ордаларда тың серпінмен қолға алынған түркология саласының зерттеулеріне білікті ғалымдар мен мамандардың, жас дарынды ізденушілердің басы қосылып, қажырлы еңбек ете бастағаны қуантады. Еліміздегі беделді жоғары оқу орындардың бірі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті ұйымдастырып отырған халықаралық симпозиумның тақырып аясы да, мақсаты да осындай аса зәру мәселені қозғайтындықтан құптауға тұрарлық, тұғырлы да ғұмырлы ғылыми ой-санаға қозғау болатын игілікті іс-шара. Симпозиумның жұмысына сәттілік тілей отырып, ғалымдардың қаламы қайратты, шабыты шалқар болсын демекпін. Д.ҚЫДЫРӘЛІ Халықаралық Түркі академиясы президенті 9

10 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ТҮРКІ ҚАУЫМЫ: ТАРИХЫ МЕН МӘДЕНИЕТІ ПАТША ҮКІМЕТІНІҢ ИСЛАМ ДІНІНЕ ҚАТЫСТЫ ЖҮРГІЗГЕН САЯСАТЫ Ж.Қ. АХМЕТОВА А.Е. АБДИХАНОВА ТҮЙІНДЕМЕ:Бұл мақалада дәстүрлі қазақ қоғамындағы ислам дінінің Ресей патшасы тұсындағы саясаты баяндалады. Ішкі саясатындағы мұсылмандықтың Иван Грозныйдың тұсынан бастап күрделі мәселеге айналуы Ресейдің ислам діні кең тараған аймақтарды жаулап алу шараларының нәтижесі және Қазан хандығын басып алған кезеңінен бастап мұсылмандарды шоқындыру, сонымен қатар, Ресейдің мұсылмандыққа байланысты саясаты белгілі тарихи жағдайларға байланысты өзгеріп, сыннан өткен саяси тәсілдер іс жүзінде жетілдіре түсті. Ислам дініне байланысты патша өкіметінің Қазақстандағы ресей саясатын жан жақты қарастырылады. Тірек сөздер: Саясат, дін, губернатор, патша, молда. ABSTRACT: In this article was written the influence of the religion of Islam in the traditional Kazakh society is closely related to the policy of Russia's internal policies Islam Ivan the Terrible Starting from a predominantly Muslim areas of Russia to become a real problem for the conquest of the results of the measures. Since the conquest of Kazan khanate Muslims baptize policy report. Russia's policy in connection with the Moslem vary depending on the specific historical conditions, tested political methods perfected in practice. Of the government of the Islamic religion of the king Russian comprehensive policy will be considered. Key Words: Policy, belief, governor, king, mullah. Тарихи ақиқатқа сүйенетін болсақ, Ресейдің ішкі саясатында мұсылмандықтың Иван Грозныйдың тұсынан бастап күрделі мәселеге айналуы Ресейдің ислам діні кең тараған аймақтарды жаулап алу шараларының нәтижесі. Қазан хандығын басып алған кезеңінен бастап Иван Грозный мұсылмандарды шоқындыру саясатының бастамасын жасады. Ресейдің мұсылмандыққа байланысты саясаты белгілі тарихи жағдайларға байланысты өзгеріп, сыннан өткен саяси тәсілдер іс жүзінде жетілдіре түсті. Ислам дініне байланысты патша өкіметінің Қазақстандағы ресмей саясатын екі кезеңге бөлуге болады. Біріншісі ХІХ ғасырдың І жартысына дейін, яғни медреселердің, мешіттердің ашылып, діни кітаптарды басып шығаруға арнайы қаржы жұмсалып, ислам дінінің таралуының одан әрі күшейе түскен кезеңі. Бұл кезеңде патшалық режимнің осы мәселеге ерекше ден қойғаны соншалықты, өкімет әр ашылған мектепке 500 сом бөліп тұрған 1. Екінші кезең патша өкіметінің ислам дінін тарату саясатынан бас тартып, 1862 жылдан бастап жергілікті халықты бірте бірте християндануға тарту арқылы жаппай орыстандыру саясатына көшуін қамтиды. Ш.Уәлихановтың «Қырғыздар (қазақтар (М.Г) орыстарға кіріптарлыққа түспей тұрғанда мұсылмандықты шартты түрде ғана ұстады. Олар мұсылман әлеміндегі сунниттер ағымын құрды. Қырғыздар (қазақтар (М.Г) мұсылман заңдарын ешқашан қабылдаған емес және бұл заң далаға ішкі бюрократиялық бұйрықпен, патша өкіметінің бастамасымен енгізілді. Сібір даласында округтік бұйрық негізінде молдаларды сайлап, мешіттермен татар училицелерін салуды ойластырған ұлы Сперанский Мұхаммедтің елшісі іспеттес еді», - деуі Ресей патшалығының ХІХ ғасырдың І жартысында қазақ жерінде ислам дінінің таралуына ықпалын айғақтайды 2. ІІ Екатерина тұсында Орта Азиямен қазақ жерінде отаршылдық саясатқа байланысты 1788 жылы Орынбор губерниясына қараған Уфа қаласында шариғат жолын ұстауға басшылық ететін муфтият (Духовное собрание) құрылды. Бұл муфтиятқа Кавказ және Қырым мұсылмандарынан Ахметова Ж.Қ. оқытушы (Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті. Алматы қ, Қазақстан) Абдиханова А.Е. оқытушы(қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті. Алматы қ, Қазақстан. Aika_1989_respect@mail.ru) 1 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Соч. Т. 2. Ч с. 10

11 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 басқалары түгел қатысты жылы Уфа қаласында муфти Мұхаммедияр Мұхаммедшариф огла сұлтанның үйінде губернатордың қатысумен мұсылмандар сьезі өткізіліп, онда муфтияттың 100 жылдығын атап өтті жылы І Петрдың бұйрығымен Петерборда «Алкоран о Магоменте, или Закон турецкий» деп аталатын Құранның француз тілінен аударылған орысша толық нұсқасы жарық көрді. Бұдан кейін құранның бірнеше аудармасы басылып шықты жылы Петербордағы Ғылым Академиясының баспасынан ІІ Екатерина нұсқауымен Ресейде ең алғаш рет Құранның арапша толық мәтіні басылып шықты. Арнайы құйма қалыптағы арап шрифтімен терілген осы Құранда Осман Ибрахимов сынды. белгілі ислам теологының түсіндірмесінің қоса берілуі басылымның діни танымдық тағлымын ерекше арттыруға мұрындық болды. Оның үстіне сол замандағы белгілі мұсылман көркем жазу шеберінің жазу үлгісіндегі бұл шрифт бүкіл еуропадағы арап шрифтерінің ішіндегі ең озығы болды. Бұл басылым жылдары бірнеше рет қайта басылды. Құранның бұл басылымын Сильвестр де Сам. Хр. Шнуррер сияқты ірі шығыстанушы ғалымдар жоғары бағалады. Петерборда 1797 жылы Құранның 3000 данасы басылып шықты.хіх ғасырдың Қазан баспасынан шыққан діни кітаптың ы Құран болды 4. Мұсылман дінінің Қазақстанның барлық аймақтарына түпкілікті орнығуы ХҮІІІ ғасырдан бастау алады. Біз бұл жерде қазақ рулары мекендеген территорияларда мешіттер мен медреселердің салынуын, молдалардың белгілі бір руларға нақты бекітілуін айтып отырмыз. Мәскеу қаласында 2001 жылы шыққан «Ислам на территории бывшей Российской империи» деп аталатын энциклопедиялық сөздікте авторлары былай деп жазған екен: «Новый этап исламизации Казахстана относится уже к эпохе присоединения последнего к Российской империи ХҮІІІ ХІХ вв. Первоначально русские считали казахов «правоверными» мусилманами, подобно татарам башкирам, с которыми они познокомились ранее» 5. Бұл пікірде басқа зерттеушілердің дәлелдемелерімен нақтылана түседі. Ең бастысы ХҮІІІ ғасырдың басындағы қазақ орыс арасындағы қарым қатнаста да ислам факторларының қатнасын байқауға болады. Қазақ билеушілерінің тарапынан Ресейге аттандырылған елшіліктердің құрамында әр кезде де діни білімді адамдар қатысып отырған, немес олардың қолдарынан шыққан іс қағаздарда мұсылман елдеріне тән кеңсе тілінің ережесі сақталған. Мәселен, 1718 жылы күз айларында Уфа қаласына келген қазақ елшілігі (Тайқоңыр Құлтаба аталық ұлы деген елші) орыс басшыларына 4 түрлі хат тапсырады. Біріншісі Петр патша атына Қайып хан жазылған хат. Ол хатта Жоңғария қонтайшысына одақ құру мәселесі, сауда достығына жол ашу мәселелері сөз болады. Сонымен бірге Ресейдің өтінішімен қазақ даласындағы орыс бодандарын қайтару мәселесі де бар. Екінші, хат Қайып хан атынан Қазан боярлары Салтыков пен Кудрявцовтарға жазылған. Бұл хатта мәңгілік бейбітшілік және одақ құру, қоңтайшыға қарсы күрес т.б. мәселелер бар. Үшінші, Ресейдің патша ағзамының атына Сопы Әзіз дегеннің атынан жазылған. Бұл адам Түркістандағы қазақ ордасында хатшы және хазірет қызметін атқарған адам. Ол кісі «бұл орданың хандары менің айтқанымнан шықпайды», - дейді өз хатында, сонымен бірге «біздің әкелеріміздің заманында орыс және мұсылман көпестері жиі сауда жасайтын, ел одан пайда табады», - деп екі жақтың арасындағы сауда қарым қатнасын дамытуды көздейді 6. Осындай хабарларды алып отырған Ресей жағы, әрине қазақты мұсылман елдері қатарына жатқызғаны сөзсіз. Әбілхайыр тарапынан Ресейге барған елшіліктерде де белгілі дәрежеде қазақтың мұсылман ел екенінен орысты хабардар қылады. Дегенмен Ресейдің сыртқы дипломатиялық қызметі қазақтарға қатысты мәліметтердің әр түрлі көздерін пайдаланады. Мысалы, 1730 жылы Ресейге келген Әбілхайырдың елшілігінің ақпаратының шындығын тексеру үшін Сыртқы саясат қызметі сол кезеңде Мәскеу қаласында жүрген Бұхар елшісі Жәдігерден жауап алады. Ол былай дейді: «Тәшкент, Түркістан, Сайрам бұрын да, қазір де Бұхар хандығының қарамағында, бұрын еш хан (қазақ авт.) иелік жасамаған. Қалалардың басқаратын Мұхамед пайғамбардың тұқымынан қожалар, олар Бұхар ханының жарлығымен басқарылады». Бірнеше жылдар бұрын аталған қалаларды қазақтар басып алған, бірақ қазақтар қалада тұрған жоқ. Қазақтардан ол қалаларды қалмақтар босатты.дәл қазір қалаға кім иелік жасап жүргенінен Бұхар елшісі хабарсыз». Бұхар елшісінің ақпаратында біраз қайшылықтар бар екенін орыс жағы 2 Бертелес Е.Э. История персидско таджикской литературы. Избр.тр.- М.: Изд- во вост. Лит., с. ( ) 3 Саидбаев Т.С. Ислам и общество. М.: Наука, с. (50) 4 Тәжіков К.Х. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат. Алматы: Қазақстан, б. (89) 5 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Соч. Т. 2. Ч с 11

12 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 бірден аңғарса керек. Себебі ол «қазақ елінің өз қалалары жоқ, қырда көшіп жүреді, өз хандарын аз тыңдайты, тұрақсыз халық», - дейді де, одан кейін келіп қазақ хандарының билігі Орта Азияның қалалы өңіріне жүретінін жазады. Мысалы, Хиуа ханы Елбарыс туралы ол: «қазіргі Хиуа ханы Жолбарыс (Елбарыс) қазақ хандарының тұқымынан» 7.,- дейді. Қалай болғанда да, Ресей жағы өзінің алғашқы елшілеріне қазақ жеріне бағынғанды мұсылмандық әдет ғұрыптарды бұзбай қарсы келмей өздерін дұрыс ұстауды тапсырды. Соның ішінде сыртқы істер коллегиясының Тевкелевке берген нұсқауларын қарастыратын болсақ 8. Ресей елшісі Тевкелев кіші жүзде болған кезде Құрбан айт мерекесіне қатысқанын жазады. Ол 1732 жылдың 1 сәуірі күні: «был у них праздник, именуемой Курбан Байрам, и того» числа о зван, Тевкелев, к Букенбай батыру на джинин(жиын) на банкет или на пирушку, где был Абулхаир хан и доброжелательная старшина. И по собрании всех к кушанью садятся на земли, склав ноги на коврах или на войлоках вкруговенку, тогда перед каждого ставится па чашке мелко скоршенным мясом и подлитою шербою (сорпа авт.) 9. Осы кезеңнен бастап құжаттарда қазақ хандары мен сұлтандарының Ресеймен келісімдерде ылғи да антты Құран арқылы беретінін көреміз. Мысалы, 1740 жылы орта жүз билеушілері Әбілмәмбет пен Абылай да Орынборда Ресейге адалдық пен достық туралы ант берген. Дегенмен мұсылман дінінің әдет ғұрыптарымен бірге қазақ халқы бұл кезеңде ескі бақсылық дәстүрлерін де ұмытқан жоқ. Жоғарыда аты аталған Әбілхайыр хан 1748 жылы Барақ сұлтанның қолынан өлгенде, оны ескілік бақсылық дәстүр бойынша жерлеп ( киім кешегімен, қару - жарағымен), бірақ сонымен қатар басына молда шақырып дұға оқытып, жаназасы шығарылады. Бұл түсініксіз симбиоз Ресей тарапынан кейде қазақтарды христиан дініне аудару оңай болады деген де пікірлер туғызды. Бірақ исламның қазақ даласындағы тамыры терең болды. Олар бақсылықпен симбиоз түрінде кездессе, жалпы оны қазақ исламы деп атауға әбден болады. ХҮІІІ ғасыр қазақ тарихында ерекше орын алады, ал осы кезеңде 1755 жылы Орынбор іргесінде бой көтерген Сейіт посады, екіншісі Уфа уәлайатында бой көтерген Стерлибаш ислам орталығы болды. Бұл екеуінің де салынуына Ресейдің патша үкіметі тікелей араласып, қамқорлық жасады. Стерлибаш медресесі қазақ даласының арнайы дайындық пен молдаларды оқытудың орталығы болып, осы кезеңнен жұмысын істей бастады. Кейбір деректерде бұл жерде 1720 жылдары діни орталық қалыптаса бастады делінеді 10. Онда оқытылатын негізгі пәндер мұсылман логикасы (мантық), құқық (шариғат) және доматика курстары. Стерлибаш медресесінің үлкен білім ордасы ретінде табыла бастағаны ХҮІІІ ғасырдың соңы. Ол кезде бұл медресеге Қазақстан мен Орта Азиядан да оқушы шәкірттер ағылып келе бастады. Егер ХІХ ғасырдың басында Стерлибаш медресесінде шәкірттер саны 200 дей болса, ХІХ ғасырдың жылдары оның саны ге жетті. Сейіт посады болса кейіннен ол да қазақ даласында үлкен әсер еткен мұсылман дінінің орталығының біріне айналды. Екеуінде де қазақ даласына арнап молдалары дайындалды, ол медреселерде татар және башқұрт жастарымен қоса қазақ жастары да мұсылмандық шарттарын үйренді. Бір ескеретін мәселе Ресей үкіметі мұсылман дінінің алғашқы ірі орталықтарынан Ресейге адалдықты, отарлық саясатты жүргізуді талап етті. Белгілі дәрежеде бұл орталықтар Ресейдің осы шарттарын қабылдады деп айтуға болады. Оның бір белгісі алғашында Уфимское духовное магометанское собрание, кейіннен (1796 жылдан бастап) Орынбор діни басқармасы болып құрылған ресми басқару орталығы. Ең әуелде Екатерина ІІ нің 1788 жылдың 22 қыркүйегінен бастап құрылған Ресей мемлекеттік мүдделерінің деңгейінде ислам үдерісін басқаратын орталық болды. Ислам дінінің қазақ жеріне әсері туралы тарихи шығарма жазғанда Орынбор басқармасының рөлі қашанда айтылатыны осыдан. Бұл әсер ХХ ғасырдың басына дейін қазақ жеріндегі ислам үдерісінің ресми реттеушісі болды. ХҮІІІ ғасырдың басына Ресей империясының құрамына жаңа ене бастаған мұсылман елдерін басқару мәселесі бірнеше бағытта жүргізілді. Соның бірі жоғарыда аталған алғашқы медреселер болса, екіншісі Қасиетті Құранды орыс тіліне аудару. Қазақстанды Ресей құрамына алу сияқты, Құранды аудару да Петр І патша бастады. Оның тапсырмасымен 1716 жылы Петербургте Құранның алғашқы ғылыми нұсқасы орыс тіліне аударылып 6 Тизензауген В. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Т.І. Спб., Изд. гр. Г. Строганова, с. (131) 7 Тәжіков К.Х. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат. Алматы: Қазақстан б. 8 Қасымжанов А.Х. Стелы Кошо Цайдама. Алматы: «ТОО Компания Printing Systems», с. (22) 9 Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сб. 1. Алма Ата: Каз. Караев. Изд., с. (108) 12

13 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 жарияланды. Француз тілінен аударылған Құранның орысша атауы да оның алдымен қазақ сияқты халықтарға арналып шыққанын көрсетеді (Алкоран о Магомете или закон Турецкий) 11. Бірақ І Петрден кейін Кіші жүз ханы Әбілхайырдың Ресейге қосу туралы өтінішіне құшақ ашқан Анна Иовновнаның тұсында мұсылман елдеріне қарсылық күшейді. Соның бірі Анна Иовнованың бастамасымен ашылған Қазан шоқындыру конторы. Бұл контора жылдары жұмыс істеді. Контораның өзі де, оны басқарған Луки Конашевич те өздерінің шоқындыру саясатымен мұсылмандардың ашу ызасын туғызды. ХҮІІІ ғасырдың ортасында орыс түркі соғыстарында Еділ бойы, Қазақ ордасы мұсылмандары Оттоман (Түркі) мемлекетіне қашанда жаны ашып отырды. Ел ішінде де толып жатқан көтерілістер мен наразылықтар өрістеді. Соның ішінде ХҮІІІ ғасырдың ортасында Башқұрт жерінде басталған және қазақ жерінде жалғасын тапқан Қарасақал, Батырша молда көтерілістері. Қарасақал бастаған башқұрт көтерілісі басылғаннан кейін көтерісшілердің қазақ даласына қашып келгені тарихи зерттеулерде де аз жазылған жоқ. Мысалы, Шоқан Уәлихановтың еңбектерінде. Ал, батырша молда бастаған көтеріліс өкінішке орай аз айтылды. Бұл көтерілістің негізгі себептерінің бірі Ресейдің миссионерлік саясаты. Қазақ арнасына көшіп келген башқұрттар былай дейді: Қазақ даласына қашып келген башқұрттарды сол жердегі қазақ рулары құшақ жайып қарсы алғанымен Нұралы бастаған сұлтандар тобы қарумен қарсы алып, тонап, Ресейге қайта сатты. Осы себепті қазақтардың өз ішінде де қарулы қақтығыстар жиілеп кетті. Ресей зерттеушілері Батырша көтерілісі туралы былай деп жазады: «волнение башкир вызванное Батыршей, могло принять на восточной окраине опасный характер, ибо во главе восстания был в высшей степени энергичный и умный человек, пользовавший громадным влиянием на башкир и вообще магометан Оренборгоского края, как ревностный защитник религи и самостоятельности Башкирии» 12. Батыршаның нағыз аты жөні Абдолла Әлеев еді. Ол мешеряк табынан шыққан аса білімді, тілді молда болатын. Башқұрттардың азаттық туын көтерген уақытында Батырша Орынбор маңындағы елді де қоса көтермек болды. Осы мақсатпен 1754 жылы башқұрт көсемдері Орта жүздің ең белді сұлтаны Абылайға елші салды. Олардың ең басты өтініші Ресей тарапынан жазалау шараларына қарсы көмек сұрау, қиын жағдайда Орта жүз қазақтарының жерінен қашып келген башқұрттарға қоныс беру. Бірақ ол кезде Абылай хан да, Орта жүз қазағы да Жоңғарияменен екі ортадағы жағдайдың шешуші сатысына жетуі себепті шығыс шекарасы мәселелеріне босай алған жоқ. Оның үстіне бұл кезеңде Қытай тарапынан да Орта Азия көшпелілеріне қарсы агрессиялық пиғыл күшейіп, олар Жоңғар жеріне басып кірген болатын. Дегенмен, 1755 жылы башқұрттың Өсерген, Тама, Сұғын Қыпшақ, Тенгауыр т.б. облыстарының отбасылары орыстан қашып Қазақстанның солтүстік аудандарында бас сауғалауға мәжбүр болды. Орыс зерттеушісі В.Н. Витевский Ресей үкіметінің қазақ ордасына алдын ала елші жұмсағанын жазады. Бұл туралы: «Неплюев разослал влиятельным киргизским старшинам письма и подарки, обещая им вперед милости- государыни, если они будут отказывать в усмирении башкир...в орду был послан с письмом толмач из магометан,которому даны были еще на татарском языке прокламации от империи жившего в Оренбуре ахуна». Мұнда автор қазақтарды башқұртқа қарсы үгіттеу үшін орынбор түбіндегі Сейіт посадынан да бірнеше арнайы адам Қазақстанның башқұрттар қоныстанған аймақтарға аттандырғаны жазады».осындай жағдай да Екатеринаның билікке келуі мұсылмандар мен христиандар арасындағы талас тартысты азайтты. Осының бір көрінісі Екатерина ІІ тапсыруымен Ресейде толық түрде жарияланған Құран кітабы болды. Патшайым тұсында Ресей империясының құрамына мұсылман елдері мекендеген Кавказ және Қырымның бірталай аймағы енді. Ол жерлерді орыс қаруының күшімен қаратып алғанымен бұдан әрі бейбітшілікті қалыптастыру, елді жұмысқа жұмылдыру керек болды. Империя қашанда өз бағыныштыларының бейбіт еңбекпенен айналысқанын дұрыс көрді, себебі ол еселеген алым салық қазынаға түсетін. Осыны ойлаған Екатерина ІІ патша сарайы маңындағылардың қарсылығына қарамастан, ашық үстем миссионерлік саясатқа тиым салды, мемлекет есебіне мешіттер салуға рұқсат берді. «Құран Кәрімнің Ресейде қайта басылуы да осы себептерден туындайды. Екатерина бұл туралы «не для введения Магометанства, но для приманки на уду» деп жазғаны белгілі. Осы тұста Ресей Кавказ бен Қырымды Түркия және Араб елдерінің әсерінен алып шығуды ойласа, Қазақстанға қалай да Орта Азия діни 10 Полное собрание законов Российской империи.с Ч.І. N Климович Л.И. Ислам в царской России. Очерки М.: ГАИЗ, С.406. (21) 13

14 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 орталығынан аластату саясаты қолданылды. Екатерина тұсында қайта басылған «Құран Кәрімнің» ең алдымен қазақтарға арнауы да осы себептен жылы Петербургте басылған құранның алғы сөзінде «для бесплатной раздачи киргизцам» деп жазылуы сол себептен. Енді Қазақстан аймағында Ресей қолдауымен салына бастаған мешіттермен медреселердің тарихына келейік жылы 14 қаңтарда Екатерина ІІ патшаның Орынборда шекаралық экспедицияны ұйымдастыру жөнінде генерал поручик Якобидің атына жарлығы келді. Экспедицияның құрамы бекітіліп, (18 адам) оған басшы болып Орынборда 1744 жылы ашылған татар мектебін бітірген П.Н. Чууалов тағайындалды. Сонымен бірге Якобидің тұсында Екатерина ІІ Уфа наместигінің және Тобыл губерниясының қазақпен шектесетін аймақтарында мешіттер ашу туралы жарлығы шықты. Қазынадан осы мәселеге төрт жыл бойы (1783 жылдары) рубль ақша бөлінеді. Мұсылмандықты қолдау арқылы орыс тілін, орыс білімін қазақ арасына енгізу сол кездегі жалғыз жол еді. Әуел баста хан балаларын аманатқа алып соларға орысша үйретіп, орыстандыру саясатын жүргіземіз деген жоспар іске аспады. Оның үстіне шекаралық аймақтарда жаугершілік жүріп жатты. А.И. Добромыслов 1774 жылы тек қана кішкентай Троицк бекінісінен қазақтардың 52 адамы тұтқынға алып кеткенін жазады. (60, с. 1610). Жоғарыда көрсетілген 1784 жылы Екатерина мешіттерді ашуды жылдамдату жөнінде генерал Поручик Апухтинге тағы да жарлық береді. Осылайша Ресейдің көмегімен алғашқы төрт мешіт салынды Орынборда (Кіші жүз қазақтарына деп), Верхнеуралькі бекінісіне (маңында салынады, сондағы қазақ билері мен батырлар тұрғандықтан), Троицк бекінісінде (бұл жер ХҮІІІ ғасырдың 80 жылдарында Орта жүз қазақтарымен қызу сауда орталығына айналыды) және Петропавл бекінісінде (яғни Қызылжарда). Соңғы мешіт Орта жүз ханы Уәли ханға жақын болу мақсатында қойылды жылы осы мешіттердің ашылуна байланысты Екатерина ІІ Орынборға құтықтау хат жазып өзінің ұсыныстарын білдірді жылы патшайым генерал губернатор барон Игельстромға хат жазып мешіт жанынан мектептерді тезірек ашуға ұсыныс берді: Бірақ бірнеше себептерге байланысты (мемелекеттік қазынадан ақшаның жылдам бөлінбеуі, білімді молдалардың аздығы, қырдан оқуға балалардың келмеуі т.б.) мешіт жанынан мектептер жылдам ашылған жоқ. Орынбор мешітінің жанындағы мектеп тек 1789 жылы 64 балаға арнап жұмыс істей бастады. Орынбор мешіті мен мектебіне жылына 2007 рубль бөлініп отырды. Алғашқы мешіттің қызметкерлері Қазанның татарлары, тептерлер, башқұрттар болды. Бір жағынан, Орынбор мұсылман мектебіне оқуға барған балалар жатақхана болмағандықтан Сейіт посадында пәтер жалдап жатты. Орынбор мешітінің жанындағы мектеп қазақ даласына ислам нұрын толық шашатындай жағдайға жеткен жоқ. Ол туралы ғылыми әдебиетте көп жазылғанымен шын мәнінде мешіт жанындағы мектеп қазақ балаларының қызығып баратын орнына айналған жоқ. Оған әлденеше себептері бар екені аян. Оның бірі, қазақтың жалпы қайда болсын мектепке салғырттығы, екіншіден, мектептің орыс қаласында ашылуы, үшіншіден мектепке келген алғашқы шәкірттердің қала өміріне үйрене алмай ауырып өліп қала беруі. Қазақстанда орыс қазақ мектептерін ашуға мұрындық болған (ХІХ ғ жылдары) А.Е. Алекторов Орынбор мұсылман мектебінің кейбір жағдайын жазды. «В 1818 году в школе при мечети у менового двора г. Оренбурга обучалось 12 киргизских мальчиков» 14. ХҮІІІ ғасырдың 80- жылдары қазақ даласына салынған мешіттер көшпелі қазақтардың рухани өміріне бірден әсер еткен жоқ. Оған ең алдымен себепші болған жағдай мешіттердің қалалық өңірде орналасуы еді. Мысалы, Троицк, Петропавловск бекіністерінде орналасқан мешіттер ең алдымен, сауда мәселелерімен осы жерлерге келген татар көпестеріне қызмет жасады. Біртіндеп Еділ және Сібір татарларының тұрақты калониялары осы мешіт маңында қалыптасты. Әрине, оларды Ресей үкіметі қазақпен байланысқа, мәлімет жинауға асыра пайдаланды, бірақ қазақты мешіттерге тікелей байлап қоюға олардың мүмкіндігі болған жоқ. Бұл жағдай ХІХ ғасырдың соңына дейін созылды да, қалаларда қазақ жатақтарының қоныстануына байланысты таза қазақ мешіттері ашыла бастады. Соның бірі Петропавл (Қызылжар) қаласы. ХХ ғасырдың басында бұл қалада 3000 дай үйге 5 12 Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сб.1. С Рычков Н. Дневные записи путешествия капитана Н.Рычкова в Киргиз Кайцаской степи в 1711 году. СПб., с. (26) 14

15 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 шіркеу, 6 мұсылман мешіті, бір еврей синегогасы болды. Әр мешіттің жанында татар медреселері болды. Петропавл одан кейінде таза сауданың қаласы болып қала береді, 1900 жылы қалада 446 сауда орны болды. Әрине бұл жағдайда Петропавловскінің негізгі халқы саудамен байланысты татар көпестері болатыны анық. ХҮІІІ ғасырдың соңындағы деректерде алғашқы мешіттердің ішінде қырда орналасқаны бар екенін дәлелдейді. Ол патша үкіметімен тығыз қарым қатнаста болған, сол себепті Ресей өзінің сыйластығын білдіру үшін арнайы салынған мешіттер. Біздің ойымызша, бұлардың саны аса көп болмаса керек. Себебі, бұлар үй жаймен бірге салынды. Мысалы, солардың ішінде Сырымбеттегі Уәли хан тұқымдарына арнап салынған усадьба, Ертістің жағасындағы Сұлтанмәмед ұлы Шаншарға арнап салынған усадьбалар жылы Есіл бойына арнайы жер бөліп, оған үй жаймен меншіт салып беру туралы Орта жүздің ханы Уәлидің жесірі Айғанымнан орыс үкіметіне өтініш түсті. Бірақ бұл көрсетілген жерге, Преснов бекінісіне қарсы жер, орыстар Новгород және Курск губернияларынан көшіп әкелінген шаруаларға бермек болып, Айғанымға басқа жерді таңдауды ұсынды. Осылайша Айғаным Сырымбет тауының баурайын таңдады. Сібір комитеті құрлыс туралы шешімді 1823 жылы жасады. Осылайша Шоқан осы Сырымбет қонысыда балалық шағын өткізеді, Сырымбеттегі мешіттің молдасынан сабақ алып, түркі, парсы, арабтың білімімен тағлым алды. ХІХ ғасырдың 90 жылдары Сырымбетте болған Г.Н.Потанин бұл усадьба- қонысты былай суреттейді: «Усадьба султана Чингиса состоит из болтшого барского дома с тремя флигелями, амбарами и мечетью. В главное доме зимой помешается султан Чингис с семьей младшего сына Кокуша, во флигелях Маке, разведенная жена Якуба с его детьми(бывшая сначала женою Чокана) и мулла. Усадьба расположена на открытой площадке, над которой с востока возвышается гора Сырымбет» 15. Ресейдің тікелей әсерімен салынған усадьбалардың бірі Сұлтанмәхмедұлы Шаншарға Ертіс жағасында салынған. Өкінішке орай, оның сипаттамасы жоқ, бірақ әртүрлі естелік әңгімелер Шаншар усадьбасының құрамында да мешіттің болғанын дәлелдейді. Солардың ішінде Ә. Бөкейхановтың жазбаларында бірсыпыра дерек бар: «ХҮІІІ ғасырдан бері қарай қазақ Ертістің күншығысына ене жайлап, мекен қылған. Барнауыл уезінде Қосайдар Қыпшақ, мұның көршісі Бәсентиннің сол кезде Обь өзеніне барып қалған жұрт. Ертістің күнбатысы қазақ қонысы болған жылы біздің патша Бәсентин төресі Сұлтан Шаншар Сұлтанмәмет баласына грамота қағаз берген. Осы грамотаны Ертістің күнбатысынан Шаншарға өзіне қараған қазағыңмен мекен қыл деп, қаншама жер алған. Бұл күні ол көп жер түгілі Шаншардың өз орны Подпускной қаласына жақын орыс қазақ офицерлерінің пайдасына участка болып кетті». Ресейдің қазақ даласына әсер етуші күші ретінде салған мешіттердің жағдайы былай болды. Оларға арнайы тапсырмамен жіберілген молдалардың білімі де, моральдық бинесі де әртүрлі еді. Олар арнайы орынборда, не Казанда, не Сібірде дайындалып Қазақстанның барлық аймақтарына тыңшы есебінде жіберіп отырады. Дегенмен бұл кезеңде Орталық Азиядағы діни орталықтар өз позициясын бірден берген жоқ. ХҮІІІ ғасырдағы жаугершілік аяқталған соң Орта Азиядағы діни орындарынан көптеген дін иелері қазақ жеріне келе бастады. Сонымен бірге қазақтың өз ішіндегі басшы адамдар Түркістан өңірінен, Қарақалпақ жерінен білімді, діндар, ғалым адамдарды шақырып отырды. Деректерге қарағанда, Ресей тарапынан жіберілген татар молдаларының сатқындық, тыңшылық қызметі ел арасында наразылық туғызды. Осыған байланысты Бұхар жыраудың (ХҮІІІғ) бір толғауы қазақ әлеуметтік ортасында әуелден көшпелілер қоғамының рухани талаптарын өтеп келген қожалар мен Ресей отарлық саясаты тұсында позициялары күшейген татар молдалары арасында күрес жүріп жатқанынан хабар береді жылы 15 желтоқсандағы нұсқауға байланысты Ресей жерінде Ислам діни әдебиеттерін басып шығаруға қойылған шектеу тоқтатылды жылы Қазанда ең алғашқы мұсылман баспаханасы ашылды жылдарда бұл баспаханадан шыққан діни кітаптардың 3500 і Құранның толық мәтіндері еді. Бұдан кейінгі жылдары Қазан баспаханасы басылым тираждарын ұлғайтты жылы Құран кітабы 600 дана, жылдары дана, (314) 14 Левшин А. Описание киргиз казачьих или киргиз кайсацких орд и степей. Ч.ІІІ. Алматы: Санат, с. 15

16 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 жылдары 1859 дана болып басылып шықты. ХІХ ғасырдың аяғына таман Мұсылман Шығыс елдері Туркия, Египет, Үндістан, Қырым елдері де құран кітабын шығара бастады 16. ХІХ ғасырдың 70 шы жылдары құранның тікелей арап тілінен аударылған нұсқалары шыға бастады. Бұның бірі 1871 жылы аяқталған, бірақ басылып шығарылмаған, Петербор университетінің шығыстану факультетінде арап тілі маманы болып, қызмет істеген, соңынан Стамбұлдағы орыс елшілігінде аудармашы қызметін атқарған генерал Д.Н.Богуславскийдің аудармасы. Құранды аударуға бүкіл өмірін арнаған, орыс шығыстанушы ғылымының тарихында ерекше орын алған Қазандық шығыстанушы Г.С. Саблуковтың 1878 жылы жарық көрген кітаптың арап тілінен аудармасы да ерекше бағаланды жылы 1907 жылдары қайта басып шығарылған бұл аударма ғасыр өтсе де құндылығын жойған жоқ. ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың бірінші жартысында ислам діні және құран кітабына арналған орыс тілінде көптеген зерттеулер жарық көрді. В.Г.Гиргас, В.Р.Розен, В.В.Бартольд, И.Ю.Крачковский, Э.Шмидт, А.С.Крымский сияқты орыстың ірі арабтанушыларының арнайы зерттеу еңбектерімен қатар Құран кітабы жайында, Мұхаммед пайғамбар және жалпы ислам діні туралы әйгілі батыс исламтанушыларының танымдық тағылымы мол зерттеулері басылып шықты. Бұл кездері мұсылман басылымдарының таралу жағрафиясы айтарлықтай ауқымды болды. Ресейдің сегіз қаласында атап айтқанда Петербор, Қазан, Орынбор, Баку, Ташкент, Тефлис, Темір хан- Шура, Бахчисарай сынды ірі мәдени орталықтарында араб шрифті бар баспаханалар жұмыс істеді 1912 жылы араб тілін жеткілікті білмейтін Ресей мұслмандары үшін құранның татар және әзербайжан тілдеріндегі нұсқаларын жасауға талпыныс жасалды. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Азия мен Африка елдеріндегі ислам дінінің даму қарқыны Ресей патшалығының сыртқы және ішкі саясатында айтарлықтай қобалжу туғызды. Алжир, Франция, Египет, Индия, Қытай жерлеріндегі мұсылмандар бірлестігі туралы мәселелердің оқтын оқтын көтерілуі Орыс патшалығының мазасын ала бастады. Мұсылман және христиан мәселелері дүниежүзілік аса ірі әлеуметтік саяси мәселелердің біріне айналды. Мұсылман әлеміндегі саяси дүмпулер Ресей жерінде де үндеу тапты. Ислам дінінің күшейуінен сескене бастаған орыс отаршылдары ислам дінін тарату саясатынан бас тартты. Бұл саясат «қазақ халқын ислам дінінің бұғауынан босатып, халықтың дамуына жол ашу» деген бүркемелі атпенен жүргізілді. Бірақ бұл мақсатты жүзеге асыру оңайға соққан жоқ. Бұған бірнеше себептер болды: біріншіден ислам діні баяуда болса қазақ жеріне тамырын жайып үлгерді. Екіншіден, Ресейдің бұл саясатына тек қазақ зиялылары ғана емес орыс халқынан шыққан кейбір ғалымдардың өздері де қарсылық көрсетті. Олар бұл саясаттың қазақ халқы үшін зияндылығын ашып көрсетіп, отаршыл өкімет орындары әрекеттерінің халыққа қарсы мәнін әшкерледі. Ташкенттегі ерлер гимназиясының директоры Н.Остроумов мұсылман халықтарымен славиян халықтарының әдеп ғұрпын, мәдениетіндегі айырмашылығын мойындай отырып, Түркістан өлкесі әкімшілігінің саясаты жергілікті халықты ығыстыру бағытында емес, Ресей заңына жақындастыру принципінде жүргізілуі керектігі туралы ашық айтты. Осы ойын жалғастыра келе Н.Остроумов болашақта христиан дінінің үстемдігіне күмән келтірмейтінін, дегенмен көршілес жатқан мемлекеттердегі мұсылман қозғалыстарынан сыр қалмай керектігі туралы ескертті. Осыған орай, ол саяси тұрғыда ислам дініне түсінушілікпен қарау жергілікті халықтардың арасында ислам дінінің дамуына көмектесу еместігін дәлелдеуге тырысты сонымен бірге ислам дінінің ықпалын тежеуге бағытталған төмендегі шаралардың мейілінше қажеттілігін негіздеді. Олар: Түркістан жеріне татарлардың көшіп келуін тежеу; аудармашылар, төменгі әкімшілік қызметкерлерін, имамдарды, қазыларды жергілікті халықтардың арасынан сайлау (бұл жергілікті халыққа да әкімшілікке де пайдалы); жергілікті халық арасында ислам ілімінің дамуына ықпал ететін нәрселердің барлығын қысқарту (әсіресе, мұсылман кітаптарының басылымын); Константинополь және Каир арқылы Мекке мен Мәдинеге қажылыққа баруды қадағалауды күшейту; ислам дініменен айтарлықтай танысып үлгермеген көшпелілерді отырықшы мұсылман халықтарының, әсіресе мұсылман мәдениетімен жақсы таныс татар халқының ықпалынан қорғау және тағы басқа шаралар. Н.Остроумов бұл жұмыстар одан әрі іске асыру үшін жергілті халықты өкімет мектептерінде оқыту мемлекеттік (орыс тілді) тарату, шариғат бойынша мұсылман қоғамдастығымен сайланатын 15 Климович Л.И. Ислам в царской России. Очерки. М: Наука, С.20-35(25). 16

17 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 имамнан басқа, діни қызметкерлерді өкімет тарапынан тағайындау және оларды біртіндеп мемлекеттік сот мекемелеріне бағындыру сияқты шараларды қатар жүргізу керектігін атап көрсетті 17. Н.Остроумов ұсынған аталмыш шаралардың орыс отаршыл идеологиясын жақтаушы патша шенеуліктерінің басым көпшілігі арасынан қызу қолдау тапты. Осы бағдарламаны патша режимінің рухани отарлау саясатының жүзеге асырудың «технологиясы», әрі концепциялық негізі деп бағаласақ қателеспейміз. Ислам дініне байланысты Ресей саясатының мәнін, қолданыс тәсілін, барысын зерделеуге мүмкіндік беретін Түркістан өлкесінің басшысы, генерал лейтенант Духовскоийдың Жетісу әскери генерал губернаторының атына жазған баяндамасына көңіл аударайық. Баяндамада жергілікті әкімшілікте жұмыс істейтін орыс кеңсе қызметкерлерінің ислам діні туралы түсінігін тереңдету мақсатымен «Сборник материалов по мусульманству» атты жинақты шығарып тұру мәселесі айтылды. Сондай ақ, халықпен тікелей байланысты кеңсе қызметіне мүмкіндігінше, жергілікті халықтың тілін білетін адамдарды сайлау қажет болды. Ал болашақта лауазымды қызметкерге орыс тілін білетін адамдар ғана тағайындалуы керек еді. Аудармашылар міндетін орыс ұлтының өкілі атқаруы қажет деп танылды. Әсіресе соңғы кезде көбейіп келе жатқан орыс түземдік мектептерге ерекше көңіл бөлінді. Өйткені қазақ балалары оқитын орыс мектептері бір жағынан мұсылмандыққа қарсы тосқауыл ғана емес Ресей саясатының, орысшылдықты уағыздайтын тиімді құрал еді. Ислам факторына қарсы шараладың тиімділігін арттыру мақсатында әр бір әкімшілдікке мешіттер, медреселер, мазарлар, ишандар, шәкірттер, уакфт мүліктер туралы мәліметтерді жинау жүктелді.сонымен қатар, ишандарға муридтерді ұйымдастыру немесе садақа жинау мақсатымен ел аралауға тиым салынды. Кейбір мұсылман мектептеріндегі татар немесе басқа жақтан келген мұғалімдерді орысшыл бодандармен тез арада алмастыру міндеті ашық қойылды. Әсіресе көрші мұсылман халықтардың ықпалынан сескенген жергілікті орыс әкімшілігі татар және басқа көрші отырықшы халықтар өкілдерінің көшпелі қазақтар арасында ислам дінін таратуына тиым салды. Бұл тәртіпке бағындайтындарға 500 сом айып салынуға тиіс болды 18. Патша өкіметінің мұсылмандыққа байланысты саясатыны мәні мен мақсатын неғұрлым толықрақ білу үшін, аталмыш баяндаманы мына бір тұсын тегіс келтірелік. Бұл жерде генерал Духовскойдың империяның отарлау саясатын, мақсат мүдесін, оның басты бағыттарын ашық, бүкпей айтып отырғандығы назар аудартады. Генерал мұсылмандықтың таралуына қарсы біраз шаралардың жүзеге асқандығын айта келе оның тиімділігін арттыру үшін мына жұмыстардың атқарылуын көздейді: мұсылман мекемелері туралы толық мәлімет алып отыру үшін жергілікті әкімшіліктердегі қызметкерлердің санын көбейту; барлық мұсылман мектептерін халық ағарту министрлігінің қарамағынан жергілікті әкімшілікке беру. Сондықтан а) мектептер уезд басшысының рұқсатымен ғана қайта ашылуы тиіс; б) медреселер салу тек генерал губернатордың рұқсатымен қаражатпен үзбей қамтамсыз етілген жағдай да ғана жүзеге асырылуы тиіс; в) жаңа қарыхана немесе даляилханалар салуға қатал тиым салынуы керек. Барлық мұсылман мектептеріне 1893 жылы 1 наурызда бекітілген еврей хедерлеріне байланысты. Қабылданған заң бойынша бастауыш мектептердің мұғалімдеріне де жылына 3 сом 50 тиын жоғарғы мектеп мұғалімдеріне 7 сом төлеп, жыл сайын куәлік алып тұру тәртібін енгізу керек. Бұлай қаражат жинау жоғарыда айтылған әкімшілік штаттарды көбейтуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, генерал губернаторға мұсылман мекемелерінің ішіндегі саяси жағынан зияндыларын жабу құқығы берілуі керек. Генерал алдағы уақытта жоғарыда атқарылған жұмыстарымен шектелмей «бұрын орыс әкімшілігіне деген жергілікті әйелдердің ілтипатын өсіріп, отбасы өміріне деген ықпалды күшейтіп, әкімшілік үшін пайдасыз билермен қазылар сотына құқықтық жағынан қысым жасауды азайтуға мүмкіндік беретін әкімшілікке неке және отбасына байланысты мәселелерді қарастыру мүмкіндігін қайтару» мәселесін де қойды. Орыс әкімшілігінің ислам дінінің ықпалынан қауіптенгені сонша, баяндамада «Полажения об усиленной охране для районов со сполшным мусылманским населением» атты құжаттың дайындаудың қажеттілігі негізделді. Одан әрі, генерал Түркістан өлкесі шеңберіне сырт жерлерді 16 Уалиханов Ш. Сахарадағы мұсылмандық туралы. Таңдамалы 2 басылымы. - Алматы: Жазушы, б. (197) 17 Гейнер И. Ишаны. Материалы к изучению бытовых черт мусульманчского населения Туркестанского края // Сборник материалов для статистики Сырдарьинской области. Т.І. Ташкент,

18 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 қамтиын, жаңа жалып мемлекеттік заңдарды талап ететін төмендегідей ұсыныстарды жасауға бел буғанын жасырмай айтады: мұсылмандық мәселеге байланысты жалпы мемлекеттік жоспардың жарғысы туралы империядағы барлық мұсылман басқармаларын жауып, олардың басқаратын істерін әкімшілікке беру; мұсылман баспасөзіндегі цензураға арнайы регламент белгілеу; Түркістан өлкесінде жүргізіліп жатқан басты жұмыстардың барлығын Волға бойы, Қырым, Кавказ тағы басқа мұсылман халқы бар жерлерде өткізу; христиандар мен мұсылмандар арасындағы некелік қатнастарға рұқсат берілмеуіне байланысты, ортақ балаларды асырап алуды жеңілдету тәртібі енгізілсін; әскердегі қызметі үшін берілген ордендердің тағылу тәртібін өзгерту, яғни «христиан еместерге арналған белгілерді» мұсылманға тағып жүруді қатал міндеттемеу; ислам дінінің христиан дініне зиянды бағыттарын дер кезінде басып отыру шараларын тұрақты қадағалау 19. Қарастырылып отырған архивтік ақпар генерал Духовскойдың жеке басының ғана көзқарасы емес, осы кезеңде қазақ өлкесіне барынша орныққан отаршыл орыс әкімшілігінің ресмей идеологиясының тезистік нұсқасы десек асырып айтқандық болмайды жылы 19 қаңтарда Дала генерал губернаторы Барон Таубенің Семейдің әскери губернаторына жолдаған хатында осы облыста күшейіп бара жатқан татарлардың,бұқарлықтардың ислам дінін насихаттау жұмыстарына тыйым салу, сондай ақ бұқараны әкімшілік тарапынан бақылауға алу керектігі айтылды. Сол кездегі Семей мен Томск епископы Макаридің дала генерал - губернаторына жолдаған хатында ды осы облыстағы мұсылман мешіттерін жойып, орнына православия дінінің шіркеулерін салудың өте қажет екендігі айтылады. Сонымен қатар, ол Зайсандағы татар мектебін жабудың қажеттігін дәлелдеуге тырысты жылы наурызда генерал майор Карпов генерал губернатор Барон Таубеге өзінің ұсыныстарын хат арқылы жеткізді. Онда: а) татарлардың, бұхаралардың, түркілердің қазақ даласына ислам дінінің насхаттауына тиым салуға әкімшілік тарапынан бақылауға алғандығы; ә) Зайсандағы мұсылман мешітін бұзатындығын; б) Зайсандағы татар мектебін жауып, оның молдасы Ахтановты Зайсандағы орыс мектебіне қазақ балаларын оқыту үшін мұғалім етіп орналастыруды өз мойнына алатындығын мәлімдеді. Сонымен қатар, генерал мойор Карпов даланың генерал губернаторына төмендегідей өз ұсыныстарын ұсынды: «Менің мына мәселелерді айыптауға хақым жоқ: патшалық империя 100 жылдан артық уақыт татарлар мен қазақтардың магомент дінінде екенін біле отырып, қазақстарға магомент дінінің берік орнығуына ғана емес, қазақтардың сахарасына кеңінен жайылуына ықпал етіп отыр. Сондықтан, Макаридің ұсынған шарларын қолдай отырып, қарсы шыққандар болса өкімет тарапынан ерекше күштеу әдісін жақтау керек. Бұндай шаралар мүмкіндігінше шұғыл іске асырылыуы тиіс. Оған миссионерлерден гөрі, солдаттың күші көбірек қажет. Миссонерлердің өзі әскер және әкімшілік тарапынан көрсетілген көмекпен ғана қанағаттанбай, адамгершілікті айдарлатып күштеу тәсілдерін қолданса, күткендегі нәтижеге қол жеткізуге болады». Одан әрі ол жергілікті мұсылман діндегілердің балаларын Константинопольге оқуға жібермеу үшін оларға паспорт бермеу, қоныстанған елді мекендерге болашақта мүмкіндігінше мешіттер салдырмау және сол мешітке оқуға баратындарға рұқсат бермеу сияқты шараларды ұсынды 21. Мұрағат құжаттарынан ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, ислам дінінің Қазақстанның тек оңтүстігінде ғана емес солтүстігінде де тамырын жая бастағанын байқаймыз. Солтүстік аудандардағы оның ішінде Ақмола облысындаығы діни істердің Орынбор діни жиналысының (муфтияты) қарамағына қарауы бұл өңірдегі ислам дінінің тарауына айтарықтай ықпал етті. Аталмыш уақытта патша үкіметінің даланы жаңа жүйемен басқару саясатына байланысты Қазақстан территориясы үш генерал губернаторлыққа бөлінгені белгілі. Генерал губернаторлықтар облысқа, облыстар уездерге бөлінді. Осы бөлініс бойынша Ақмола обылысына Ақмола, Көкшетау, Омбы және Петропавл уездері кірді жылы Ақмола облысының құрамына бұрынғы Атбасар уезі Сарысу уезі болып қосылды жылы 10 және 26 ақпанында Ақмола облысының Генерал губернаторының нұсқаумен қазаұтарды мұсылман фантаизімінен қорғау шаралары туралы үкім шықты. Бұл шараларға қарамастан Түркістан қаласына жақынырақ орналасқан аудандардан, оның ішінде әсіресі 18 Мустафина Р.М. Представления, культы и обряды у казахов. Алма-Ата: Наука, С.10-25(14-15). 19 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. Алматы: Қаз ССР Ғылым баспасы, б.(270) 20 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар б. 18

19 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Петропавлдан Түркістандағы қаситетті орындарға (Баба - Ата) қазақтармен бірге арабаларына мініп, қолдарына таспиқ ұстап, бастарына сәлдемелерін оранған Мұхаммед пайғамбардың ұрапақтары деп саналатын қожалардың саны күнен күнге өсті. Қожалардың әр облыста қазақ әйелдері мен өңделген жерлері болды (Бұл ислам дініндегі уақытша неке үрдісінің орындалып отырғанын байқауға болады) 22. Ақмола уезі қазақтары бұрынан тек ата бабаларының ғасырлар бойы келе жатқан заңына сүйенетін болса, енді шариғатты жиірек басшылыққа ала бастады. Халық арасында мешіттерде құран ұстап ант беру, айт намазына жиналу әдеті жиі кездесті. Үкімет халық арасында ислам дінінің әсерін тежеу мақсатымен отбасына немесе некеге байланысты мәселелерде шариғатқа сүйенуге тыйым салынды. Тіпті қазақтардың дәстүрлі некелік қатнасына шариғат тұрғысынан килігу 1891жылы бекітілген жазалау туралы заңдар жинағының 289 бабында арнайы көрсетілген 23. Солтүстік аудандар арқылы өтетін темір жолдарының пайда болуы уағыздаушылардың қатнасын жеңілдетті. Мысалы, Түркістан және Каспий сырты темір жолымен Астрахань арқылы Петропавлға келіп жатқан қавказды «дуаналар» мен қожалардың саны да күннен күнге өсе түсті. Петропавл уезіндегі қазақтар арасындағы ислам дінін уағыздау жұмысын негізінен Орынбор, Тройцк сияқты қалаларда дәріс алып келген молдалар жүргізді. Бұл қалалардағы діни мектептер петропавлдық молдалардың тікелей бақылауында болды. Сондықтан да басқ діни мектептерге қарағанда бұл мектептердің шәкірттері дінге берік келеді және діни ғұрыптардың қатал орындалуына көп көңіл бөледі. Петропавл уезіндегі молдалардың беделін түсіру мақсатымен орыс шенеуніктері моладалардың діни қызметін ауыл старшындарына жүктеуге тырысты. Ауыл мешіттерін үкімет қарамағына өткізіп, молдаларға арнайы тыңшылардың бекітілуі керек екенін дәлелдеп бақты 24. Қазақтардың діни дүниетанымына Орынбор муфти мен мүфтиятының әсерінен сескене бастаған Ақмола облысының әскери губернаторы 1900 жылы 15/16 желтоқсанда құпия түрде әр уезд бастықтарынан мұсылманшылықтың таралуына ықпал етіп отырған негізгі факторларды анықтау және оларды шектеу шаралары туралы есеп беруді талап етті. Осыған байланысты Көкшетау уезінің бастығы өз рапортында қазақтар арасындағы Орынбор мүфтиятының ықпалын мүлде тежеу үшін Көкшетау мен Ереймен таудағы татар мешіттерін оның қарамығына алып үкіметке беру керектігін баса көрсетті. Сонымен қатар Константинополь, Орынбор, Троицк, Қазан сияқты мәдени орталықтардағы діни оқу орнын бітіргендерден болыстық молдалар мен мектеп мұғалімдері сайланбау керектігі де айтылды 25. Омбы уезінің батығы 1900 жылдың 10 ақпанында жазған рапортында уездің діни істері Орынбор муфтиятына тәуелсіз болғанымен, муфтияттың бақылауындағы молдалар басшылық ететін Петропавл қаласындағы таза діни мектептердің, қазақтар арасында тұрып, ауыл-ауылды аралап жүретін черкес, сарт, татар мұғалімдердің, Омбы қаласындағы мешіт пен оның ел арасында ерекше беделді ахунының ислам дінін таратуда қазақтар арасындағы ықпалын ерекше атап көрсетті. Ислам дінінің таралуына ықпал етіп отырған негізгі факторларды атай отырып, уезд бастықтары оларды шектеу үшін төмендегідей шараларды ұсынды: - Орынбор муфтиі мен муфтиятының билігін мүмкіндігінше шектеу, азаматтық басқарманың беделін көтеру үшін діни қызметкерлерді мадақтауды азаматтық басқармаларға жүктеу; - Өкімет сайламаған молдаларды орнынан босатып, қалғандарының (қалалық, ауылдық) қызметін қатал қадағалау үшін арнай тіркелген адамдарды тағайындау; - Мешіттердегі мектептерді үкімет қол астына қаратып, қатал қадағалуға алу; - Молдалардың ролін, беделін төмендету үшін ауыл старшиналарына куәлік қағазын жүргізу, неке қию сияқты діни рәсімдерді атқаруға рұқсат беру; - Бір болыста бір ғана мешіттің болуына рұқсат ету, ал мешіттер одан көп болса, оларды жөндетуге тыйым салу; - Көшпелілерге орыс тілімен бірге орыс мәдениеті туралы түсініктерді алып келетін сенімді мұғалімдердің көмегімен орыс-қазақ мектептерін жаппай ашу; 21 Ғабдуллин Б. Шоқан, Ыбырай және Абай дін туралы. Алматы: Қазақстан, б. (61) 22 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. 279б. 23 Абай Құнанбаев. 2- томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы, Т б.(173) 24 Абай Құнанбаев. 2- томдық шығармалар жинағы б. 19

20 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, Қазақ молдаларын әкімшіліктің қарамағында қалдырып, қалған ұлт өкілдерін даладан кетіру және ахунның қызметін қадал бағалау, Бұл архив құжаттарынан ислам дінінің Қазақстан аймақтарының өзінде біркелкі тарамағанын байқауға болады. Ақмола облысына қарасты Ақмола, Петропавл уездерінде ислам діні айтарлықтай тамырын жайып үлгерсе, Атбасар сияқты кейбір уездерде оның ықпалы төмен болды. Оны Атбасар уезінінің басшысының 1900 жылы 8 тамызда Ақмола облысының Әскери губернаторына жазған рапортыда ділелдейді. Рапортта Атбасар уезіне келуші татарлардың негізінен тек саудамен ғана айналысатындығы және олардың арасында мұсылман фанатизімін таратуға әсер ететіндей беделдерінің жоқтығы туралы баяндалған. Омбы, Ақмола, Петропавл уездірінің Орынбор қаласына жақын орналасуы қазақ балаларының діни мектепте оқуын жеңілдетті. Орынбордағы діни басқарманың қазақ лауазымды адамдарына ықпалы күшті болды. Олар қазақ халқын орыс саясатына қарсы қоюға тырысты. Жаңадан ашылған темір жолдар арқылы уағыздау жұмыстарын жүргізушілердің саны күннен күнге артты. Діни адамдардың халық арасында беделі күшті болғандықтан оларды халық жасырып отырды. ХІХ ғасырдың соңғы ширегіндегі патша үкіметінің аса көңіл бөлген мәселелерінің бірі қажылық. Бұның өзіндік себебі де бар еді. Қажылық территориясы, саяси-экономикасы, мәдениеті жағынан әр түрлі халықтарды рухани, дін жағынан интегралдаушы күш болды. Интеграция жеке адамдар, топтар, ұйымдар, мемлекет арасындағы белгілі бір тәртіпке, жүйеге бағынған қарым-қатынастар жүйесі. Бұл бірігушілік интегралданушы қоғамның экономикалық дамуындағы ұқсастық, әлеуметтік-саяси бірлестігі, дәстүрлі мәдениетіндегі ұқсатықтарға байланысты болуы мүмкін. Қажылық тек бір Құдайға сенуден ғана туатын бірігушілік емес, жалпы әлеуметтік процестерге деген мұсылман көзқарастарының қалыптасуында маңызы зор идеологиялық бірігушілік еді. ХІХ ғасырдың аяғында Орта Азиядағы қажылыққа барудың жаңа қарқыны Қазақстанға да өз ықпалын тигізбей қойған жоқ. Мұсылман қауымының дінге деген көзқарасын қалыптастыру, мұсылмандарды діни, саяси біріктіру үшін бірден-бір тиімді жол ретінде қажылыққа байланысты ғибадаттарды орындау арқылы о дүниеде бақытқа бөленіп, бұл дүниеде беделге ие болу үшін сапар шегу туралы жоғарғы діни қызметкерлер мен басшылардың қажылықты қызу уағыздауының жемісі еді. Қажылар санының күннен күнге өсуі орыс отаршылдарының мазасын ала бастады. Қазақтардың арасынан қажылықты бастаушылар туралы Мәшкүр Көпеев Қазақ қазақ болғанда бұл қазақта қажыға ілкі бастап барған уақ Нүркен бай. Тоқал қатынымен барып, төрт жыл жолаушылықпен жүріп, бесніші жылда қайтып, аман-есен еліне, жұртына келген. Сол Нүркеннен соң екінші қажыға барушы Күлак Самат. Баянауылда дуан болып, ноғай Байжан хазірет екеуі барған, екеуі де сол жақта өлген. Солардың кеткен жылы қой жылы еді... Бұл қазақтан үшінші қажыға барушылар тобықты Құнанбай, Айдабол, қишыл Қыстаубай, Ақмоладан Аққұм, Қосқопадан Шекшек қажы, Атбасардан Егізек Жанайдар. Есіл бойындағы құнан қыпшақтан Құрман баласы Хасен қажы, Мәмбет тоқолдан ұлы Саюн ұрапғы Мұхаммед Салық қажы. Өр алтайынан Алдажұман немересі Ешмұхаммед қажы. Ертіс бойындағы апай бөріден Құдияр қажы, көкшетаулық атығайдан Қожахмет қажы. Егізек Жанайдармен бірге барған Сұлтанқожа қажы, қишыл Қыстаубаймен бірге барған Жәмекқожа, Байзолда иман... Орта жүзден жиырма кісі болыпты. Кіші жүзден табандаған жүз кісі болыпты. Ішінде Нүрпейіс қазірет, Досжан халфе болыпты... Жүз жиырма кісі болып, арасын айырмай тізе қосып, қол ұстасып жүрген соң және өздері көзге түсерлік әр елдің қасқа жайсаңы болғандықтан көргендер таңырқалық болыпты - дейді өзінің Қазақ шежіресі деген кітабынан 26. Қажылыққа 1893 жылы 25 қазақ, 1897 жылы 34, 1900 жылы 22, 1902 жылы 38, 1913 жылы 143 қазақ барған 27. Ресей патшасының мазасны ала бастаған, қажылық мұсылман фанатизмін нығайтушы, дүниежүзі мұсылмандарды саяси-діни біріктіруші күш ретінде қарастырылып, жойып жіберуге мүмкіндік жоқ болған күнде де, мемлекетттік тұрғыда зинды деп табылып мүмкіндігінше тежеу мен қатал қадағалануға алынып, ары қарай дами алмайтындай жағдайлар жасау жолдары қарастырылды. 25 Есімов Ғ. Хакім Абай. Алматы: Атамұра Қазақстан, б (146) 26 Қоңыратбаев Ә. Фараби және Абай // Қазақ эпосы және тюркология. Алматы: Ғылым, б. (324) 20

21 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Осыған орай, Мекке мен Мәдинаға христиан дініндегілер жіберілмейтіндіктен біздің ешқандай жұмыс жүргізуге мүмкіншілігіміз жоқ. Қажылыққа келгендер өз білгендерінше ұзақ уақытқа қалып, жан-жақты діни білім алып қайтады және олар елінде бұл алған білімдерін әрқашан тереңдетіп отырады. Осылай, қажылық өкімет мақсаты мен мүддесіне қайшы өзгерістерді алып келіп отыр делінген Записки о паломничестестие мусульман, значение его и мерах к упорядочению атты құжатта. Бағдат пен Жиддадағы Ресей императорлық Консулдағы (Императорские Российское консульства) аз уақыттың ішінде тексеру жұмысын жүргізіп, қажылыққа байланысты папорт жасау керек деген шешімге келді. Осыған байланысты, Ресей ішкі Істер министрлігінде 1900 жылы 31 желтоқсанда қажылық сапарға байланысты 2414 нөмерлі жаңа құжат дүниеге келді. Бұл құжатқа байланысты қажылыққа барушыларға Паломнический паспорт (Қажылық паспорт) берілетін болды жылдар аралығындағы қажылыққа бару туралы өтініштер ресей мен Турция арасында дипломатиялық қарым-қатынастың шиеленісуіне байланысты кері қайтарылып отырды жылдың 15 қарашасынан бастап қана 2 жыл аралығында түскен өтініштер қайта қарастырылып, мүмкіндігінше шешіліп отырды 28. Жетісу облысынан жылдар аралығында паспорт алған қазақтар: 1889 жылы Ахметжан Садырбаев, Үсенбай Жомартов, Дүтбай Дәулетов, Тұматай Қамысбаев, Бабақ Берқожин, Болат Башиков, Хамза Қасенов, Бүркіт Доронин, Манасов, Бұлан Қожамұжанов, 1905 жылы Сағанай Жаутықова, 1906 жылы Құлымбетов, Қамбалаева, Батырбай Шуақов, Әділбек Байтымбетов, Тамшы Бекназаров, Бұтабеков Шегір, Сейдебек Нұртаев, Шекербай Бүркітбаев, Тойшұман Қабасов, 1907 жылы Лекеров Орысбай, Кашкин Кошибай, Тұрдыбаев Төребай және тағы бақа болды. Қажылыққа бару әркімнің қолынан келе бермейтін. Қажылыққа барушыларға жол қаражатынан басқа да әр түрлі қиындықтарға төзуіне тура келді. Ол туралы Н.Лыкошин К статистике паломничества в Мекку атты мақаласында: Қағбаға қажылыққа баратындардың саны жылда өзгеріп тұрады. Бірақ былтырғы жылдың соғында (1901 ж.) Шымкент уезіндегі қажылыққа барғандардың санының 188-ге жетуі күтпеген жәйт болды. Сондай-ақ, сарттар көптеп тұратын Шымкент, Түркістан қалаларынан ғана емес (екі қаладан 62 адам қажылыққа барған) негізінен қырғыздардан (қазақтар М.Г.) тұратын шалғай аудандардың көшпелі тұрғындарының қажылардың санын көбейтуі көңіл бөлерліктей жәйт. Мысалы, Шу ауданынан 126 адам, соның ішінде Қаратау өңірінен 20 адам қажылыққа барды. Қажылыққа барғандардың көбі қарт кісілер, бірақ олар қастарына жас балаларын немесе әйелдерін қосып алған. Шетел паспортын алу жолын білмегендіктен олар ауылдан шыңғар шықпас қиындықтарға тап болды. Бұл жерде оларға жергілікті сарттар сауабын аламыз деп көмектеседі. Қасиетті орындарға кірер алдындағы делдал арабтардың қолына түскен тәжірибесіз қырғыздардың /қазақтардың/м.г./ хәлін көз алдыңызға елестетіп көріңізші - дей келе, Жиддадағы ресей консулы даладан келген қажыларға көңіл бөліп, олардың шет елде тоналмауына мүмкіндігінше жағдай жасаса деген өтініш білдіреді. Халық арасында қажылыққа барып келген адамдардың беделі ерекше болған. Қазақтарда қажылыққа барып келген адамдарды тауап етіп келді деп те атайтын. ХІХ ғасырда өмір сүрген Нұрым жырау Шыршағұлұлының Әтембетке айтқаны деген толғауындағы: Сондықтан сізге келгенім Қағбаға тауап еткендей, Иіліп сәлем бергенім, - деп келетін жолдары қажылыққа бару дәстүрінің айрықша қастерленгенін аңғартады 29. Орта жүз тобықты руының биі, аға сұлтан Құнанбай Өскенбаевтың ( ) 1879 жылы Меккеге барып, қазақтарға арнап, Тақия (қонақ үй деген сөз) атты қонақ үй сатып алып қалдырғаны тарихтан белгілі. Қазақ байларының арасында етек алған қажылық, бір жағынан, орыс саясатының мұсылмандық дәстүрге қарсылығының дәрменсіздігін байқатса, екінші жағынан, ислам дінінің ықпалының тегеуірінін айғақтай түскендей еді. Оның үстіне қажылық ету қазақы ортада мұсылмандықтың одан әрі орнығуының арнасына, әрі тегеуінді факторына айналды деп айтуға болады. 27 Есімов Ғ. Хакім Абай. 195 б. 28 Исабай Қ. С. Байжан ата. Қажыға барған қазақтар. Алматы: Ана тілі, бет. (115) 21

22 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Сонымен, ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейін патша үкіметінің ислам дініне байланысты саясаты қазақ даласында мектептер мен медіресілер салдырып, қазына есебінен құранды бастырып, оны қазақтар арасына тегін тарату сияқты шаралар арқылы іске асты. Патша үкіметінің ондағы мақсаты халықтың ақыл-санасын дінмен шырмап, оны қараңғылықта ұстау, өзінің отаршылдық саясатын дін иелері арқылы жүргізу, сөйтіп, қазақ қауымын басқару ісін біраз жеңілдету еді. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап патша үкіметі қазақ даласындағы ислам дініне байланысты саясатын өзгерте бастады. Халықаралық өмірдегі өзгерістер, мұсылман халықтарының еуропалық державалардың қанауына қарсы күресуінің өршуі, Ресеймен шекаралас жатқан (оның ішінде Қазақстанмен) мұсылман елдеріндегі барлық мұсылмандардың бірлестігі туралы идеялардың көтеріле бастауы да үкіметті алаңдатпай қоймады. Оның үстіне орыс патшасына қызмет істейді деген татар молдалары үкіметтің сенімін ақтамады. Олар жергілікті халықты мұсылман халықтарын кәпірлерге қарсы қоя бастады. Енді үкімет қазақ арасындағы мұсылман дінің зиянды әсерін шектеуге, бара-бара жоюға бағытталған шаралар қолдана бастады. Бұл шаралардың қатарында қазақ халқын көршідес отырықшы халықтардың ықпалынан қорғау, діни мекемелердің ісін үкімет қол астына өткізіп, олардың атқарылуын қатал бақылау, қазақ арасында азаматтық білім беретін орыс-қазақ мектептерін ашу, молдалардың қызметін шектеу, үкіметтің рұқсатынсыз мешіт-медіреселер салуға тыйым салу, жергілікті әкімшілік орындарында тілмаш, хатшы болып істейтін татар, башқұрттарды қазақтармен алмастыру сияқты істері жүзеге асырылды жылдан бастап діни оқу орындары Халық Ағарту Министрлігінің қарамағына кірді жылы Түркістан өлкесінің оқу орындарын басқару жөніндегі жеке инспекция ашылды жылы Түркістан медреселеріне арналған арнайы ереже бекітілді жылы қажылыққа барушыларға арналған Қажылық паспоорт (Паломнический паспорт) атты құжат қабылданды. Сонымен, біз қарастырып отрыған кезеңдегі дәстүрлі қазақ қоғамындағы ислам дінінің ықпалы Ресей саясатымен тығыз байланысты болды және осы кезеңде бел алып, күшейе бастаған ислам дінінің ықпалын ресми өкімет шенеуніктері де мойындауға мәжбүр болды. Осылайша, патша үкіметінің саясаты, қазақ даласында ұлттық сана-сезіміндегі діни көзқарастың қалыптасуына түрткі болып, қазақ мәдениетіндегі діннің орнын анықтады. Ресей империясы қазақ халқын, қазба байлыққа толы кең байтақ жерін, кең дария сулы мекенін иелену қазақ халқын идеологиялық жолмен отарлап, рухани құлдыққа түсіруді көздеді. Рухани құлдықта ұстаудың ең тиімді жолы халықты ислам дінінен ажырату болды. Дінді жою, бұл ұлттың ұлттығын жою. Ұлттығы жоқ халықты басыбайлы бодандау өте оңай. Міне, осы тұжырымды ұстанған Ресей империясы қазақтың кең-байтақ өлкесін тек экономикалық жағынан ғана емес, идеологиялық жағынан да орыстандыру, шоқындыру саясаты арқылы толық билеп, халықтың санасын жаулап алуға білек сыбана кірісті. Отарлау қазақтар үшін үлкен сынақ болды.хүііі ХІХ ғасырдағы Қазақстан аймағында ислам дінінің жағдайы өте күрделі болды деп айта аламыз. Бұл бір жағы ескілікті діни сенім нанымдар мен жаңа ене бастаған ортодоксалды мұсылмандық дәстүрлердің тайталасы. Белгілі дәрежеде жаңа дәстүрлердің келуі Қазақстанның Ресейге қосылуымен және отырықшы татар этнодіни ортасының әсері деп қарастыруға болады; ХҮІІІ ғасырдың басынан бастап Ресей империясы қазақ даласын қоршай бекіністер сала бастады. Кейіннен осы бекіністерде (Орынбор, Петропавл, Троицк, Семей т.б.) Ресей саясатына және мәдени негіздеріне бейімделген алғашқы мешіт мектептер ашыла бастады; Ресей империясы алғашқы салынған беіністер мен қорғаныс желілері маңында ашылған сауда орындарын қазақ шаруашылығын өздері бағынышты қылу үшін пайдаланса, оларда ашылған мешіттерді қазақты рухани жағынан бағындыру үшін пайдаланды; Ресей тарапынан қазақ даласына жіберілген алғашқы молдалар отаршыл үкіметтің тапсырмасымен келген тыңшылар болды; Ресей өкіметінің тікелей әсерімен қазақ даласында алғашқы отырықшы қоныстарға (усадьба түрінде) мешіттер салу қарастырылып, оған татар молдалар бекітілді. Мұрағат құжаттарынан келтірілеген мәліметтер, патшалық отарлау сясатының озбыр да, қарау сипатын айғақтап қана қоймай, үкімет саясатының мұсылмандық дәстүрдің дендеп таралу үрдісіне қарсылығының дәрменсіздігін көрсетеді. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Соч. Т. 2. Ч с. 22

23 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, Саидбаев Т.С. Ислам и общество. М.: Наука, с. (50) 3. Тизензауген В. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Т.І. Спб., Изд. гр. Г. Строганова, с. (131) 4. Тәжіков К.Х. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат. Алматы: Қазақстан б. 5. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сб. 1. Алма Ата: Каз. Караев. Изд., с. (108) 6. Полное собрание законов Российской империи.с Ч.І. N Климович Л.И. Ислам в царской России. Очерки М.: ГАИЗ, С.406. (21) 8. Левшин А. Описание киргиз казачьих или киргиз кайсацких орд и степей. Ч.ІІІ. Алматы: Санат, с. (314) 9. Уалиханов Ш. Сахарадағы мұсылмандық туралы. Таңдамалы 2 басылымы. - Алматы: Жазушы, б. (197) 10. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. Алматы: Қаз ССР Ғылым баспасы, б.(270) 11. Абай Құнанбаев. 2- томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы, Т б.(173) 12. Есімов Ғ. Хакім Абай. Алматы: Атамұра Қазақстан, б (146) 13. Қазақстан Республикасының Орталық мемлекетік Мұрағаты (ҚРОММ)ЦГА РК. Фонд 369. Акмолинское областное управление. Оп. Д Л НОВАЦИИ В ЯЗЫКОВОЙ СИТУАЦИИ В ТАТАРСТАНЕ В 1920-Е ГГ. И.И. ХАНИПОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада тіл саясаты тұтастай мемлекеттің ұлттық саясатының ажырамас және маңызды бөлігі екендігі жөнінде айтылады. Жаңа латын қарпіне көшу және оның салдарын татарлардың сонау жылдар бойы жинақтаған білімдерін, ұрпақ тәжірибесін пайдалану мүмкіндіктерін, дәстүрін, мәдениеті, қазіргі заманғы татар қоғамы мен салыстыра қарастырады. Тірек сөздер: Тамырласу, жаңа идеология енгізу, өскелең ұрпақ, яналиф - дара алфавиті, ауыл тұрғындарының сауаттылығы, тілдегі инновациялар, тіл саласы, татар жазбасының екі есе өзгеруі, әйелдер құқығының теңсіздігі, татар әйелдерінің тең құқықтығы. ABSTRACT: There is no doubt that the language policy is an integral and important part of the national policy of the state as a whole. The transition to a new alphabet deprived younger generation of Tatars possibilities of using the experience of previous generations, to break away from centuries of accumulated knowledge, traditions, culture, the consequences of which we see in the modern Tatar society Key Words: native-born, the introduction of an new ideology, younger generation, уanalif - only the alphabet, literacy of rural residents, innovations in the language, the language sphere, a double change of Tatar writing, secondary position of women, the Tatar women equal rights. АННОТАЦИЯ: В этой статье говорится что языковая политика являлась неотъемлемой и важной частью национальной политики государства в целом. Переход на новый алфавит лишал подрастающее поколение татар возможностей использования опыта предыдущих поколений, отрывал от веками накопленных знаний, традиций, культуры, последствия чего мы наблюдаем в современном татарском обществе. Ключевые слова: Коренизация, внедрение идеологии, подрастающая поколения, яналиф - единственный алфавит, грамотности сельских жителей, новациями в языке, языковой сфере, двукратную перемену татарской письменности, второстепенном положении женщины, равноправии татарской женщины. Становление советской государственной системы в многонациональной Татарской республике, проведение национальной политики сопровождалось мероприятиями по расширению функциональности родных языков. Укрепление новой власти и внедрение идеологии в сознание 29 Қазақстан Республикасының Орталық мемлекетік Мұрағаты (ҚРОММ)ЦГА РК. Фонд 369. Акмолинское областное управление. Оп. Д Л

24 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 народа, в том числе подрастающего поколения, проводилось путем «коренизации», с целью охвата как можно больших масс, а также трансформации школьного образования, характеризующегося сосуществованием государственных и религиозных учебных заведений. Заместитель наркома просвещения РСФСР В.Н. Яковлева в письме управделами СНК РСРФСР Н.П. Горбунову об отношении Наркомата просвещения к преподаванию вероучений, отражала реальное мнение государственных и политических деятелей по вопросам создания единой системы народного образования в советской России, в том числе необходимости законодательного «регулирования национального образования. Учитывая, что «преподавание в школах для детей татар и других народностей нерусского языка» было связано с религиозной (антирелигиозной) проблемой, Наркомпрос настаивал на проведении принципа освобождения школы от влияния церкви, с категорическим запрещением всякого рода национальностям преподавания в школе вероучения 1. Характеризуя состояние школьного образования преимущественно в русских и татарских деревнях, Р. Сабиров говорил о необходимости широкой агитации среди крестьянства, чтобы и оно само принимало активное участие в восстановлении школьного дела, подчеркивая при этом практическое отсутствие необходимой учебной, да и вообще литературы на национальных языках 2. В то же время, «неправильная» кадровая политика в сельских школах республики вызывала недоумение у населения. В обращении группы татар Лаишевского кантона в Татарский обком РКП(б) рассказывалось об отсутствии школ повышенного типа для детей татар, в то время как они желали продолжать свое дальнейшее обучение, об увольнении учителей-татар из национальных школ и назначении вместо них русских учителей. Авторами письма поднимался вопрос о том, базировались ли данные мероприятия «на основании существующих законов или на основании национальной политики» 3. Проводившиеся мероприятия по реализации татарского языка и подготовке кадров из татар и национальных меньшинств, недостаточное финансирование, а зачастую полное отсутствие средств, свидетельствовали о том, что для центральной власти не было необходимости укреплять позиции татарского языка, так как переобучить татар на русский язык было легче 4. Даже в конце 1920-х гг. руководящие материалы, циркуляры и иная документация, высылаемая наркоматами и центральными учреждениями в кантоны и районы с большинством татарского населения, составлялась на русском языке 5. По свидетельству современника, в 1920-е гг. грамотных в татарских деревнях можно было найти только среди детей школьного возраста и среди вернувшихся красноармейцев. Уничтожение прежней религиозной литературы, в том числе «старых легендарных повестей и рассказов о жизни разных средневековых героев, святых и пророков», при отсутствии новой, особенно изданий Наркомзема ТАССР, имеющих «столь важное значение для сельского хозяйства» не только для татарской, но и для русской деревни также сказывалось на стоянии грамотности сельских жителей 2. Однако, и грамотность детей в связи с языковой политикой государства второй половины х гг., направленной на смену арабского алфавита на латинский, а в скором времени на кириллицу, ставилась под угрозу. Вспоминая об изменениях татарского алфавита и их последствиях, уроженка одной из многочисленных бедняцких деревенских семей, Амина Шарафетдинова Газизова 1917 года рождения рассказывала: «Отец говорил, что научился грамоте самостоятельно. В первый класс я пошла в 1927 году. До этого отец уже научил меня читать по Алифбе (азбуке). Никогда не забуду своего учителя Файзи абый Гыймадиева. Был он пришлый человек, такой добрый к детям, внимательный. С таким чистосердечием нас учил. Тогда писали мы простыми карандашами, книга И.И. Ханипова - канд. ист. наук, доцент (г. Казань, Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан) 1 Национальное образование в России: Концепции, взгляды мнения гг. Сборник документов. В 2-х ч. Ч.II гг. М., (104 стр) 2 Сабиров Р. Деревня Татреспублики после голода: и материалов Комиссии по обследованию деревень Татреспублики при Татцике. Казань, (41-42) 3 ЦГА ИПД РТ (Центральный государственный архив историко-политической документации Республики Татарстан). Ф. 15. Оп. 1. Д (39 стр) 4 Юсупова Л.А. К вопросу огосударствления татарского языка в ТАССР в 1920-е гг. // Филология и культура. Philology and Culture (29). С Осуществление политики коренизации в Татарстане в документах е гг. / автор-составитель З. Г. Гарипова. Казань,

25 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 был одна на несколько человек. Я была очень старательная и высшей наградой было, когда учитель хвалил и гладил по голове. Для меня, маленького ребенка этот был миг высшего блаженства! В том году арабские буквы, которые я уже знала, сменили латиницей. Думала, никогда мне их не выучить. Отец откуда-то принес большой плакат с надписью «Пролетарии всех стран, соединяйтесь!» на латинице. По этому плакату он и научил меня новому алфавиту. Только мы его выучили, ввели русский алфавит, кириллицу». Нужно отдать должное смекалке крестьянина, придумавшего стратегию выхода из сложившейся ситуации. Однако, в целом смена алфавита оказывала сильное воздействие на состояние грамотности большинства населения республики. Оценивая значение новаций в языковой сфере, двукратную перемену татарской письменности за столь короткое время, А.Ш. Газизова переживала за своих соплеменников: «Так несколько поколений татарского народа отрезали от могучего литературного наследия и оставили безграмотным. Ведь не все могли освоить три алфавита за короткое время» 6. Программы для национальных татарских школ I ступени имели некоторые особенности. Наряду с новациями в языке, они содержали материал, формирующий новое мировоззрение детейтатар, в частности, о борьбе за новый быт деревни, о важности привития учащимся татарам мысли о том, что не должно быть разграничений между мужчиной и женщиной, о необходимости изжить традиционные взгляды о второстепенном положении женщины и т.п. К четвертому году обучения дети, в связи с проведением 8 Марта дня работницы, уже должны были четко уяснить и закрепить знания о равноправии татарской женщины 7. Замена алфавита татарского народа на латиницу, носившая фактически насильственный характер, вызвала неоднозначные мнения в обществе. В целом латинизация провоцировала формирование пренебрежения к национальной культуре. Нововведения в языковой сфере активно поддерживались государством. Специальным постановлением ЦИК ТАССР, принятым в феврале 1929 года была установлена официальная дата завершения перехода на яналиф, с момента которой яналиф стал считаться единственным алфавитом татарского языка 8. Тем не менее, даже среди взрослого населения республики, несмотря на многочисленные кампании по распространению нового алфавита, число грамотных, использующих яналиф, по сравнению с численностью грамотных в использовании арабского шрифта было незначительно. Наряду с потерей вследствие языковой реформы традиционных знаний родного языка, в условиях недостатка учебно-методической литературы, а также специалистов учителей русского языка, преподающих в национальных школах, ребята татары испытывали трудности и в изучении языка русского. В то же время, для занятия многих государственно-партийных должностей требовалось обязательное знание обоих языков, и русского и татарского. Русский язык становился не только средством межнационального общения. Благодаря хорошему знанию русского языка представители татар получали больше возможностей для самовыдвижения, карьерного роста и вертикальной социальной мобильности 9. Кстати, видный татарский юрист Ш.Х. Иманаев, работавший во второй пол х гг. учителем русского языка школы 13 Сталинского района г. Казани, призывал учеников татар к хорошему знанию предмета «для того, чтобы изучить русскую политику для защиты интересов татар», за что был уволен из школы как ярый националист. Исследователь Г. Гуадагноло, оценивая языковую политику начального советского периода, подчеркивал значимость языковой идентификации для идентификации национальной. Действительно, потеря традиционных методик изучения родного языка вследствие смены алфавита приводила к тому, что приоритетным становилось изучение языка русского, к тому же способствовавшего продвижению по служебной и общественной лестнице. 2 Сабиров Р. Деревня Татреспублики после голода: и материалов Комиссии по обследованию деревень Татреспублики при Татцике. Казань, (41-42) 6 Газизова Амина Шарафетдиновна // Последнее столетие в женских судьбах. Сост. И. Ганеева. Набережные Челны, С М.П.Н. Отражение специфических особенностей нацмен Вятской губернии в программе ГУСа школы I ступени // На путях к новой школе Языковая политика в Республике Татарстан: Документы и материалы / под ред. Ф.М. Султанова. Казань, ( стр) 25

26 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Бесспорно, что языковая политика являлась неотъемлемой и важной частью национальной политики государства в целом. Переход на новый алфавит лишал подрастающее поколение татар возможностей использования опыта предыдущих поколений, отрывал от веками накопленных знаний, традиций, культуры, последствия чего мы наблюдаем в современном татарском обществе. ЛИТЕРАТУРА 1. Багаутдинов Ф. Н. Шайхаттар Иманаев. Казань: Изд-во «Фэн» Академии наук РТ, Гуадагноло Гари. Языковая политика в Татарской АССР в начале 1930-х гг. // ВУЗ. XXI век (45). 3. НАЦИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ В РОССИИ: КОНЦЕПЦИИ, ВЗГЛЯДЫ МНЕНИЯ гг. Сборник документов. В 2-х ч. Ч.II гг. М., Осуществление политики коренизации в Татарстане в документах е гг. / автор-составитель З. Г. Гарипова. Казань, Сабиров Р. Деревня Татреспублики после голода: и материалов Комиссии по обследованию деревень Татреспублики при Татцике. Казань, Тагиров И.Р. История национальной государственности татарского народа и Татарстана. Казань, Юсупова Л.А. К вопросу огосударствления татарского языка в ТАССР в 1920-е гг. // Филология и культура. Philology and Culture (29). С V. YÜZYIL AK HUN- SASANİ MÜCADELELERİNE GENEL BİR BAKIŞ Müslüme Melis ÇELİKTAŞ ТҮЙІНДЕМЕ: Тарих беттерінде І және ІІ ғасыр және Y және YI ғасыр аралығы Ақ ғұндардың пайда болуы кезеңі ретінде қарастырылады. Ақ ғұндардың Шығыс Иранның аталған кезеңде Орталық Азиядағы ғұндардың ыдырауы саяси құрылымдарының бірі - Саусанидтік шахтары Бахрам, Фируз және Кавадтардың батысқа қарай шабуылы болып табылады. Тарихта Шандагупта ең қуатты император, екінші ірі үнді империясы Гуптас пен Ақ ғұндар шайқасып, ақ ғұндар Үндістанның солтүстік аймақтарында үстемдік астында қалып қатты соққы алады. Бұл зерттеуде Y ғасырда Ақ ғұндар мен Саусанидтік шахтар арасындағы жекпе-жек шайқастары жайында талданады. Тірек сөздер: Ақ ғұн, Сасанидтер әулеті, Фируз, Хурмуз, Ақсұңгыр. ABSTRACT: The White Huns whose existence dates back to the around 1 st and 2 nd century, appeared on the stage of the history in the 5 th and 6 th century. With the disintegration of the Huns in the Central Asia, the White Huns who is one of the political formations, progressive westward, combatted with Bahram, Firuz and Kavad are which of Sausanid Shahs in the mentioned period in the eastern Iran. In the wake of the fight with Skandagupta one of the most powerful emperor of the Guptas which is the second largest Indian empire, the White Huns were able to hit their mark on the history by taking under the domination of the regions from the northern India to the middle India. In our study, I will analysed the fights between the White Huns and Sausanid Shahs in the 5 th century. Key Words: White Hun, Sasanian, Firuz, Hurmuz, Aksungur. ÖZET: Var oluşları tahminen 1-2. asra dayanan Ak Hunlar ın tarih sahnesinde görünmeleri 5. ve 6. asırlardır. Orta Asya daki Hun devletinin parçalanması ile batıya doğru ilerleyen siyasi teşekküllerden biri olan Ak Hunlar, söz konusu dönemlerde Doğu İran da Sasani şahlarından Bahram, Firuz ve Kavad ile mücadelelerde bulunurlar. Hindistan da ise ikinci büyük Hint İmparatorluğu olan Guptaların en güçlü hükümdarlarından Skandagupta ile yaptığı mücadelelerin sonucunda Kuzey Hindistan dan Orta Hindistan a kadar olan bölgeleri hâkimiyetleri altına alarak tarihe damgalarını vurmayı başarırlar. Bu doğrultuda стр) 9 Гуадагноло Гари. Языковая политика в Татарской АССР в начале 1930-х гг. // ВУЗ. XXI век (45). (136 26

27 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 çalışmamızda 5. yüzyılda İran ve Kuzey Hindistan coğrafyasında hüküm sürmüş olan Ak Hunların özellikle Sasani şahları ile yapmış oldukları mücadeleleri ele alıp bir değerlendirme yapacağız. Anahtar Kelimeler: Ak Hun, Kuzey Hindistan, Sasani, Firuz, Hürmüz, Aksungur Var oluşları M.Ö lere kadar gitse de ortaya çıkışları IV. ve VI. yüzyıllar olan, çeşitli vesikalarda Eftalit, Hūõa, Haytal, I-ta, Ye-ta gibi isimlerle anılan Ak Hunlar, batıya ilerleyen soydaşları gibi ilk başlarda küçük kabilelerden oluşmaktadır (Kafesoğlu, 1986: 82; Chavannes, 2006: 224). Çin yazarları, Ak Hunların ilk defa VI. yüzyılın başlangıcında Amu Derya civarlarında, Juan Juan şanyüsünün oğlu Shelun un kardeşi ile birlikte batıya çekildiği esnada ortaya çıktıklarını söylerken ( Konukçu, 1973: 54); ünlü ilim adamı Enoki ise onların ilk çıkış yerleri olarak Toharistan ı göstermekte ve daha sonra Amu Derya yı geçerek Bakteria dan Belh e geldiklerini ifade eder. Ayrıca bu ilim adamına göre Ak Hunlar, Bakteria da oturmakta olan Kuşan-Kidariteleri ni güneye sürüp 456/457 senesinde Toba /Wei sarayına elçi göndermeleri ile Çin kaynaklarında yer alır (Enoki, 1955: ). Çin Hanedan Tarihlerinden biri olan Liang Shu da Ak Hunların Turfan bölgesine giren kabilelerden oldukları, Çin Hanlarının kuzey harpleri sırasında onlara destek verdikleri ve Yüan Wei ler zamanında Sang-Chien yöresinde oturdukları yazmaktadır. Çin kaynaklarından Liang Shu dan başka T o-ba Wei Shu da Ak Hunlar hakkında onların bir süre Çin Seddi nin kuzeyinde oturdukları sonra Kin Shan yolu ile Hotan ın doğusuna ardından da Sogdiana yı yurt olarak seçtikleri tarih kaynaklarında yer almakta ve söz konusu coğrafyada diğer Hun boyları ile birlikte varlıklarını sürdükleri bilinmektedir ( Konukçu, 1973: 73). M.S. 400 yıllarında Juan Juanların baskısı altında, Cungarya steplerinde bulunan Ak Hunlar 425 lerde güçlenerek bir kısmı Kidara bölgesini içine alan Yüeh-chi topraklarını nüfuzları altına alır (Gömeç, 2012: 363). Bu sırada Sasani yönetiminin başında sadece zaferleriyle değil, cesurluğu ile de adından söz ettiren Bahram Gur ( ) vardır. Batılıların barbar olarak adlandırdığı Büyük Hun soyundan olan Ak Hunlar, İran Platosuna girerek günümüzdeki Tahran yakınlarındaki Rey e kadar ilerler (McGovern, 1939: 410). Böylece Ak Hun ve Sasaniler karşı karşıya gelir. Söz konusu dönemde Sasani Şahı olan Bahram Gur, yapılacak olan istilaya karşı koyamayacağını düşünür ve istiladan vazgeçmeleri için Ak Hunlara yüklü miktarda para teklif eder. Bu fikir Ak Hun hükümdarının da aklına yatar Aksungur, Firuz un ayaklarına kapanmasından çok memnun olur. Behram Gur, ani bir darbe vurarak Ak Hun ordusunu bozguna uğratır (Gömeç, 2012: 364). Bu bozgun sırasında Ak Hun hükümdarı ölür, karısı esir alınır ve daha önce yapılan anlaşma gereği alınan paraların hepsi geri verilir (Biswas, 1973: 21-22; Mc Govern, 1939: 410). Bu savaşın en önemli sonucu iki ülke arasındaki sınırın Amu Derya (Ceyhun) olmasıdır (Gömeç, 2012: 364). i Bahram Gur öldükten sonra tahta Yezgird ( ) çıkar ve Ak Hunların 454 yılında Yezgird e karşı üstün gelmesine kadar (Gömeç, 2013: 13) Ak Hun ve Sasaniler arasındaki mücadeleler devam eder (Aradi, 2001: 40). Bu başarısızlık Yezgird in o güne kadar elde ettiği başarıların bir anda silinmesine neden olur (McGovern, 1939: 410). Yezgird in ölümüyle 457 yılında Sasani yönetiminde iç karışıklıklar baş gösterir. Söz konusu karışıklığın temel sebebi her devlette olduğu gibi taht kavgasıdır. Hürmüz ve Firuz adında iki oğlu olan Yezgird, ölmeden önce tahta küçük oğlu Hürmüz ün geçmesini vasiyet eder. Firuz u ise Sicistan ın valisi olarak atar(konukçu, 1973: 77; Aradi, 2001: 40; Mc Govern, 1939: 411). Kardeşinin tahta geçtiğini öğrenen Firuz ileri gelenlerin desteğini alır ve Amu Derya ya hücum edip amacına ulaşmak için de Ak Hun hakanı Aksungur dan yardım ister. Aksungur önce Firuz un haklı olup olmadığını araştırır. Ak Hun Hakanı Aksungur (Kun Kan) Firuz a bazı şartlar öne sürerek (Konukçu, 1973: 77; Gömeç, 2012: 365) ona yardım etmeyi kabul eder ve otuz bin kişilik güçlü bir ordu gönderir. Bu katılımla Firuz savaş meydanında kardeşini yenerek 458 yılında Sasani tahtına çıkar (Skrine- Ross, 1899: ; Burry, 1889: 306; Biswas,1973: 22; Mesȗdi, 2011: 232). Pek çok hediyelerle mükâfatlandırılan Ak Hun kuvvetleri Firuz un tahta çıkışını sağladıktan sonra memleketlerine geri döner. Firuz, Aksungur a verdiği söz gereğince Ceyhun üzerindeki Tirmiz i Ak Hunlara bırakır (Gömeç, 2012: 366; Burry,1889: 18-22; De Guignes, 1923: 202; Litvinsky, 1996: 143). Böylece Türkler doğuda Tarım Havzası nın batı bölümüne, kuzeyde Amu Derya - Sır Derya arasındaki Maveraünnehir ve Tanrı Dağları na kadar olan yerlerde hüküm sürmeye başlar (Gömeç, 2012: 366; Gömeç, 2013; 13) ii. Sasani topraklarında yapılan anlaşmada Firuz, vermesi gereken savaş haracını vermeyi reddeder ve Ak Hunlarla araları yeniden bozulur.(mc Govern, 1939: 411). Bunu körükleyen olaylardan biri de, barış müzakerelerinden birinde Firuz un, kendi kızının veya kardeşinin Aksungur ile evlenmesi hakkında söz vermiş olmasıdır. Aksungur, Firuz dan bu şartı yerine getirmesini ister. Firuz bu evliliğe taraftar değildir çünkü kızının veya kardeşinin bir Türk ile evlenmesini istemez. Bu yüzden Firuz bir hile düşünür ve kızı ya 27

28 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 da kız kardeşinin yerine sarayında bulunan bir cariyeyi prenses olarak yollamaya karar verir. Cariyeyi bir heyet ile Aksungur a gönderir. Fakat söz konusu sahtekârlığın bir gün ortaya çıktığında hayatına mal olacağını düşünen cariye Ak Hun hükümdarına her şeyi anlatır. Aksungur, cariyeyi affeder ancak Firuz un gerçek kişiyi göndermemesine çok kızar. Bunun üzerine Firuz a kendi silahı ile karşılık vermek ister. Sasani sarayına gönderdiği elçisi, Firuz dan Ak Hunlar a yardım etmesi için kuvvet yollamasını söyler. Firuz birkaç komutan gönderir. Onlar, Ak Hun ülkesine vardıkları zaman pusuya düşürülür. Komutanların bir kısmı ölür ve bir kısmı da sakat olarak Firuz a geri gönderilir. Firuz, Aksungur un neden böyle bir sahtekârlık yaptığını hemen anlar ve böylece sahte prenses göndermenin cezasını subaylarının öldürülmesiyle ile ödemiş olur. Firuz, Ak Hunlar karşısında kırılan gururunu onarmak ve onlara bir ders vermek için sefer hazırlıklarına girişir. Ordusu ile beraber Türkmenistan a doğru ilerler. De Guignes ın bahsettiği Ak Hunlar ın sınır kasabası olan Balâm ı ele geçirir. Muhtemelen burası daha önce ikamet ettiği Talekan dır (De Guignes, 1923: 204). Fakat Firuz, Aksungur ile karşılaşma imkânı bulamadan kendi topraklarına dönmek zorunda kalır. Yaklaşık on yıl kadar bir süre içinde Ak Hunlar ve Sasaniler arasında çok önemli gelişmeler yaşanmaz. IV. yüzyılın sonlarında Hindikuş u geçip Gandhāra ya ulaşan Ak Hunlar burada Hindistan ın ikinci büyük imparatorluğu olan Gupta İmparatorluğu iii ile karşılaşır. Bu imparatorluğun başına yeni geçmiş olan Skandagupta (454) Ak Hunların Gupta İmparatorluğunun topraklarına girdiğini fark eder ve hemen savunmaya geçer ( )(Basham, 1955: ). Hunların yaptığı bu akın Gupta İmparatorluğuna ait Bhitari yazıtlarında kayıtlıdır. iv Buna benzer bir metin Cunagadh yazıtlarında da vardır ancak burada Skandagupta nın düşmanları Ak Hunlar- Hūõa olarak değil de Mleccha v olarak anılır. Mleccha ların Hūõalar ile aynı kabile olduğu Cunagadh yazıtında şu şekilde ifade edilir (Biswas,1973: 49). nçpati-guõa-niketaþ skandaguptaþ pçithuşrãþ pitari sura-sakhitvam prāptavaty ātma-śaktyā// api ca citameva tena prathaya ti yaşā si yasya ripavo-api āmūlabhagna-darpāniva Mlecchadeşeshu. (Babası tanrıların bir arkadaşı pozisyonuna geldiğinde (öldüğünde) Skandagupta krallık makamında büyük bir onur kazandı; - Mlecchaların ülkesinden olan düşmanları onun büyüklüğünü gördü zafer kazandı.) Bahsi geçen yazıtlar ışığında Skadagupta nın döneminin başlarında ya da 454 yılında yenilgiye uğratması konusu ile Mlecchalar, Hūõalar yani Ak Hunlar olduğu oldukça açıktır (Thaplyal, 2012: 259; Majumdar- Altekar, 2007: 177) vi. Onların yılları arasındaki Hindistan daki varlığı bu döneme ait Sasani tarzı paralarda da görülür. Söz konusu tarihlerde Gupta ve Ak Hunlar barışçıl bir şekilde yaşar.(biswas, 1973, 50,52) McGovern a göre Skandagupta Hūõaları birçok kez yenilgiye uğratır ve Gupta imparatorluğu onların saldırısından neredeyse hiç etkilenmez. Ancak bazı ilim adamlarına göre yaklaşık 465 yıllarında Skandagupta Hūõalar ile yaptığı savaşta onlara karşı koyamaz (Smith, 1924: 328) yenilir ve orada hayatını kaybeder (467) (Thaplyal, 2012: 261; Smith, 1924: 310; Bayur, 1987: 86) vii. Bu mücadeleyi Håõların kazandığı konusunda elimizde kesin kanıtlar olmasa da söz konusu dönemde paraların ekonomik duruma göre yorumlanmasından bu sonuca varılmaktadır (Thaplyal, 2012: 261; K.Majumdar, 1992: 246) viii. Upendra Thakur, Aitreyi Biswas, Ramend Chandra Thakur, Vincet, A. Smith gibi Hintli yazarların eserleri ışığında bu dönemlerde Gupta Ak Hun ilişkisinden hiçbir yerde bahsedilmemesinden vardığımız sonuca göre V. yüzyılın son çeyreğine doğru Ak Hunlar Sasani topraklarını ele geçirmek için Doğu Malva ya doğru yola koyulur. (Majumdar, 1954: 27; Dutt, 2000: 53) Ak Hunların içişlerine karışmasına daha fazla dayanamayan Firuz 475 senesinde Aksungur a karşı yeni bir sefer düzenler ve Sasani- Ak Hun arasındaki savaşlar yeniden başlar. Aksungur bu kez gerçekten Firuz a iyi bir ders daha vermek ister. Türklerin savaş usullerinden olan Turan taktiği ile ona bir sürpriz hazırlar. Sonuç olarak da Ak Hunlar, Firuz la bir ovada karşı karşıya gelir. Aksungur un emri ile Ak Hun kuvvetleri geri çekilmeye başlar. Ovanın gerilerinde bulunan dağlık bölgeye doğru çekiliyor gibi gözükürler. Geçitler geride bırakıldıkça birkaç Ak Hun kuvveti de kendilerini gizler. Firuz, Aksungur a karşı kolay bir zafer kazanacağı hevesi ile geçitlere hiç emniyet tedbiri almadan girer. Adamları kendisinin hatalı olduğunu söylemeye bile cesaret edemez. Bu sırada Sasani ordusunda Bizans İmparatoru Zenon un ( ) elçisi de bulunur. ix Herkes Firuz un düşman üzerine tedbirsiz olarak gidişine şaşırır ve Sasani büyükleri ve kumandanlarının da desteği ile nihayet Zenon Firuz a yaptığı hatayı söylemeye cesaret eder. Ancak her şey için çok geçtir. Sasani ordusu çember içine alınmaktan kurtulamaz. Firuz un bu durumda Aksungur a giderek aman dilemesi gerekir. Aksungur Firuz u bizzat kendi ayaklarına kapanması şartı ile bağışlayacaktır. Büyük Sasani şahının yere kapandığı görülmüş şey değildir. Karasızlık içinde sıkıntılı anlar geçiren Firuz, din adamları ile görüşür. Onlar bir şahın ancak Zerdüşt önünde eğilebileceğini söyler. Bu sırada Firuz un aklına parlak bir fikir gelir. Şayet güneş doğarken Aksungur un ayaklarına kapanırsa, bu hareketi dolaylı olarak kendisini küçük düşürmez. Din adamlarına fikrini anlatır, 28

29 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 onlar da uygun bulur. Firuz, Sasani elçilerini Aksungur a göndererek ayaklarına kapanmayı kabul ettiğini bildirir. Yalnız merasim sabaha karşı icra edilecektir. Aksungur bu teklifi onaylar. Firuz, Aksungur un yanına gelir. Sabah vakti, güneş ışıklarını dünya üzerine gönderirken, Firuz yüzünü ona çevirerek Aksungurun ayaklarına kapanır. Sasani ve Ak Hun askerleri bu manzarayı ibret içinde izler. Aksungur, Firuz un ayaklarına kapanmasından çok memnun olur (Gömeç, 2012: ; Konukçu, 1973: 80; Ögel, 1987: 77-78). Bunun ardından Firuz 475 senesinde Ermenistan taraflarında çıkan karışıklıklar için o bölgeye gider. Firuz, Ermenistan dönüşünde Ak Hun meselesini kesin olarak neticelendirmeye karar verir. Kendi kumandanlarından Suhra yı Sicistan a vali olarak gönderir. Firuz, Ak Hunlara karşı sefer hazırlıkları yaptığı sırada Sasani sarayının ileri gelenleri ondan böyle bir girişimde bulunmamasını söyler. Firuz içindeki intikam ateşi yüzünden onları dinleyecek durumda değildir. O, kırılmış gururunu tekrar kazanmak ister. Firuz Aksungur a verdiği sözü bozma taraftarı gibi görünmeden bazı hilelere başvurur. Vaktiyle iki devlet arasında sınırı tespit edilen sütunu filler yardımı ile Ak Hun arazisinin içlerine doğru çektirir. Ak Hun hükümdarı, Firuz un akıllanmadığını anlar. Bu defa ona gerçekten iyi bir ders vermesi gerekir. Firuz a sınırın çekilmesinden dolayı savaş ilan eder. Sasani ordusu savaş alanına gelmeden önce Aksungur derin hendekler kazdırtır. Üstlerini dallarla ve toprakla örttürür. Sadece kendi askerlerinin bildiği küçük geçitler bıraktırır. Kuvvetleriyle savaş alanına gelerek mevzilenir. Harp başlar başlamaz Aksungur geri çekilme işareti verir. Firuz, Aksungur un mağlubiyetinden kurtulmak için gerilediğini sanar. Ordusunu saldırıya geçirir. Üstü dallarla örtülü hendeklerin üzerlerinden yürürken ağırlığa dayanamayan ağaçlar çöker. Süvariler ve diğer bir kısım Sasani askeri düştükleri tuzaktan çok geç haberdar olur. Pek çok Sasani askeri ölür ve Firuz da bunların içindedir. Karargâhtaki birçok din adamı ve Firuz un kızı da ele geçirilir. Sicistan valisi Suhra, yanındaki Sasani kuvvetleri ile süratle Ak Hunlar a saldırır. Bu ordunun kişiden ibaret olduğu söylenir. Suhra, Merv e doğru hareket eder ve buradan Aksungur a tehdit dolu bir mektup yazar. Aksungur, ona savaşın kendisi tarafından değil, Firuz tarafından başlatıldığını bildirir. Merv den Kuşmihan a gelen Suhra, Ceyhun Nehri ni de geçmiş ve Beykend önlerine kadar ilerler. Sonunda Aksungur la bir barış anlaşması yaparak memleketine döner (Gömeç, 2012: 369; De Guignes, 1923: 208; Konukçu, 197: 80-81). Suhra nın yardımı ile Firuz un en küçük oğlu Kavad ( ) Sasani tahtına oturur (Gömeç, 2012: 368; Ross- Skrine, 1899: 26; Aradi, 2001: 41). Kavad devrinde ( ) devlet içten sosyal çöküntüler içinde çalkalanmaya başlar (Darjee, 2009: 26). M.S. 488 de Mazdek isimli biri Mani inancındaki ikili telâkki (aydınlık-karanlık, iyilik-kötülük mücadelesi) üzerine sosyal huzursuzlukları da ekleyerek, o tarihlerde yorulan ve iktisadi darlık içine düşen topluluğu kurtarmak iddiası ile düşüncelerini yaymaya başlar. Buna göre insanların huzurunu bozan iki şey vardır: biri servet, diğeri kadın. (Pourshariata, 2008: 82; Gömeç, 2012: 370) Bunların her ikisi de herkesin ortak malı olduğu takdirde yeryüzünden kötülük kalkacaktır. Neticede arazi ve servet sahiplerine karşı kışkırtılan halk, Mazdek ve müritleri tarafından ayaklandırılır. Din adamları ve asîller öldürülür, kadınlar tecavüze uğrar, evler ve konaklar yağmalanır. Devletin daha iyiye gideceği konusunda Mazdek e inanma gafletinde bulunan Kavad zindana atılsa da ( ve ) kız kardeşinin yardımı ile kurtulur ve Ak Hunlara sığınır ve bir Türk kızı ile evlenir (Gömeç, 2012: 370; Darjee, 2009: 27; Kafesoğlu, 1986: 83; Frye, 1962: 228) x. Ak Hunların kişilik Türk gücü ile Kavad bu isyanı bastırır ve Mazdek taraftarlarını ortadan kaldırır (502) (Gömeç, 2012: 370). Son derece şanslı Kavad Ak Hunlar ın yardımı ile üç yıl aradan sonra yeniden tahtına sahip olur bir Ak Hun prensesi ile evlenerek ordusunda da bu kavimden oluşan birlikler kurar (Konukçu, 1973: 97-98; Gömeç, 2009: 50; Garrthwaite, 2007: 96-97). Kavad, Ak Hunların yardımına karşılık oldukça yüklü bir meblağ ödemiş olmalıdır (Konukçu, 1973: 82) ki verilen bu paradan dolayı da Sasani maliyesi büyük bir sıkıntıya girmekle beraber en önemli iki şehri olan Merv ve Herat ı da kaybeder. Ak Hunlar, İran da kazandıkları bu zaferlerden sonra Gāndhāra yı topraklarına katarak Hindistan a karşı yeni bir sefer hazırlığına başlar (Aradi, 2001: 41; Biswas, 1973: 25; Mc Govern, 1939: 415). Sasani topraklarını ele geçirerek yeniden güçlenen Ak Hunlar bu kez daha güçlü bir şekilde Hindistan a gelir ve 5.asrın sonlarında taht kavgaları ile mücadele halinde bıraktığı Gupta İmparatorluğuna yeniden akınlar düzenler. 6. Asırda Toraman ve Mihiragula gibi çok güçlü hükümdarlara sahip olan Ak Hunlar söz konusu dönemde bu xi büyük Hint İmparatorluğunun yıkılmasında çok önemli bir yer teşkil eder ve Hindistan coğrafyasında derin izler bırakır. SONUÇ Bizans, Çin, Hint, İran, Arap ve İslam vesikalarında farklı isimlerle anılan ve ortaya çıkışları tahminen 5. ve 6. asır olarak kabul edilen Ak Hunlar, Büyük Hun Devletinin dağılması ile oluşan siyasi teşekküllerden 29

30 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 biridir. V. yüzyılın ilk çeyreğinde Yüeh-chi topraklarının büyük bir kısmını oluşturan Kidara bölgesini ele geçiren Ak Hunlar söz konusu bölgeye geldiklerinde Sasani hükümdarları ile karşılaşır. Tirmiz bölgesinden Sasani topraklarına giren Ak Hunlar, Horasan dan ilerleyerek Rey e kadar ulaşırlar. Batıda Bizans ile mücadele etmek zorunda kalan Sasaniler doğuda da Ak Hun ve Kuşan ittifakına karşı mücadeleler verir. Yapılan mücadeleler sonucunda Ak Hunlara karşı koyamayacağını anlayan Sasani hükümdarlarından Bahram, Yezgird, Firuz ve Kavad Ak Hun hükümdarları ile birçok kez barış anlaşması imzalar. İki devlet arasında yapılan anlaşmalara rağmen Sasani şahlarının anlaşmayı bozmaları sebebiyle mücadeleler devam eder. Söz konusu dönemde Ak Hunlar, Sasani Şahlarına karşı direnir. Birkaç yenilgiye rağmen Ak Hun devleti Sasani devletine üstünlüğünü kanıtlar. Ak Hun devletinin ordusu ve hükümdarlarının gücünü anlayan Sasani devleti artık onlara tek başına karşı koyamayacağını anlar. Diğer bir taraftan Ak Hun devletinin sahip olduğu toprakları ve ipek yolu üzerindeki ticaret yollarını elle geçirmeye çalışan Kök Türk Devleti de Ak Hun devletine karşı koyamaz ve VIII. yüzyılda Kök Türk devleti Sasani devleti bir ittifak kurar. Kurulan ittifak sonucunda Ak Hunlar ortadan kaldırılır ve söz konusu topraklar Kök Türk ve Sasani devleti tarafından paylaşılır. NOTLAR 1 Söz konusu savaş 427Kuşmihan Savaşı dır.( bkz. Konukçu, 1973: 75). 2 Tabarî bu sınırları Gürcistan dan Belh (Bakteria) ve Badahşan ı içinde alan Toharistan a kadar şeklinde tanımlarken Dinaveri de bu sınırlara Zabulistan ın da tabii olduğunu ifade eder. (bkz. Biswas, 1973: 23). 3 Kushān İmparatorluğunun dağılması ile 4.asrın başlarında da siyasi dağılma devam etmiştir. Bu dönemde Kushāõlar Batı Penjap a, Sakalar ise Gucerat ve Malva nın bir kısmına hükmediyorlardı. Kuzey Hindistan ın geriye kalan diğer bölgeleri de küçük devletler tarafından yönetilmekte idi. (bkz. Majumdar, 1954: 1) Bu sırada Magadha ülkesinde askeri niteliklere sahip olan Çandragupta adında bir lider tahminen M.S. 275 ( ) yıllarında devletinin sınırlarını Magadha dan Allahabad a kadar genişletti. (bkz. Bayur, 1987: 83) Bu dönemde Hindistan ki küçük beylikleri de kendilerine tabi tutan Guptalar Hindistan ın kuzeyinin yönetimini ele geçirmiş ve Maurya İmparatorluğundan sonra gelen ikinci büyük İmparatorluk olmuştur. Bilim, sanat ve dini açıdan pek çok konuda kendilerini Geliştiren Gupta İmparatorluğu döneme ilim adamlarının da kullandığı Altın Çağ ı yaşatmışlardır. (bkz. Majumdar, 1954: ) 4 Hintli ilim adamlarının araştırmalarına göre Gupta İmparatorluğuna karşı ilk Hūõa akını Bhitari taş stünuna kaydedilmiştir. Burada bahsi geçen akından sonra Gandhāra yı Mihirakula nın dedesinin yönettiği bilinir ki onun da Bhitari sütunundaki Hūõalar ile aynı kavimden olması oldukça muhtemeldir.(bkz. Biswas, 1973: 48). 5 Mleccha: yabancı, barbar, Ari olmayan ırk, Sanskrit konuşmayan ve Hindu olmayan ırk, tarım ve silah yapımı ile geçinen kişi. ( bkz.williams, 2004: 837) 6 Ayrıca bazı ilim adamlarına göre Skandagupta nın Hūnalara karşı elde ettiği zafer Somadeva ya ait bir Hint eseri olan Kathāsaritsāgara da yer alan kral Vikramāditya hikâyesinde de geçmektedir. (Majumdar- Altekar, 2007: 177) 7 Bazı kaynaklara göre Ak Hunlar 470 yılında Skandagupta nın ölümünden sonra çıkan taht anlaşmazlıklarından dolayı Gupta İmparatorluğu zayıf düşer ve Ak Hunlar da bu zayıf durumdan yararlanıp Gupta İmparatorluğunun topraklarını ele geçirmeye başlaralar. (Roux, 2004: 81) 8 Bazı ilim adamlarına göre Ak Hunlar Skandagupta taya karşı koymak için söz konusu dönemde Hindistan da bulunan Nāga devleti ile ittifak yaparlar. (bkz. Thaplyal, 2012: ) Nāga Sanskrit dilinde yılan anlamına gelmektedir (bkz. Williams, 2004: 532) Ünlü Hint destanlarından olan Mahābhārata Destanın da da Nāgalar Yılan Tanrılardır. Ayrca Purānalar ve başka efsanelerde de Sri Lanka nın Moriyan krallığının ikinci kralı Kaşyapa nın Keşmir vadisini insanlarla doldurduğundan söz edilir. Kaşyapa nın üç karısından ilkinden Nāgalar, ikincisinden Pişāçalar ve üçüncüsünden de Yakshasalar ve Rākshasalar doğmuştur. Nāgalar ın gerçekte de yaşamış olan bir toplum olduğu güçlü bir ihtimaldir ki Hindistan ın yedi büyük bölgesinin adından biri de Nāgadvipa dır. Bugünkü Nāgpur kenti de o dönemlerden kalmış olsa gerektir. Bu ırk büyük olasılıkla Hint olmayan bir ırktır ve tarihi özellikleri efsaneleşerek mitoloji içindeki yerini almıştır. Tabiî ki bu özelliklerinin en başında da yılana tapmakları gelmektedir. ( bkz. Kaya 2002: 130), ( Ayrıca Nāga Devleti için bkz. Jayaswal, 1933: 53-55). 9 Procopius bu elçinin isminin Eusibios olduğunu söyler. (bkz. Dewing, Procopius, 2005: 13). 10 Bazı kaynaklar Kavad a yardım eden kişinin karısı olduğunu yamaktadır.( bkz, Biswas, 1973: 24). KAYNAKÇA 1. ARADI, Eva, The History of White Huns, Mikes International, Den Haag BASHAM, Arthur Llewellyn, The Date of The End of The Reign of Kumāra Gupta I And The Succession After His Death, Bulletin of the School of Oriental and Africa Studies, Sayı. 17, Baskı 2, Haziran, BISWAS, Atreyi, The Political History of Hūnas, in India, New Delhi Araş. Gör. Müslüme Melis ÇELİKTAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi,Trabzon, Türkiye, melis644@hotmail.com 30

31 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, BURRY, John Bagnell, A History Of The Later Roman Empire From Arcadius to Irene, Vol. I, London CHAVANNES, E., Documents sur Les Tou-kiui (Turcs) Occidentaux, Quebes DARYEE, T., Sasanian Persia The Rise and Fall of an Empire, New York DEGUIGNES, Joseph, Hunların, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-i Umumisi, İstanbul DUTT, Romesh Chunder, A History of Civilization in Ancient India, New Delhi ENOKİ, K., The Origine of The Ephthalit or White Huns, East and West 3, Bellinghom/ Wahington FRYE, Richard, N., The Heritage of Persia, Great Britain GARRTHWAITE, Gene.R., İran Tarihi, Çev. F.Aytuna, İstanbul, GÖMEÇ, Saadettin, Türk-Hun Tarihi, Ankara GÖMEÇ, Saadettin, Kök Türk Tarihi, Ankara GÖMEÇ, Saadettin, Hindistan da Türkler, Ankara JAYASWAL, K.P., History of India, Lahore KAFESOĞLU, İ., Türk Milli Kültürü, İstanbul KAYA, Korhan, Hint Mitoloji Sözlüğü, Ankara KONUKÇU, Enver, Kuşan ve Ak Hunlar Tarihi, Ankara LITVINSKY, Boris Abramovich, The Hephthalite Empire,History of Civilization of Central Asia, vol 3, Paris MESÛDİ, Murȗc Ez-Zeheb, Çev. D.Ahsen BATUR, İstanbul, MAJUMDAR, Arun Kumar, Concise History of Ancient Asia, Delhi MAJUMDAR, Ramesh Chandra, The Classical Age, Bombay MAJUMDAR, Ramesh Chandra ALTEKAR,Anant Sadashiv, The Vākātaka-Gupta Age, New Delhi MCGOVERN, William Montgomery, The Early Empire of Central Asia, New York ÖGEL, Bahaeddin, Ak Hun Devleti Tarihte Türk Devletleri, Ankara POURSHARİATİ, Parvaneh, Decline Fall of The Sasania Empire, New York PROCOPIUS, History of Wars, Book 1,Trans. H.B.Dewing, London ROUX, John Paul, Türklerin Tarihi, İstanbul SKHRINE, Francis Henry, ROSS, Edward Denison, The Hearth of Asia, London SMITH, Vincet A., The Early History of India, London, THOPLYAL, Kiran Kumar, The Imperial Guptas, New Delhi WILLIAMS, Sir M. Monier, A Sanskrit- English Dictionary, New Delhi ХАЛИФА АЛТАЙ МЫСЛИТЕЛЬ ТЮРКСКОГО МИРА К.Н. БАЛТАБАЕВА ТҮЙІНДЕМЕ: Құранды қазақ тіліне алғаш рет аударып, Түркияда басып шығарған белгілі және беделді ғалым-теолог, жазушы Халифа Алтай. «Құран-Кәрімді» аудару үшін тынымсыз еңбек еткен Халифа Алдтай Түркияда араб, түрік, татар, өзбек, ұйғыр, шағатай, сондай-ақ урду, хинди, парсы тілдеріндегі діни әдебиеттердің жазылуын, шығуын зерттеп ізденді. Халифа Алтайдың Қазақстанға қоныс аударуы исламды дінді тану мен рухани сенімге үйретудің жаңа кезеңіне бастау берді, тарихтағы біздің халықты діни ағартудың сабақтастық байланысын қалпына келтірді. Тірек сөздер: Құран, Ислам, Халифа Алтай, түрік дүниесінің ғұламасы, Құранды қазақ тіліне аудару, Түркияның қазақ диаспорасы, оралман, Қазақстан, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. ABSTRAST: Translation of the Koran into Kazakh was prepared and published for the first time in Turkey by a known and respected in the Turkic world scientist-theologian and writer Khalifa Altai. Translation of the book «Kuran Kerim» was preceded by Khalifa Altai s painstaking work on study of religious literature in Arabic, Turkish, Tatar, Uzbek, Uighur, Chagatai language, as well as Urdu, Hindi, Farsi and its writing and publishing. Repatriation of Khalifa Altai in Kazakhstan marked the beginning of a new period in the knowledge of Islam as a religion and spiritual faith teaching, it restored continuity link in the history of religious education of our people. К.Н. Балтабаева - кандидат исторических наук, директор аналитического центра Всемирная ассоциация казахов (Алматы, Казахстан) Kulgazira_777@mail.ru 31

32 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Key Words: Koran, Islam, Khalifa Altai, a thinker of the Turkic world, Translation of the Koran into Kazakh language, Kazakh diaspora of Turkey, repatriate, Kazakhstan, Association of the World Kazakhs. Ислам вторая после христианства мировая монотеистическая религия. Центральное место в исламе, как и в другой религии, занимают вопросы нравственности, морали, поведения человека. В исламе мораль охватывает большой круг вопросов отношения между человеком и Аллахом, человеком и обществом, человеком и окружающим миром, человеком и его внутренним миром. В исламских странах Коран служит основой национального законодательства, как в религиозной, так и в гражданской и уголовной сферах. Абсолютное большинство казахов в мире исповедует ислам суннитского толка. Трудность понимания Корана как основного источника мусульманского вероучения была обусловлена необходимостью знания арабского языка, многоплановостью его содержания. Толкование свода откровений, произнесенных от имени Аллаха пророком Мухаммедом, и вопрос о переводе Священной книги «Құран Кәрім» («Шарапатты Құран») всегда был актуальным. Как отмечал академик И.Ю. Крачковский, автор комментированного русского перевода Корана, без изучения Корана невозможно понять истинный смысл ислама. В начале прошлого века религиозная литература была для казахов более доступна на татарском, чагатайском и узбекском языках. Перевод Корана на казахский язык впервые подготовил и издал в Турции известный и авторитетный в тюркском мире ученый-теолог, писатель Халифа Алтай. Еще в 1986 году, выступая на собрании по случаю открытия в Стамбуле Казахского фонда, он информировал диаспору, что в течение двух лет работает над казахским переводом Корана. В начале «Құран Кәрім: қазақша мағына және түсінігі» («Коран: содержание и разъяснение на казахском языке») Халифа Алтай подготовил в 1988 году на арабской графике для казахов Синьцзян-Уйгурского автономного района Китайской Народной Республики, набрал текст на печатной машинке и издал в 1989 и 1990 году в Стамбуле. Тиражом экземпляров книга была доставлена в Китай. В третий раз книга вышла на кириллице (вариант печатной машинки) также в 1990 году в Стамбуле 1. Затем был осуществлен компьютерный набор на кириллице в 1991 году и Коран тиражом 500 тысяч экземпляров был издан в Саудовской Аравии в качестве дара для Казахстана тысяч экземпляров книги в 1993 году морским путем были направлены в Шымкент экземпляров книги было доставлено и бесплатно роздано в Алматы. Во время совершения хаджа в 1994 году Халифа Алтай обговорил доставку книги напрямую в Алматы: «1994 жылы хажылыққа барғанымда тиісті орындармен кездесіп, сол Құран Кәрімнің тікелей Алматыға жіберіліп берілуін өтінген едім» 1. В итоге из Мекки в алматинский офис Международного фонда поддержки ислама поступило 170 тысяч экземпляров книги «Құран Кәрім» для бесплатной роздачи среди населения. Доставка для казахов Монголии была обеспечена через Прагу и 10 тысяч экземпляров книги через Гонконг. Об этом пишет Х. Алтай: «Мен Прага арқылы көп Құран жібeргем, Мединада басылған Құран аудармасы Гонконг арқылы жіберілген. 10 мың дана болатын» 3. По его данным, в Казахстан поступило 340 тысяч экземпляров в дар, благодаря поддержке короля Саудовской Аравии Фахда 1. По оценке члена-корреспондента НАН РК А.Ж. Аль-Машани, если бы Халифа Алтай кроме перевода Корана и его разъяснения не написал бы других трудов, то и тогда он был бы в одном ряду с другими выдающимися учеными. «Осы аударма мен оның түсініктерінен басқа еш нәрсе жазбаған күннің өзінде Халифа Алтай қажыны ірі ғұлама-ғалым қатарында тануға болар еді» 4. Перевод Корана стал важным событием не только в духовной жизни нашей страны и казахского народа. Так, по данным стамбульского Центра исследования исламской истории и культуры за период годы международная библиография перевода Корана содержала сведения по шестидесяти языкам и было осуществлено изданий Священной книги в разных 1 Құран әліппесі және иманның шарттары / жинақтап бастырушы Халифа Алтай. Алматы: Сөзстан, б. (129 стр) 2 Құран Кәрім: қазақша мағына және түсінігі / ауд. Халифа Алтай, өндеуші Д. Жаналтай, ред. А. Алтай. Медине: Шарапатты екі харамның қызметкелері Фаhд патшаның «Құран Шәриф» басым комбинаты, 1412/ б. 1 Құран әліппесі және иманның шарттары / жинақтап бастырушы Халифа Алтай. Алматы: Сөзстан, ( б.) 3 Алтай Х. Алтайдан ауған ел. Астана: Астана полиграфия, б.(217 стр) 1 Құран әліппесі және иманның шарттары / жинақтап бастырушы Халифа Алтай. Алматы: Сөзстан, б. 4 Әл-Машани А. Батыр Ғұлама // Зерде бб. 32

33 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 странах 5. Но в этом списке отсутствовали Казахская ССР и казахский перевод. Титаническую работу провел в эмиграции Халифа Алтай. Его литературно адекватный перевод способствовал также развитию исламоведения в Казахстане и дал более точное и объективное представление об исламе. В Казахской Советской Энциклопедии отмечалось, что первую попытку перевода Корана на казахский язык предпринял в 1912 году Муса Бигиев, но книга тогда не увидела свет. Кстати, Халифа Алтай обратил внимание, что этот автор писал в основном на татарском языке. Переводом Корана занимался и Шакарим Кудайбердиулы. Во время репрессий 30-х годов ХХ в. в Восточном Туркестане (ныне СУАР КНР) были утеряны неизданные переводы Корана Акыта хаджи Улимжиулы. Трагически оборвалась в Китае и жизнь Абдирахмана хаджи Байжусипулы, который, по данным Уакапа Кыдырханулы, также сделал рукописный вариант перевода. Три раздела Корана перевел в х годах Садуакас Гылмани, член Духовного управления мусульман Средней Азии и Казахстана. Газез и Макаш Акытулы (сыновья А. Улимжиулы) в 1990 году в Пекине издали казахский перевод Корана на арабской графике тиражом экземпляров. Кстати, Газез в течении пяти месяцев 1988 года работал в Турции над переводом под руководством Халифы Алтая. К этому времени перевод Корана был завершен Х. Алтаем и он передал Газезу из типографии рукописный макет книги. В 1991 году Верховный муфтий мусульман Казахстана Ратбек хаджи Нысанбайулы и писатель Уакап Кыдырханулы издали свой вариант перевода Корана. В том же году Коран на казахском языке издали в четырех томах в Москве Нуралы Усеров и Жумабай Изтайулы. Отрывки из Корана переводил и публиковал в журналах писатель Акселеу Сейдимбек. В 1995 году Халифа Алтай имел на руках четыре варианта Священной книги на казахском языке 1. Если учитывать, что, например, в Турции пользуются спросом все сорок переводов Корана на турецкий язык, тогда «четыре версии казахского Корана для страны, где ислам является традиционной религией, это уж не так много», отметил редактор книги Абдуррахим, сын Халифы Алтая. В Турции он выучил кириллицу по алфавиту, записанному отцом в 1967 году в Иордании у одного узбека, стал первым его помощником и секретарем, сопровождал также в поездке в Саудовскую Аравию для решения вопросов по изданию Корана в типографии короля Фахда. Профессор А.С. Кара (г. Стамбул) считает, что первый перевод Корана на казахском языке не случайно осуществлен именно казахами Турции, ибо он являлся символом их борьбы за свободу вероисповедания, стал олицетворением самой большой победы казахов Восточного Туркестана в поиске свободы. «Міне, осындай ауыр жағдайда өткен бостандық ізденісінің ең үлкен жемісі Халифа Алтайдың Құран аудармасы болып табылады. Яғни, қазақ тіліндегі алғашқы Құран аудармасының Түркия қазақтарынан шығуы тектен тек емес. Ол үшін он алты мың адамның жаны қиылған. Басқаша сөзбен айтқанда, Халифа Алтайдың қазақтарды имандылыққа шақырған еңбектері, әсіресе Құран аудармасы Түркия қазақтарының дін бостандығы жөніндегі арпалысының символы болып табылады» 6. В свое время Первый заместитель председателя Всемирной ассоциации казахов Калдарбек Найманбаев отмечал, что Халифа Алтай не просто ученый, глубоко знающий природу ислама и занимающий особое место в исламском мире, но и несгибаемый глашатай ислама: «Халифа Алтай мұсылман әлемінде ерекше орны бар кісі. Ол дін табиғатын терең білетін ғалым ғана емес, мұсылманшылықтың мойымас жаршысы» 3. Всемирная ассоциация казахов приняла самое активное участие в распространении Корана по областям Казахстана и мечетям, среди казахской диаспоры. В личной библиотеке Халифа Алтая была копия книги Мехмета Соймена о пяти важнейших обязанностях мусульманина «Ғылымхал», вышедшая в Токио в 1933 году. Эту книгу он также перевел с турецкого языка на казахский язык и издал в 1991 году при содействии муфтията Стамбула 7. Книга была распространена бесплатно в центральной мечети Алматы, переиздавалась в 5 Тоқашбаев М. Ұлтымыздың ұстазы // Президент және халық (121). 1 Құран әліппесі және иманның шарттары / жинақтап бастырушы Халифа Алтай. Алматы: Сөзстан, б.(129 стр) 6 Қара Ә. Қазақ халқының рухани өмірінде өшпес із қалдырған Халифа Алтай // Көрнекті дін және қоғам қайраткері Халифа Алтай: елдік іс пен имани құндылықтар: Халықаралық ғыл.-практ.конференция. материалдары. Астана қ., 6 желтоқсан 2007 ж. Алматы: Халифа Алтай қайырымдылық Қоры, б. (56-59) 3 Алтай Х. Алтайдан ауған ел. Астана: Астана полиграфия, б. (3 стр) 7 Мехмет Соймен. Ғылымхал: Исламнын бес парызы / өндеп толықтастырып қаз. аударған Халифа Алтай. Ыстамбұл, б. 33

34 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Шымкенте и Туркестане. В переводе с турецкого языка Халифа Алтай издал в 1994 году книгу «Таңдаулы хадистер» («Избранные хадисы») 8 тиражом 50 тысяч экземпляров при спонсорской поддержке пакистанского друга и содействии Религиозного управления Турецкой Республики. Эта книга была также распространена бесплатно в Казахстане и среди зарубежной казахской диаспоры. При содействии Религиозного управления Турецкой Республики Халифа Алтай также перевел с турецкого на казахский язык и издал в 1995 году книгу «Сияри Нәби» (Хaзірет пайғамбар Ғалаhіссаламның өмірбаяны). Кроме переводческой работы, Халифа Алтай написал книгу «Ғибадатул ислам» 9. Она вышла в Алматы в 1994 году тиражом 50 тысяч экземпляров и переиздана в 2001 году тиражом экземпляров. В 90-х годах такими большими тиражами, как правило, в стране не издавалась никакая другая литература. «Ғибадатул ислам» это разъяснение пяти важнейших обязанностей, священных для мусульманина: иман, намаз, ораза, зекет, паломничество в Мекку. Моральные принципы ислама подразделяют на обязанности, которые следует выполнять. Так, с декларации веры (иман), содержащей исповедования единобожия и признание божественной (пророческой) миссии Мухаммеда начинается молитва мусульманина. Намаз (молитва) включает пять ежедневных молений, а в пятницу, особенно мужчинам, рекомендуется присутствовать на совместном намазе в мечети. К действиям правоверного мусульманина относится и пост во время Рамадана. Зекет это особый благотворительный налог с имущества и доходов мусульманина в пользу бедных и больных. Хотя бы один раз в жизни мусульманин должен посетить колыбель ислама священную Мекку, исполнив свою пятую обязанность. Как свидетельствует история, паломничество в Мекку мусульмане совмещали с изучением быта, языка, обычаев других народов, расширяя свой кругозор и общение. Взаимоотношения мусульманина и Аллаха строятся на основе любви и покорности, полного доверия и внимания, мира и понимания, активного служения Аллаху. Эти высокие моральные критерии, несомненно, оказывают свое благотворное влияние на нравственность людей на обычном, бытовом уровне. Мусульманин должен проявлять доброту к родственнику, участие соседу, уважение к старшему, симпатию к молодому, заботу о больном, поддержку нуждающемуся, жалость к несчастному, а также проявлять терпение к заблудшему, несведующему, снисходительность к беспомощному. Мусульманин должен уважать права других так же, как свои апреля 1995 года на расширенном заседании Всемирной ассоциации казахов с участием ста восьмидесяти представителей казахской диаспоры 15 стран мира Халифа Алтай выступил после Президента Казахстана и подарил ему «Құран Кәрім». Нурсултан Абишевич, поблагодарив за хороший перевод, спросил: «Намазды қазақша оқыса не болады»? («Что будет, если читать намаз на казахском языке?»). Халифа Алтай ответил: «Намазда Құран оқу парыз. Қирағатқа байланысты аят бар. Фатиха сүресін оқу уәжіп. Фатиха сүресін оқымаған намаз қабылданбайды» 3. В личном архиве Абдуррахима Алтая сохранилась рукопись статьи отца «Құран Кәрім тек қана араб тілінде оқылады», где говорится: «Құранның құрандағы текст және мағына тұтастығы берік болатындығынан Құран болып тек қана уахи етіліп пайғамбар ғ.с.-ға түскен бойынша оқулуы шарт. Өйткені Құран адам баласының сөзі емес. Алла тағаланың сөзі. Мұғжиза болуы текст пен мағынаның бірлесуімен мүмкін бола алады. Мағынаның негізгі текстен ажырауы болса, Құранның мұғжизалығын (кереметтілігін) жояды да, оны Құран деуге болмайды. Сондықтан, мейлі намазда, мейлі намаздың тысында Құран тек қана уахи етіліп түсірілген араб тілінде оқылады. Мейлі Құранның аударылған тілі арабшадан маңызды, такғы әдемі болса да Құранның орнына жүрмейді. Қорыта айтқанда, Құран Кәрімнің лебіздерімен бір мағынаға келген арабша лебіздермен оқу да дұрыс емес. Өйткені ол араб тілді болса да, уахи болмағандықтан Құранға жатпайды». Следует отметить, что переводу книги «Құран Кәрім» предшествовала кропотливая работа Халифы Алтая в Турции по изучению религиозной литературы, ее написанию и изданию. Так, в Тандаулы Хадистер / түрікшіден қазақша аударған Халифа Алтай Ғақыпұлы / ред. Ы. Бірлікқызы. Алматы: «Берен» МШК, б. 9 Халифа Алтай. Ғибатадул ислам. Алматы: «Берен» МШК, б. 3 Алтай Х. Алтайдан ауған ел. Астана: Астана полиграфия, б. 10. Баймагамбетова А.Ж., Какенова Г.М. Ислам и нравственность // Христианство и ислам на рубеже веков: матер. Всеросс. научн.-практ. конф. Оренбург, апреля 1998 г. Оренбург: Печатный дом «ДИМУР», с. ( ). 3 Алтай Х. Алтайдан ауған ел. Астана: Астана полиграфия, б. (327 стр) 34

35 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 году он впервые на арабской вязи казахской письменности издал в Стамбуле рукописный вариант книги «Құран жолы және иманның шарттары». Через два года она вышла в Кашгаре, затем набранный текст на печатной машинке издается в 1983 году в Стамбуле и в 1990 году в Мекке. С большим трудом, разыскав печатную машинку на казахской кириллице, в 1990 году Халифа Алтай издает в Стамбуле книгу «Құран әліппесі және иманның шарттары» объемом 10 печатных листов. На следующий год эта книга выходит в городе Доха столице арабского государства Катар, а в 1992 году сверстанная уже на компьютере книга издается в Стамбуле. В Казахстане книга переиздана после 1995 года как минимум 20 раз и вышла также в Монголии. Книга пользовалась таким большим спросом, что Х. Алтай уже не мог контролировать процесс переиздания и по этому поводу написал: «Осы еңбектің машинкамен басылған түрі Қазақстанда ең азы 20 рет басылды. Менің қолыма 11 түрі түсті. Бүлардың көбінің қай жерде қашан басылған мәлімсіз» 1. Кстати, машинка «Универсал 200», на которой за границей работал Х. Алтай, находится сегодня в Центральном государственном архиве города Алматы. В 1980 году Халифа Алтай по казанскому изданию 1883 года книги «Кәләм Шәриф» восстанавливает выцвевшие от времени буквы и издает книгу в Стамбуле. Найдя эту же книгу 1897 года издания, отреставрировав, издает ее в 1981 году. Эта работа с 1991 года неоднократно переиздается и в Алматы. Халифа Алтай отреставрировал книгу «Тәпсір әл ытқан», которая в годах вышла в Казани в двух томах. Эта книга была объемом 1034 страницы. Он восстановил исчевнувшиеся буквы, затем издал в 1984 году в Стамбуле, в 1987 году в городе Доха при содействии Хасана Алмагайыржи, в 1988 году при поддержке международного Исламского общества в городе Джидда, что в Саудовской Аравии. Он содействовал доставке книги татарам США, Турции, Татарстана, Японии, Филиппин. Халифа Алтай также отреставрировал и дополнил книгу «Құран Кәрім», которая вышла в Казани в 1913 году. Она дважды была им издана в Стамбуле в годы. На чагатайском языке Х. Алтай отправил религиозную литературу по запросу узбеков в Андижан. Жизнь и деятельность людей, посвятивших себя вере, их уникальные знания и стойкие убеждения достойны уважения и почитания. Среди них Халифа Алтай, в молодые годы вставший на путь борьбы за свободу казахского народа, находившийся затем в вынужденной эмиграции в Индии, Пакистане и Турции. Он родился в Чингильском районе Алтайского округа Китая в 1917 году. Грамоте и арабскому языку его обучали отец Гакып Каракеленулы и аульный мулла, затем в 1931 году бежавшие из Восточного Казахстана муллы Ахметкали Жайсанбайулы и Магауия Гайсайбайулы, нашедшие приют среди казахов Китая. С десяти лет Халифа читал намаз. Неизгладимый след в его душе оставил его духовный учитель Ахметкали Жайсанбайулы, который разрешил ему в шестнадцать лет стать имамом, и вместе с ним позднее переносил тяготы жизни беглого мигранта в Индии. В 1933 году из-за всевозможных притеснений гоминьдановцев аул Халифы покинул свои родные места и откочевал в район Барколя, но и там долго не задержался. В 1940 году вместе с другими казахами-беженцами Халифа прошел тяжелый путь через Тибет в Индию и в сентябре 1941 года достиг Кашмира. Он был современником событий раздела Британской Индии, раскола общества по религиозному признаку и в 1947 году переехал в мусульманское государство Пакистан. За двенадцать лет пребывания на чужбине он освоил язык урду, совершенствовал арабский язык, в течение восьми лет посещал занятия в медресе. Вот как он вспоминал годы учебы: «Біз Бхопалда үш жыл тұрдық. Мен жалақыға мұғалім болып қызмет еттім, оның үстіне «Иллаһия медресесі» деп аталатын мектепте грамматика, фонетика, хадис ілімдері бойынша білімімді толықтырдым. Равалпиндида Құран және тәпсір ілімдері мектептерінде урду тілі бойынша білім жинақтадым» 11. Осенью 1951 года Халифа Алтай участвовал в создании общества «Шығыс Түркістандық қазақ көшпенділері» («Восточно-Туркестанские казахи-откочевники») в городе Пешаваре, исполняя обязанности ответственного секретаря, духовного учителя, наставника и просветителя казахских 1 Құран әліппесі және иманның шарттары / жинақтап бастырушы Халифа Алтай. Алматы: Сөзстан, б. (129 стр) 11 Махмұд Фаһми Хижази. Халифа Алтай және қазақ халқының ислам мәдениеті туралы жариялымдары // Көрнекті дін және қоғам қайраткері Халифа Алтай: елдік іс пен имани құндылықтар. Алматы: Халифа Алтай қайырымдылық Қоры, б. (8-15). 35

36 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 беженцев и их детей. Он является одним из инициаторов установления связи с Посольством Турецкой Республики в Пакистане (г. Карачи) и организатором переселения казахов в Турецкую Республику в годы. Улучшив свое материальное положение в Турции, он посвящает себя творческому делу, пропаганде религии предков. Он много изучает религиозную литературу на арабском, турецком, татарском, узбекском, уйгурском, чагатайском языках, а также на урду, хинди, фарси. Благодаря знаниям и коммуникабельности, он установил связи и работал в тесном сотрудничестве с различными исламскими организациями Турции, Саудовской Аравии, Пакистана, а также с государственными органами Турции. В советское время первый раз Халифа Алтай посетил Казахстан по приглашению общества «Отан» в 1978 году. В числе 25 почетных гостей казахской диаспоры из восьми стран он участвовал в октябре 1990 года в праздновании 70-летия Казахской ССР. Именно ему история тогда представила уникальный шанс впервые в советский период прочитать Коран в общественном месте, при большом скоплении народа. Возможно, как и в Монголии, тогда он в Алма-Ате ощутил огромную потребность своего народа в мусульманской вере, понял насколько важна для него именно исламская литература и кардинальные изменения духовной ситуации, зажатой коммунистической идеологией и атеистической пропагандой. Для человека, который получил теологическое образование, совершенствовал знания исламской литературы на различных языках, было важно реализовать свой богатый потенциал и возможности. Халифа Алтай участвовал в учреждении Всемирной ассоциации казахов на I Всемирном Курултае казахов и по приглашению Президента Казахстана Н.А. Назарбаева переехал на историческую родину. Глава государства дважды принимал Х. Алтая. Халифа Алтай внес большой вклад в возрождение исламских традиций, в формирование объективных представлений об исламе, в открытие новых горизонтов познания мусульманских канонов. С первых месяцев пребывания в Казахстане он выходил в эфир Казахского радио, ведя программу «Имандылық әліппесі» («Азбука веры»). Как следует из арабского названия Священной книги мусульман, Коран предназначен именно для чтения вслух и назидания. Пророк Мухаммед разъяснял, что лучшим из людей является тот, кто изучает Коран и обучает других людей этому знанию. В 1995 году Халифа Алтай возглавил центр исламского воспитания «Инабат» при Всемирной ассоциации казахов, активно печатался в СМИ. Например, в нескольких номерах газеты «Түркістан» были размещены его статьи об Ораза айт празднике окончания мусульманского поста. Сарсенби Даутулы, работавший в этой газете по совместительству, вспоминает, что только благодаря трудам Х. Алтая многие из нас тогда поняли истинный смысл мусульманских праздников: «Ағамыздың Ораза айт жайлы мақаласын газеттің бірнеше санына басқанымыз есімізде. Міне, осы кезде ғана мұсылмандардың екі мерекесі «Құрбан айт» пен «Ораза айт» екенін түсіндік, жұртқа да мұны түсіндірдік. Оған дейін жаңа жылды, 8 наурызды, 23 ақпанды, т.б. мерекелерді тойлай беретін едік. Халифа Алтай Аллаhтың қалауымен елімізге Ислам дінінің жан-жақты дендеп енуіне ұйытқы болды» 12. Халифа Алтай осуществил титанический труд переводчика Корана, комментатора, реставратора религиозных книг, издателя, менеджера по поиску спонсоров в Турции и за рубежом. В 1998 году в книге «Түркияда болған түркі тұлғалары», изданной в Анкаре по линии фондов «Түркия дианет» и «Түркиядағы түрік дүниесі» («Тюркский мир в Турции») Халифа Алтай назван «Түрік дүниесінің ғұламасы», то есть «мыслитель тюркского мира». Ректор Египетского университета исламской культуры «Нұр-Мүбарак» Махмуд Фаhми Хижази особо подчеркивает профессиональный перевод Х. Алтаем мусульманской литературы: «Халифа Алтайдың тілдік, мәдениеттік болмысы оның барлық түркі тілдерін меңгеріп алуына септігін тигізді. Оның қазақ тіліндегі аудармаларына жасаған кіріспелерінде татар, өзбек, азербайжан, түрік тілдеріндегі кітаптардың, аудармалардың, тәпсірлердің аттары көрсетілген, әрі оған қоса урду, парсы тілдерін меңгерген. Ал, оның Құран Кәрімге, Тәпсірге деген қызығушылығы араб тілін де тиісті 12 Дәуітұлы С. Діни насихат және Халифа Алтай тағылымы // Там же. С

37 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 деңгейде білуге ықпал етті. Оның ислами ағартушылық мәдениеті барлық ислами ілімдерді қамтыды. Мұны оның көптеген шығармалары айғақтайды 11. Именно репатриация Халифы Алтая в Казахстан положила начало новому периоду в познании ислама как религии и обучении духовной вере, восстановила преемственную связь в истории религиозного просвещения нашего народа. При возвращении Халифы Алтая в Казахстан его официально в Алматы встречало руководство Духовного Управления мусульман Казахстана и религиозные представители всех областей. Свое знакомство с Казахстаном он начал с Кызылординской области и затем посетил еще 16 областей (кроме Костанайской и Северо- Казахстанской областей). Его радушно принимали не только в мечетях, но и акимы областей и городов, которые создавали все условия для встречи с населением и его незабываемых выступлений относительно вопросов возрождения исламских традиций. Как вспоминает заместитель Председателя Всемирной ассоциации казахов С.Б. Балгабаев, он часто сопровождал Х. Алтая по его многочисленным поездкам по регионам Казахстана и был свидетелем огромного уважения, любви и почитания народа. «Қай жерге барсақ та, кімдермен кездессек те, жиналған жұрттың бәрі Халифа ақсақалды айрықша қадір тұтатынын, ол кісіні бір көріп, сөзін тыңдағанды ерекше уақиға деп бағалайтынын байқадым. Халифа Алтай қажы ақсақал келе жатыр десе, ауылдағылар тайлы-таяғы қалмай алдынан шығатын, кездесулер өткізетін жерге жұрт лық толып, сыймай кететін. Тіпті, күн сайын қарбалас тіршіліктен қолдары босамай жататын аудан, облыс басшылары да Халекеңнің хабарын естісе, барлық жұмыстарын жинап қойып, құрметті ақсақалға сәлем беруге келетін. Халифа Алтай ақсақалдың мұндай құрметке бөленуі кездейсоқ емес» 13. В ноябре 1999 года Халифа Алтай создает Международный исламский благотворительный фонд, став его президентом. Основными направлениями деятельности Фонда стали помощь детским домам, инвалидам, оралманам, малоимущим гражданам; обучение казахскому, арабскому и турецкому языкам; чтение Корана (таджуид); обучение основам ислама; открытие библиотек, медресе и мечетей, курсов по истории и культуре ислама; формирование у молодого поколения высоких нравственных качеств: патриотизм, здоровый образ жизни, гуманизм. Фонд издал и бесплатно распространил по мечетям Казахстана труды Халифы Алтая «Хұтбалар» («Проповеди»), «Ғибататүл ислам», опубликовал книги «Мұсылман қорғаны», «Құран және ғылым» («Коран и наука»), «Ислам ақиқат көзімен қарағанда», «Исламның ғажайып құндылықтары» («Удивительные ценности ислама»), «Рухани тәрбие сабақтары» («Уроки духовного воспитания»), «Пайғамбардың көркем мінезі», «Ислам дінінің негіздері» («Основное в религии ислама»), а также на русском языке «Уникальное пособие для ищущего знания» и «Крепость мусульманина». Сфера морали в исламе чрезвычайно широка и включает в себя одновременно веру в Аллаха, религиозные обряды и церемонии, поведение в обществе, принятие решений, интеллектуальные стремления. Принципы морали являются органичной, неотъемлемой частью ислама. Десятилетию независимости Казахстана Халифа Алтай посвятил книгу в дастанах «Естеліктерім» 14, первое издание которой на латинской графике увидело свет в Турции еще в 1988 году. Книга этого своего рода летопись борьбы казахов за свободу в Китае, летопись выживания и скитания беженцев в Индии и Пакистане, назидание потомкам помнить национальную историю, какой бы тяжелой и трагичной она ни была, извлекать из нее уроки для жизни, не прерывая ни при каких обстоятельствах духовную нить народа, связь с тюркским и исламским миром. Однако следует отметить, что первый литературный опыт Х. Алтай приобрел еще в Пакистане, когда сотрудничал с эмигрантской прессой, журналом «Türk eli» («Тюркский мир») органом Комитета борьбы за национальное освобождение Туркестана. Принадлежность журнала на титульном листе указана на казахском, английском и немецком языках: Türkistan Milliy Azatlik Komyte organi. Review of the National Committee for the Liberation of Turkestan. Das Organ des Nationalen Befreinngs Komitees Turkestans. 11 Махмұд Фаһми Хижази. Халифа Алтай және қазақ халқының ислам мәдениеті туралы жариялымдары // Көрнекті дін және қоғам қайраткері Халифа Алтай: елдік іс пен имани құндылықтар. Алматы: Халифа Алтай қайырымдылық Қоры, б. (8-15). 13 Балғабаев С.Б. Халық құрметтеген Халифа Алтай // Алтын бесік бб. 14 Алтай Х. Естеліктерім. Алматы: Мұнай-Газ өнер кәсібінің оқу орталығы, б. 37

38 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 В семейном архиве мне предоставили оттиск седьмого номера этого журнала за 1952 год. Как следует из его содержания, журнал печатался и на латинской графике казахского языка. В частности, в нем размещено письмо Х. Алтая «Түрік Елі Комитетінің барлық мүшелеріне» («Ко всем членам Туркестанского Комитета»), под которым стоит дата: Из него следует, что он регулярно в столице Пакистана, в Равалпинди, получал письма и этот журнал из немецкого города Дюссельдорф, направлял собственные материалы о положении казахов-беженцев и их поддержке мусульманским государством, был информирован о казахской диаспоре в Германии и ее деятельности, в том числе по увековечению памяти Мустафы Шокая. В письме Х. Алтай поздравил соотечественников с началом исторического праздника священного месяца Рамазан. 20 октября 1997 года на республиканском уровне в Государственном академическом театре имени М.О. Ауэзова Всемирная ассоциация казахов и Союз писателей Казахстана торжественно отметили 80-летие со дня рождения Халифы Алтая. Президент Казахстана Н.А. Назарбаев направил юбиляру поздравительный адрес, в котором высоко отметил личный вклад репатрианта в возрождение исламских традиций: «Қадірменді Халеке! Сізді халқымыздың ардақты ақсақалын, белгілі қоғам қайраткерін, мұсылман дініміздің терең білгірін, көрнекті қаламгерді Жаратқан Ие берген өнегелі өміріңізде 80 жасқа толған мерейтойыңызбен шын жүректен, зор қуанышпен құттықтаймын! Өзімен кеткір кешегі зобалаң заманда Отанымыздан еріксіз айрылып, алыс жерде жүргенмен, бүкіл саналы өміріңіз бойы қайран Елім, Жерім, Халқым деп қабырғаңыз қайысып, армандап аңсаған тілегіңізге жетіп, туған Қазақстанымыз егеменді Ел, тәуелсіз Мемлекет екені әлемге әйгілі болғанда Алатау бөктеріндегі әсем Алматыға асыға жетіп, қасиетті топырағымызды тізе бүге құшақтап, емірене сүйіп, жүрегіңіз қобалжып, көзіңізге жас алғаныңыз, алыстан қайтып оралған ағайындарымыздың арасында бірінші болып Қазақстан Республикасының азаматы атағына иегер болғаныңыз есімізде. Шүкір, содан бері арамызда аман жүргеніңізге қуаныштымыз. Сіздің бар өміріңізді халқымызға адал еңбек етудің, дін жолында таза болудың үлкен үлгісі деп бағалаймыз. Киелі Кітабымызды, басқа да діни шығармаларды ана тілімізге алғаш аударып, қандастарымыздың мұсылмандық рухани шөлін қандырғаныңыздың бір өзі неге тұрады?! «Атажұрттан Анадолыға дейін» атты естелік туындыңызды да қалың оқырман қауым жылы қабылдады. «Инабат» тәрбие орталығының төрағасы және «Түркістан» газетінің алқа мүшесі ретінде ұлттық рухани мәдениетіміздің арта түсуіне қомақты үлес қосып жүргеніңіз баршамызға аян. Тойыңыз тойға ұлассын, қадірменді Халеке! Отбасыңызға баянды бақыт, береке мен тыныштық тілеймін. Ел алдында атқарып жүрген барлық игі істеріңізге әрқашан бір Алла тағала жар болғай! Өзіңізге деген ізгі ниетпен, шынайы тілекпен Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев» августа 2003 года Халифа Алтай скончался в Алматы. В совместном некрологе Духовного Управления мусульман Казахстана, Всемирной ассоциации казахов и Союза писателей Казахстана отмечена боль утраты и исключительно важная роль Х. Алтая в исламской культуре и в истории казахского народа. «Халифа Алтай мұсылман қауымына аса көрнекті дін қайраткері ретінде кеңінен танымал. Ол Ислам дінін уағыздауды, мұсылмандықтың асыл қазыналарын насихаттауды өзінің басты мақсаты еткен жан. «Құран Кәрім» мағынасын қазақшаға аударып, қасиетті кітаптың қазақтар арасында кеңінен таралуына көп күш-жігер жұмсады. Бұдан басқа оның қаламынан «Ғибадатул ислам», «Құран әліппесі және иманның шарттары», «Шариғат», «Иманшарт», «Ғылымхат», т.б. кітаптар туған. «Құран Кәрімнен» басқа «Хазірет пайғамбар ғалайкіссаламның өмірбаяны», «Таңдаулы хадистер», «Қысқаша ислам тарихы» кітаптарын қазақшаға аударған. Халифа Алтайдың дін қайраткері ретінде еңбегі елімізде жоғары бағаланады» 15. Почтить память Халифы хаджи Алтая по случаю годовщины со дня его кончины в Алматы прибыли представители Посольств Турции, Египта, Пакистана, Саудовской Аравии, Малайзии, руководители Казахских культурных центров Турции, Германии, Франции, Китая и других стран. Вечер памяти «Тілім, дінім-діңгегім» по случаю 90-летия Халифы хаджи Алтая провели Всемирная ассоциация казахов, Союз писателей Казахстана и Духовное управление мусульман Казахстана. 3 Алтай Х. Алтайдан ауған ел. Астана: Астана полиграфия, б. 15 Халифа Алтай // Егемен Қазақстан

39 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Сегодня его благородное дело по духовному просвещению народа продолжает Международный благотворительный фонд «Халифа Алтай». Казахстан принимает помощь мусульманских государств (Турция, Катар, Саудовская Аравия, Египет) в возрождении ислама, который, как и национальный язык, объединяет казахов в разных странах. Стойкость исламских ценностей в менталитете казахов обусловлена тем, что ислам сыграл значительную роль в интенсификации этнических процессов внутри казахской общности. Выступая как интегрирующая культурная сила, он способствовал формированию определенного мировоззрения, органически слившись с этноконфессиональными и этническими особенностями казахов. Самое счастливое время своей жизни Халифа хаджи Алтай провел в Республике Казахстан. Он привез на историческую родину бесценное духовное богатство, веру в ислам и в собственный народ. Именно здесь он увидел плоды своего интеллектуального труда по духовному очищению и возрождению общества. Родной его народ признал в нем своего Духовного Учителя. Его имя присвоено улице в Алатауском районе города Алматы. В Архиве Президента Республики Казахстан, Центральном Государственном архиве города Алматы исследователей ждут многочисленные документы и рукописи ученого-теолога. Он воспитал восемь детей. Его сыновья Абдулсаттар, Абдулсамат, Абдуррахим и Аднан родились в Индии, Пакистане и Турции, трудились в Норвегии, Франции и Турции. Дочери Шакира, Шакура, Машкура и Айтен граждане Турции. В их судьбах отразилась история казахского народа трагического ХХ века. ЛИТЕРАТУРА 1. Құран әліппесі және иманның шарттары / жинақтап бастырушы ХАЛИФА АЛТАЙ. Алматы: Сөзстан, б. ( ) 2. Құран кәрім: қазақша мағына және түсінігі / ауд. Халифа Алтай, өндеуші Д. Жаналтай, ред. А. Алтай. Медине: Шарапатты екі харамның қызметкелері Фаhд патшаның «Құран Шәриф» басым комбинаты, 1412/ б. 3. Алтай Х. Алтайдан ауған ел. Астана: Астана полиграфия, б. 4. Мехмет Соймен. Ғылымхал: Исламнын бес парызы / өндеп толықтастырып қаз. аударған Халифа Алтай. Ыстамбұл, б. 5. ТАНДАУЛЫ ХАДИСТЕР / түрікшіден қазақша аударған Халифа Алтай Ғақыпұлы / ред. Ы. Бірлікқызы. Алматы: «Берен» МШК, б. 6. Халифа Алтай. Ғибатадул ислам. Алматы: «Берен» МШК, б. 7. Дәуітұлы С. Діни насихат және Халифа Алтай тағылымы // Там же. С ПРИМЕЧАНИЕ: Данная статья подготовлена в рамках гранта Комитета науки МОН РК на тему «Национальная идентичность казахов Центральной Азии и Европы в артефактах нематериального культурного наследия». КӨНЕ ТҮРІКТЕРДІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ М.А. ҚАСЫМБЕКОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада қазақ тарихының ең басты кезеңдерінің бірі орта ғасырлық түркілер кезеңі мәселелері қарастырылған. «Түрік» этнонимінің шығу тарихы, Түркі қағанаттарының құрылуы және ҮІ ғасырдан ХІІ ғасырға дейінгі түркі халықтарының тарихынажан-жақты талдау жасалған. Түріктердің шығу тегі ашын тайпасымен байланыстырғандығы жөнінде деректер келтірілген. Түркілердің этникалық негізі болған тайпалар мен халықтардың және хун, түркі империяларының құрамына кірген 20-дан астам түркі жұртының ру-тайпалары: печенег, қимақ, қыпшақ, оғыз, иемек, башқұрт, басмыл, қай, ябғу, татар, қырғыз, шігіл, тухси, яғма, шарух, ұйғыр, таңғұт, қидан тағыда басқа тайпалар туралы мағлұматтарға тоқталған. Сонымен қатар мақалада Түрік қағанаттарының Қытай, Иран, Византия мемлекеттерімен сыртқы саяси, сауда қарым-қатынастары жөнінде жазылған. Тірек сөздер: Орта ғасырлық, Түркі қағанаттары, түркі империялары. Қасымбекова М.А. аға оқытушы (Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті. Алматы қ, Қазақстан, kasimbekova1978@mail.ru) 39

40 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ABSTRACT: In this article was written one of the most important stages in the Kazakh history of medieval Turkic period. "Turkish" creation of the Turkic khanate and the history of the Turkic peoples of VI century XII century are analysed. There are given information about Turkish tribes origin. The basis of Turkic ethnic tribes and peoples and Guns, 20 members of the Turkic tribes: Pechenegs, Kipchaks, Oguz, Yemeks, Bashkirs, Basmyls, Qais,Tatars, Kyrgyzs, Shigils, Tukhsis, Yagmas, Sharukhs, Uighur, Tangut, Kidand and other tribes. In addition, in the article was written foreign policy, trade of Turkic Kaganates with China, Iran, Byzantine. Key Words: Turkic Kaganates, Turkic empires, Middle Ages. Қазақ халқы этногенез жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар халық. Біз тарихка VI ғасырда "түркі" деген атпен енсек те, алтайлыктар, сақтар, хундар (бұл атау ғұндар, һундар деп те жазылады) мәдениетінің төл мұрагеріміз. Ежелгі түркі елі, түркі жұрты ұлы тарихи оқиғалардың діңгегі әрі куәгері болған. Түркі елінің ежелгі тарихы біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдан, ертедегі хундар империясының құрылу кезеңінен басталады да, біздің заманымыздың IX ғасырын қамтиды. Бұл ерте дәуір тарихының өзі бірыңғай археологиялық деректер тарихы ғана емес, көбіне деректер негізіндегі тарих. Демек, біздің заманымыздан бүрынғы III ғасыр мен бергі XI ғасыр арасындағы хундар, түркілер дәуірі біздің рухани қазыналарымыз, түркі жұртының мәдениет тарихының деректі көздері. Ал орта ғасырдағы түркілер елі, түркі жұрты X XIV ғасырларда өзінің бай жазба тарихын жасады. Түркілердің этникалық негізі болган тайпалар мен халықтардың және хун, түркі империяларының құрамына кіріп аралас-кұралас күн кешкен 20-дан астам түркі жұртының рутайпаларының аты бізге жетті, олар: печенег, қимақ, қыпшақ, оғыз, иемек, башқүрт, басмыл, қай, ябақу, татар, қырғыз, шігіл, тухси, яғма, ұграқ, шарух, жүмылы, ұйғыр, таңғұт, қидан т. б. /1/ Бүгінгі күні еліміз тәуелсіздігін алып, ертеңіне сеніммен қол созған шақта, тегін тануға талпынған халқымыздың талабын қанағаттандыру, оның өткенін білуіне көмектесу тек тарихшы ғалымдардың ғана міндеті емес, елін, жерін, халқын сүйген әрбір зерделі азаматтың борышы. Сондықтан түркі халқының тарихын егжей-тегжейлі талдау, ел шежіресіне, бабалар мұрасына жаңаша көзқарас орнықтыру үшін, біз барымыз бен жоғымызды уакыт безбеніне салып, тарихымыздың ақтаңдақтарын ашуымыз кажет. Түркі елі өзі өмір сүрген кезден бастап төрт рет гүлдену-өрлеу, төрт рет дағдарыс-құлдырауды бастан кешірді. Бірінші өрлеу біздің заманымыздың VI ғасырында Еуразияны жайлаған ежелгі түркі тегінен шыққан тайпалардың, халықтардың бірігіп, бірінші Түркі қағандығын (империясын, жылдар) құрған кезі. Бұл империя кең байтақ аумақты Монғолияны, Енисейдің шығыс жағын, Байкал жағалауын, ал батысында Қырымға дейін, Оңтүстікте Амударияның бастауына дейін қамтыды. Солтүстік Қытай мемлекеті Ци жэне Батыс Қытай мемлекеті Чжоу түркі қағандарына алым-салық төледі. Олармен VII ғасырдың 60-жылдары сол кездегі ірі мемлекеттер Иран, Византия саяси-экономикалық қарым-қатынас жасады. Түркі елінің тарихындағы бірінші ауыр дағдарыс, экономикалық-мәдени құлдырау кезеңі VII ғасырдың ортасы. Бүл кезде түркі бектерінің дербестікке ұмтылуы өзара қырқыстарға әкеп соқты. Қытайдың Ци империясы оған белсене араласты. Соның салдарынан түркі қағандығы Орталық Азияда Шығыс жене Батыс қағандықтар болып екіге бөлінді, империя дағдарысқа килікті, әлсіреді. Шығыс Түркі мемлекеті қытайлардан жеңіліп, түркі халқы 50 жыл бойына ( жылдар) бостандығынан айырылды. /2/ Қазақ этногенезінің түркілік кезеңі - Қазақстан және көршілес аймақтардың ортағасырлық этностық тарихы түркілердің тарихымен байланысты. Қазақстан жерінде түркі тектес, түркі тілдес тайпалардың көне заманда да болған. Бірақ нағыз түркілердің этностық тарихы б.з. V ғасырынан басталады. Егер түрік деген атау V ғасырдан бастап пайда болса, онда: "Одан арғы дәуірлердегі тайпаларға қалай түркі тектес, түркі тілдес деген сипат береміз?" деген заңды сұрақ тууы мүмкін. Мұны былай түсіну керек. Б.з. V VIII ғасырларының арасы түркі тайпаларының пайда болып, қалыптасу дәуірі. Ал Алтай тіл тобына жататын түркі тілінің пайда болуы түркі атын алған кейінгі тайпалардан кемінде 1 мың жыл бұрын болған. Түрік этнонимі алғаш рет қытай жылнамаларында 542 жылы аталады. Қытай жылнамалары түркілерді ғұндардың ұрпағы деп атаған. Бастапқы кезде түркі деген сөз түркі тілдес көшпелілердің ішіндегі басқарушы ақсүйек ру өкілдеріне ғана қатысты болды. Содан кейінгі кездерде түркі деген атау саяси мәнге ие болды. Түркі деп түркілердің қол астында 40

41 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 болған өзге тайпалар да атала бастады. VIII ғасырдың ортасынан бастап түркі деген атау біраз уақытқа дейін жазба деректерде аталмайды. Бұл кезде түркі деген жалпы атаудың орнына жекелеген түркі тектес тайпалардың аты (теле, қырғыз, тоғыз-оғыз, ұйғыр, қарлұқ, қыпшақ) аталады. Түркі атауы X ғасырда қайта тарихи аренаға шығады. Қашқардағы, Баласағұндағы хандар (қағандар) өздеріне тағы да түркі деген этностық атау таңады. Түркі деген атау сол замандағы араб географтарының да еңбектерінде кездеседі. Осы ортағасырлық түрік атауы Кіші Азия жеріне барып қоныстанып қалған оғыз тайпасының бір бөлігінің ұлттық мемлекеттік атауына айналды. Ол Түркия, Түрік мемлекеті. Тарихи аренаға алғаш шыққан түркі тайпаларының бірі теле. Олар қазіргі Монғолия жеріндегі Гоби шөлінің солтүстігінен батыста Тянь-Шань тауына дейінгі жерлерді жайлаған. Телелер одағына 15 тайпа кірген./3/ Түріктер өзінің шығу тегін ашын тайпасымен байланыстырады. Түріктер 552 жылы Солтүстік Монғолия жерінде Түрік қағанатын құрды. Оның алғашқы қағандары Бумын, Қара қаған, Мұқан қағандар еді. Осы қағандардың тұсында көршілес жуан-жуан тайпалары бағындырылды. Мұқан қаған тұсында бүкіл Ішкі Азия, Оңтүстік Сібір жері, Оңтүстік-Батыс Манчжуриядағы қидандар, қарақытайлар, Тува жерінде Енисей қырғыздары бағындырылды. Істеми каған тұсында түріктер батысқа қарай жылжып, Жоңғария жерін, Қазақстанның, Орталық Азияның шығыс аймақтарын бағындыра бастады. VI ғасырдың екінші жартысына қарай түріктер бүкіл Қазақстан жерін, Орталық Азияның біраз бөлігін бағындырып, Қара теңіз жағалауына дейін жетті жылдары Түрік мемлекетінде ыдырау үдерісі жүрді. 603 жылы Түрік қағанаты Шығыс және Батыс Түрік қағанаттарына бөлінді. Шығыс Түрік қағанатының жұрты көк түрік, ал Батыс Түрік қағанатының жұрты "он оқ бодун" "он оқ елі" аталды. Алдында қидан елін, Енисей қырғыздарын басып алған Шығыс Түрік қағанаты, 711 жылғы Инел қаған мен оның бас колбасшысы Тоныкөктің тұсында түркештерді өзіне қаратты. Бұдан соң 716 жылы Білге қағанның тұсында түріктер қытай әскерлеріне үлкен соққы берді. Батыс Түрік қағанаты да өзіне жаңа жерлер мен жаңа елдерді жаулап алып жатты. Олар 588 жылы Еділ бойын, Орал тауының бергі бетіндегі елдерді, Орталық Азияның біраз бөлігін өздеріне бағындырып алды.vii ғасырдың аяғына қарай түркі тайпаларына жататын түркеш тайпасының күшеюі байқалды. Шу мен Іле өзендерінің аралығында қоныстанған түркештер VI ғасырдан бастап Батыс Түрік қағанатына кірген. Олар: қара түркештер,сары түркештер болып екіге бөлінді. Сонымен түркештер VII ғасырдың соңында Шаш (қазіргі Ташкент) қаласынан бастап, Тұрпанға, Бесбалыққа дейінгі жерді бағындырды. VIII ғасырдың екінші жартысында Оңтүстік-шығыс және Шығыс Қазақстан жеріне қарлұқ тайпалары келді. Қытай деректері оларды түркі тайпаларына қоспайды, тек түріктер бағындырған тайпа деп есептейді. Дегенмен қарлұқтардың түркі тілдес, түркі тектес тайпа екендігін кейбір қытай деректері көрсетеді. Олар бұрынғы Батыс Түрік қағанатының жерінде билік құрды. Бұрынғы Батыс Түрік қағанатының, одан соң түркештердің орталығы болған Суяб, Талас қалалары олардың орталығына айналды. Қарлұқтар үш үлкен болат, шығыл, ташлық деген тайпаларға бөлінді. /4/ Түркештер заманында, одан кейін қарлұқтар заманында Орталық Азияның біраз жерлерін арабтар жаулап алған еді. Олар арабтармен әр кез соғысып отырды. 751 жылы арабтар мен қарлұқтар бірігіп, Талас өзенінің бойында қытайларға қатты соққы берді. Сөйтіп, Жетісу мен Орталық Азия қытайлардан азат етілді. 756 жылы қарлұқтар түркештерді толық жеңіп, Оңтүстік-шығыс Қазакстанда өзінің толық саяси билігін құрды. Осы кезеңде, бұдан кейінгі онжылдықтарда да қарлұқтардың бірден-бір қарсыластары шығыстағы тоғыз-оғыздар болды. Олар кейіннен Шығыс Түркістанның батыс бөлігін, Жетісудың біраз жерін қарлұқтардан тартып алды. Тоғыз-оғыздардың құрамына кіретін ягма, сеянто тайпалары Шығыс Қазақстан жерінде билік құрды. VIII ғасырдың соңына қарай Қазақстан жеріне түркі тектес көшпелі оғыз тайпасы келіп қоныстанады. Оғыз тайпалар одағына қарлұқтар, халаждар, жағралар, шарұқтар, кейінірек қаңғарпешенег топтары кірді. Алдыңғылары Жетісуды мекендеген тайпалар болса, кейінгілері Сырдарияның бойын мекендеген. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, оғыз тайпалар бірлестігіне түркі тектес тайпалармен қатар үнді-еуропа тілдес тайпалар да (астар, аландар) кірген. Оғыздардың алғаш жайлаған жері Сырдың ортаңғы, төменгі ағысы, Арал теңізінің маңы, Қаратау жоталары, Шу, Балқаш өңірі. IX ғасырда оғыздар Каспий аймағына қарай ауып, Жайық, Ырғыз, Жем, Ойыл өзендері, Мұғалжар тауы аймағына, одан әрі Жайық пен Еділ аралығына 41

42 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 қоныстаңды. X ғасырда оғыздар хазарларды талқандап, Кавказ сыртынан Алдыңғы Азияға дейін жетті. Оғыздар Қазақстан жерінде болған екі ғасырдай уақытта баска түркі тайпаларымен өзара этностық, мәдени-шаруашылық ықпалдастықта болды. /5/ Бүгінгі күні Орта Азиядағы Түркі тектес елдер Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан және Әзірбайжан төуелсіздігін алып ертеңіне сеніммен қол созған шақта Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев түркі халықтарының одағын құруды ұсынды, ол өз сөзінде Орта Азия елдерінің одағын құру туралы "Біз... ұлы державалардың осы өңірде экономикалық басымдылыққа ие болу жолындағы бәсекелестігін де байқап отырмыз. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Амажолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. 1- кітап. (Көне дәуірден біздің заманымыздың XIV ғасырына дейінгі кезең). Алматы: Білім, Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы. Білім, Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық. 1-том. Алматы Салғарин Қ. Түріктер, жужандар. Алматы, Құлахметова Л. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі байырғы түркілердің ел басқару жүйесі. // Қазақстан тарихы ТАРИХИ ЖАЗБА ДЕРЕКТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ҚАРЛҰҚ ТАЙПАСЫ Л.Т. ҚОЖАКЕЕВА ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада Қарлұқ тайпасы туралы негізгі тарихи құжаттар мен араб, қытай және парсы авторларының еңбектеріндегі мәліметтер жан-жақты келтірілген. Қарлұқ тайпасы «бұлақ» деген атпен мәлім болған алғашқы деректер V ғасырға жататыны туралы айтылған. Ежелгі түріктердің руникалық ескерткіштері «үш қарлұқ» (қарлұқтардың үш тайпасы) атын Алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалардың қуатты одағына да таратқаны жөнінде жазылған. VІІ ғасырдың орта кезінде қарлұқ бірлестігінің құрамына ірі-ірі үш тайпа - бұлақ, шігіл (себек) мен ташлық кіргендігі туралы баяндалған. Сонымен қатар мақалада Қарлұқ мемлекетінің ішкі және сыртқы саяси тарихы, қағандардың билік үшін тартысы, Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалар және территория үшін күресі, мемлекеттік және әлеуметтік құрылымдарына ерекше тоқталған. Тірек сөздер: Қарлұқ тайпасы, ежелгі түріктер, Ұлы Жібек жолы. ABSTRACT: In the article was comprehensively discussed information about the Karluks history, based on the study of the works of Arabic, Chinese and Persian authors. Based on the data sources known as the "Bulak" since V century. In the ancient runic monuments written that "the Karluk" widespread nomadic tribes who lived between the Altai Mountains and the East coast of Balkhash lake. In the middle of VІІ century three tribes- Bulak, Shigil, Tashlyk were in the Association of the Karluks. Also in this article was written the internal and external policies of the Karluk state. Key Words: Karluk tribes, ancient Turks, the Great Silk Road. Кез келген халықтың шығу тарихы күрделі және ұзақ процесс. Нәтижесінде олардың белгілі бір территорияда жалпы халықтардың тұрақты ортақ тіл қатынастары пайда болады және этникалық өзіндік саналары және атаулары жалпы материалдық және әлеумметтік мәдениеті қалыптасады. Қалың қол арабтарды, қара құртша қаптаған қара қытайды т.б. алып далаға басып кірген басқыншылар легін Қожакеева Л.Т. - т.ғ.д., профессор м.а.(қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті. Алматы қ, Қазақстан) 42

43 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 тек түркі тектілер ғана тоқтата алды. Көшпенділерден кейін монғолдар қабылдап, одан әрі дамытқан әскери өнерді қалыптастырды, әскери демократияны, қалың елді билеу жүйесін енгізді. Еуразияның қақ ортасында ту тіккен ер түркі тайпалары Батыс пен Шығысты жалғастырды. Бір сөзбен айтқанда, ер түркі тайпалары Еуразияның ен даласының төл перзенті санатында көк бөрілі байрақ астында емін еркін өсіп өнген-ді. Сақтар, ғұндар, қаңлы, үйсін, дулат, арғын, алшын, найман, керей, жалайыр, қимақ, оғыз, қыпшақ, қырғыз, қарлық сияқты түркі тектес басқа да тайпалар болашақ қазақ халқының негізін сол бір кезде осылай қалады. Тарих аренасында бір тайпаның орнын екіншісі ауыстыруын алдыңғы тайпаның тарихтан өшуі деп есептеуге болмайды. Яғни, пайда болған жаңа тайпаның саяси құрамынан этникалық топтарынан көрініс беріп, өзгеріске ұшыраған түрде тарих сахнасына қайта шығады. Қарлұқ тайпасы туралы негізгі құжаттарды және хабарларды араб және парсы авторларының еңбектерінен білеміз. Қарлұқ тайпасын зерттеген тарихшы имам Абул Футухал Гафира әл-алманидың «Тарихи Қашқар» кітабынан бір ғана қарлұқтардың шығу тегі туралы азды-көпті мәлімет берді. В.В.Бартольд қарлұқтардың тегін іздеуде үш тайпаны қарлұқ, яғма, шігіл атаумен шектеледі. Осылардан белгілі болғаны шігілдер мен яғмалар, түркештер тайпаларының бірі, тухсилер, орхон түркілерінің қалдықтары қарлұқтар одағының құрамына кірді және бұл тайпалардың одағы тарихта IX ғасырдан бері бірге деп есептелінеді. /1/ Қарлұқ қағандығы қарлық (көнетүркіше: қарлұқ) тайпаларының мемлекеті жж.аралығында өмір сүрді. Қарлқұтар б.з. ІІ ғасырында грек ғалымы Птоломейдің атақты «Географиясы» арқылы белгілі болған. Қытай деректерінде салт-дәстүрі мен тілдерінің Батыс түркілеріне ұқсайтындығы айтылған қарлұқтардың басшысы Елтебер деген атпен белгілі болады. Оғыздар (теле) бірлестігіне енетін көп тайпалардың бірі болған қарлұқтардың мекендеген аймағы Жоңғария, Шығыс Қазақстан және Алтай өңірі болды. Ү ғасырға дейін Алтай, Жоңғариядағы Шығыс Түркі қағандығы мен Ұйғыр қағандығының саяси тарихында қарлұқтардың маңызды орын алғандығы Қытай деректерінде жазылған. Араб географы Әл-Марвази (ХІІ ғ) қарлықтар құрамында 9 тайпа болғанын айтады. /2/ Әуелі әскери күш болып тарих сахнасынан көрінген қарлұқтар Түркі қағандығына бағынышты болды. Батыс Түркі қағандығы әлсіреген тұста олардың жеріне иелік жүргізу үшін қарлұқтар түркештермен соғысады. Қарлұқтардың ябғуы Том Білге 766 жылы түркештер мен яғмаларды жеңіп Шу бойындағы Суяб қаласына ордасын көшіреді. Қарлұқ тайпасының құрамына чигиль, яғма, тухси, аргу, лабан (албан) тайпалары кірді. Бұған араб, парсы тарихшыларының еңбектері дәлел. Қарлұқ мемлекетінің территориясына шығыста Жоңғар Алатауынан, батыста Чырдарияға дейінгі, солтүстікте Балқаш көлінен оңтүстікте Ыстықкөлге дейінгі аумақ кірді. Қарлұқ қағандығында отырықшылық өмір өркендеді. Бұған мал және егін шарушылығымен бірге қалалардың гүлденуі, онда бау-бақшалардың, қолөнер кәсібінің дамуы дәлел бола алады. Сонымен қатар феоделдық қатынастар да дамыды. Таразға жақын маңдағы Атлах, Жамукент, Құлан, Меркі қалаларының болғаны жоғарыдағы сөзімізге дәлел. Шығыс пен батысты жалғастырушы «Жібек жолы» қарлұқтардың сауда, шаруашылық, мәдени дамуында маңызды орын алды. Өзге де мемлекеттер секілді ру басшыларының билікке таласы, бір жағынан араб басқыншылығы 170 жылдан астам өмір сүрген Қарлұқ қағанатының 940 жылы құлауына алып келді. Қараханидтердің исламды қабылдаған алғашқы түркі мемлекеті болып құрылып, нығаюында құарлұқтардың маңызы зор болды./3/ Қарлұқ тайпасы «бұлақ» деген атпен мәлім болған алғашқы деректер V ғ. жатады. Ежелгі түріктердің руникалық ескерткіштері «үш қарлұқ» (қарлұқтардың үш тайпасы) атын Алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалардың қуатты одағына да таратқан. VІІ ғ. орта кезінде қарлұқ бірлестігінің құрамына ірі-ірі үш тайпа - бұлақ, шігіл (себек) мен ташлық кірген. Қарлұқ тайпаларының көсемдері Елтебер деп аталған. /4/ 742 ж. Монғолия даласындағы саяси жетекшілік шығыс түріктерінің өкіметін қиратқан үш тайпаның - қарлұқтар, ұйғырлар мен басмылдардың одағына көшеді. Аз уақыт басмылдардың бағы жанады, олардың көсемі қаған болады. Қарлұқтар басшысы мен ұйғырлардың жетекшісі жабғы атағын алады. Алайда 744 ж. басмылдарды ұйғырлар мен қарлұқтардың біріккен күші күл-талқан етеді. Орталық Азияда жаңа мемлекет - ұйғыр қағанаты ( ж.ж.) пайда болады. Ұйғыр тайпаларының басы жоғарғы қаған болады да, қарлұқтар көсемі оң (батыс) жабғы атағын алады. Дербес тұруға ұмтылған қарлұқтар ақырында ұйғыр қағанатынан бөлініп кетеді. VІІІ ғ. орта кезінен бастап, қарлұқтар мен оғыздар арасында түргештер мұрасын иемдену жолындағы тартыс етек алады, олардың қалың-қалың топтары Ыстықкөл мен Талас облыстарына 43

44 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 тарап кеткен еді. Осынау текетірес әсерінен оғыздардың негізгі бөлігі Жетісу жерінен өтіп, Сырдария өңіріне кетіп қалады. 766 ж. түргеш қағандарының қос ордасы - Таразбен Суябты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қол астына көшеді. Қарлұқтардың ерте феодалдық мемлекеті құрылады. Қарлұқтар тынбастан шекараларын кеңейте береді ж.ж. қарлұқтардың бір бұтағы Қашқарияны басып алады, ал VІІІ ғ. аяқ кезінде олардың өзге бір тобы Ферғанаға ықпалын жүргізе бастайды. Қарлұқ конференциясына Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның: тұхси, шігілдер, әзкіштер, түргештер, халаджылар чаруктер, барысхандар сияқты көшпелі және жартылай көшпелі түрік тілді тайпалары енген. Қарлұқтардың қоластындағы халықтар этникалық жағынан бір тектес болмағанымен, олардың ішінде иран тілді соғдылар, Таяу Шығыс пен Орталық Азия елдерінен ауған келімсектер болды. VІІІ-Х ғғ. қарлұқ мемлекетінде отырықшы - егінші тұрғындарды түріктендіру процесі қызу жүріп жатты. VІІІ-Хғ.ғ. қарлұқ тайпалары Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдарияның орта ағысына дейінгі кең көсіліп жатқан территориясын қоныс етеді. Балқаш пен Ыстық көлдер арасында Іле, Шу Талас өзендері бойында, Тянь-Шаньның сілемдерінде, Испиджаб облысындағы ортағасыр қаласы Отырарға дейін еркін көшіп - қонып жүреді. Араб жағрафияшысы Ибн Хаукалдың (Хғ.) мәліметіне қарағанда, «қарлұқтар жерінің Батысынан шығысына дейін жету үшін 30 күн жүру керек» екен. Қарлұқтар мен ұйғырлардың шығыстағы VІІІ ғ. аяғы мен ІХ ғ. бас кезіндегі бәсекелі таластартысы қарлұқтардың жеңіліп, Моңғолиядағы ұйғыр қағанының жоғарғы билігіне мойынсұнуымен аяқталады. Қарлұқтар батыста Мауараннахрдың араб жаулаушыларымен жан аямай күреседі. ІХ ғ. бас кезінде арабтарға қарсы бағытталған әртүрлі қимыл-әрекеттерді белсене қолдайды. 810 ж. арабтар қарлұқтарға шапқыншылық жасап, Құлан қаласына (қазіргі Луговой станциясы) дейін жетеді. 812 ж. олар Отырарға жорыққа шығып, қарлұқтар қолын қирата жеңіп, олардың жабғысын қимақ еліне қашып кетуге мәжбүр етеді. ІХ ғ. 20 ж.ж. бастап Мауараннахрда жергілікті саманилер әулеті билік жүргізеді, ол Бағдаттағы араб халифына сырттай ғана тәуелді болып есептеледі./5/ 840 ж. Орталық Азия даласында аса маңызды оқиға болады: Енисей қырғыздары ұйғыр қағанатын жойып, ұйғырларды Тұрфан көгалды аймағы мен Ганьчжоу ауданына еріксіз көшіреді. Бұл оқиғаны Испиджаб билеушісі, қарлұқ жабғысы Білге Күл Қадырхан шебер пайдаланады да, жаңадан қаған атын алып, өзінің жоғарғы өкіметті алуға қақы бар екенін ашықтан ашық жариялайды. Топ осы жылы қарлұқ қағанының саманилерге қарсы соғыс жүргізуіне тура келеді, өйткені Самарқант уәлиі дінсіз түріктерге қарсы қасиетті соғыс ашылды деп жар салады да, Испиджабты басып алады. 893 ж. Самани Исмаил ибн Ахмет Таразға жорық жасайды. Қарлұқ қағаны Оғұлшақ Қадырхан қаланы ұзақ уақыт қамап қоршаса да шыдайды, бірақ ақырында қала құлап, оның халқы ислам дінін қабылдайды. Оғұлшақ өз ордасын Тараздан Қашғарға көшіреді де, Саманилерге қарсы соғыс әрекеттерін жүргізе береді. Бұған қоса Жетісу түріктері Саманилердің қысымына тойтарыс беріп қоймай, олардың мемлекетіне жортуыл жорықтар да жасап тұрды. 904 ж. Мауараннахрға түріктің қалың әскері басып кіреді, бірақ олар біраздан кейін тықсырылып шығарылады. Оңтүстік Қазақстан жерінің Қарлұк қағанатына кіретін азғана бөлшегіне ғана араб өктемділігі орнайды. Фараб, Испиджаб, Тараз сияқты қалалар саяси күрестің небір қиын-қыстау кездерінің өзінде, ерте орта ғасыр дәуіріндегі араб тарихшыларының айтуынша арабтар үшін тынышсыз жерлер болып қала береді. Арабтардың жаулап алуы халифат қоластындағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық, саяси және мәдени өмірінде, ондағы этникалық, тілдік процестерде белгілі із қалдырады. Қарлұқтардың мемлекеттік құрылымының бір сипаты - онда еншілік тайпалық жүйенің дамыған түрі бар болатын, бұл әрине басқарудың орталықтанған түрінің бекуіне жәрдемін тигізбеді.ірі-ірі тайпалар басында тұрған, енші жер-суы бар билеушілер өздерінің жартылай дербес, ал шынмәнінде тәуелсіз иеліктерін күшейтіп нығайтуға ұмтылып отырды. Қарлұқ мемлекетіндегі басқарудың әскери-әкімшілік жүйесі - олардың көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс-салты ерекшелігін көрсететін. Әлеуметтік және жіктік теңсіздік қарлұқ қоғамының негізгі өзегі болатын. Байларға ілесе кедейлер жүретін, қауымның ең төменгі тобы -құлдар еді. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қала орталықтары да болатын. «Худуд әл - алам» бойынша қарлұқтар елінде 25 қыстақ болған, олардың ішінде: Тараз, Құлан, 44

45 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Мерке, Атлалық, Тұзын, Балиг, Барысхан, Сыйкөл, Талгар, Тонг, Пенчуль т.б. бар екен. Қарлұқтардың астанасы және олардың көптеген қалалары Ұлы Жібек жолы бойында тұрған, ал бұл жолдың Қазақстанның Оңтүстігі мен Жетісу үшін елшілік және сауда-саттық желісі емес, сол сияқты мәдени және рухани байланыстар арнасы ретінде орасан зор маңызы болған. Дегенмен, Қарлұқ қағанаты өз қолына баянды экономикалық байланыс жүйесін қондыра алмаған. Ішкі қырқыстар, билік үшін талас-тартыс мемлекеттің береке құтын қашырады. Міне, осындай қиын жағдайда шын мәніндегі қауіп - қатер Қарлұқ қағанатына Қашғар жағынан келеді. 940 ж. олар Баласағұнды басып алады да, Қарлұқтар мемлекеті құлайды. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Гумилев.Л. Көне түріктер. Алматы., «Білім», 1994 жыл 2. Кляшторный.С.Г, Султанов.Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелеий.алма-ата., 1992г 3. Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и-Рашиди.,Алматы г 4. Мусин.Ч. Қазақстан тарихы.алматы, 2005 жыл 5. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Алматы. «Дәуір» баспасы, 1994 КУЛЬТУРОГЕНЕЗ ТАТАРСКОГО НАРОДА В СОВЕТСКИЙ ПЕРИОД А.Г. ГАЛЛЯМОВА ABSTRACT: The transformation of the Tatar ASSR during the Soviet period was a powerful process of industrialization and urbanization, and the formation of post-industrialism, as well as establishment of socio-cultural position of "modernity", but depressed by archaic political and ideological system. During this period the ideological conditions, socio-cultural life, and social consciousness have evolved dramatically. The educational level of the population was steadily growing; the material basis of culture developed; and social and professional cultural groups drastically expanded, Tatars actively involved as well. However, the state system concerns regarded solely about the formation of culture in order to "stuff" a person with certain knowledge to "build socialism". The Soviet period in the history of the Tatar people was the period of total violent detatarisation of its culture. Neglect of the available ethno-cultural trends in society, ignoring the objectively existing mental structures has led to immense waste of the cultural resources of the Tatar nation. Key Words: Tatar people, the Soviet ideology of the twentieth century, Soviet culture, cultural genesis Tatar, Tatar ASSR. АННОТАЦИЯ:Процессы трансформации Татарской АССР в cоветский период выражалась, с одной стороны, в мощных процессах индустриализма и урбанизма, становлении постиндустриализма, с другой стороны в вызревании социально-культурологической позиции «модернити», но придавливаемой архаичной политико-идеологической системой. Претерпели кардинальные изменения идеологические условия, стиль социально-культурной жизни, общественное сознание в Татарстане. Неуклонно рос образовательный уровень населения, росла и развивалась материальная база культуры, расширялся социально-профессиональный состав причастных к культуре групп, в том числе среди татар. Но государственная система заботилась лишь о формировании исполнительской культуры с целью «начинить» человека необходимыми для «строительства социализма» знаниями. Советский период в истории татарского народа являлся в культурном отношении периодом фронтальной детатаризации, носившей насильственный характер. Пренебрежение имевшимися в обществе этнокультурными трендами, игнорирование объективно А.Г. Галлямова, д. и. н., доцент, (г. Казань, Институт истории АН РТ) 45

46 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 существовавших ментальных конструкций привел к мощным процессам разбазаривания культурных ресурсов татарской нации. Ключевые слова: Татарский народ, советская идеология, ХХ век, советская культура, культурогенез татар, Татарская АССР. Актуальность истории культуры Татарской республики очевидна в связи с концепцией сохранения и возрождения культурного разнообразия, предоставления комфортных условий для существования различных форм социальной деятельности, бережного отношения к исторически сложившемуся социокультурному богатству российского государственного пространства. Для истории Татарстана ХХ в. основополагающим является факт обретения татарским народом государственности в виде Татарской Автономной Советской Социалистической Республики, с учреждением которой само слово «татар» в общественном лексиконе обрело легитимное звучание. Одним из первых Декретов ЦИК и СНК Татарстана, принятым 25 июня 1921 г., стал Декрет о государственном статусе татарского языка. В ходе его реализации была развернута широкая система обучения населения республики. В х гг. предпринимались попытки вовлечения татар в «новую жизнь», с целью повышения удельного веса их на промышленных предприятиях, в государственных учреждениях, учебных заведениях в них создавались специальные, так называемые коренизированные группы, которые предусматривали более благоприятные условия для социальной самореализации татар. За годы советской власти в республике сложилась система высшего и среднего специального образования, носившая многоплановый и разносторонний характер. Всего к началу 1980-х гг. в республике насчитывалось 13 институтов, 60 средних специальных заведения. Достаточно развитой являлась и система профессионально-технического образования, включавшая в тот же период 72 учебных заведения. Бурное развитие промышленности в республике способствовало росту числа учреждений и численности научных и научно-педагогических кадров, призванных обеспечивать научно-технический прогресс в приоритетных отраслях народного хозяйства. В 1965 г. в 51 научно-исследовательском учреждении республики было занято около 3,7 тыс. научных работников [6. с. 293]. К началу 1980-х гг. насчитывалось 74 научно-исследовательских института, численность научных кадров превышала 9,6 тыс. человек. Неуклонно и опережающими темпами росла доля татар, занятых в интеллектуальных сферах труда. Так, в гг. численность научной интеллигенции выросла в СССР на 38 %, а среди татар на 65 % [5. с. 188]. В середине 1980-х гг. из научных работников республики каждый четвертый доктор наук, каждый третий кандидат наук и каждый третий аспирант были татарами [7. с. 88, 89]. За годы советской власти определенные условия были созданы и для развития высокой культуры татарского народа. В 1920-е гг. стали развиваться профессиональная татарская музыка и живопись. В 1930-е гг. появились первые архитекторы из татар. В конце 1920-х начале 1930-х гг. в Татарстане делались попытки наладить собственное кинопроизводство. В 1928 г. на экраны вышел фильм «Булат батыр», посвященный движению татар в крестьянской войне под предводительством Пугачева. В 1930 г. на экраны вышел фильм «Десятилетие Татарстана». В 1920-е гг. создается ряд научных центров, способствовавших развитию татарской гуманитарной науки. Так, вопросами истории культуры татарского народа занималось Научное общество татароведения, созданное в мае 1923 г. В июле 1928 г. было образовано Общество изучения Татарстана, специализировавшееся на вопросах краеведения. Большую роль в научной жизни республики играл Дом татарской культуры, созданный в 1927 г. В 1937 г. была открыта Татарская Государственная филармония, создан Государственный татарский ансамбль песни и пляски, игравший, пожалуй, главную роль в популяризации татарского искусства за рубежом в советский период. В этом же году был открыт Татарский Государственный театр оперы и балета. В 1939 г. был создан Татарский научно-исследовательский институт языка, литературы и истории. [2. с. 569] Исходя из вышеизложенного, революциецентричная интерпретация советской истории культуры в советской историографии как цепь непрерывных побед и завоеваний народов СССР, как торжество «ленинской политики» в культурной жизни республики в результате «беспрецедентной победы трудящихся в 1917 г.», представляется вполне приемлемой. Однако, следуя логике этого пассажа дальше, т.е. переходя к анализу периода перестройки и раннего постсоветского периода, 46

47 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 непонятно, почему в Татарстан, развивавшийся в советский период по типу догоняющей модели модернизации и достигший беспрецедентных успехов в культурогенезе, шел в фарватере борьбы за суверенитет, не дорожа, так сказать, занятой нишей в Советском Союзе. Культуролог А. Флиер в понятии «культурогенез» вычленяет морфо-, социо-, формо- и этногенез культуры [8]. Проецируя данную конструкцию на историю культуры в республике, можно говорить о позитивной динамике с точки зрения первых трех компонентов. Как отмечено выше, неуклонно рос образовательный уровень населения, росла и развивалась материальная база культуры, расширялся социально-профессиональный состав причастных к культуре групп, в том числе среди татар. Расширяя возможности татарского народа в повышении общеобразовательного, культурного, профессионального уровня, государственная система заботилась лишь о формировании исполнительской культуры с целью «начинить» человека необходимыми для «строительства социализма» знаниями. Что же касается этногенеза, то, начиная с 1930-х гг., он имеет четкую тенденцию к затуханию под воздействием официальной борьбы с «националистическими происками». В предвоенные годы дважды сменился татарский алфавит. Огромный урон в 1930-е гг. были сфабрикованы дела «Крестьянский иттифак», «Янга китап», «Джидигян», «Египет», по которым были обвинены сотни представителей татарской интеллигенции. Новый виток борьбы с так называемым национализмом развернулся в конце Великой Отечественной войны, когда враг был изгнан с территории страны. 9 августа 1944 г. вышло печально знаменитое постановление ЦК ВКП(б) «О состоянии и мерах улучшения массово-политической и идеологической работы в Татарской партийной организации». Этот по сути дела программный документ властей на десятилетия сформулировал установки в области национальной политики, по нему выверялась деятельность научных и культурных учреждений республики. Ключевое значение этого постановления выражалось в том, чтобы вытравить из массового сознания татар историческую память о существовавших в прошлом могущественных татарских государствах. Политические императивы в трактовке татарской истории, выискивание «нездоровых националистических происков» в творчестве национальной интеллигенции создавали некую «презумпцию виновности» у татарского народа. В этой ситуации создавалось ощущение бесперспективности совершенного знания родного языка, культуры. Это ускоряло процесс русификации особенно среди городских татар. Видя бесперспективность совершенного знания татарского языка, даже представители татарской творческой интеллигенции стали обучать своих детей в русских школах. Начал стремительно снижаться авторитет национальных школ. Многие татарские школы ютились в неблагоустроенных помещениях, не были укомплектованы квалифицированными учителями. В республике был отменен государственный экзамен на аттестат зрелости по татарскому языку и литературе, ликвидированы коренизированные группы в средних специальных учебных заведениях. В 1958 г. в столице республики Казани работало только 2 татарские и 17 смешанных школ, 70 % детей татар города обучалось в русских школах [4. с. 169]. Количество детей, обучавшихся в татарских школах, в целом по республике сократилось в несколько раз. В середине 1960-х гг. наблюдался довольно высокий процент детей рабочих татар, хорошо владевших татарским языком, но предпочитавших учиться в русских школах. Так, по результатам анкетных опросов число детей, проведенных в этот период, из семей рабочих татар, обучавшихся в школах на русском языке, составило почти 88 %. Складывавшаяся веками культура народов оказалась невостребованной наиболее образованной его частью, духовный мир которой все больше формировался на основе русской и зарубежной культур, пропущенной к тому же через сито официальной идеологии. В конечном счете, это оборачивалось увеличением числа носителей маргинальной культуры. Этнокультурный компонент был слабо представлен в имиджевом видеоряде городского пространства. Об этом, кстати заметить, свидетельствует письмо жителя Алма-Аты, татарина А. Садыкова, которое в 1980 г. он направил в Татарский обком КПСС. «Два года тому назад по служебным делам мне посчастливилось впервые в своей жизни побывать на родине моих предков в Татарии, ну и конечно, в Казани, пишет он, Какой разительный контраст с Алма-Атой! Практически вся наглядная агитация, вся реклама, все вывески, названия культурно-бытовых объектов и т.д., только на русском языке. И если бы не приветствие на вокзале «Рахим итегез Татарстанга!» да милый говор старушек в автобусах и трамваях можно было бы не верить своему счастью [1]. 47

48 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 В последние десятилетия советской эпохи отчетливо проявились кризисные явления национальной самоидентификации татар. Глубокие изменения цивилизационного кода республики были связаны с тем, что, переезжая в город, татары попадали из однонациональной в многонациональную среду, где общение на производстве, официальных учреждениях и т.д. строилось на русском языке. Положение усугублялось идеологией технократизма, приводившей в условиях недостаточного развития социально-культурной сферы к примитивизации вкусов у новоиспеченных, прогрессистски настроенных горожан. Приверженность традициям они связывали с устаревшими нерациональными формами образа жизни. Типичным проявлением этномаргинализированного стиля в социальной жизни республики был такой незначительный, на первый взгляд, факт. В 1975 г. 183 средние общеобразовательные школы в республике носили имя известной партизанки из Подмосковья, погибшей в годы Великой Отечественной войны Зои Космодемьянской, 76 школ имя известного героя Великой Отечественной войны, руководителя подпольной группы в Донбассе О. Кошевого, а имя Героя Советского Союза, татарина Г. Гафиатуллина лишь одна школа [3. с.101]. Однако затухание этнической составляющей является лишь одной из сторон в культурных ориентациях татар. Наряду с доминировавшей массой населения, характеризовавшейся социальной пассивностью, сохранявшей традиционную ментальность со склонностью к патернализму, а значит и поощряемому официозом интернационализму, в республике появлялись представители, склонные к формированию горизонтальных связей в обществе без посредничества властей. В подавляющей массе они не призывали к борьбе, тем более в радикальных формах. По сути дела, их деятельность заключалась в просветительской работе среди населения. Активность по возрождению и дальнейшему развитию татарской культуры заметно возросла после разоблачительной критики культа личности Сталина, прозвучавшей с трибуны съезда. Она обретала разнообразный характер: это и многочисленные обращения письма в высокие официальные инстанции, и готовность общественности к открытому публичному диалогу, и наиболее радикально она воплощалась в распространении листовок. Таким образом, в советский период идеологические условия, стиль социально-культурной жизни, общественное сознание в Татарстане претерпели кардинальные изменения. Как на уровне массовой культуры, так и на уровне высокой культуры в обществе сосуществовали группы с разными типами мировоззрений. Пренебрежение в советский период имевшимися в обществе культурными трендами, сдавливание объективно существовавших ментальных конструкций, в частности, среди татар, привел к мощным процессам разбазаривания культурных ресурсов татарской нации. Но вместе с тем, катакомбный потенциал татарской нации проявился в революционной ситуации в конце 1980-х начале 1990-х гг. Таким образом, показателем конструктивности социальной трансформации общества во многом является рациональное и своевременное использование всего разнообразия интеллектуального и творческого потенциала общества. Игнорирование мотивации поведения той или иной части культурной элиты общества неизбежно приводит к утрате его реформационных ресурсов, а в дальнейшем и к болезненной деструкции конкретной социальной системы. ЛИТЕРАТУРА 1. Центральный государственный архив историко-политической документации рт. Ф. 15. Оп. 8. Д Л Tartarika справочно-энциклопедическое издание / Науч. рук. проекта Хакимов Р.С. Коллектив. Казань Москва СПб: Изд-во «Феерия», с. 3. Андреева С. В. Партийное руководство деятельностью ВЛКСМ по патриотическому и интернациональному воспитанию молодежи в 1970-е гг. Дис. канд. истор. наук. С Галлямова А.Г. История Татарстана: модернизация по-советски (вторая половина 1940-х первая половина 1980-хгг.). Казань: Магариф, с. 5. Измайлова Н.Г. Партийное руководство развитием высшей школы в автономных республиках Среднего Поволжья в гг. (На материалах Татарской, Марийской и Чувашской АССР): дис. канд. ист. наук. Казань, с. 6. Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам. М.: Политиздат, Т c. 7. Семенов В.Ф. Эффективность производства: пути и резервы роста. Казань: Татар. кн. изд-во, с. 48

49 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, Флиер А. Культурогенез в истории культуры // Общественные науки и современность С ТАТАРСКАЯ НАЦИОНАЛЬНАЯ ШКОЛА В ПОВОЛЖЬЕ В НАЧАЛЬНЫЙ ПЕРИОД СОВЕТСКОЙ ИСТОРИИ ( е гг.) А.Ш. КАБИРОВА Статья выполнена при финансовой поддержке РГНФ, проект «Культурное развитие Татарской АССР: процессы социо-, морфо-, формо- и этногенеза» ABSTRACT: This article analyzes the process of formation of the Tatar national Soviet school, as opposed to pre-existing religious schools. The author examines the activities of the Academic Center of the People's Commissariat of Education of Tatarstan headed by Galimdzhan Ibragimov for the preparation of textbooks for schoolchildren in the Tatar language, reveals the features of the organization of the campaign to eradicate illiteracy among the adult population of the country, the positive impact of indigenization policy on the development of Tatar culture held in Tatarstan in Special attention is paid to identifying the content and nature of heated discussions related to reform of the Tatar alphabet, which indicates that additional Russification trends with the strengthening of the Soviet state. Key Words: Tatar ASSR, Tatar people, national education, the Soviet school, literacy, policy of indigenization, Academic Center. РЕЗЮМЕ: В статье анализируется процесс формирования татарской национальной советской школы в противовес существовавшим ранее религиозным учебным заведениям. Автор рассматривает деятельность Академического центра при Народном Комиссариате просвещения ТАССР во главе с Галимджаном Ибрагимовым по подготовке учебников для школьников на татарском языке, раскрывает особенности организации кампании по ликвидации неграмотности среди взрослого населения республики, отмечает положительное воздействие на развитие татарской культуры проводившейся в Татарстане в 1920-е гг. политики коренизации. Особое внимание в статье уделено выявлению содержания и характера острых дискуссий, связанных с реформой татарского алфавита, которые свидетельствовали об усилении русификаторских тенденций по мере укрепления советского государства. Ключевые слова: Татарская АССР, татарский народ, национальное образование, советская школа, ликвидация неграмотности, политика коренизации, Академический центр. Октябрьский переворот 1917 г., приведший к победе большевиков, положил начало созданию советского государства. Изменившиеся исторические реалии обусловили необходимость выработки и внедрения в сознание масс нового политического мышления. Одной из важнейших составляющих культурного строительства нового общества в стране стала борьба за умы молодого поколения. Воспитание молодежи в направлении формирования «будущих активных строителей коммунизма» призвана была обеспечить советская модель обучения. Во главу угла деятельности советской школы ставился «классовый подход», согласно которому любое общественное явление должно было рассматриваться через призму марксистского, а затем марксистско-ленинского мировоззрения. В Казанской губернии, где, помимо русских, проживало значительное количество представителей других этносов, существенное значение имело решение вопроса о национальной, главным образом, татарской школе. Специальным постановлением Наркомпроса РСФСР от 31 октября 1918 г. подтверждалось право всех наций, населяющих Российскую Федерацию, создавать свою школу с преподаванием предметов на родном языке. Татарские школы так же, как и учебные заведения других национальных меньшинств, объявлялись государственными [5, с. 127]. Все они, независимо от языка преподавания, строились по общим принципам. В 1918 г. Российский Народный А.Ш. Кабирова, доктор ист. наук, доцент, Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан, г. Казань, Российская Федерация, 49

50 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 комиссариат просвещения разработал основные положения советской школы. По ним вместо многочисленных типов и видов образовательных учреждений вводилась «единая трудовая» школа, бесплатная и всеобщая, с совместным обучением детей обоего пола. Школа включала две ступени (первая ступень пятилетний курс для детей от 8 до 13 лет, вторая четырехлетний для учащихся от 13 до 17 лет). Неотъемлемым качеством человека нового общества, привитием которого занималась школа, становился труд как «источник творческого познания» (что и было закреплено в названии школы как «трудовой») [4, с. 376]. Еще одним непременным пунктом обновления сферы образования в новых исторических условиях являлось освобождение ее от религиозного влияния. Согласно Декрету советского правительства «О свободе совести, церковных и религиозных обществах» [3, с. 374], обучение религии и преподавание общеобразовательных предметов в одном помещении строго запрещалось. Соответственно, все мектебы и медресе, в которых татарские дети испокон веку постигали азы грамоты, теперь подлежали закрытию. Однако объективные обстоятельства: гражданская война, разруха, голод помешали властям разом решить накопившиеся проблемы и выполнить задуманное в короткие сроки. Особенностью становления и развития школьного дела у татар в начальный период советской истории стало одновременное существование (выделено автором. А.К.) государственных светских школ совместно с религиозными. В 1919 г. в Казанской губернии насчитывалось 3808 школ (включая мусульманские), в них обучалось 314,7 тыс. учащихся [8, с. 15]. Такое «мирное сосуществование» сохранялось вплоть до середины 1920-х гг. Причинами уступок мусульманскому духовенству являлись: нехватка школьных помещений, неудовлетворительное их состояние, необеспеченность учебными пособиями, отсутствие квалифицированных учителей. Кстати, татарское население, в отличие от советских органов, весьма позитивно относилось к идее обучения в религиозных школах. Исторически сложившая к началу ХХ века стройная система мусульманского образования, которую представляли мектебы и медресе, хорошо зарекомендовала себя и вполне удовлетворяла запросы татар. Муллы, мугаллимы, осуществлявшие учебный процесс, пользовались большим авторитетом среди населения. Поэтому жители, даже при условии альтернативы, предпочитали отдавать своих детей в мусульманские, уже апробированные школы. Наполняемость же светских учебных заведений была не слишком велика. Но по мере выправления политической и экономической ситуации правительство начинает предпринимать решительные шаги по уничтожению конфессионального образования. В 1923 г. утверждается ряд постановлений и декретов, согласно которым предлагалось «преодолеть вероучение в мусульманских школах», или, при невозможности этого, «закрыть религиозные школы» [9, с. 83]. Во многом именно из-за ликвидации мусульманских учебных заведений количество школ и учащихся в Татарстане в первой половине 1920-х гг. резко сократилось. Достаточно сказать, что за гг. число школ I ступени уменьшилось в республике почти на одну треть с 3553 до 2041, число обучавшихся в них с 294 тыс. до 141 тыс. учеников [2, с. 262]. Признаться, «угроза» советской школе, культивировавшей атеистическое воспитание, в конфессиональных учебных заведениях, действительно сохранялась. Согласно официальным данным, почти 18 тыс. учащихся (13% от общего числа всех учеников) получали образование у мусульманских духовных лиц. В своем секретном докладе «О вероучении детей мусульманского населения Татарской республики» Татотдел ОГПУ с озабоченностью докладывал в центр, что «крестьянство в абсолютном своем большинстве религиозно и находится до сих пор под сильным влиянием духовенства» [14, л. 43]. Противостояние между государством и религиозными лидерами по вопросу обучения в конфессиональных школах завершилось в 1927 г. С этого момента власть не позволяла послаблений в области идеологии. Уже в следующем, 1928 г., специальными постановлениями ликвидировались любые формы организации религиозного образования. С разрушением системы мусульманского обучения активизировался процесс укрепления татарской светской школы. В 1926 г. в республике насчитывалось более 2000 школ I ступени, почти половина школ были татарскими. К слову сказать, 1920-е гг. были отмечены повышенным вниманием властей к национальной школе во всех российских регионах. Школы для детей татар открывались не только в Татарстане, но и в других местах компактного проживания татарского населения: Саратове, Оренбурге, Чебоксарах и др. [11, с ]. 50

51 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Широкую сеть имевшихся образовательных учреждений следовало обеспечить педагогическими кадрами. С этой целью в республике открывались специальные курсы, педтехникумы, где готовились учителя-предметники. Следует подчеркнуть, что подготовка учителей для татарских школ в 1920-е гг. являлась одним из приоритетных направлений в сфере профессионального специального образования в Татарской АССР. В гг. здесь функционировало 7 педагогических техникумов, в них получали образование 1200 человек. В 1922 г. было открыто Татарское отделение при Высшем институте народного образования, затем оно как структурная единица влилось в состав Восточного педагогического института; к началу 1931/1932 учебного года число студентов-татар в этом учебном заведении достигало 43% к общему количеству всех обучающихся [10, с. 164]. Окончившие обучение педагоги, овладевшие навыками преподавания общеобразовательных предметов на татарском языке, направлялись во все области и республики РСФСР. Большая работа развернулась и по подготовке учебной и учебно-методической литературы: создавались новые учебники по разным дисциплинам на татарском языке, осуществлялся перевод существующих общероссийских учебных пособий с русского на татарский язык. Курировал эту сторону развития татарского образования созданный при Народном комиссариате просвещения ТАССР в декабре 1921 г. Академический центр во главе с Галимджаном Ибрагимовым. Только за первый год работы Академцентра здесь было составлено и переведено с других языков более 100 названий учебников и руководств для школ и других учреждений системы просвещения. В рамках проводимых Академцентром мероприятий привлекались лучшие силы татарской интеллигенции. Среди них следует выделить деятельность известного татарского филолога, одного из выдающихся организаторов системы народного образования в Татарстане Мухитдина Курбангалиева ( ). Он руководил созданием целого комплекса учебных пособий, словарей, программ; занимался переводами на татарский язык учебников по математике и географии. М.Х. Курбангалиев является автором методики обучения татарскому языку как родному на основе выработанного им звукового аналитико-синтетического метода. Плодотворную работу в направлении развития татарского языкознания проводили и другие известные литературоведы, писатели, лингвисты: Г. Ибрагимов, Ф. Сайфи, Г. Сагди, Г. Алпаров, С. Атнагулов, А. Рахим, Х. Бадигов и др. Они внесли ценный вклад в разработку вопросов научной грамматики, орфографии, терминологии и методики преподавания татарского языка и литературы. Последовательно проводя в жизнь намеченные партией мероприятия, в 1930 г. в стране было введено всеобщее обязательное начальное обучение, реализованное к 1934 г., а в середине 1930-х гг. был запланирован переход ко всеобщему среднему (сначала семилетнему, затем десятилетнему) образованию. К началу Великой Отечественной войны первый этап перехода к среднему образованию во всех школах республики был завершен. В Татарстане сеть общеобразовательных учебных заведений к 1940/1941 учебному году составила 3537 школ, число учащихся в них превысило 541 тыс. человек [13, с. 127]. Примерно половину учебных заведений республики составляли национальные татарские школы. Одновременно со становлением и развитием школьного образования в государстве развернулась кампания по ликвидации неграмотности среди взрослого населения. Органы власти в ее проведении руководствовались, прежде всего, конъюнктурными соображениями, справедливо полагая, что человек, не умеющий писать и читать, является мало восприимчивым к большевистским заповедям. Но, абстрагируясь от политической составляющей этого процесса, нельзя не признать его огромное положительное влияние на культурное развитие людей в целом. В 1919 г. принимается соответствующий Декрет, а в 1923 г. учреждается добровольное общество «Долой неграмотность!». Уничтожение этого «векового зла» должно было проходить повсеместно, без учета национальных особенностей. Между тем татары, тоже внесенные в список неграмотных народов, ко времени революционных потрясений в обществе являлись одними из самых образованных в России. Принадлежность к мусульманской конфессии, благодаря упоминавшейся выше развитой системе религиозного образования, подразумевала обязательное владение грамотой. Но в случае с татарами партийные лидеры, рассчитывая на серьезные политические дивиденды, подменяли понятия. Значительные цифры неграмотных среди татар давали показатели владения знаниями на русском языке. А они действительно были очень низкие. По данным земской статистики за 1905 г., грамотность татар по-русски составляла всего 4%, удельный вес всех грамотных по Казанской губернии не превышал 18% [1, с. 46]. 51

52 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Ликвидация неграмотности взрослого населения проходила в специальных школах, кружках, получивших название ликбезов. К 1929 г. показатели грамотности в Татарстане выросли до 46%, а к концу 1930-х гг. неграмотность взрослого населения в республике была в основном преодолена. Показатели грамотности в 1939 г. достигли 90,4% [7, с. 252]. Итак, можно констатировать, что в 1920-е гг. были ликвидированы любые формы религиозного татарского образования. Татарская школа приобрела однозначно светский характер. Причем в первые десятилетия развития советского государства власть не только не препятствовала, но даже всемерно поощряла развитие татарских школ, создавая для этого благоприятные возможности. Немалую роль здесь играла широко проводившая в 1920-е гг. в республике политика коренизации, предусматривавшая поддержку самоуправления, языка и культуры национальных меньшинств. В русле указанной концепции следует рассматривать и принятие Декрета ЦИКа и СНК Татарской АССР от 25 июня 1921 г. о признании татарского языка обязательным языком во всех государственных учреждениях [8, с. 169]. Необходимым требованием при приеме на работу служащих в советских учреждениях стало знание ими обоих государственных языков. Все основные законы республики: гражданский, уголовный, земельный, трудовой кодексы в короткие сроки были переведены на татарский язык. Для чиновников, не владеющих языком коренной национальности, начали открываться специальные курсы. Однако по мере укрепления советского государства национальная составляющая в сфере образования все более уступала место центристским тенденциям. В 1933 г. бюро Татарского обкома ВКП(б) приняло специальное постановление о состоянии преподавания русского языка в татарской начальной и средней школе, в котором рекомендовало не только усилить изучение русского языка в татарских школах, но и ввести в некоторых учебных заведениях преподавание на русском языке для татарских детей. Об усилении русификаторских тенденций свидетельствовали и проводившиеся в е гг. реформы татарского алфавита. Острые дискуссии по указанному вопросу разгорелись в Татарской АССР во второй половине 1920-х гг. Арабская графика тогда была объявлена «серьезной преградой» на пути социалистических преобразований. Путь в «светлое будущее», с точки зрения государственных органов, лежал через интернационализацию национальных культур, достижение которой должно было обеспечить официальное и массовое внедрение латиницы. Среди татарских ученых и общественных деятелей не было единой точки зрения по данному вопросу. Шамиль Усманов поддержал внедрение яналифа, заявив, что таким образом «в корне разрешаются все вопросы орфографии татарского языка». С ним согласились Салах Атнагулов и Фатых Сайфи. Однако другая часть ученых, такие как Галимджан Ибрагимов и Галимджан Шараф, призывали к осторожности и осмотрительности при проведении революционных изменений. Этой же позиции придерживались многие беспартийные татарские интеллигенты, считая, что ликвидация арабской графики приведет к забвению, а затем и уничтожению многовекового письменного наследия татар [6, с ]. Опасаясь такого исхода событий, они выступили с протестами против форсированных темпов перевода татарского алфавита на яналиф, обратившись лично к И. В. Сталину. Эти протесты вошли в историю под названием «Письмо 82-х» [12, с ]. Несмотря на стойкое сопротивление национальной интеллигенции замене арабского шрифта латинским, скоро навязанное сверху решение приобрело законную силу. В 1927 г. яналиф был официально утвержден в качестве алфавита татарского языка и начал вводиться ударными темпами. Но советский режим не ограничился первой реформой. Через 11 лет, в 1939 г., был издан Указ о переводе татарской письменности с недавно введенной латиницы на новый алфавит, в основе которой лежала русская кириллица. Причем во втором случае, учитывая сложившуюся в стране политическую обстановку, никакого обсуждения о возможных вариантах уже не было. В отличие от яналифа, принятию которого предшествовала почти десятилетняя дискуссия, введение русского алфавита было подготовлено в закрытом режиме. Двукратная перемена татарской письменности тяжело отразилась на культуре татарского народа. Выучившиеся на русском шрифте татары теперь не могли прочитать и освоить то, что веками создавалось их предками. Таким образом, становление и развитие татарской школы, как и всей системы народного образования в советском государстве, в е гг. характеризовалось максимальной политизированностью. Она, как и другие культурно-национальные учреждения, должна была выполнять задачи, поставленные перед ней высшими инстанциями по подготовке идеологически 52

53 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 подкованных, прокоммунистически настроенных членов нового общества. Соответственно все проводившиеся в этой области реформы и эксперименты были направлены на то, чтобы татарская светская школа сформировалась как органически составная часть советской культуры и общественно-политической системы. ЛИТЕРАТУРА 1. Амирханов Р. У. Некоторые особенности развития народного образования у татар в дооктябрьский период // Народное просвещение у татар в дооктябрьский период. Казань, Давлетшин Т. Д. Советский Татарстан. Казань, ДЕКРЕТЫ СОВЕТСКОЙ ВЛАСТИ. Т. 1. М., ДЕКРЕТЫ СОВЕТСКОЙ ВЛАСТИ. Т. 3. М., ДИРЕКТИВЫ ВКП(Б) И ПОСТАНОВЛЕНИЯ СОВЕТСКОГО ПРАВИТЕЛЬСТВА О НАРОДНОМ ОБРАЗОВАНИИ ЗА ГГ. Т. 1. М. Л., ИСТОРИЯ ТАТАРСКОГО НАРОДА (ХХ НАЧАЛО ХХI ВВ.): УЧЕБ. ПОСОБИЕ ДЛЯ 11 КЛ. СРЕД. ШК. С РУС. ЯЗ. ОБУЧЕНИЯ (ПРОФИЛЬНЫЙ УРОВЕНЬ) / А. Г. Галлямова, М. М. Гибатдинов, А. Ш. Кабирова. Казань, КУЛЬТУРНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ТАТАРИИ ( ГГ.). Казань, КУЛЬТУРНОЕ СТРОИТЕЛЬСТВО В ТАТАРИИ гг.: сборник документов. Казань, НАБИЕВ Р. А. На путях научного мировоззрения. Казань, ОСУЩЕСТВЛЕНИЕ ПОЛИТИКИ КОРЕНИЗАЦИИ В ТАТАРСТАНЕ В ДОКУМЕНТАХ е гг. / автор-составитель З. Г. Гарипова. Казань, Рашитов Ф. А. История татарского народа: с древнейших времен до наших дней: Учебное пособие для национальных гимназий. Саратов, Султанбеков Б. Ф. История Татарстана: страницы секретных архивов. Казань, ТАТАРСКАЯ АССР ЗА 40 ЛЕТ: СТАТИСТИЧЕСКИЙ СБОРНИК. Казань, ЦГА ИПД РТ (Центральный государственный архив историко-политической документации Республики Татарстан). Ф. 15. Оп. 2. Д КӨНЕ ТҮРКІЛЕРДІҢ ӨЗАРА МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСЫ А.М. СМАНОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалда көне түркілердің көрші мемлекеттермен өз ара байланысы туралы қарастырған. Мәселен көне түркілер бірінші кезекте Қытаймен, Үндістанмен, Парсы және тағы басқа елдермен экономикалық және мәдени қарым-қатынас жасаған. Сонымен бірге көптеген авторлардың еңбектерін пайдалана отырып, көне түркілердің өнерін, музыкасын, би өнеріннің басқа халықтарға ықпалы туралы да қарасырған. Бұл кездегі көне түркілердің басқа елдермен қарым-қатынасында Ұлы Жібек-Жолының үлкен маңызы болғаны да мақалада жан-жақты айтылған. VІІ-ХІІІ ғасырлардағы қытай, түркі, араб авторларының деректерінен мағлұмат алынған. Тірек сөздер: Өнер, музыка, Ұлы Жібек-жолы. ABSTRACT: In the article was discussed the economic and cultural relationship between ancient people from neighboring countries, such as China, India, Persia, etc. Also the author concidered Art music, and dance of the ancient people by using the works of many authors. During this period Great Silk Road played a big role in the relationship of the ancient Turks with other nations. In this article were used data from the works of Chinese, Turkish, Arab authors of ҮІІ-XIII centuries. Key Words: Art, music, Great Silk Road. Түрік қағанатының шекарасы батыста Византиямен, түстікте Персиямен, тіпті Үндістанмен, ал шығыста Қытаймен тұйықталған десек, осы бір елдер тарихының қысыл-таяң жәйттері, біз сөз етіп отырған кезеңде түрік мемлекетінің тағдырымен байланысты болғаны өзінен-өзі түсінікті. Түрік Сманова А.М. т.ғ.к., доцент (Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті. Алматы қ., Қазақстан. aigulsmanova@mail.ru) 53

54 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 мемлекетінің құрылуы бүкіл адамзат тарихында белгілі дәрежеде бетбұрыс кезең болды, өйткені сол кезге дейін Орта теңіз мәдениеті мен Қиыр шығыс мәдениеті, бір-бірінің дүниеде бар екенін білсе де, басы қосылмаған еді. 618 жылы тек Қытай ғана емес, бүкіл Азия үшін шұғыл бұрылыс болды. Ұлы қолбасшы әкім және саясатшы Ли Ши-минь Александр Македонский тәрізді, мәдениеттері әртүрлі елдерді жаулап алып қана қоймай, «өркениетті» Қытайды жабайы көшпелілірге қарсы қоятын ежелгі түсінікті тығыз ынтымақтасып бірлесу ұғымымен алмастырып, осынау мәдениеттерді туыстастырғысы келеді. Оған дейін мәдени алыс-беріс бей-берекет өз бетімен жүріп жататын, 618 ж. бастап оны саналы түрде жүргізіп, қолдап қостайды. Буырқанған уақыт енді басталған іске медеу болады: Суй жауыздығынан қашқан қыруар көп қытай түркіттердің өріс-қонысында тұрақтап қалады да, өздерінің меймандос қожайындарымен туыстасып кетеді. Жауынгер Ли Юаннің туы астында көптеген сахара сайыпқырандары барып жиналады. Бұлар кімдер - қытай ма, түрік пе? деген бос сұрақты қоймай, оларды қызметке қабылдай берген. Олар үлбіреген нәзік қытай қыздарына үйленіп, жаңа тағдыр-талайынан көңілдері байыз тауып, ендігі өмірінің мән-мағынасын әскери қызмет пен сарай төңірегіндегі мансаптан іздейтін. Сөйтіп империя құрылып, «абғаш» халқы көбейе береді, хош, сонымен Ұлы қамал тікелеп айтсақ та, жанамалап айтсақ та, бұзылып ашылып қалады [1,248]. ІІ ғ. Римде гермен мәнеріне, VІІІ ғ. Византияда хазарлар мәнеріне қалай еліктесе, мұнда күллі түрік нәрселері сәнге айналды. Жыл өткен сайын көшпелілердің әдет-ғұрпына деген сән етек алып, ақырында сарай маңындағылар мен тектілердің тұрмысына сіңіп кетеді. Той-томалақтарда жатжерлік музыка ойналып жатқанда шетелдік тағамдар тартылатын болған. Түрік киімі сол жағынан ілгектеліп, белі белбеумен қынай буылатын, жағалы жасыл немесе қоңыр шекпен Таң дәуірінде үйреншікті киімге айналады. Бірақ қытайларға бәрінен де гөрі киіз үй көбірек ұнайды, ол қыс кезінде, VІІ ғ. қытай үйлерінен тұруға әлдеқайда қолайлы болады. Киіз үйдің артықшылығын ақын Бо Цзюй-и ( ) келістіре суреттеген. Қытай бекзаттары киіз үйлерді ауласына тігіп қойып қысты күні сонда тұрады екен. Бо-Цзюй-и киіз үйді көгілдір деп атайды, тегі, түріктер бейнесін білдіретін түр-түсті әдейі алған тәрізді. Бұл бастаухат ғылыми қолданымға таяуда ғана енгендіктен, біз оның үзіндісін келтіргенді жөн көрдік: «Көк Ордамен қоштасу» Ұмытқан жоқ қарлы қыстың дірілін, Ұмытқан жоқ ақ боранның гуілін Көрдім ғой мен Көк Ордамнан ірәтті. Желпіп мені жел құйыннан қорғайтын, Бірақ қылғып жұтар еді ақ боран Сол шырақ қой мені жылытып сақтаған [2,248]. Орта ғасырдағы көптеген өлеңдер сияқты, бұл өлеңнің де қос мәні бар: тура және аллегориялық. Көктемнің еліткіш иісі мен құбылмалы уақыттан жыл мезгілінің ауысуы ғана емес, көшпелілірмен қарым-қатынастың шиеленісіп кеткені де аңғарылады. Империялық саясатқа әманда оң қабағымен қараған, бұрынғы үлкен шенеунік Бо Цзэюй-и бәрі де орны-орнына келіп, көрші жабайылармен бейбіт өмір қалпына түсетініне кәміл сенеді. Мұнда ол империялық саясаттың негізгі бағытын поэтикалық образдармен береді. Таң империясы дүниежүзілік маңызға ие болғысы келеді. Бұл оның содан былайғы саясатын, бұрын болып көрмеген гүлденіске жетіп, қанды істермен күні бітетінін анықтап береді. Бүкіл бастамалар сияқты, Қытай мен даланы біріктірудің де астары бартұғын: Таң монархтары жұрттың бәріне бірдей сүйенгісі келеді, бірақ сын-сынақ сәтінде оларды ешкім қолдамай қояды. Командирлердің жаужүректігі мен сарбаздарының қайтпас қайсарлығы арқасында Таң монархтары жеңістен жеңіке жетеді, бірақ содан олардың мемлекеті тек әлсірей береді. Шын мәнінде олардың қоластындағы жердің бәрі қарудың күшімен бағындырылған еді. Бірақ олардың жеңілгендерге мейірімді болуы, таңғажайып сұлулықты бағалап, алыс қиырларды сүюі ол дәуір мәдениетінің атақ-даңқын қастерлеп, ғасырларға жайып жібереді. Сонымен, Суй ( ), ал содан соң Тан ( ) әулеттерінің билігімен біріккен Қытай, орталығы Гангадағы Канауджа қаласында болған үнді билеушілерінің патшалығы, Тынық мұхиттан Қара теңізге дейінгі түріктер бірлестігі сияқты құдіретті мемлекеттің құрылуы әлемнің төрт жағында орналасқан дүниежүзілік төрт монархия: оңтүстіктегі пілдер патшасының (Үндістан), батыстағы асыл заттар патшасының (Иран мен Византия), солтүстіктегі сәйгүліктер патшасының (түрік қағанаттары), шығыстағы адамдар патшасының (Қытай) империялары идеясының негізі болды. Нақ сол идея мұсылман авторларына да айысты: пілдер патшасы сонымен бірге үнді философиясы мен ғылымның 54

55 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 дамуымен даналық патшасы, адамдар патшасы мемлекеттік басқару және атақты қытай өнертабыстары себепті өнеркәсіп патшасы деп те аталады; сәйгүліктер патшасы жыртқыш аңдар патшасы делінеді; Бұл тұжырымдаманың көрінісі Самарқандқа жақын жердегі Кушания қонысындағы үйдің қабырғаларына салынған әшекей суреттер болып табылады; онда біреуінде - қытай императорлары, екіншісінде түрік хандары мен үнді брахмандары, үшіншісінде парсы патшалары мен рим императорлары бейнеленген. Әрбір халықтың бір нәрсесімен атақты да даңқты екенін ақындар былайша суреттейді: Біліп қойғын, арабтардан өлеңде ешкім озбайды, Ал ежелгі гректердің ұлдарына көрінсең, Ем-домымен жан-дүниеңді ұозғайды. Сауық-сайран үнділердің мекені, Есеп-қисап, ән-әуенде Римнен кім өтеді, Сурет салса Қытай өзара өрнегімен, әрімен, Ал жалғанда хас шебері Бағдаттың Қашан да артық бәрінен. Сөйтіп, қолданбалы өнерде [3,157]. Сәулет өнерінде, қабырғалардағы кескіндемеде товарлардың, мәдени үлгілермен өлшемдердің Шығыс және Батыс елдеріне таралуымен қатар, музыка мен би өнері, қызықты ойын-сауықтар, ортағасырлардағы өзінше бір эстрада өріс алды. Қызықты ойын-сауықтар, музыканттар мен бишілердің, жабайы аңдарды үйретушілердің, акробаттар мен сайқымазақтардың, фокусшысиқыршылардың өнер көрсетуі ерекше таралды. Сарай маңындағы қызметкерлер құрамы түрік оркестрлерімен толықтырылып отырған. Олар сарайдағы салтанатты рәсімдерде де сарайдағы ресми емес салтанаттарда да ойнаған. Мысалы, патшаның әнді құрмет тұтатын ақсүйектерінің бірі Сюань цзуньнің отыз мың музыкант ұстағаны белгілі. Түрік қағанының сябқа жақын жердегі өз ордасында елшілер қабылдауының суреттелуі сақталған. Қаған, - деп жазады осы рәсімді көзімен көрген буддалық тауап етуші Суань-Цзянь - шарап қойып, музыка бастауға әмір берді Осы уақыттың бәрінде жаңғырыққан металл әуені сүйемелдеген жат жерлік музыка қалықтап тұрды. Бұл тағылардың музыкасы болғанымен ол да, құлаққа жағып, жүрек пен ойды қуанышқа бөледі. Таң Қытайында ең көп тарағаны Батыстың - Шығыс Түркістан мен Орта Азия қалаларының музыкасы болғаны мәлім. Кучанің, Қашғардың, Бұхара мен Самарқанттың, Отырар мен Тараздың музыкалық дәстүрлері ресми қамқорлық арқылы қытайдың музыкасымен және музыкалық дәстүрімен ұштасып кетті [4,178]. Түрік актерлері қытайдың хореографиялық мәдениетне көп үлес қосты. Барлық әртістерден бишілер жасөспірімдер мен қыздар мейлінше әйгілі болды. Батыстың секіргіш билерін әдетте Ташкенттен келген, иран үлгілі кең көйлек және төбесі сүйір, моншақпен әдіптелген биік бөрік киген балалар орындаған. Олар ұзын мата белбеу буынған, олардың ұштары би қимылдарын орындаған кезде желбіреп тұратын. Шаш биін алуан түсті кестемен әшекейленген торғын шапан киіп, күміс белдік буынған екі жас қыз орындаған. Жібек жолы бойындағы ескерткіштерді қазған кезде түрлі жерлерде музыка және театр мәдениеті саласындағы өзара байланыстың дамығанына көптеген материалдық айғақтар табылды. Бұлар Таң заманының биші жігіттері мен қыздары, бет перде киген актерлер түйе үстіне сыйып кететін музыкалық ансамблдер бейнеленген терракоталар жиынтығы. Бұл әртістер көпшілігінң бет-әлпеті Орта Азия халықтарының өкілдерін көрсетеді. Пенджикенттің, Варахшаның, Афрасиабтың, Топырақ қаланың салтанат залдарында және Шығыс Түркістан қалаларында сақталған қабырға суреттерінде бетперде киген музыканттар, актерлер бейнеленген. Пенджикентте биші қыздың ағаштан жасалған тамаша мүсіні, Сырдария бойындағы Кедер қаласын қазған кезде Х-ХІ ғасырлардағы әртістің саздан жасалған бетпердесі табылды [5,67]. Көне түркі және Қытай мәдениеті жөнінде сөз қозғағанда біз көне түркілердің бізге дейін жеткен жазу-сызуын айтпай өту мүмкін емес. Батыс түрік қағандығындағы ру-тайпалардың өзара диаклектілік айырмасы болғанымен, олар біріңғай түркі тілінде сөйлейді. Осы кезде бұлардың арасында орхон жазуы кең таралып, жазу мәдениеті жарыққа шықты. Кейінгі заманда сол дәуірден қалған орхон жазуымен жазылған тас жазулар көп жерден табылды. Бұл ескерткіштер әдеби жанр жағынан қазақ әдебиетіндегі батырлар жырына ұқсайды. Бұл ескерткіштің бірі Тоныкөк ескерткіші. Тоныкөк Білге қағанның қайын атасы және әйгілі әскери маман. Ол жас кезінде он үш жыл Жұңғоның астанасында тұрып тәрбие алған. Ол осы ескерткішті 716-жылы өз қолымен жазған. 55

56 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Тоныкөк қайтыс болғаннан соң бұл ескерткіш оның моласының басына қойылды. Тарихшы Ма Шаңшудың айтуынша: Осы Тоныкөк Алтайдағы Қара Ертісті мекен еткен қарлық елінің Сабек тайпасынан шыққан адам. ХІІІ-ғасырдың басында найман Таян ханның хатшысы болып, кейін Шыңғысханға тұтқынға түсіп, оларға ескі ұйғыр жазуын үйреткен Тататұнға осы Тоныкөктің ұрпағы екен [6,75]. Жұңғоның жазба деректерінің дәлелдеуінше, VІІ ғасырдың басында батыс түрік қағандығында жазба әдебиет дамып, әдеби дәстүр қалыптасқан. 630 жылы батыс түрік қағандығының астанасы Суябқа келген будда ғұламасы және Жұңғоның атақты саяхатшысы Шуан Заң өзінің саяхат естелігінде: Түрік елінің жазуы 25 дбысқа негізделіп жасалған, оның жазба нұсқалары солдан оңға қарай көлденеңінен оқылады. Олар бір-біріне жазба кітаптар қалдырап отырады. Сөйтіп әдеби білім үздіксіз жалғасып, өрісі кеңейе береді, дейді. Кейінгі кездерде қазақ даласынан табылған көне түркі тіліндегі көптеген ескерткіштер жоғарыдағы жазба мәліметтерді даусыз дәлелдермен толықтырып отыр. Тайпин Хуаниұйжи жинағында: Түріктер бие сүтінен жасалған қымызды ішіп қызып алған соң, ән шырқап, бір-бірімен өлең айтысады деп жазылған. Біз бұдан қазақ өмірінің барлық саласында кең жайылып, күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан ақындар айтысының мұнан мың жыл бұрынғы батыс түрік қағандығы дәуірінен бері келе жатқан дағдылы дәстүр екендігін байқаймыз. Түріктердің қалғаны, өзге көтерілісшілермен бірге оған белсене қатысты да, кейін қырып салынды. Бұл халықтың да, сол дәуірдің де шын мәніндегі ақыры біткен жері болды. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. т. І-ІІІ. М., Иностранцев К.А. Хунну және ғұндар. Л., Мелиоранский П.М. Күлтегінге арналған ескерткіш, СПб., Корш Ф.Е. Түрік тайпаларының ең көне халықтың өлеңі, СПб., Қинаятұлы З. Жылыған жылдар шежіресі (Тарихи көркем публицистика). Алматы: Мерей, б. 6. Шан Юэ, Қытай тарихының очерктері, М., Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунический памятники как источник по историй Средней Азии. М., С Қадырбаев М.К. Древняя культура Центрального Казахстана. А., б. 9. Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы: Жалын, б. ЗНАЧЕНИЕ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ В ИСТОРИИ 56 Г.О. ЧАРГЫНОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада әлемдік өркениеттің негізін қалаған түркі мәдениетінің тарихы баяндалады. Тарихи үрдістің дамуы барысында көптеген түркі халықтарының құндылықтары қалыптасты. Мәдение-тарихи үрдістердегі болған жағдайларға қарамастан түркі халықтары өздерінің көптеген жылдарда қалыптасқан этникалық құндықтарын сақтап қалды. Тірек сөздер: Түркі, «Taнгир» және «Аллаһ», Иран тілдес соғды, Хорезм, Еуропоцентризм. ABSTRACT: In this article is considered, one of components of a world civilization - history of Turkic culture. In the process of historical development were created many Turkic people and their systems of values. Despite of the happened cultural and historical processes, Turkic peoples kept originality and did not lose the ethnic identity developing throughout many centuries. Key Words: Turkic, «Tangra» and «Allah», Iranian-speaking Sogdian, Khorezm, Eurocentric. Чаргынова Г.О. ст. преподаватель магистр истории, Казахский государственный женский педагогический университет.. Казахстан, г.алматы

57 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Тюркская история и культура является одной из составляющих мировой цивилизации. Хотя в силу многих причин тюркское историко-культурное наследие до сих пор не было полностью изучено, в современном обществе происходят процессы переосмысливания исторического и духовного наследия тюркских народов, по-новому освещаются исторические источники, анализируются шедевры материальной и духовной культуры тюрков на всем протяжении общей истории. В процессе исторического развития сформировались многие тюркские народы и их системы ценностей, и, несмотря на происходившие культурно-исторические процессы, тюрки сохранили самобытность и не потеряли свою этническую индивидуальность, складывавшуюся на протяжении многих веков. Тесное культурно-историческое и экономическое взаимодействие тюркских государств и народов оказывало значительное влияние на процессы эволюции. В современную эпоху все большее значение для правильного понимания сложных исторических процессов, происходивших и происходящих в обширном регионе Евразии, имеет разработка проблем историко-культурных взаимосвязей тюрков с древности и по настоящее время. В связи с этим, разработка многих проблем истории и культуры тюркских народов имеет большое научное и практическое значение. В раннем средневековье на территории Среднеазиатского междуречья сформировалось оседлое и полукочевое тюркоязычное население, находившееся в тесном контакте с ираноязычным согдийским, хорезмийским и бактрийским населением. Активные процессы взаимодействия и взаимовлияния привели к тюрко-иранскому симбиозу. Проникновение тюрков на территорию Передней Азии (Закавказье, Азербайджан, Анатолия) началось в середине XI н. э. (сельджуки). Нашествие сельджуков сопровождалось опустошениями и разрушением многих закавказских городов. В результате завоеваний тюрками-османами в XIII- XVI вв. территорий в Европе, Азии и Африке образовалась огромная Османская империя, однако с XVII века она начала клониться к упадку. Ассимилировав, большинство местного населения, османы стали этническим большинством в Малой Азии. В XVI-XVIII веках сначала Русское государство, а потом, после реформ Петра І, Российская империя, включает в свой состав большинство земель бывшей Золотой Орды, на которых существовали тюркские государства (Казанское ханство, Астраханское ханство, Сибирское ханство, Крымское ханство, Ногайскую Орду). В начале XIX века Россия присоединяет ряд азербайджанских ханств Восточного Закавказья. В то же время Китай аннексирует Джунгарское ханство, истощенное после войны с казахами. После присоединения к России территорий Средней Азии, и Казахского ханства и Кокандского ханства, Османская империя наряду с Хивинским ханством оставались единственными тюркскими государствами. В период древности и средневековья складывались и преемственно закреплялись этнокультурные традиции, которые, имея зачастую различные истоки, постепенно формировали особенности, в той или иной мере присущие всем тюркоязычным этносам. Наиболее интенсивно форми- рование такого рода стереотипов происходило в древнетюркское время, то есть во второй половине I тыс. н. э., тогда определились оптимальные формы хозяйственной деятельности (кочевое и полукочевое скотоводство), в целом сложился хозяйственно-культурный тип (традиционное жилище и одежда, средства передвижения, пища, украшения и т. п.), приобрела известную завершенность духовная культура, социально-семейная организация, народная этика, изобразительное искусство и фольклор. Наивысшим культурным достижением стало создание собственной письменности, распространившейся со своей центрально-азиатской родины (Монголия, Алтай, Верхний Енисей) до Подонья и Северного Кавказа. Религия древних тюрок основывалась на культе Неба Тенгри, среди современных её обозначений выделяется условное название тенгрианство. У тюрок не было представления об облике Тенгри. Согласно древним воззрениям мир разделён на 3 слоя: верхний (небо, мир Тенгри и Умай), изображался внешним крупным кругом; средний (земли и воды), изображался срединным квадратом; нижний (загробный мир), изображался внутренним малым кругом. Считалось, что первоначально Небо и Земля были слиты, образуя хаос. Потом они разделились: сверху проявилось ясно-чистое Небо, внизу же оказалась бурая земля. Между ними возникли сыны человеческие. Данная версия упоминалась на стелах в честь Кюль-тегина (умер в 732 году) и Бильгекагана (734). 57

58 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 В науке сложился Европоцентрический взгляд о том, что тюркские народы не могли внести вклад в мировую цивилизацию, потому как они являлись кочевым народом, не имевшим ничего исконно своего, а лишь пользовавшим плодами, созданными оседлыми народами. Как пишет Ш. Валиханов: «В Европе до сих пор господствует ложное понятие, представляющее кочевые племена в виде свирепых орд и беспощадных дикарей; понятие о кочевом киргизе (казахе) тесно связано с идеей грубого и скотоподобного варвара. Между тем, большая часть этих варваров имеет свою литературу и сказанья, письменные или устные» В прошлом высказывания многих ученых о жизни казахов не имели под собой объективной основы. Только незнание истории кочевых народов могло стать основой для столь однобоких высказываний о кочевниках. К сожалению, Европоцентрический взгляд, сложившийся в прошлом, господствовал до настоящего времени. «Историку следует избегать очень опасной методологической аберрации, заключающейся в стремлении отыскивать в культуре другого народа те черты, которые нам представляются значительными, и при отсутствии считать данный народ примитивным» - пишет Л.Н. Гумилев в книге «Древние тюрки». Роль кочевых народов в развитии человеческой цивилизации в науке игнорировалась и игнорируется до сих пор. Обнаруживаемые на территории Казахстана археологические находки считаются случайно попавшими в степь, или следствием влияния культуры оседлых народов. Как известно, наличие буквенного алфавита и письменности является убедительным показателем высокой культуры кочевого народа. Итак, вся созданная кочевниками культура присваивалась другими народами или приписывалась другим народам. «Древнегреческая культура во время скифской культуры еще только зарождалась, о Риме не было и помину, и даже Китай едва едва осваивал письменность. А скифские цари, вожди кочевнических племенных союзов, сооружали погребальные памятники, сопоставляемые по масштабам с Египетскими пирамидами, и наполняли их богатствами, которые можно сравнить с сокровищами Тутанхамона. Все это говорит о том, что в VIII-VII вв. до нашей эры в Центральной Азии существовала мощная держава и расцветала замечательная культура» Новые исследования науки дают, возможность усомнится по поводу устоявшихся положений, и взглянуть на историю и культуру кочевников, в том числе и на историю казахского народа. Важнейшим достижением тюркского народа является создание впервые в истории человечества письма, в том числе и алфавитного, основанного на звуковом принципе. Алфавитная письменность дала возможность фиксировать речь по звуковому способу с помощью минимального числа легко и быстро запоминающихся знаков - букв. Данная находка тюркской письменности была в науке ошеломляющей сенсацией. «Тюркские письмена происходят из области, являвшейся для всех западных культур «потусторонним миром», из самого сердца Азии, и принадлежат народу, о котором мы долгое время совершенно ничего не знали, да и теперь еще знаем мало. Вот почему они и представляют интерес. И если происхождение, судьба и характер этого народа столь долго были для европейцев книгой за семью печатями, то это следует объяснить тем, что сами источники, весьма удаленные географически, находились и, в прочем, вероятно, и сейчас значительной степени находятся вне поля нашего зрения» Самые первые в мире государственные символы и знаки власти, а также политические термины появились впервые в Степи, что свидетельствует о развитой государственной структуре, существовавшей у степняков, которые затем распространились по всей Евразии. Язык - часть культуры, на основе которой веками складываются миропонимание, мировоззрение, обряды, обычаи, традиции. Это отражение всего того, что преемственно данному народу. Предположение о неких заимствованиях Европой быта, языка, жизненных укладов и обычаев кочевников, а также о неких общих корнях народов Запада и Востока, прежде чем сложились они в самостоятельные государства и нации, уже давно было признано теорией, но практических материалов было недостаточно. Тюркская цивилизация дала толчок развитию и процветанию общечеловеческой культуры. Идеи и открытия тюрков были восприняты и развиты другими народами. Важно помнить о том, что достигнутое сегодня цивилизованным миром, основано на той базе, которая была создана туранским народом (тюрками). 58

59 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 У каждого народа, как и у каждой личности, своя судьба, своя история: он переживает как периоды взлета, так и периоды падения. Но всемирная история должна сохранять в своей памяти вклад народа, в мировую сокровищницу, тем самым, обогатив и создав основу для дальнейшего развития и процветания общечеловеческой культуры. Тюрки создали свою религию и находились на пути к единобожию. Они не собирались менять ее на ислам. Но тюркская религия была близка к исламу, и поэтому исламу удалось впоследствии мирно внедриться в массы Центральной Азии и завоевать ее. Небо в тюркской религии было главным и всеобъемлющим божеством. Оно называлось "тангри" и до сих пор на всех тюркских языках оно означает бога и стало синонимом "аллаха". Древнее тюркское божество "тангри" и "аллах" употребляются совершенно идентично. Правда, в религии тюрков была еще священная "земля-вода", но тангри в орхонских надписях обладало не только покровительствующей. Тюрки не приняли Авесту и более того отвергли зороастризм. Вполне допустимо, что они не понимали его языка. Но были и другие обстоятельства. Они отвергали Авесту за культивацию расистских взглядов, которые были чужды им, за культ насилия, смерти, войны, которыми насыщен зороастризм, за восхваление арийского превосходства. Тюрки отвергали также те отвратительные похоронные обряды зороастрийцев и их обычаи. Тюркская цивилизация и культура развивались в постоянной борьбе против зороастрийских идей. Тюркские народы были терпимы в религиозных воззрениях. Поэтому в Центральной Азии сохранялись общины манихейцев и маздакитов, был распространен культ предков, шаманизм, буддизм и др. Но Авеста была отвергнута. Памятники зороастризма сохранились лишь в Хорезме, где он возник и откуда он уходил вместе с арийскими племенами на юг, в Иран. I тыс. н. э. именно в это время возникли этнополитические объединения, ставшие прямыми предшественниками и предками современных тюркоязычных наций, в том числе казахской. Тогда же поднялась на новую ступень духовная культура степняков. Возникла тюркская письменность, заимствованная и оригинальная, появилась запечатленная на письме тюркская литература. Тюркские племена впервые приобщались к великим религиям того времени буддизму, манихейству, христианству, исламу, широко освоили достижения иных цивилизаций. В условиях кочевого и полукочевого быта, а иногда после перехода к оседлой жизни, как, например, в Семиречье была создана новая своеобразная и самобытная культура, занявшая свое место в мировой культуре человечества. Все эти процессы невозможно расчленить на «истории» отдельных племен и народов Великой Степи и совместить их исключительно с прошлым какой-либо одной современной нации. Тюркоязычные народы Евразии, так же как и их предшественники, в течение многих веков имели общую историю и общую по происхождению культуру, ставшую впоследствии их общим наследием. Смена на исторической арене одних племенных объединений другими вовсе не означает полного исчезновения первых древние племена сохранились во вновь возникших этнических и политических структурах, часто под другими названиями, и формировали новые народы, претерпевшие свои деформации и изменения. Судьба каждого из них неотделима от судьбы соседей и сородичей. Следовательно, надо понимать, что единство и преемственность в истории и культуре евразийских степей, возникшие в начале бронзового века, достигшие расцвета в скифские времена, не исчезли. А лишь окрасились в новые этнические цвета с наступлением эпохи древнетюркской степной империи. ЛИТЕРАТУРА 1. Козыбаев М.К., Козыбаев И.М. История Казахстана. Учебник для учащихся 10 класса. - 3-е изд., дополн. Алматы: Атамура, История казахстана с древнейших времён до наших дней (очерк). Алматы, Кляшторный С., Султанов Т. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. Алматы, Гумилев Л.Н. Древние тюрки. Алматы: Наука, Абдакимов А. История Казахстана. Учеб, пособие. Алма-Ата, ИСЧЕЗАЮЩИЕ НАРОДЫ РОССИИ: БАРАБИНСКИЕ ТАТАРЫ 59

60 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Фарит Юсупович ЮСУПОВ ТҮЙІНДЕМЕ: Бараба татарлары Обь және Ертіс өзендерінің маңын жайлаған, тегі түркі тілдес Сібір татарларының ішіндегі ең ірі этнографиялық топтың бірі (негізгі аталуы барама, параба, бараба). Олар Новосібір облысының Бараба, Венгеров, Каргатск, Куйбышев, Кыштов, Убинск, Усть-Тарск, Чанов аудандарында қоныс тепкен. Л.Лянг, Д.Г. Мессершмидт, Ф.И.Стралленберг секілді ғалымдар бараба этносын фин-угор тегінің табиғатына жақын деп жорамалдайды. Алайда, бұл тұжырым неміс ғалымы Г.Ф.Миллер тарапынан сынға алынып, «барабалар түп-тегі жағынан татарлар жақын» деп санады. Кейін, ХІХ ғасырда бұл пікірді В.Радлов дамытып, өзінің этнографиялық және тілдік зерттеу еңбектерінде жергілікті барабалардың Алтай халықтарымен әсіресе төлеуіттермен тектік байланысын атап көрсетті. Бараба татарлары ешқашан сан жағынан көп топқа жатпаған. ХVІ ғасырда олардың саны небәрі адам болған. Бараба татарларын санағанда 1734 жылы 1100, 1897 жылы 4280, 1959 жылы 6113 адам болған. Олар көбінесе, 5-10 үйді құрайтын шағын ауыл-аймақ жерлерде мекен еткен. Өткен ғасырдың аяғында бараба татарларының саны шамамен 6000 адамды құраған. Қазіргі уақытта үлкен жолдар бойынан алыс ауылдардың құлдырап, жоғалуы себепті бараба татарлары жыл сайын жылдам азаю үстінде. Бараба татарлары бұрыннан тұратын ауылдарын жұмыс орындары мен мектептердің, мәдени және медициналық мекемелердің жоқтығынан тастап кетуде. Оқушылар бараба ауылдарынан алыс жерлердегі мектеп-интернаттарда жатып оқуға мәжбүр. Бараба татарларының балалары өз туған ана тілін білмейді, өзара және ата-аналарымен тек қана орыс тілінде сөйлеседі. Соңғы кездерде тұрмыста орыс тілінің кең қолданылуы, ана тілінің жоғалуы, өзара этносаралық ықпалдасу, діни және тілдік факторлардың әлсіреуі, көші-қон үдерісі салдарынан бараба татарлары мен орыстардың аралас некесінің өсуі қатты байқалады. Тірек сөздер: Сібір татарлары, бараба татарлары, этнографиялық топтың бірі, бараба этносы. ABSTRACT: Baraba Tatars is a big ethnographic group among Siberian Tatars (self-appellation: Barama, Paraba, Baraba). They are Turkic-speaking native population of the Ob and Irtysh interfluves. In Novosibirsk region, they live in Barabinsky, Vengerovsky, Kargatsky, Kuybyshevsky, Kyshtovsky, Ubinsky, Ust-Tarksky, Chanovsky Districts. Lorenz Lange, Daniel Gottlieb Messerschmidt, Philip Johan von Strahlenberg supposed Baraba ethnos to be of the Finno-Ugric descent. This approach was criticized by Gerhard Friedrich Müller, who considered that Barabas are Tatars by their origin. Later in the 19 th century the same idea was elaborated by Vasily Radlov. By reference to linguistic and ethnographic data he demonstrated the Baraba natives genetic relation with the nations of Altay, and first of all, with Teleuts. Baraba Tatars have never been a populous group. In the 16 th century their number was 1,500-2,000, in ,100, in ,280, and in ,113. They lived in small villages of about 5-10 houses. At the turn of the last century the number of Baraba Tatars was close upon 6,000 people. Nowadays Baraba Tatar s population is rapidly decreasing year after year, because of disappearing of auls (villages), which are remote from highways. Baraba Tatars leave their long-inhabited auls, and the reason is lack of working places, schools and medical providers. School-children have to live (while studying) in boarding-schools, because they are far from the villages. The children cannot speak their mother tongue, they communicate with the parents and each other only in Russian. By now there is a tendency of increasing the cross marriages between Baraba Tatars and Russians. This happens due to dispersal movements, mainstreaming and diversity of the inter-ethnic contacts, weakening of limiting factors like language and religion, gradual loss of native language, and widespread using Russian even in the everyday communication. Key Words: Siberian Tatars, Baraba Tatars, Turkic-speaking native population, ethnographic group. Юсупов Фарит Юсупович доктор филологических наук, профессор. Казанский (Приволжский) федеральный университет, г. Казань, Россия ferits@yandex.ru 60

61 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Сибирские татары, коренные жители Западно-Сибирской равнины, с древнейших времен проживали в сельских районах Тюменской, Омской, Новосибирской, Томской, Кемеровской областей, а также в Тюмени, Омске, Новосибирске, Томске, Тобольске, Таре, Барабе и других городах Западной Сибири. Деревни сибирских татар расположены в бассейнах реки Обь и ее притоков Иртыш, Ишим, Тобол, Чулым, Томь, Ом, Тура, Тавда, Исеть и др. Эти земли испокон веков считались исконными землями сибирских татар [9,10]. По постоянному месту жительства в научной литературе сибирских татар подразделяют, в основном, на следующие группы: тюменские, тобольские, тарские, тевризские, барабинские, томские, туралинские, ишимские, туринские, чулымские, заболотные татары и др. [6,48]. Несмотря на это, сибирские татары были единым народом с общей духовной культурой, языком и бытом. Необходимо отметить, что Западно-Сибирская равнина издавна считается одним из очгов зарождения человеческой цивилизации. На берегах реки Томь были найдены стоянки времен палеолита[4,6]. Нельзя согласиться с утверждением некоторых ученых, что данные земли были заселены тюркскими племенами лишь в IV веке и позднее. Истории известно, что уже в I и во II тысячелетии до нашей эры на просторах Западной Сибири проживали тюркские племена. Начиная с III века до нашей эры лесостепная часть Западно-Сибирской равнины входила в состав Хуннского, с VI века Великого Тюркского, в VIII веке Уйгурского, в IX веке Кыргызского каганатов. В IX-X вв. южная часть данной территории входит в Кимакский каганат, который состоял из кимаков и кипчаков. Как известно, большая масса кипчаков в VII-IX вв. проживала в Прииртышье. И хотя в 890 г. большая их часть перешла на Урал, значительная масса кипчаков осталась в бассейне реки Иртыш и в барабинских степях. Позже они сыграют решающую роль в формировании сибирских татар [9,4-7]. Исторические, этнографические и другие исследования свидетельствуют о том, что тюркоязычные племена, составившие основу сибирских татар, имели генетические и исторические связи с ногайцами, казахами, тюркскими племенами кочевого объединения узбеков Абу-л-Хайра, находились в контактах с Казанью, среднеазиатскими ханствами [9,11-25]. Бара бинские татары, бара бинцы (самоназвание барама, параба, бараба) часть сибирских татар, коренное тюркоязычное население междуречья Оби и Иртыша. В Новосибирской области они расселены в Барабинском, Венгеровском, Каргатском, Куйбышевском, Кыштовском, Убинском, Усть-Тарском, Чановском районах. Их издавна называли барабинцами или барабинскими татарами и выделяли как самостоятельное этническое образование. В настоящее время барабинцы считаются этнографической группой сибирских татар и говорят на барабинском диалекте татарского язка [7;8]. В XVI в. барабинские татары были расселены на значительной территории, которая простиралась от южных границ Васюганской низменности на севере, где они соседствовали с селькупами и хантами. На западе же их земли смыкались с землями тарских татар, а на востоке кочевья охватывали районы озера Убинского, где в верховьях Оми они предположительно контактировали с чатами [6,48]. Как известно, в этих степях еще до нашей эры, особенно в первое столетие нашей эры, проживали многочисленные тюркские, а также хуннские племена. Исходя из этнографических, антропологических, лингвистических особенностей, барабинские татары близко стоят к местным народам, особенно к шорцам, алтайцам, тувинцам. На происхождение барабинских татар оказали влияние также самодийцы и угры. И все же основу барабинских татар составляют кимаки и кипчаки. Еще во времена Кимакского каганата Бараба считалась одним из густонаселенных районов Западной Сибири. В XVI веке часть барабинских татар, оказавшаяся неспособной противостоять нападениям кочевых племен, переселяется на берега Тобола и Иртыша в места проживания тарских татар [9,32]. Барабинские татары никогда не были многочисленной группой. В XVI веке их численность составляла человек. В 1734 году насчитывалось 1 100, в 1897 году 4 280, в 1959 году 6 113, а в настоящее время около 6000 человек. Барабинские татары по вероисповеданию мусульмане. Его сюда завезли бухарцы и казанские татары. До ислама барабинские татары были язычниками. Поклонялись куклам (курчак) и приносили им в жертву животных. До середины ХХ в. еще встречались шаманы, которые лечили больных и камлали во время жертвоприношений. Существует многообразие мнений о происхождении барабинских татар. Л. Лянге, Д.Г. Мессершмидт, Ф.И. Стралленберг предполагают финно-угорскую природу 61

62 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 барабинского этноса. Эта концепция была подвергнута критике Г.Ф. Миллером, который считал, что «барабинцы по происхождению своему татары». Позднее, в XIX в., эту же идею развивал В.В. Радлов, который на языковом и этнографическом материалах показал генетическую связь аборигенов Барабы с народами Алтая, и прежде всего, с телеутами [10, 6-23]. В сопоставлении с лингвистическими факторами эта концепция предполага ет участие в этногенезе барабинцев, как угорских, так и тюркских племен. Ряд авторов высказывает мысль о возможности включения Барабы в ареал формирования самодийских этносов ненцев и селькупов. Но по отношению к северным самодийцам эта мысль вызывает серьезные возражения. Наиболее последовательно особое положение барабинского языка отражено в классификации В.В. Радлова. Он отнес барабинский диалект к восточной группе тюркских языков, в то время как тоболо-иртышские диалекты сибирских татар к западной группе. В восточную группу, наряду с барабинским, были включены алтайский, шорский, хакасский, чулымо-тюркский, тувинский, тофаларский и уйгурский языки. Кроме того, все языки рассматриваемой группы были подразделены на подгруппу языков домонгольской формации и подгруппу языков послемонгольской формации. В первую подгруппу были включены: алтайский, телеутский, кумандинский, киргизский, кумыкий, карачаевск ий, балкарский, барабинский, караимский языки, а также языки тобольских и казанских татар и мещеряков. А.Н. Самойлович в своей классификации тюркских языков выделил особую, северо - западную, или кыпчакскую, группу тюркских языков, которая (как и остальные п ять выделенных им групп) характеризовалась определенными фонетическими признаками, отраженными в соответствующих словах. Идеи А.Н. Самойловича развиты в классификации К.Х. Менгеса. В кыпчакском, или северо-западном, отделе тюркских языков им выделен регион Волго-Камья и Западной Сибири, где говорили на языках казанских татар, башкир, а также на западно-сибирских диалектах. Таким образом, в разбираемой классификации язык барабинских татар занимает особое положение и не включен в число западносибирских диалектов. На обособленное положение барабинского языка специально об ратил внимание К.Томсен. Сначала он, а затем Д.Г. Тумашева подчеркивали промежуточное положение барабинского языка, как сочетающего в себе классификационные признаки северо-западных (кыпчакских) и северо-восточных (распространенных преимущественно на Алтае) языков. А.П. Дульзон, как и другие ученые до него, выделяет язык барабинцев из числа диалектов сибирских татар. Процесс татаризации барабинского языка, по его мнению, «не зашел так далеко, как у иртышских татар»[3,44]. Среди многочисленных гипотез о проблеме этногенеза и этнической истории барабинских татар, появившихся в последнее время, привлекает внимание историков работа казанского ученого Р.А. Шайхиева «Татарская народная краеведческая литература. XIX-XX вв.» (Казань, 1990), основанной по данным рукописи Ахмаджана Гиззатуллина, найденной в 1961 году М.А. Усмановым в ауле Умы Куйбышевского района Новосибирской области, которая хранится под названием «Тетрадь Ахмаджана Гиззатуллина. История Барабы и Тобольска» в ОРРК Научной библиотеки Казанского университета. В ней излагается распространенная легенда о возникновении названия «бараба» от глагола «бару» - идти, уходить, потому что якобы предки барабинцев на призыв биев (в других легендах Кучума) следовать за ними, сказали «барабыз» (т. е. пойдем, уходим), но не выполнили свое обещание, отсюда получили прозвище «бараба». Сообщая о такой народной этимологии этнонима, автор рукописи приводит и другое толкование, например, мнение «сведущих лиц» о том, что в действительности слово «Бараба» происходит от топонима «Фараб», что находится в Туркестане (л. 24 об.-25). Такая этимология, впервые приведенная автором сочинения, представляет несомненный интерес. В средние века под названием «Фараб» или «Бараб» подразумевался округ в среднем течении Сыр-Дарьи, там, где справа впадает р. Арыс. По мнению академика В.В. Бартольда, первоначальным произношением топонима была форма «Параб», так как «Фараб» является арабизированной версией «Параб» или «Бараб» [л. 35]. Центр округи Кердер находился недалеко от Отрара. Преобладающим населением последнего были тюрки, из среды которых вышел, знаменитый философ IX-X вв. Абу-Наср ал-фараби. В средневековье «даже позднейший Отрар постоянно отождествляется с городом Фарабом» [л.36]. В 1219 г. в результате походов Чингис-хана город Отрар был разрушен до основания [л.37]. Р.А. Шайхиев выдвигает предположение, о том, что в 62

63 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 результате этих бурных событий известная часть тюркоязычных племен округа Фараб переместилась на север и осела в тех степях, которые позднее получили наименование Бараба (в лингвистическом отношении возможность перехода «ф<п<б» или наоборот не вызывает сомнения, Однако, данная гипотеза нуждается в объяснении появления конечного гласного. В самом конце вышеназванной рукописи (л об.) приводятся сведения о вероисповедании барабинцев, об их мечетях, известных муллах, о школах; вновь ссылаясь на слова Хабибуллы, автор пишет, что барабинцы были мусульманами уже по выходе из Средней Азии, но, оказавшись в изоляции от культурного мира (Исламской культуры Ф.Ю.), они постепенно «впали в невежество», хотя в общем оставались мусульманами. В заключительной части сообщается о том, что среди отдельных групп барабинцев до последних лет существовал обычай поклоняться куклам, идолам. Основные факторы, которые влияют сегодня на сохранение этнической идентичности, языка: это брачные отношения, миграционные процессы, ситуация с обучением родному языку и степень пользования им как средством общения. Каждый из них затрагивает барабинцев, хотя и не в одинаковой мере. Значительное влияние на численность барабинских татар оказали браки с поволжско-уральскими татарами, которые большей частью ассимилировались и говорят на барабинском диалекте, в дальнейшем идентифицируя себя как барабинские татары (М. Абакиров). В настоящее время наблюдается тенденция роста смешанных браков, между барабинскими татарами и русскими, объясняется это миграционными процессами, активизацией и многообразием форм межэтнического взаимодействия, ослаблением сдерживающих факторов, таких как, например, языковой барьер, религиозный фактор. Ислам устанавливает следующие нормы, женщины могут заключать только внутриконфессиональные брачные отношения, мужчина может заключать брак с представителями христианской и иудейской конфессий при условии, если такой брак не будет угрожать сохранению в его семье религиозных культурных традиций. Ориентация на национальность среди барабинских татар являлась менее значимой в сравнении с религиозным фактором и носит часто индивидуальный характер. Межнациональные браки в Новосибирской области в 1994 году составляли %, среди браков в городских поселениях этнически смешанными были примерно 14%, а в сельской местности 12%. Языковой барьер актуален сегодня больше для представителей старшего поколения, с постепенной утратой родного языка расширяется сфера применения в быту русского языка. Для молодёжи и среднего поколения языковой барьер при общении с русскими уже не существует ЛИТЕРАТУРА 1. Бахрушин С.В. Очерки по истории колонизации Сибири в XVI XVIII вв., Научные труды, т. III, ч. I. М., Дульзон А.П. Этнолингвистическая дифференциация тюрков Сибири // Структура и история тюркских языков. - М., Дульзон А.П. Дорусское население Западной Сибири. Вопросы истории Сибири и Дальнего Востока. Новосибирск, Могильников В.А. Население южной части лесной полосы Западной Сибири в конце I начале II тысячелетия н.э. Автореф. канд. дисс. М., Селезнев А.Г. Барабинские татары: истоки этноса и культура. Ново сибирск Томилов Н.А. Этническая история тюркоязычного населения Западно-Сибирской равнины в конце XVI- начале XX в. Новосибирск, Тумашева Д.Г. Этнолингвистическая классификация сибирско-татарских далектов // Татар теле белеме. 4 китап. Казан, Тумашева Д.Г. Отношение барабинского наречия к тюркским языкам и татарским диалектам Сибири // Происхождение аборигенов Сибири и их языков. Томск, Файзрахманов Г. История сибирских татар с древнейших времен до начала XX века. Казань: Фэн, Ф.Ю. Юсупов. Сибирские татары//в.в. Радлов. Образцы народной литературы тюркских племен...составит. Ф.Ю. Юсупов. Казань: Татарское кн. изд-во, Юсупов Ф.Ю., Сайфулина Ф.С., Хисамов О.Р., Гумеров И.У. Барабинские татары. Страницы духовной культуры. Казань: КФУ, РЕЛИГИОЗНЫЕ ДЕЯТЕЛИ XIX НАЧАЛА ХХ ВВ.: НА МАТЕРИАЛАХ 63

64 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 АКТЮБИНСКОЙ ОБЛАСТИ Рахым Агибаевич БЕКНАЗАРОВ ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада XIX ХХ ғ. басында Батыс Қазақстанда, нақтылай айтсақ, Ақтөбе облысында ислам дінінің таралуына орасан зор үлес қосқан, қазақ балаларын оқытуға және тұрғылықты халықты ағарту ісінде мешіттер мен медреселер салдыртқан Досжан ишан, Марал ишан, Нұрпеке хазірет, Кердері Әбубәкір және т.б. тұлғалардың діни және ағартушылық қызметі қарастырылады. Бұл тұлғалар ең алғашқы ағартушы-теологтар. Мақаланың ең басты мақсатының бірі Ақтөбе өңірінен шыққан, халықтың жадында жақсы сақталып қалған, мұрағат құжаттарында, өлкетанушылардың еңбектерінде, ел аузында, шежіреде көп кездесетін, сонымен қатар мемориалдыдіни ескерткіштерде ғибадаттық-тұрған жай кешенімен, мешіттермен тығыз байланыста болған исламды уағыздаушылардың өмірі мен қызметін баяндау болып табылады. Тірек сөздер: Дін, ислам, ағартушылық, діни қайраткерлер, ишандар, молдалар, қожалар, мешіттер, ғибадаттық-тұрған жай кешенідері, медресе. ABSTRACT: In this article the author considered person s religious and educational activities of the XIX - early XX centuries, who made a great contribution to the spread of Islam in Western Kazakhstan and in the Aktobe region (in the construction of mosques, madrasas, teaching Kazakh children, and in public education) Doszhan Ishan, Maral Ishan, Nurpeke Hazrat, Kerderi Abubakir and others. These people are sort of the first educators, theologians. One of the main purposes of this article is to highlight the life and activities of the preachers of Islam, native people from Aktobe region, whose names are well preserved in the memory of the people, widely recorded in archival documents, materials, local history publications, and folk legends which are closely related to the memorial monuments - cult-housing complexes, mosques, etc. Key Words: Religion, Islam, enlightenment, religious figures, Ishans, mullahs, Khoja, mosques, religious-housing complexes, madrassas. АННОТАЦИЯ: В статье рассматривается религиозная и просветительская деятельность личностей XIX начала ХХ в., внесших огромный вклад в распространение ислама в Западном Казахстане и, в частности, в Актюбинской области, в строительство мечетей, медресе, обучения детей казахов, в деле просвещения населения Досжан ишан, Марал ишан, Нурпеке хазрет, Кердери Абубакир и др. Эти личности являются своего рода первыми просветителями-теологами. Одним из главных целей данной статьи является освещение жизни и деятельности проповедников ислама, выходцев Актюбинской области, имена которых хорошо сохранились в памяти народа, широко фиксируются в архивных документах, материалах краеведческих трудов, народных легендах, шежире, а также тесно связаны с мемориально-культовыми памятниками культово-жилищными комплексами, мечетями и т.д. Ключевые слова: Религия, ислам, просветительство, религиозные деятели, ишаны, муллы, ходжи, мечети, культово-жилищные комплексы, медресе. В отечественной историографии наряду с изучением вопроса распространения ислама на территории Казахстана, не меньший интерес представляет проблема исследования биографий людей, проделавших огромный труд в религиозной просветительской деятельности населения казахской степи, строительстве одного из объектов исламской культуры, как молельного дома мусульман мечетей, с периода начала их строительства в казахской степи IX в. вплоть до начала ХХ в. В связи с этим, в рамках общего направления как памятниковедение, учеными этноархеологами, этноархитекторами, этнографами планомерно проводятся полевые экспедиционные, архивнобиблиографические изыскания по генезису таких архитектурных сооружений как мечетей, построенных в честь того или иного служителя ислама, на основе сохранившихся до наших дней в степи культовых сооружений подземные мечети, мечети в пещерах, наземные мечети, мечетимавзолеи, ханака и мн. др. Рахым Агибаевич БЕКНАЗАРОВ - доктор исторических наук профессор Актюбинского регионального государственного университета им. К. Жубанова Актобе, Республика Казахстан r.beknazarov@gmail.com 64

65 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Особо заслуживают внимания биографий общественных деятелей мулл, ишанов, ахунов, хазретов, ходжей, которые внесли огромный вклад в распространение ислама в казахской степи, строительство мечетей (вопросам организации работы по строительству молельных домов), обучения детей казахов, в деле просвещения населения. Одним из главных целей данной статьи является освещение жизни и деятельности проповедников ислама, выходцев Актюбинской области, имена которых хорошо сохранились в памяти народа, до сих пор широко фиксируются в архивных документах, материалах краеведческих трудов, народных легендах, шежире. Изучение религиозного и просветительского пути личностей XIX начала ХХ в., внесших непосильный вклад в распространение ислама в регионе, строительство мечетей, медресе (Досжан ишан, Марал ишан, Нурпеке хазрет, Кердери Абубакир и др.) получает новый импульс именно с периода получения незовисимости Казахстаном. Действительно, эти личности являются своего рода первыми просветителями-теологами. Получить религиозный сан сопы, ишана, ахуна, хазрета в вышеназванный период было очень сложно, а в некоторой степени и не безопасным. Несомненно, это было итогом их проповедческой деятельности, заслугой перед народом за знание ими всех норм шариата. Путь пройденный религиозными деятелями, их желание к знанию, многие годы привлекало население к обучению в Бухаре, Хиве, Уфе, Оренбурге, Казани, Стамбуле, в релиозных центрах арабских странах. Несмотря на тяготы, перенесенные на этом сложном пути, они совершенствовали свои знания, возвращались в степь и проводили просветительскую деятельность у себя на родине. Как известно, первые факты проникновения ислама на территорию Казахстана, в частности в ее южной половине, отмечаются уже в VIII в. (после Таласского сражения 751 г.), строительства скальных и подземных мечетей на полуострове Мангышлак (Шакпак-ата, Шопан-ата и др.) в XI в. 1,2 и т.д. Однако, в силу объективных причин кочевого быта и хозяйства, ислам не имел той адекватной силы, как например, в среде представителей оседлых народов Средней Азии. И такая ситуация сохранялась вплоть до XIX в. В частности, в работе русского ученого П.И. Рычкова «Топография Оренбургской губернии», изданной в 1762 г. приводятся некоторые факты из религиозной жизни казахов, что, например, «вера у них (т.е. у казахов Р.Б.), как и у прочих татар, магометанская. Но понеже между ими грамотных людей и абызов весь мало, то они и содержат закон сей слабо, и никаких мечетей в орде у них нет» 3. В западной историографии до сих пор бытует мнение о распространении ислама через русскую экспансию. «В течение русского завоевания, в XVIII веке, они (т.е. казахи Р.Б.) не были еще мусульманскими, и им они стали при соприкосновении с русскими служащими. Им построили мечети, им послали муллу; понемногу они к этому приучились, но их религиозное усердие еще очень умеренно» отмечает, например, в своих работах И. Войеков 4. Несомненно, одной из причин утверждения такого мнения в западной историографии являлось реальное влияние русского самодержавия на восточных территориях империи, включая и Казахстан, укрепления позиции русской империи, и не в последнюю очередь, в области религиозной политики, что отражалось, в частности, в императорских указах. Например, 28 января 1783 года выходит именной указ Екатерины II «О дозволении подданным магометанского закона избирать самим у себя ахунов». С этого момента прекращается практика утверждения мулл из среднеазиатских государств. Начинается целенаправленное распространение «нужного» ислама на восток, ускоренное строительство мечетей в казахских степях, находя в этом «действенное средство вовлечения тамошних народов в российское подданство и держания их в повиновений», а также, что «таковое сооружение мест для публичной молитвы привлечет и прочих в близости кочующих или обитающих к границам нашим: сие и может послужить со временем к воздержанию их от своевольств лучше всяких строгих мер» 5. Конечно, следует признать, что таковое «потепление» позиции самодержавия к исламу, являлось вынужденной мерой на резкое обострение вопросов антиколониального движения 1,2 Астафьев А.Е. Новые направления изучения подземных мечетей Мангыстау // Роль номадов в формировании культурного наследия Казахстана. Научные чтения памяти Н.Э. Масанова: сб. мат-лов Межд. науч. конф. Алматы: Print-S, С Ажигали С. Архитектура кочевников феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона). Алматы: Ғылым, с. 3 Рычков П.И. Топография Оренбургская, т.е. обстоятельное описание Оренбургской губернии. Оренбург, Woeikof I. Le Turkestan russe. Paris: A. Colin, p. 5 Ногманов А. Екатерина II: «повелеваем наблюдать, дабы к исправлению духовных должностей Магометанского закона употребляемы были люди в верности надежные и доброго поведения» // Историко-документальный журнал «Эхо веков». Казань, С

66 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 народов Поволжья и Казахстана. Не менее важное влияние на изменение отношения колониальной системы к религиозному вопросу оказали русско-турецкие и кавказские войны. Уроки этих событий, по мнению Е. Смирнова, должны были учтены в последующем при колонизации русского мусульманского Востока, т.к. «значительно более сильный отпор, если не активный, то пассивный, окажут сарты, таджики и вполне омусульманившиеся тюрки, смотрящие на себя как на свет и опору ислама, сохранившегося здесь в большей чистоте, чем где-либо» 6. Заметим также, что такая же аналогичная работа проводилась и с южного направления еще с XV XVI вв., а именно «приручение» ведущих и признанных религиозных деятелей, налаживание контроля за мечетями и т.д. 7. Отметим, что большая часть кочевых казахов, наряду с кочевниками-туркменами, на фоне оседлых народов Средней Азии, действительно продолжительное время выглядели, как «язычники». Пастьба скота, непрерывное кочевание объективно не располагало теми возможностями, которыми обладали оседлые народы. Поэтому ислам в кочевой среде (если так можно выразиться «степной ислам») претерпевал некоторые трансформации. В целом ислам, по мнению А.К. Муминова, в этом регионе условно подразделяется на «ислам в оседлых регионах Мавераннахре и ислам в кочевых регионах Туркестане (мусульманские регионы к востоку от Сырдарьи)». При этом последний в зависимости от среды бытования имеет свои особенности (мусульманские общества казахов, каракалпаков, кыргызов и т.д.). И здесь определяющую роль играли такие факторы как бытовой ислам, суфизм и культ святых 8,9,10,11. Зачастую в качестве мечетей казахи Северного Приаралья обычно использовали собственные юрта «өз үйім мешітім» (мой дом, моя мечеть). Аналогичную же ситуацию отмечал М.Н. Галкин у туркмен восточного побережья Каспийского моря. Для этого они «устраивают отдельные на зиму кибитки; а летом вырывают круглую большую яму, в которой сходятся молящиеся, оставляя верхнюю обувь у спуска в нее, или за насыпью, которой окружают подобные молельни» 12. В качестве мулл приглашались религиозно образованные казахи, «сарты, оренбургские и сибирские татары» 13. Как отмечал Н. Рычков в 1771 г. казахи «не имеют собственных своих священников; но вместо того в осеннее время посещают их Ходжи, Ахуны и Муллы, приезжающие из Ташкента, Туркестана и Хивы» 14. Некоторую часть мулл составляли пленники казахов из числа представителей среднеазиатских народов. Например, у Букей хана служили три муллы Мурсалим Муртазаев, Абдряш Кутушев и Наис Мухамадрахимов, которые были взяты в плен, женились на казашках, «имеют детей, а сие причины и обязывают кочевать у хана Букея». Первый из них в 1801 г. «когда Букей перешел в российское подданство в то время с ним прибыл на сию сторону», т.е. получил русское гражданство 15. Как показывают исторические источники и полевые этнографические материалы, строительство мечетей в степной части Казахстана начинает набирать силу с переходом казахов к полуоседлости, с образованием здесь стационарных поселений и жилищ, т.е. с конца XVIII до нач. XX вв. И здесь четко прослеживается борьба двух направлений распространения ислама в среде казахов: с юга религиозных школ Туркестана, Хивы, Бухары, в большей степени суфийского направления, и с севера официальных теологических центров Казани и Уфы. Полевые изыскания последних годов этноархеологов Казахстана дают в некоторой степени условную границу сфер 6 Сыр-Даринская область. Описание, составленное по официальным источникам Е. Смирновым. СПб.: Типогр. М.М. Стасюлевича, с. 7 Бабаджанов Б. Среднеазиатское духовное управление мусульман: предыстория и последствия распада // «Власть и общество в истории»: матер. межд. летней школы молодых историков стран-участниц СНГ. М., С ,9,10,11 Муминов А.К. Ислам в Центральной Азии: особенности в кочевой среде // Матер. межд. конф. «Урбанизация и номадизм в Центральной Азии: история проблемы». Алматы, С Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. Алматы, с. Галиев В.З. Культура Казахстана во второй половине XIX начале XX веков.: учебное пособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата, С Мустафина Р.М. Бытовой Ислам у казахов (XIX XX вв.) (историко-этнографическое исследование): дис. док.ист.наук. Алматы, с. 12 Галкин М.Н. Этнографические и исторические материалы по Средней Азии и Оренбургскому краю. СПб., с. 13 Смирнов А.П. Быт и нравы киргизов изд. 2-е. СПб., с. 14 Дневные записки путешествия капитана Николая Рычкова в киргиз-кайсацкой степи в 1771 году. СПб., с. 15 Дело об указе муллам Муртазаеву и Кутушеву об их пребывании в орде. 30 апреля 1812 г. // ГААО. Ф. 1. Опись 3. Том 2. Дело л. 66

67 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 влияния этих двух направлений распространения ислама это бассейн реки Эмба, южные отроги гор Мугаджар, нижнее течение реки Иргиз, вплоть до местности Курдым. Основными типами мечетей в северной части, нами условно проведенной границы, являются мечети «татарского типа», в которых имеется помещение (куда помимо основного молельного зала входят тамбур, кебисхана, библиотека) прямоугольной планировки, ориентированной продольной осью с ЮЮЗ на ССВ, с северной стороны которых возводился минарет (на крыше, над входом, в углу здания) 16. Как отмечает В.В. Бартольд, минарет завершался мусульманским знаком полумесяцем, «как религиозный символ, имевший для мечетей то же значение, как крест для христианских храмов», однако, он был характерен «не для ислама вообще, но специально для турецко-османского ислама, и например на туркестанских мечетях не встречался до русского завоевания» 17. В юго-западной стене мечети обязательно делается михрабная ниша. Они возводились из разного строительного материала: дерева (мечеть в местности Уштерек в Нарын-кумах), камня (мечеть Атыолла-Казырета бассейна р. Илек) 18, красного жженого кирпича (мечеть Самурата, пос. Жабасак, водораздел Иргиз Олькейек, «Қожасайдың көк мешіті» на Эмбе) 19, сырцового кирпича (мечеть Жоламана, район Саздинского водохранилища, южнее г. Актобе), иногда использовали и дерн шым (мечеть Дильмагамбета, юго-восточные отроги гор Мугаджар) 20. О нескольких мечетях, в частности, отмечает инженер фон-шульц, при изучении маршрута прокладки железной дороги Оренбург Ташкент. «На 185-й версте от Оренбурга (в сторону Актюбинска Р.Б.) выстроена прекрасная мечеть из обожженного кирпича, медресе (школа) и несколько деревянных домов, принадлежащих мулле, Аульному старшине и Аульному бию (судье); множество зимовок окружают эти здания, так что образуют зимой настоящее село...». Далее он пишет, что в южнее Актюбинска в Бестамаке имеется «несколько деревянных домов и стены строящейся мечети не мало оживляют картину» 21. Как показали этноархитектурные исследования этих памятников обязательной архитектурной особенностью этих зданий являлось проектирование и возведение осветительных окон. Одним из инициаторов строительства мечетей для казахов в Западном Казахстане был Досжан ишан ( ), сын муллы Кашака, из рода Табын, племенного объединения Жетыру Младшего жуза (Шөмішті табын Қарақойлы Қоңыр Жанқара Бекше Баспан Қашақ). Он является одним из активных религиозных деятелей XIX в. не только Западного Казахстана, но и всей территории, заселяемой казахами, считается одним из первых казахов, совершивших хадж в Мекку, в последующем Досжан-ишан занимался именно организацией паломничества к святым местам в арабских странах казахов, являлся одним из организаторов строительства дома «Тәкия үйі» (гостиницы) для мусульман-паломников из Казахстана в Мекке, принимал непосредственное участие в реформе «казахского шежире», доказав принадлежность казахского народа к мусульманскому миру, а в 80-х годах XIX в. был активным лидером в деле открытия отдельного муфтията для казахов 22,23,24. «Примерно в гг. Досжан совершил хадж в Мекку и Медину, построил несколько мечетей, из которых нам известны две: в Донызтау в оазисе Кайнар (рис. 1; 2), а также в местности Шийлису в верховьях р. Уил около современного пос. Шубаркудык (рис. 3 5). Последний комплекс получил наименование Ишан-ата и явился конечным пристанищем хазрета. Все эти памятники очень близки по структуре, а вышеупомянутая мечеть Дуйсеке и мечеть Ишан-ата 16 Харузин А. Степные очерки (Киргизская Букеевская орда). Странички из Записной книги с 13 фототипными таблицами. М., с. 17 ГАОО. Ф.6. Оп. 10. Д Ажигали С. Памятники Северного Приаралья // История и культура Арало-Каспия: сб. ст. Алматы: Құс жолы, 2001 Вып.1. С Бекназаров Р.А. Новые данные по памятникам мемориально-культовой архитектуры на севере Арало-Каспия (бассейн р. Илек) // История и культура Арало-Каспия: сб. ст. / под общ. ред. С. Ажигали. Алматы: Кус жолы, Вып. 1. С Бекназаров Р.А. Отчет Актюбинской комплексной этноархеологической экспедиции 2005 г. Актобе, с. 20 фон-шульц К.К. Некоторые результаты нивелировочных исследований, произведенных между Оренбургом, Аральским морем и Кара-Тугаем // ЗИРГО ОГ Т. 12, вып. 3. С Ұрпақұлы Т. Ойшыл, ағартушы, хазірет // «Темір» (Ақтөбе облысындағы газет), мамыр. 3 б. 22,23,24 Ажигали С. Памятники Северного Приаралья // История и культура Арало-Каспия: сб. ст. Алматы: Құс жолы, 2001 Вып.1. С Шаңгереев Е. Кіші жүз пірі Досжан хазірет // «Темір»(Ақтөбе облысында шығатын газет), қыркүйек. 3 б. Әжіғали С.Е. Досжан-ишан Қашақұлы ( ) // Қазақстан ұлттық энциклопедия. Т 3. Алматы, С

68 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 фактически идентичны (строились по одному проекту?). Строительство памятников приписывается Бiрману-уста» О деятельности этого мастера в области строительства мечетей в 2008 г. была записана информация у Бірман Ғалымжан Сәлімұлы внука Бирман-уста, бывшего директора школы, ныне пенсионера пос. Жанаталап Хобдинского р-на (рис. 6). Внук последнего Бирманов Кайрат, историк, выпускник АГУ им. К. Жубанова принимал активное участие в изучении своего легендарного предка. Досжан-ишан для своего времени был высокообразованным человеком, распространял идею перехода к оседлой культуре среди казахов этого региона, подготавливал почву для сопротивления русской колонизации. О факте его поездки в хадж нами, например, было отмечено в архиве г. Оренбурга на страницах газеты «Оренбургский листок». «Юнус Ишан (башкир Б.Р.) из старых поломников, он не успел возвратиться из Константинополя с киргизами и муллой Нурпеис-хозретом, как вторично отправился туда с Досчаном (Досжан-ишан Б.Р.)». Доподлинно известно, что в одной из поездок в хадж с ним были Кунанбай (дед Абая Кунанбаева) и Мыркы-жаппас. Заметим, что к концу XIХ в. русской администрацией немаловажная роль отводилась именно вопросу хаджа «русских мусульман». По данным 1898 г., приводимым Давлетшиным, «по сословным занятиям все киргизы местные баи-кочевники», между ними он видел только «двух мулл, приехавших за плату для совершения хаджа вместо других (бедэль)». Все паломники по возрасту были людьми преклонного возраста лет. Интересно его замечание о подготовке провизии к путешествию, которая помимо русского самовара, чая и сухарей, включала запасы «соленой конины, жирными колбасами, сухим соленым сыром (крут)». При этом существовало два маршрута: первый железнодорожным транспортом через Европу в Константинополь, второй морем на кораблях через порты в Одессе и Севастополе. С этого же периода появляются специальные гостиницы в Мекке, закрепленные за «русскими мусульманами» 25. Итак, культово-жилищный комплекс в Донызтау в оазисе Кайнар состоит из большого некрополя, жилых построек, комплекса мечети и отдельного колодца-шынырау. Источник воды является единственным в округе местом с обильным выходом пресной воды. Колодец вырыт в толще камня-ракушечника, устье его обложено кольцевой выкладкой. Здесь же имеются остатки каменных корыт, с которых очевидно производился водопой скота. Особенность комплекса наличие целой системы культовых, административных (?) сооружений, хозяйственных построек, включающий в себя непосредственно мечеть, медресе, библиотеку (?) и т.д. Материал стен сырцовый кирпич с чередованием каменных блоков. Перекрытие всех сооружении купольные своды и купола, с каменными желобами для стока дождевой воды по периметру крыши. Внутренняя часть зданий сохранила следы былой качественной штукатурки и побелки. Центральное место занимает сама мечеть, с четырьмя куполами на крыше, внутри которой имеется опорная центральная колонна. Некрополь Кайнар на сегодняшний период является одним из крупнейших и уникальных кладбищ Донызтау и Устюрта, включает в себя все образцы казахского камнерезного искусства в области культового зодчества кулпытасы, койтасы, сандыктасы, саганатамы и мавзолеи. Имеются захоронения казахских родов табын, шекты, адай и др. Близ пос. Шубаркудык Темирского р-на Актюбинской обл. имеется великолепный культовожилищный комплекс Досжан-ишана, состоящий из мечети и казахского корыма. Кладбище комплекса Досжан-ишана расположено в низине на пологом спуске к степной реке и занимает площадь овальной планировки (250 х 330 м), вытянуто продольной осью с запада на восток. Некрополь действующий, поэтому почти по всему периметру его расположены новые захоронения из силикатного, красного жженого кирпича и бетона. Старая внутренняя часть кладбища представлена в большей своей массе сильно оплывшими земляными и сырцовыми насыпями и оградами. Отчасти здесь присутствуют каменные ограды из бурого железистого песчаника, серого гранита и мелового известняка. На многих могилах первоначально были установлены стелы-кулпытасы из известнякапесчаника и известняка-ракушечника, которые сейчас находятся почти все в разбитом состояний. По эпиграфике кулпытасов и тамговым знакам было установлено, что здесь были захоронены представители следующих родов: табын, ожырай-кете, шекті, кердері. При этом некоторые кулпытасы представляют собой великолепные шедевры народного камнерезного искусства казахов района Темира. 25 Давлетшин. Отчет штабс-капитана Давлетшина о командировке в Хиджаз. СПб., с. 68

69 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Наряду с Досжан-ишаном в Актюбинской области в XIX начале ХХ вв. религиозную и просветительскую работу активно проводил Нурпеке-хазырет. Настоящее его имя Нурфайыз (Нұрфайз), происходил из рода Тама Кенжебай племенного объединения Жетыру Младшего жуза. Родился в местности Шынгырлау современной Западно-Казахстанской области. Отец его Байкара был известным баем (один из героев романа Х. Есенжанов «Ақ жайық»), который заметив природную одаренность и тягу к знаниям своего сына, всячески способствовал получению образования Нурфайыза. Одним из соратников Нурпеке в деле проведения просветительской деятельности, в становлении его как ученого-теолога являлся Досжан-ишан. Их имена во многих источниках приводятся всегда вместе. В частности, в данных акына Кашагана (Қашаған Күржіманұлы ( )) пишется: «Қазақтан өткен жақсы адам: Рахметолла, Қитеке, Нұрпеке мен Досеке, Қаратаздың ішінде Наурыз, Әлі, Дүйсеке, Еркебай мен Жореке, Алашада Қошеке Бұлар да кеткен жақын шамада. Алдымыздағы заманға Солардай адам болса егер Қабыл екен тілегі» 26. Нурпеке несколько раз ездил на хадж в Мекку с Досжан-ишаном, являлся одним из теологов, доказавших на материалах народной истории шежире, что казахи являются мусульманами. Например, в шежире Жанибека Абилпеисова (1968 г.р., жителя пос. Атамекен Акжаикского р-на Западно-Казахстанской области), составленного его отцом Куттымуратом приводятся данные по обоснованию формирования этих данных, что «жалпы бұл шежіренің шығу тарихы былай болған екен: бір қазақ айдалада келе жатып, орыстың аюға (?) құрған қақпанына түсіп қалыпты. Қақпанға түсіп, қапа болып жатқан жігітке қақпанның иесі келіп: «Сен кімсің?» деп сұрайды. «Мен қазақпын», дейді жігіт. Орыс таңғалып: «Қазақ деген кім? Сондай ұлт бар ма еді? Сен киргиз шығарсың? Қазақ қайдан шыққан?» деп сұрайды. Сонда қазақтың қайдан шыққанын, түп-төркінін білмейтін жігіт не айтарын білмей қалады. Кейін еліне келген соң, сол төңіректегі ғұлама Нұрпеке хазіретке барып, қазақтың қайдан шыққанын сұрапты. Сонда Нұрпеке хазірет басын шайқап, ойланып отырып: «Апырай, мынау бір ойланатын, керек нәрсе екен-ау! Мұны бір жүйеге келтіріп, бүкіл қазаққа тарату керек екен!» дейді. Кейін қажылыққа, Мекке-Мединеге барған сапарында қазақтың ғұламалары жиналып, қазақтың қайдан шыққандығы туралы шежірені бір үлгіге түсіріп, бүкіл үш жүзге таратқан екен дейді» 27. На территорию Актюбинской области в 1865 г. Нурпеке-хазрет был специально приглашен известным в XIX в. меценатом, представителем рода жагалбайлы Дербисалы Беркинбаевым. Для этого в пойме р. Каргалы было специально выделено место, в последующем послужившее основой формирования поселка Карабутак (в советский период совхоз «30 лет Казахстана»). По данным краеведа Б. Мырзабая Дербисалы Беркинбаев построил специально 10 жилых помещений из сырцового кирпича, постепенно округа стала заселяться севшими казахами и поселок к концу XIX в. насчитывал около 60 домов. Первоначально мечеть Нурпеке-хазырет построил в 1875 г. из деревянного сруба. В последующем ее несколько раз перестраивали и в 1902 г. начав, в 1905 г. завершили капитальное задние из жженого красного кирпича на каменном фундаменте, которая сохранилась до сих пор и используется сейчас в качестве спортивного зала и мастерской для уроков труда местной школы. Приведем описание этого здания от 31 марта 2015 г. 27 Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ғылыми қызметкерлері Р. Оразов, Н. Жетпісбай, Қ. Қожаханова, Г. Омарова және Қ. Мырзақожаевтың «Жүз ауыл, жүз қария» бағдарламасы шеңберінде Батыс Қазақстан облысына жасаған ғылыми іссапарының есебі. Алматы, б. 69

70 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Здание прямоугольное в плане, вытянуто по оси ССВ ЮЮЗ, с крыльцом на северном фасаде, граненым выступающим михрабом на южном фасаде и подквадратной в плане небольшой пристройкой по центру восточной стены. На западном и восточном фасадах имеются два ряда окон в соответствии с первоначальной двухэтажной структурой строения. Окна нижнего ряда высокие с выступом-карнизом в верхней части. Часть окон заложена. Окна второго, где по данным старожилов поселка изначально размещалась библиотека, по высоте вдвое меньше первых. Перекрытие здания балочно-стропильной конструкции, перекрыто листовым шифером. В начале кровля была железной. Внутренняя планировка мечети анфиладная, состоит из трех прямоугольных помещений (входная комната, средний и большой молельный залы). В входной комнате имеется небольшое помещение, которое прежде являлось местом лестницы на второй этаж, последняя была полностью разобрана при перестройке в спортивный зал. Разрушению была подвержена и башня минарета. Михрабная ниша, в отличии от внешней части, полукруглая в плане и перекрыта полусводом. Стены как снаружи, так и с внутри оштукатурены и побелены. По данным информаторов к юго-востоку в м от мечети имеется родник, на месте которого стояло небольшое здание (даретхана, тахаратхана), в котором проводили ритуальное омовение перед посещением мечети 28. Таким образом, деятельность Досжан-ишана, Нурпеке-хазырета следует рассматривать не только как религиозных деятелей, но и как личности из среды народа, внесших огромный вклад в дело просвещения казахского населения степи, распространителя культуры оседлых народов, хранителей народных традиции и т.д. В дальнейшем требуется углубленное научное изучение всех религиозных деятелей XIX начала ХХ вв. ЛИТЕРАТУРА 1. Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. Алматы, с. 2. Мустафина Р.М. Бытовой Ислам у казахов (XIX XX вв.) (историко-этнографическое исследование): дис. док.ист.наук. Алматы, с. 3. Галкин М.Н. Этнографические и исторические материалы по Средней Азии и Оренбургскому краю. СПб., с. 4. Харузин А. Степные очерки (Киргизская Букеевская орда). Странички из Записной книги с 13 фототипными таблицами. М., с. 5. Әжіғали С.Е. Досжан-ишан Қашақұлы ( ) // Қазақстан ұлттық энциклопедия. Т 3. Алматы, С Давлетшин. Отчет штабс-капитана Давлетшина о командировке в Хиджаз. СПб., с. 7. Бекназаров Р.А. Отчет о работе архитектурно-искусствоведческой экспедиции 1995 г. на территории Актюбинской области. Актюбинск Алматы, с. ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ: АЛҒЫ ШАРТТАРЫ МЕН ТАРИХИ МАҢЫЗЫ Ардак Амангельдыевич НУРМУХАМБЕТОВ Манар Дүйсенбекқызы РАХИМЖАНОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Түркі дәуірі - қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуының негізгі бір кезеңі болып табылатыны сөзсіз және түркі қағанаттарының тарихы өзара тығыз байланысты. Түркі қағанаттарының құрылуы қазақ жеріндегі мемлекеттіліктің қалыптасуының ортағасырлық бір кезеңі болып табылады. Түркі тайпалары құрған мемлекет империя дәрежесіне жетті және өзінің 28 Бекназаров Р.А. Отчет о работе архитектурно-искусствоведческой экспедиции 1995 г. на территории Актюбинской области. Актюбинск Алматы, с. Нурмухамбетов Ардак Амангельдыевич, Қазақстан тарихы кафедрасының PhD докторы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан Рахимжанова Манар Дүйсенбекқызы, Қазақстан тарихы кафедрасының магистр, аға оқытушысы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан 70

71 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 алып жатқан аумағымен де кез келген ортағасырлық ірі мемлекеттермен қатар немесе тіпті артық тұрды. Түркілер құрған мемлекеттердің құрылымы және мемлекет ішіндегі саяси өмірдің де өзіндік ерекшелігі көп болды. Ерте және дамыған ортағасырлық кезеңдерде түркі қағанаттарының өзіндік мемлекет басқару жүйесі қалыптасып, мемлекеттің құрылымдық ерекшеліктері бірнеше ғасырға жуық қазақ жерінде сақталып келді. Сондықтан жалпы түркі дәуірінде өмір сүрген барлық мемлекеттердің тарихын бір жүйеде қалыптастыра отырып, қарастыру Отандық тарихнамада берік қалыптасқан үдеріс. Бүгінгі Қазақстанның территориясын қамтыған түркілердің құрған империясы жоғары ұйымдасқан мемлекеттік басқару жүйесі мен өз заманына лайықты мемлекеттік құрылымға ие болуы қазақ жеріндегі мемлекеттіліктің қалыптасып, дамуының заңды бір кезеңі болғандығын дәлелдейді. Тірек сөздер: Түркі дәуірі, түркі қағанаттары, түркі тайпалары, ортағасырлық. ABSTRACT: This article is about that the era of the Turks is one of the basic stages of formation of the Kazakh state, the history of Turkic Khaganate are closely linked. Becoming a Turkic Khaganate is medieval period, the appearance of statehood on the Kazakh land. State created by Turkic tribes and reached the status of the empire. It was the largest state of the Middle Ages. Also it had special features in the structure of the state and political life. In the early Middle Age and developed the Turkic Khaganate formed its own system of governing the state, especially this system remained on the Kazakh land for centuries. Therefore, this process is hard to create a workflow in the national historiography by considering the history of all nations, who lived in the era of the Turkic to form a single system. The presence of an organized system of government by the state at a high level in the empire created by the Turkic, that covers the territory of today's Kazakhstan, and what they have achieved in the political system, are proof of the existence of a period of formation and development of the state on the Kazakh land. Key Words: Turkish era, the Turkish Khaganate, Turkic tribes of the Middle Ages. Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу үдерісінің бір кезеңі сөзсіз түркі дәуірімен тығыз байланысты. Түркі қағанатының құрылуы қазақ жеріндегі мемлекеттіліктің қалыптасуының үлкен кезеңі болып табылады. Көшпелі тайпалардың алғашқы империясы өзінің тек мемлекеттің алып жатқан аумағымен ғана емес, өзіндік мемлекеттік құрылымы және өмір сүру салтымен ерекшеленген болатын. Ерте және дамыған ортағасырлық кезеңдерде түркі қағанаттарының өзіндік мемлекет басқару жүйесі қалыптасып, мемлекеттің құрылымдық ерекшеліктері бірнеше ғасырға жуық қазақ жерінде сақталып келді. Сондықтан жалпы түркі дәуірінде өмір сүрген барлық мемлекеттердің тарихын бір жүйеде қалыптастыра отырып, қарастыру Отандық тарихнамада берік қалыптасқан үдеріс. Бүгінгі Қазақстанның территориясын қамтыған түркілердің құрған империясы жоғары ұйымдасқан мемлекеттік басқару жүйесі мен өз заманына лайықты мемлекеттік құрылымға ие болуы қазақ жеріндегі мемлекеттіліктің қалыптасып, дамуының заңды бір кезеңі болғандығын дәлелдейді. Әрине евроцентристтік көзқарасты ұстанушы зерттеушілердің пікірлері біздің тұжырымызға мүлдем сәйкес келмейтіні анық. Мәдениет пен өркениеттің бастауын Еуропаның отырықшы қоғам өкілдерімен байланыстыратын олар үшін көшпелілердің өмір сүру салты мемлекеттілікті құруға қабілетсіз болып саналды. Бүгінгі таңдағы ғылым мен білімдегі, зерттеу әдістерінің өзгеруі өз кезегінде көшпелілердің мемлекеттілігі мәселесіне де тың көзқарастарды қалыптастыра бастады. Кейінгі жылдары зерттеу жұмыстары барысында өркениеттік ұстанымның басымдылыққа ие болуы көшпелілер қоғамындағы мемлекеттіліктің қалыптасуы жолдары турасында жаңа тұжырымдардың пайда болуына жағдай жасады. Қазіргі таңдағы зерттеу жұмыстары көшпелілердің мемлекеттілігінің қалыптасуына әсер етуші негізгі фактор ретінде экологиялық және табиғи-климаттық жағдай деп бағалап отыр. Біздің пікірімізше табиғи-климаттық жағдай осы аймақты мекен халықтардың әлеуметтік-саяси келбетін қалыптастырып, саяси үдерістердің мазмұнын құрайды деп есептейміз. Өйткені табиғи-климаттық жағдай сол аймақты мекен етуші халықтың шаруашылық түрін анықтайтындығы түсінікті. Ал шаруашылық түрі немесе көшпелі мал шаруашылығы даму үдерісі нәтижесінде халықтардың бірігуі мен басқару түрлерінің қалыптасуына алып келген деп есептейміз. Дегенмен мұндай мемлекет өзге көршілес, пайда болу жағынан басқа факторлар арқылы қалыптасқан мемлекеттерге ықпалы болғанымен, қолайлы табиғи-климаттық жағдайда ғана көшпелілердің мемлекеттілігі дамып отырған сыңайлы. Дегенмен біздің мұндай пікіріміз әлі күнге дейін іргелі ғылыми-зерттеу жұмыстарына арқау болып, көшпелі түркі қағанаттарының мемлекет ретінде қалыптаса алуы мен басқару формалары 71

72 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 және өзге де саяси тарихының өзекті мәселелері дүниежүзілік тарихнамада түпкілікті шешіле қойған жоқ. Нақты айтар болсақ, алғашқы түркі қағанатының құрылуына дейінгі түркі тайпаларының саяи тарихы әлі де болса ашыла қойған жоқ. Сонымен қатар алғашқы түркі тайпаларының да этникалық құрамы мәселесі бір тоқтамға келе қоймаған. Сондықтан зерттеушілер алдымен түркі мемлекеттілігінің қалыптасуына шаруашылықтың әсерін анықтай отырып, түркі дәуіріндегі мемлекет басқарудың өзіндік ерекшеліктері мен лауазымды тұлғалардың биліктегі орнына баға беру аса маңызды. Біздің пікірімізше түркілердің мемлекеттілік құру мәселесін анықтау ісі тек Отандық тарих ғылымы үшін ғана емес, дүниежүзілік тарихтың өзекті мәселесі болып табылады. Әрине оны алдымен Қазақстан тарихын дүниежүзілік тарихтың бір бөлшегі деп екенін алға тартсақ, екіншіден бүгінгі таңда түркілердің мемлекеттілік мәселесіне қызығушылық танытып отырған елдер де аз емес. Өйткені қазіргі таңда дүниежүзінің түркі мемлекеттері өздерінің тарихи бастауларын осы түркілермен тығыз байланыстырады. Сондықтан мәселе тек қазақ мемлекеттілігінің нақты бір кезеңі емес, дүниежүзі түркілерінің тарихи бастауларын анықтауда аса өзекті болып отыр. Жалпы түркі-көшпелілердің өздігінен мемлекет болып қалыптасуына күмәнмен қарайтын пікірлер де жоқ емес. Бұл мәселені алдыңғы тарауларда көтерген болатынбыз. Дегенмен түркілердің мемлекеттілігі шаруашылық негізінде қалыптаса алған деген де пікірлер тарихнамада жоқ емес. Мысалы Т.С. Жумаганбетовтың пікірінше, түркілердің негізгі шаруашылығы болған көшпелі мал шаруашылығы өз кезегінде жайылымдық жерлерді ұжымдық пайдалануды мақсат еткен және бұл жағдай қоғамды басқарудың қажеттілігін тудырған. Мұндай басқару институты рулық және әскери ұйым арқылы пайда болған. Осыны негізге ала отырып, автор мұндай басқару жүйесі мемлекеттіліктің пайда болуына алып келген деп тұжырымдайды 1. Сонымен қатар М.З. Цинман мұндай пайда болған ұйымдар алдымен өздерінің сапалы жайылымдық жерлерін, оны пайдалану мен қорғау қызметтерін жүзеге асыру міндеттерін де атқарған деген пікір білдіреді 2. Біздің пікірімізше мұндай ұйымдар алдымен өздерінің қызығушылықтарын қорғау мақсатын атқарған деп санаймыз. Бұл өз кезегінде әскери істердің дұрыс ұйымдастырылуына алып келді. Сондықтан да түркі қоғамында әскери өнер мен соғыс жүргізудің әдіс-тәсілдері дамудың жаңа сапалық деңгейіне өте бастаған деп санаймыз. Өйткені жайылымдық жерлерге иелік етіп қалу ісі көршілес елдермен арадағы байланыстарды қақтығыс жағдайына алып келіп отырған. Демек түркі қоғамындағы алғашқы саяси институттар шаруашылық жүргізу істерімен тығыз байланыстылық жағдайында пайда болған. Сөз жоқ жер иелену мен жайылымдық жерлерді пайдалану ісі түркі қоғамында өздеріне тән әлеуметтік институттардың пайда болуына жағдай жасады. Нақтырақ айтқанда жайылымдық жерлерді ортақ қауым болып пайдалану нәтижесінде «ру» атты түркі қоғамының негізгі бөлшегі пайда болды. Әрине бүгінгі таңдағы көзқарасқа сай, кез-келген рудың негізі отбасылардан тұратыны белгілі. Ал отбасылар иелік еткен жерлеріне сай бір қауым мүшелері болып ұйымдаса алды. Біздің пікірімізше дәл осы қауымдық ұйым түркі мемлекеттілігінің негізі бола алды. Осындай сипаттағы басқару құрылымы көшпелілік нәтижесінде пайда болған дәстүрлі биліктің бір көрінісі болып табылады. Биліктің бұл түрі түркілер арасындағы ұйымшылдықты, тіпті мемлекеттілікті пайда болдырған басты фактор болып табылады. Түркі мемлекеттілігінің пайда болуындағы шаруашылықтың көшпелілік түрін басты шешуші фактор ретінде қарастыруымыздың өзіндік себептері бар. Өйткені түркілер алғаш мекен етіп бастаған территория мал шаруашылығының көшпелі түрін қолайлы болған. Алтай мен Батыс Моңғолия аралығынан бастау алатын түркі мемлекеттілігінің иелігі көшпелі мал шаруашылығы ыңғайлы жер болды. Сонымен қатар осы аймақтардағы металлургия ісінің де дами бастауы түркі қоғамының мемлекет дәрежесіне жеткізген факторлар ретінде қарастыруымызға негіз бола алады. Жалпы ерте мемлекеттердің пайда болуында шаруашылық пен өндірістік күштердің орны жоғары болғандығын жоғары тарауларда атап өткен болатынбыз. Осы теорияны алға тарта отырып, түркі мемлекеттілігінің пайда болуында шаруашылық типі басты күшке айналған деп нақты тұжырым жасауға болады. Әрине түркі мемлекеттілігінің пайда болуында шаруашылық істі жүргізумен қатар саяси фактор да аса маңызды болды. Дегенмен біз жоғарыда атап өткен шаруашылық негізінде ішкі топтасу 1 Жумаганбетов Т.С. Становление и развитие государственности древних тюрков (VI-VIII вв.). Автореферат на соискание ученой степени доктора исторических наук. Караганда, стр. 2 Цинман М.З. Методологические проблемы типологии отношений собственности у кочевников. Алма-Ата: Гылым, стр. 72

73 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 арқылы ғана түркі тайпалары белгілі дәрежеде саяси күшке айнала алған деп есептейміз. Түркі мемлекеттілігінің пайда болуының саяси факторы алдымен түркі қоғамындағы ашина руының көршілес аймақтарды өзіне қаратып, орталықтанған билік құруға деген талпынысымен тығыз байланысты. Дегенмен ашина түркілерінің жергілікті Алтай тауының өзге де туыстас тайпаларымен арадағы байланысы турасында деректер көп кездесе бермейді. Алайда археолог Л.А. Евтюхованың мәліметіне қарағанда ашина түркілері мен Алтай тауын мекендеген жергілікті тайпалардың бірігу үдерісі V-VI ғасырларда жүрген 3. Демек ғалымның бұл пікірі ашина түркілерінің осы Алтай өңіріне қоныстана отырып, жергілікті тайпаларды өздеріне бағындыра алғандығының да бір көрсеткіші болып табылады. Әрине жергілікті тайпалармен араласу арқылы ашина түркілерінің жалпы халық санының артуына әкелді. Бұл жайт олардың өзге де қуатты елдермен қарым-қатынасқа түсуіне жол ашқан. Осының анық дәлелі ретінде түркілердің 533 жылы қытай шекарасына келіп, жібек сатып алу туралы ниеттері мен талпыныстарының болғандығын айтсақ болады 4. Сонымен қатар түркілердің көрші елдермен арадағы байланысы турасында «Чжоу шу» жылнамасында айтылады. Оған сай түркілер өзен беті мұзға айналған уақытта шығыстағы көршілеріне тонаушылық шапқыншылық жасап отырғандығы мәлім болып отыр 5 Демек, бір байқағанымыздай түркілер көрші елдермен бірде бейбіт немесе жаулап алу әрекеттерімен байланыс орнатып отырған. Әрине бұл жылдары түркілердің басшысы ретінде Бумын немесе қытай деректерінде Тұман деп атала беретін тұлға таныла бастаған. Әрине отандық тарихнамада қалыптасқан және дәлелденген мәліметке сай түркі тайпалары алғашында жужандарға тәуелді болып келген болатын. Тіпті жужандардың темір балқытушылары қызметін атқарып келгендігі де белгілі. Дегенмен жужандарға тәуелді бола жүріп, түркі тайпалары өзіндік билік етуге тырысып отырған және бұл талпыныс жужандардың қалауымен де жүзеге асып отырған. Мысалы ашин руынан шыққан түркілер Алтай өңірінің тайпаларымен Минусинск қазаншұңқырындағы Афу мен Гяф өзендерінің аралығындағы Цигу жерінде патшалық құрған болатын 6. Біздің пікірімізше түркілердегі мемлекеттілік мәселесінің қалыптаса бастауы, түркі қоғамындағы саяси институттардың, мемлекеттік биліктің тармақтала бастауы дәл осы кезден бастау ала бастаған. Дегенмен түркілердің жеке әрі егеменді болып өз алдына қағанат құра бастаған уақыты сәл кейінірек немесе 552 жылдары болғандығы туралы отандық тарих ғылымында қалыптасқан пікір. Алайда түркілердің алғашқы біз жоғарыда атап өткен мемлекет болып қалыптаса бастаған мерзімінің дұрыстығы немесе бұрысытығы қазіргі таңда ғалымдар тарапынан қызу талқылануда. Атап айтқанда белгілі түркітанушы Ахмет Ташағыл бұл оқиғалар желісін 542 жылы болған деп көрсетсе, Л.Р. Қызыласов болса бұл жайт 536 жылы болған деп болжам жасауда 7. Ал отандық зерттеуші Қ. Салғараұлы аталмыш оқиғаның 536 жыл мен 541 жылдар аралығын қамтығандығы туралы мәліметтер келтіреді 8. Түркі тайпаларының жужандар қарамағанда өзіндік мемлекет болып қалыптасу мәселелесіне С.Г. Кляшторный болса өзгеше нұсқаны алға тартады. Оның пікірінше Бумын немесе Тұман 534 жылы Ұлы жабғу атанса, тек 551 жылы ғана қаған лауазымын иеленген 9. Осы аралықта Бумын 546 жылы 50 мыңдық теле тайпаларын өзіне бағындырып, ал 551 Бумын өзінің әскерін жужандарға бағыттап, оларды жеңу арқылы дербес қағанаттың құрылуына жағдай жасап, «Ел хан» атанды және түркі мемлекеттілігің қалыптасуына негіз салды 10. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Кызласов Л.Р. Первый Тюркский кагант и значение для истории Восточной Европы. Москва., б. 3 Евтюхова Л.А. Каменные изваяния Южной Сибири и Моноголии // Материалы и исследования по археологии. Москва., стр. 4 Кызласов Л.Р. Первый Тюркский кагант и значение для истории Восточной Европы. Москва., б. 5 Бөгенбаев Н.Е. Түрк дәуіріндегі Алтай өңірі: саяси тарихы мен әлеуметтік-мәдени құндылықтары. Философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы. Астана., б. 6 Худюков Ю. Орталық Азия көшпелілерінің соғыс тарихы әскери өнеріндегі Батыс және Шығыс түрктерінің әскери ісінің ролі. VI-VIII ғғ. Еуразиядағы түрк мұрасы / ғыл.ред. А. Досымбаева. Астана, б. 7 История Хакасии с древнейших времен до 1917 г / под редакцией Кызыласова Л.Р. Москва: Наука, Слғараұлы Қ. Түріктер. Жыужандар. Алматы: Санат, б. 9 История Казахстана и Центральной Азии. Алматы: Дайк-Пресс, с. 10 Салғараұлы Қ. Түрктер. Астана: Күлтегін, б. 73

74 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, Худюков Ю. Орталық Азия көшпелілерінің соғыс тарихы әскери өнеріндегі Батыс және Шығыс түрктерінің әскери ісінің ролі. VI-VIII ғғ. Еуразиядағы түрк мұрасы / ғыл.ред. А. Досымбаева. Астана, б. 3. История Хакасии с древнейших времен до 1917 г / под редакцией Кызыласова Л.Р. Москва: Наука, с. 4. Салғараұлы Қ. Түріктер. Жыужандар. Алматы: Санат, б. 5. История Казахстана и Центральной Азии. Алматы: Дайк-Пресс, с. 6. Салғараұлы Қ. Түрктер. Астана: Күлтегін, б. BAĞDAT PAKTI ÖNCESİ SAVUNMA SİSTEMLERİNE BİR ÖRNEK ORTA DOĞU KOMUTANLIĞI Ahmet EDİ ABSTRACT: As Soviet Russia had become an increasing threat after the World War II, Turkey was trying to be a member of NATO, but notably England, France and other European countries vetoed it. After a while, in order to be effective in the politics of the region, the U.S.A made England give up the idea of veto to take Turkey into its service, and send a letter to Turkish Government via Morisson, Foreign Affairs Minister. In this letter, he declared that England would support Turkey s membership to Atlantic Pact and make effective demarche upon other pact members about the issue. However, he implied that the acceptance to the Atlantic pact would be under certain conditions, and offered founding another defense system among Turkey, the U.S.A., England and France for the defense of Middle East against the threat of Soviet Russia. In this indirect statement, it was stated that Turkey would be accepted to the pact, but it would go to war by taking a stand with these three countries. Key Words: Turkey s membership to NATO, Middle East Command, Defense systems. ÖZET: II. Dünya Savaşından sonra gittikçe artan Sovyet Rus tehdidine karşın Türkiye NATO ya üye olmaya çalışıyor ancak başta İngiltere olmak üzere Fransa nın vetosuyla karşılaşıyordu. Bir süre sonra Amerikan ında baskısıyla İngiltere vetosundan vazgeçmiş ve Dışişleri Bakanı Morisson aracılığıyla Türk Hükümetine bir mektup göndermiştir. Bu mektupta; Türkiye nin Atlantik Paktı na alınmasına İngiltere nin taraftar olduğunu beyan ederek, diğer pakt ülkeleriyle konu hakkında teşebbüslerde bulunacağını beyan ediyordu. Mektupta dolambaçlı ifadelerle bu kabulün bir nevi şartlı olacağını söylüyor, Türkiye, ABD, İngiltere ve Fransa arasında, Orta Doğu nun savunması sağlamak üzere başka bir savunma sisteminin kurulmasını teklif ediyordu. Bu dolambaçlı ifadede Türkiye nin bu pakta kabul edileceğini; ancak Orta Doğuda yapılacak olan bir savaşta bu üç büyük devletle beraber yer alacağını belirtiliyordu. Anahtar Kelimeler: Türkiye nin NATO ya Girişi, Orta Doğu Savunması, Savunma Sistemleri arasında, Türk dış politikasında üç önemli gelişme olmuştur. Birincisi, 1952 Şubat ında Türkiye nin NATO ya üye olması; ikincisi, arasında, NATO nun, Türkiye ve Yunanistan dan meydana gelen güneydoğu kanadını tahrip edip etkilerini günümüze kadar uzatan Kıbrıs Sorunu ve üçüncüsü de 1955 Şubatı nda imzalanan Bağdat Paktı ve bunu meydana getiren gelişmelerdir. 2 Orta Doğu Komutanlığı tasarısı, bir takım aşamalardan geçerek Bağdat Paktı haline gelmiştir yazında başlayan gelişmeler, kademe kademe 1955 Şubatı nda Türkiye ile Irak arasında Bağdat Paktı nın imzası ile sonuçlanmıştır Haziranı ile 1955 Şubatı arasındaki gelişmelerin başlıca aşamalarını şu şekilde ifade edebiliriz: A: Orta Doğu Komutanlığı (Middle East Command-MEC): Ayrıntılarını biraz aşağıda belirteceğimiz bu bölgesel savunma tasarısı, 1951 Haziranı nda oluşmaya başlamış ve bir askeri örgütlenme sistemi olarak, 1952 Haziranına kadar devam etmiştir. B: Orta Doğu Savunma Örgütü (Middle East Defense Organization-MEDO): C:Kuzey Seddi (Northern Tier): Türkiye, İran ve Pakistan gibi ülkelere dayanan yeni bir savunma sistemi konseptini benimsemiştir ki buna Kuzey Seddi (Northern Tier) demiştir. D: Bağdat Paktı (Baghdad Pact): Ahmet EDİ Arş. Gör. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Ağrı / TÜRKİYE, aedi@agri.edu.tr 2 Dr. Ömer E. KÜRKÇÜOĞLU, Türkiyenin Arap Orta Doğusu na Karşı politikası ( ), Ankara 1972; Ankara Nisan 1955; Apülahat AKŞİN, Türkiye nin 1945 den Sonraki Dış Politika Gelişmeleri Orta Doğu Meseleleri, İstanbul

75 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Önce şunu belirtelim ki, Orta Doğu da bir savunma sistemi kurma fikrinin kaynağı, Doğu-Batı mücadelesi olmakla beraber, onun kadar belki de ondan daha ağırlıkla faktör, İngiltere nin bölgeden ve özellikle Süveyş Kanalı ndan çıkmak istemeyişidir. 3 Savaşın hemen sona ermesinden itibaren Mısır hükümeti, İngiltere den, savaş sona erdiğine göre, Mısır daki kuvvetlerini geri çekmesini istemiştir yılı sonlarında başlayan İngiliz-Mısır görüşmeleri, çeşitli krizlerden geçerek, 1954 Ekim ine kadar sürmüştür. 5 Görüşmelerin bu kadar uzamasının ve krizlerin sebebi, savaştan sonra Doğu-Batı mücadelesinin başlaması ve yıllarında Sovyet Rusya nın İran, Türkiye ve Yunanistan ı kendi kontrolü altına almak suretiyle güneye, Akdeniz e ve Orta Doğu ya sarkmak istemesidir. 6 Bu durumda İngiltere, Mısır ve özellikle Süveyş gibi stratejik noktalardan çekilmeyi tehlikeli buldu ve Süveyş te kalmanın yollarını aramaya başladı. Mısır ise, İngiltere nin hem Mısır topraklarından ve hem de Süveyş ten çekilmesini istiyordu. Asıl gerçek şudur ki, İngiltere her ne suretle olursa olsun Orta Doğu dan çıkma taraftarı değildi. Bunun içinde her yolu deniyor ve Süveyş ten dolayısıyla da Orta Doğudan çekilmek istemiyordu Arap-İsrail savaşı, Orta Doğu ya yeni bir mücadele unsuru getirdi. Araplarla Yahudiler arasındaki mücadele ve Arapların, yeni kurulan İsrail devletini ortadan kaldırmak istemeleri, bölgede yeni bir çatışma ve huzursuzluk unsuru ortaya çıkarınca, İngiltere nin Orta Doğu dan çıkmama niyeti daha da belirginleşmiştir. Bunun için: 1: İngiltere ile Mısır arasında ittifak bağları kuruluyordu. Yani Mısır bir saldırıya uğrarsa, İngiltere Mısır a tekrar asker sokabilecekti. 2: Süveyş Kanalı nda, İngiltere nin belirli miktarda kara ve hava kuvveti bulunacaktı. Bu durumda İngiltere yi Orta Doğuda tutacaktı. Amerika, İngiltere ve İngiltere gibi tekrar Orta Doğu ya girmek isteyen Fransa, bundan sonraki bir Arap-İsrail çatışmasını önlemek amacıyla, 25 Mayıs 1950 de bir deklarasyon yayınlayarak Orta Doğu ülkelerine silah ambargosu uygulama kararı almışlardır. 7 Bu kararın tam olarak uygulanabildiği söylenemez ise de, üç devletin ortak hareketinin önemi, Orta Doğu nun kaderi ile yakından ilgilenmeye başlamalarıyla alakalıdır. Burada asıl önemli olan, Amerika nın da Orta Doğu ya yönelmesidir. İngiltere için, Süveyş ve Orta Doğu bölgesindeki varlığını sürdürmek bakımından bulunmaz fırsat karşısına çıkmıştır. İngiltere ile Amerika arasında, İngiltere nin Süveyş te bir müttefik karargahı kurma fikrinin, 1951 Haziranından itibaren oluşmaya başladığı görülmektedir. Bu çalışmalar sırasında, Türkiye nin de bu işin içine sokulması fikri ortaya çıkmıştır. 8 Çünkü sadece bu üç batılı devletin bu tasarıya teşebbüs etmesi, Mısırda Batı emperyalizmi izlenimi uyandıracaktı. Hâlbuki Türkiye, hem bir Müslüman ülke, hem de bir Orta Doğu ülkesi, hem bölge stratejik konuma sahip hem de batı taraftarıydı ve bu sırada NATO ya girmeye çalışıyordu. Kısacası, bölgede askeri bir sistemin kurulmasında, olmazsa olmaz niteliğe sahip bir devletti Haziranı ndan itibaren Orta Doğu Komutanlığı tasarısının ortaya çıkması üzerine, İngiltere, Türkiye ye karşı başka bir yola başvurdu. İngiltere Dışişleri bakanı Herbert Morrison (İşçi Partisi), 3 Temmuz 1951 de Türkiye Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü ye bir memorandum göndererek Türkiye nin NATO üyeliğini desteklemek hususunda bir paket anlaşma teklif etti. Buna göre, İngiltere, NATO üyeliği konusunda Türkiye ye destek verecek, fakat buna karşılık Türkiye de Amerika, İngiltere ve Fransa ile birlikte, bölgede bir Müttefik Komutanlığı kurulmasına katılacaktı. Türkiye, İngiltere nin bu pazarlığını aynen kabul etmiştir. Fakat buna rağmen, Türkiye ye güvenmediği anlaşılan İngiltere, Amerika ya başvurup, gerektiğinde Amerika nın da Türkiye ye baskı yapmasını istemiştir Temmuz 1951 günü Avam Kamarası nda yaptığı konuşmada da, Türkiye nin Orta Doğu nun savunmasında kendisine düşen rolü oynaması üzerinde hassasiyetle duruyoruz. Türk Hükümeti de bu görüşü paylaşmaktadır diyordu Bernard LEWİS, Orta Doğu Çatışmaları Stratejik Etütler Dairesi Bülteni, Genelkurmay Harp Tarihi S,27, S.33-47, Ankara Kasım A. Haluk ÜLMAN, Orta Doğu Buhranı A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.XIII, s , Ankara Aralık Prof. Dr. Fahir ARMAOĞLU, Orta Doğu Komutanlığı ndan Bağdat Paktına ( ) Belleten C.LIX, S.224, s ÜLMAN, agm, s Ferhat PİRİNÇÇİ, Ortadoğu da Silahlanmayı İlk Kontrol Girişimi Üçlü Deklarasyon, History Studies, Orta Doğu özel sayısı, 2010, s Gültekin KOÇ, Orta Doğu ve Türkiye Bayrak Dergisi, S.674, s.1-2, Mart ARMAOĞLU, agm, s ARMAOĞLU, agm, s

76 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Projenin Türkiye tarafı çözümlendikten sonra 11, Amerika, İngiltere, Fransa ve Türkiye, 13 Ekim 1951 günü Mısır hükümetine verdikleri ortak bir notada, ilk defa Orta Doğu Komutanlığı tasarısını Mısır a teklif ettiler. Nota 10 esas madde ile 4 maddelik bir Teknik Ekten ibaretti. 12 Notanın 1. maddesinde, tasarının amacı olarak, bölgenin savunulması gösterilmekteydi. 7. maddeye göre de, diğer devletlerin katkıları ile eşit olmak üzere, Mısır, gerekli stratejik savunma kolaylıklarını, yani kara ve hava üsleri, ulaşım sistemleri ile limanlarını Orta Doğu Komutanlığı emrine verecekti. Teknik Ekin 4. Maddesine göre de, Mısır bu Komutanlığa katılmayı kabul ettiği takdirde; Süveyş Kanalı resmen Mısır a verilmekle beraber, burası Müttefik Karargahı olacak dolayısıyla Mısır da bu Karargâhın üyesi olacaktı. Mısır 17 Ekim de yayınladığı bir deklarasyonla, teklifin emperyalist niteliğini vurgulayarak reddetti. Mısır a göre, topraklarında İngiliz işgal kuvvetleri bulunduğu sürece, bu çeşit teklifleri kabul edemezdi. 13 Türkiye nin bu sıradaki tutumu da ilginçtir. 13 Ekim de ortak notanın Mısır a verilmesi üzerine, Türk Dışişleri Bakanlığı, yayınladığı bildiride, Türk hükümetinin bu teşebbüse katılmasının gerekçelerini açıklarken, Süveyş in dünya barışı bakımından önemi üzerinde durularak, Kahire deki Türk Büyükelçisinin de teklifi kabul etmesi için Mısır hükümetine dostane tavsiyelerde bulunduğu belirtilmekteydi. 14 Türkiye nin bu teşebbüse katılması, kendisinin, Arap dünyasında, Batı nın bir aleti olarak görünmesine sebep olmuştur. Buna mukabil Mısır ın Orta Doğu Komutanlığı teklifini reddetmesi bütün Arap dünyasında büyük destek görmüştür. 15 Mısır ın reddine rağmen, İngiltere ve batılıların gerilemek niyetinde olmadıkları görülmektedir. Zira dört devlet tarafından 10 Kasım 1951 de yayınlanan ve Orta Doğu Komutanlığı konusunda Temel İlkeler başlığını taşıyan 11 maddelik bir deklarasyonda, Orta Doğu Komutanlığı tasarısına devam edileceği, çünkü bunun hür dünyanın savunması için gerekli olduğu, buna bütün bölge ülkelerinin eşit olarak katılacakları ve bu kurulacak örgütün, bölgenin kendi iç sorunlarına karışmayacağı söylenmekteydi. 16 İngiltere Orta Doğu Komutanlığı konusunda o kadar acele etmekteydi ki, İngiltere Başbakanı Winston Churchill ile Dışişleri Bakanı Anthony Eden 7-9 Ocak 1952 günlerinde Washington u ziyaret ederek, Amerikalı meslektaşları ile bu konuyu ele aldılar. Onlar gelmeden önce; Amerikan Dışişleri Bakanlığı nda, Orta Doğu Komutanlığı konusunda gizli bir rapor hazırlanmıştır. Bu raporda şu görüşlere yer verilmekteydi Orta Doğu Komutanlığı na, başta Mısır olmak üzere bütün Arap ülkeleri katılmalıdır. 2. Eğer Amerika, Türkiye nin Orta Doğu Komutanlığı nda aktif bir rol oynamasını istiyorsa, bu konuda Türkiye nin görüşlerini göz önünde tutmak zorundadır. 3. Türkiye, NATO ya tam anlamı ile entegre olmadıkça, yani SHAPE deki durumu kesinleşinceye kadar Orta Doğu Komutanlığı na katılmak istemeyecektir. 11 Projenin Türkiye Ayağı: Türkiye'nin Atlantik Paktına eşit haklar ve vecibelerle iltihakı resmen tahakkuk ettikten sonra mevzuu bahs olacak, tatbikata müteallik, çeşitli meseleleri ve buniara za-mimeten Orta-Doğu emniyeti işini de gözden geçirmek üzere 12 Ekim cuma günü Ankara'ya gelmiş olan Amerika Birleşik Devletleri Müşterek Kurmay Başkanları Komitesi Reisi General Omar Bradley, İngiltere imparatorluk Genelkurmay Başkanı Mareşal Sir William Slim ve Fransa Genelkurmay Başkanları Komitesi İkinci Reisi Orgeneral Charles Lecheres ile 13 ve 14 Ekim tarihlerinde Başbakanlıkta Başbakan Adnan Menderes'in riyasetinde, Dışişleri Bakam Profesör Fuad Köprülü'-nün, Amerika Büyükelçisi Mr. George Wadsworth, Fransa Büyükelçisi M. Jean Lescuyer, İngiltere Büyükelçisi Sir Noel Cîıarles'in, Millî Savunma Bakanı Hulusi Köymen, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Nuri Yamut'un ve tarafların yardımcılarının iştirakiyle üç toplantı yapılmıştır. 1 Türkiye ve Yunanistan'ın Atlantik Paktına girmeleri muamelesinin bir an evvel tekemmül ettirilmesi lâzımdır, Atlantik Paktı Daimî Grubu ile şimdiden temasa geçmek ve Türkiye'nin pakta iltihakı tahakkuk ettikten sonra paktın askerî temsilciler komitesinde temelli üye olarak kalmak üzere, "Washington'a bir Türk generali gönderilecektir.2 Orta-Doğu'yu hedef tutan bir tecavüz hareketini bertaraf etmek ve bu bölgenin sulh ve emniyetini korumak umumî menfaat iktizasındandır. Bu maksatla bir Orta-Doğu Komutanlığının tesisi lüzumlu görülmüştür. Esasen böyle bir Komutanlığın kurulmasındaki faideyi, prensip itiba-rile, Hükümetimiz daha evvel teslim etmiş ve bu görüşünü ilgili devletlere bildirmiş bulunmaktadır. Bu temaslar, memleketimizin Atlantik camiasında kendileri ile işbirliği yapacağı dost ve müttefik devletlerin salahiyetli askerî erkân ile daha yakından tanışmak ve tarafların düşüncelerini birbirlerine doğrudan doğruya anlatmalarına imkân vermek bakımlarından da bilhassa faideli olmuş ve memleketimizin Atlantik Paktına girişinden mütevellit tatbikat meselelerinin halli mevzuunda çok ileri terakkiler kaydedilmiştir, şeklinde çözümlenmiştir. Ayın Tarihi Dergisi, Ekim 1951, 12 Notanın tam metni için Bkz; Washington D. C. Department of State Publication No , p PİRİNÇÇİ, agm, s ; ARMAOĞLU, agm, s Behçet Kemal YEŞİLBURSA, Demokrat Parti Dönemi Türkiye nin Orta doğu Politikası,, History Studies, Orta Doğu özel sayısı, 2010, s Kamuran GÜRÜN, Dış İlişkiler ve Türk Politikası (1939 dan Günümüze Kadar), SBF, Yay. Ankara 1983; ARMAOĞLU, agm, s Aptülahat AKŞİN, Türkiye nin 1945 den Sonraki Dış Politika Gelişmeleri Orta Doğu Meseleleri, s.33-34, İstanbul ARMAOĞLU, agm, s

77 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, Orta Doğu Komutanlığı 1952 Mart veya Nisanı nda gerçekleşebilir. (Amerikan belgelerinde, bu iyimserliği destekleyen bir kanıta rastlamadık). 5. Orta Doğu Komutanlığı, NATO dan tamamen ayrı bir örgütlenme olmalıdır. 6. Amerika, Orta Doğu Komutanlığı na asker veremez. Ancak kurmay düzeyde planlamaya katılabilir. 7. İngiltere, Süveyş Kanalı nda kalmak ve Kanal ı milletlerarası ticarete açık tutmak istemekle, milletlerarası bir görevi yerine getirmektedir. İngiliz kuvvetlerinin Süveyş te bulunmasının, İngiltere nin emperyalist çıkarları ile bir ilgisi yoktur. 8. Amerika, Fransa ve Türkiye de, Süveyş bölgesine asker gönderirlerse, böyle bir birleşik cephe karşısında, Mısır İngiltere ile müzakerelerinde dayatmaz ve makul bir tutum almak zorunda kalır. Churchill, sembolik dediği bu kuvvetler konusunda, Amerika için bir tugaylık bir kuvveti zikretmiştir. Herhalde diğerlerininki de bundan aşağı olmayacaktı. 9. Orta Doğu Komutanlığı nın başına bir İngiliz getirilmelidir ve Orta Doğu Komutanlığı ile NATO arasında bir bağlantı kurulmalıdır. 18 Dışişleri Bakanı Dean Acheson, İngilizlerin bu tekliflerine karşı çıkarak, Süveyş e asker göndermelerinin söz konusu olamayacağını ve Orta Doğu Komutanlığı nın NATO dan tamamen ayrı olması gerektiğini bildirmiştir. Bu arada, görüşmelere katılan İngiltere Genelkurmay Başkanı Mareşal Slim de söz alarak, Orta Doğu Komutanlığı ile Napoli karargahı arasında bir bağ olmak üzere, bir Türk Cephesi Komutanlığı kurulmasını teklif etmiş ise de Amerika Genelkurmay Başkanı General Omar Brodley bu teklife şiddetle karşı çıkmıştır. Yani İngiltere, Türkiye yi yine NATO dan ayırıp, kendi kontrolü altına sokacak formüller peşinde olduğu görülmüştür. 19 Türkiye, 1952 Şubatı ndan sonra da konunun ağırlığını teşkil etmeye devam etmiştir. Amerika nın Ankara Büyükelçisi Mc Ghee, Washington a 31 Mart ta gönderdiği uzun bir raporda Orta Doğu Komutanlığı için Türkiye nin önemini şu ifadelerle belirtmekteydi: 1. Bir saldırı halinde Amerika ve Fransa nın Orta Doğu Komutanlığı na kuvvet gönderebilmesi ihtimali yoktur. İngiltere nin kuvvetleri ise Mısır da çakılıp kalmıştır ve Commonwealth devletleri de kuvvet göndermek için çok uzaktır. Orta Doğu nun savunmasını yapabilecek tek kara kuvveti Türkiye ninkidir ve bu kuvvetler istenilen yerde, yani Orta Doğu nun kuzey dağlarında bulunmaktadır (Toros dağlarını kastetmekteydi.) 2. Türkiye de Amerika nın yardımı ile kurulmuş pek çok eğitim okulları bulunmaktadır. Bu okullar, Orta Doğu ülkelerinin askerlerini eğitebilecek durumdadır. Kaldı ki, bu oklular, aynı zamanda, Amerika nın doğrudan doğruya nüfuzunu temsil etmektedir. 3. Türkiye, Orta Doğu ülkelerine silah satabilecek yeteneğe de sahiptir. Türkiye de hafif silahlar ile mühimmat imal edebilecek kullanılmamış kapasite bulunmaktadır. Bu kapasite Orta Doğu ülkeleri için de kullanılabilir. 20 Orta Doğu Savunmasının gerçek ümidi Türkiye dir diyordu. Bundan dolayı da, Orta Doğu Komutanlığında Türkiye ye sorumluluk verilmeliydi. Aksi halde, Rusya eline bir koz verilmiş olurdu. İngiltere, 18 Haziran 1952 de Amerika ya verdiği bir muhtırada, Komutanlık yani MEC deyimi bırakılarak, Savunma Örgütü kavramına dönülmesini, yanı MEDO şeklinin benimsenmesini teklif etmiş ve bu da Amerika tarafından kabul edilmiştir KAYNAKÇA 1. AKŞİN Apülahat, Türkiye nin 1945 den Sonraki Dış Politika Gelişmeleri Orta Doğu Meseleleri, İstanbul 2. ARMAOĞLU Fahir, Orta Doğu Komutanlığı ndan Bağdat Paktına ( ) Belleten C. LIX, S GÜRÜN Kamuran, Dış İlişkiler ve Türk Politikası (1939 dan Günümüze Kadar), SBF, Yay. Ankara KOÇ Gültekin, Orta Doğu ve Türkiye Bayrak Dergisi, S.674, Mart KÜRKÇÜOĞLU Ömer E., Türkiye nin Arap Orta Doğusuna Karşı politikası ( ), Ankara ARMAOĞLU, agm, s AKŞİN, agm, s, 35; ARMAOĞLU, agm, s ARMAOĞLU, agm, s YEŞİLBURSA, agm. S.74; GÜRÜN, Dış İlişkiler, AKŞİN, agm, s, 35; PİRİNÇÇİ, agm, s.387; ARMAOĞLU, agm, s

78 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, LEWİS Bernard, Orta Doğu Çatışmaları Stratejik Etütler Dairesi Bülteni, Genelkurmay Harp Tarihi S,27, S.33-47, Ankara Kasım PİRİNÇÇİ Ferhat, Ortadoğu da Silahlanmayı İlk Kontrol Girişimi Üçlü Deklarasyon, History Studies, Orta Doğu özel sayısı, ÜLMAN Haluk, Orta Doğu Buhranı A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.XIII, s , Ankara Aralık YEŞİLBURSA Behçet Kemal, Demokrat Parti Dönemi Türkiye nin Orta doğu Politikası, History Studies, Orta Doğu özel sayısı, Ayın Tarihi Dergisi, Ekim 1951, 11. Washington D. C. Department of State Publication No SÜMERLERİN ÖN ASYA YA GÖÇLERİ VE TÜRK KÜLTÜRÜYLE BENZERLİKLERİ Hasan Ali ŞAHİN Mehtap DİNÇER ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл зерттеуде әрі тілдік тұрғыдан, сонымен қатар Месопотомия мен Орта Азия аймағында жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде қол жеткізілген мәліметтер негізінде Шумерлердің Месопотомиядағы жергілікті халық еместігі туралы мәселе қозғалады. Содан кейін Тұран аумағындағы бүгінгі таңда белгілі болып отырған өркениеттің құрушысы ретінде танылған Анау мәдениеті мен Шумер мәдениеті арасындағы байланыстарға назар аударуға тырыстық. Шумерлер мен олардың мәдениеті Түрік Тарихының құпия парақтарынан сыр шертетін маңызды кезең деп түйгендіктен, бұл мақаламызда Шумер мәдениеті мен Түрік мәдениеті тоғысқан тараптарды қарастыруға тырыстық. Түрік мәдениеті мен тілі кейбіреулер ойлағандай жазба тарихпен шектелмейтіндігі Шумер мәдениетіне қатысты салыстырмалы зерттеулердегі ұқсастықтарда тағы бір рет көрініс тапты. Осы екі мәдениет арасындағы ұқсас жайттардың молдығы олардың не бір қайнардан өрбігендігін, немесе ұзақ мерзім бойы бір бастаудан нәр тартып жатқандығын дәлелдейді. Тірек сөздер: Сумара, Месопотамиида, сына. ABSTRACT: In this study even from the language point of view and also regarding the data provided from excavations of Mesopotamia and middle east area is referred that the Sumerians are not the local community of Mesopotamia. Additionally in the study it has been pointed mostly to the relations between Anau culture and Sumerian culture, which are known as the founder of modern civilization in the Turan region. Because we think that the Sumerians and its culture is an important step to find unknown parts of the Turkish history, so that we tried to touch crossing points of Turkish and Sumerian culture. It has been seen once again that Turkish culture and its language cannot be limited only with written history and also the similarities found in comparative studies between two cultures has shown us that they were born from the same source or fed by the same source for long time. Key Words: Sumer, Anau, Mesopotamia, Cuneiform, Epic, Flood, Aratta. ÖZET: Bu çalışmada gerek dil açısından gerekse Mezopotamya ve Orta Asya coğrafyasında yapılan kazılar sonucu elde edilen veriler doğrultusunda Sumerlerin Mezopotamya nın yerli halkı olmadıkları hususuna değinilmiş, ardından Turan coğrafyasında, bugün bilinen medeniyetin kurucuları oldukları ortaya çıkan Anau kültürü ile Sumer kültürü arasındaki ilişkilere dikkat çekilmeye çalışılmıştır. Türk kültürünün ve dilinin zannedildiği gibi yazılı tarihle sınırlandırılamayacağı, Sumer kültürü ile yapılan karşılaştırmalı çalışmalarda ortaya çıkan benzerliklerde bir kez daha görülmüştür. Bu iki kültür arasındaki benzer noktaların ** Arş. Gör. Mehtap DİNÇER - Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Kayseri, Türkiye, mehtapdincer@erciyes.edu.tr 78

79 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 çokluğu ya aynı kaynaktan doğduklarını ya da çok uzunca bir süre aynı kaynaktan beslendiklerini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Sumer, Anau, Mezopotamya, Çivi yazısı, Destan, Tufan, Aratta. Giriş Yeryüzünde çok geniş bir bölgeye yayılan Türklerin ilk anayurdunun tespiti bilim adamlarını çok uzun süredir meşgul eden bir konu olmuştur. Bilim adamları ve araştırmacılar yaptıkları çalışmalar sonucu Türklerin ilk anayurdu ile ilgili birçok iddia ortaya atmışlardır. Anayurdun tespitindeki zorluk Türklerin yayıldıkları, yaşadıkları ve oluşturdukları kültür alanlarının belirlenmesinde de ortaya çıkmaktadır. Türklerin ilk zamanlardan itibaren çok geniş bir sahaya yayılmalarının yanı sıra kâğıdın, tarihi kayıtların bulunmadığı dönemlerde Türk tarihini araştırmak ve insanların bilgisine sunmak son derece zor olmuştur. Bunun bir sonucu olarak Türk tarihi ve kültürünün varlığı, tarihî belgelerin ve bilgilerin bulunduğu zamanlardan başlatılmıştır. Dolayısıyla Türkler, genel olarak, birkaç bin yıllık tarihe ve kültüre sahip bir millet olarak kabul edilmiştir. Orta Asya dan hareket edip dünyanın dört bir yanına dağılan Türklerin hiçbir iz bırakmaksızın bu coğrafyalardan gelip geçtikleri düşüncesi mantığa uygun bir düşünce değildir. Bu bağlamda Türkistan, Mezopotamya, Anadolu ve hatta Hindistan da Türk varlığı ve bu coğrafyalarda gelişmiş büyük medeniyetlerde Türk kültürünün izlerinin ortaya çıkışı şaşırtıcı bir durum değildir. Özellikle Mezopotamya da günümüzden 6000 yıl önce Dicle ve Fırat nehirlerinin arasında yer alan Mezopotamya nın güneyine gelip yerleşen ve bu coğrafyada 2000 yıl varlıklarını devam ettiren, ilk defa yazıyı icat edip dünya tarihinde yeni bir dönem açarak dünya kültürüne bellek kazandıran, açtıkları okullarda bu yazının gelişip yayılmasını sağlayan, ilk edebi eserlerin kil tabletler üzerine nakşedilmesi ile onları ölümsüzleştiren, astronomi, matematik, tıp gibi alanlarda temel oluşturacak çalışmalar yapan Sumerlerin ve kültürlerinin Türk tarihi nin bilinmeyen sayfalarının aydınlatılmasında önemli bir merhale olduğu düşüncesinden yola çıkarak bu çalışmada Sumer kültürü ve Türk kültürünün kesişen noktalarına temas edilecektir. 1. Sumerlerin Önasya ya Göçleri İ.Ö yılları arasında Mezopotamya da yaşadıkları bilinen Sumerlerin, Mezopotamya nın yerli halkı olmadıkları ve bu bölgeye başka bir coğrafyadan göç yoluyla geldikleri düşünülmektedir. İ.Ö lerde Güney Mezopotamya ya gelerek, burada köylerin ortasında, Eridu, Ur, Uruk, Nippur, Kiş, Umma, Larsa, Şuruppak, Lagaş gibi şehir devletlerini kurmuşlardır. Kalkolitik çağın sonlarına doğru Mezopotamya da başlayan kültür değişimi köy toplumundan kent toplumuna geçişi sağlamış ve böylece pek çok yeniliğe zemin hazırlamıştır. Çömlekçi çarkı, silindir mühür ve büyük tapınaklar Sumerlere ait kültür zenginliklerinden bazılarıdır. Sumerler Mezopotamya ya Nereden Geldi? Sumerlerin Mezopotamya ya nereden geldikleri bugün kesin olarak bilinememekle birlikte eldeki veriler doğrultusunda Orta Asya kökenli oldukları ve Mezopotamya ya gelişlerinin 2 farklı güzergâh üzerinden olabileceği düşünülmektedir: Birincisi Basra körfezinden gelerek Güney Mezopotamya dan itibaren kuzeye doğru ilerledikleri yolundaki görüştür. Sumerce metinlerde bilhassa onların mallarını takas ettikleri Dilmun adasının bugünkü Bahreyn olması ve Sumerlere her şeyi öğreten Oannes isimli yarı balık yarı insan bir yaratıktan bahsedilmesi bu görüşü desteklemektedir. Diğer görüş ise, Hazar denizinin güneyinden gelerek Doğu-Anadolu dan güneye doğru inmiş oldukları yönündedir. Gerek Fırat ırmağı üzerinde Samsat kazılarında ve gerekse diğer merkezlerde yapılan kazılarda ortaya çıkan Sumer seramikleri onların bu bölgede yaşadıkları tezini kuvvetlendirmektedir. Diğer taraftan Hazar denizinin güneyinde olacağı kabul edilen Aratta ülkesiyle Sumer kent devletleri arasındaki yakın ilişkileri anlatan mitolojik eserler onların bu bölgeden geçerek güney Mezopotamya ya geldiklerine kanıt oluşturmaktadır. Bu iki güzergâh üzerinden Mezopotamya ya ulaşan Sumerlerin ilk hareket noktalarının neresi olduğu konusuna gelince, daha yakın tarihlerde varlığından haberdar olduğumuz, yeryüzünün en eski ve ilginç medeniyetlerinden, belki de ilki olan, Türkmenistan da Aşkabat yakınlarındaki Anau harabelerinde ortaya çıkan medeniyetten bahsetmenin Sumerlerin menşei hakkında sağlam deliller sunması beklenmektedir. Bu medeniyetin gerek Sumer gerekse İndus vadisindeki Harappa uygarlığının temeli olduğu hatta her iki medeniyetin çağdaş olup birbirleriyle ticari ilişkilerinin bulunduğu anlaşılmıştır. Anaû uygarlığı konusunda ilk bilgiler Amerikalı Arkeolog R. Pumpelley ýe aittir: ilk olarak yıllarında Türkistan daki Aşkabat şehrine 5 km uzaklıktaki tarihi Anaû şehrinin iki kurganını kazmış. Kazı sonuçlarını Exploration in Turkestan kitabında yayınlamıştır. Araştırmaları sonunda 79

80 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Anaû daki kurganda İsa dan önce yılına kadar inilmiştir. Kitapta Türkistan daki buğday ziraatının İ.Ö , hayvanların ehlileştirilmesinin I.Ö tarihlerinde olduğunu belirtmektedir. Kitapta Anaû nun insanlık için önemi belirtilirken aynen söylenen: Başlangıcı yer kürenin derinliklerine gömülü olan ve tepesinde iskeletler bulunan Türkistan ın Anaû medeniyetine bu uzun geçmiş kültürüne baktığımız zaman Mezopotamya ve Mısır ın kültürlerinden daha eski bir çağda 2000 yıl devam etmiş olan bir medeniyet ile karşılaşmış oluruz. Daha başlangıçta evli barklı bir köy hayatı görünüyor, kadınlar iplik büküyor, dokuma yapıyor, ekip biçiyor, zahireyi değirmen taşında öğütmeği, fırınlarda ekmek pişirmeyi biliyorlardı, çömlekçilik sanatkârları kaplara şekiller veriyor, ıslak killerden kapların etrafına yer yer halkalar yapıyor, uzak zamanlardan miras kalan boyalarla üzerlerine şekiller çiziyorlardı., atın insan kontrolü altına alınmasının başlangıcını burada görüyorum [Gerey, 2004: 9] diyerek bu medeniyet insanlarının o zaman koşulları içeresinde ne denli ileri bir merhalede olduklarını ortaya koymuştur. İşte bu medeniyeti oluşturan turan ovası insanları zaman içerisinde oluşan iklim değişiklikleri ve nüfus artışı gibi nedenlerden dolayı yerleşim yerleri olarak güneydeki ve doğudaki yüksek dağların eteklerinde, havası serin ve yağışlı, suları bol ve toprakları verimli, çölleşme tehlikesinden uzak yerleri seçmişlerdir. Daha yaşanabilir bir ortam bulduklarında buraya yerleşmişler ve var olan kültürel yapılarını daha da geliştirerek birçok medeniyetin kurucuları olmuşlardır. 2. Sumer ve Türk Kültürünün Benzerlikleri Anaû medeniyetinin hemen ardından Mezopotamya'da insanlık tarihinin en zengin uygarlığı Sumerler tarafından meydana getirilmiştir. Tarih biliminin gelişmesi sonucunda Sumer ve Anaû medeniyetleri arasındaki kültürel bağlar aydınlanmaktadır. Sumer-Orta Asya bağlantısını eldeki materyaller açısından değerlendirdiğimizde de yine en önemli kanıtlar Türkmenistan da bulunuyor. Bölgenin Anav, Altıntepe, Marguş ve Part gibi yerlerinde yapılan kazılarda bulunan kalıntılar en az İ.Ö yıllarına ait ve Sumer dekilere benziyor. Ziggurata benzer tapınak yerleriyle birlikte pişmemiş topraktan, taştan, kemikten yapılmış keçi, koyun, boğa gibi hayvanların figürleri, özellikle kadın figürleri Sumer dekilerle paralel. Anav da ayrıca eski Elam, eski Sumer ve Harappa yazılarına benzer yazı işaretleri de bulunmuş. Mimarlıkta belli bir ölçü sistemi kullanmaları, taşlardan yapılmış ağırlık ölçüleri, heykeltıraşlıkta büyük göz ve kulaklar Sumer dekilere benziyor, bunların büyük olması bilgelik ve duyarlılık göstergesiymiş. [Çığ, 2008: 96]. Eski çağ topluluklarının birçoğunda ortak materyallerin kullanıldığı bilinmektedir. Bu ortak materyaller genellikle günlük hayatta kullanılan çanak çömleklerde karşımıza çıkmaktadır. Bu durumun ticari faaliyetlerle açıklanabildiği durumlar olmakla birlikte Sumer- Orta Asya bağlantısında bunu ticari faaliyetlerle açıklamak mümkün gözükmemektedir. Çünkü yukarda belirttiğimiz ortak materyaller mimari- plastik sanatlar-dini inanış-hayat görüşü gibi birçok alanı kapsamaktadır. Ayrıca Anav Kültürü İ.Ö yıllarına tarihlenirken Sumer kültürünün başlangıç tarihi daha sonraki tarihlerdedir. Dolayısıyla bu durumu Sümer-Orta Asya bağlantısının kanıtları olarak yorumlamak en mantıklı yaklaşım olacaktır. Muazzez İlmiye Çığ Sumerliler Türklerin Bir Koludur adlı kitabında Anau kültürü ile ilgili şunları yazmıştır; Türkmenistan da Anau, Altıntepe, Marguş adlı yerlerde İ.Ö yıllarına tarihlenen, Sumerlilerin zigguratına benzer kalıntılar bulunuyor. Bunlardan başka kemikten, taştan, kilden yapılmış keçi, koyun, boğa gibi hayvan figürleri ve kadın figürleri Sumer deki buluntulara benziyor. Çok daha önemlisi ise, bunların üzerindeki giysilerin Sumer deki heykellerin, kabartmaların üzerindeki posttan yapılmış, Yunanlıların kavnakes adını verdikleri giysiler ile aynı olması. [Çığ, 2008: 96] Sumer Ur kral mezarlarında bulunan bir boğa başının tam benzeri Türkmenistan da da bulunuyor; tek farkı Mezopotamya da başın lacivert taşla (lapis lazuli), diğer yerlerde altın ve yakutla süslenmiş olması. Keramikler üzerinde bulunan renkli desenler Türkmen keçelerinde de görülüyor. Buralardaki sulama kanalları Mezopotamya dakilere benziyor. Her iki yerde birbirine çok yakın yer adları bulunuyor. Sumerlilerin kendilerine verdikleri kin.gir, ki.en.gir adını, Türkmenistan da bir Türkmen obasının adı olan küngür ile Azerbaycan da Tebriz yakınında bir yer adı olan kenger olarak buluyoruz. Sonuncular kendilerine Kengerli diyorlar. Birde Tahran eyaletinin Veranin ve Kum bölgelerinde yaşayan, sayıları bin kadar olan Kengerlular bulunuyor. Kengerli Türkler, Türk dünyasının hemen her yerine gitmiş ve yerleşmişler. Bunların kendilerine kengerli demeleri, Sumer in lu.kenger.ra = kengerli insan sözüyle uyuşuyor. [Çığ, 2008: 96] Orta Asya Türk inanç sisteminin temeli Tanrı kavramıdır. Zaman içerisinde bazı kutsal değerler değişse de, tanrı değişmemiştir ve Türklerde mutlak yaratıcı Gök Tanrı olarak kalmıştır. Türk kağanı, mekân bakımından da göğe yakın, Altın dağ diye anılan bir zirvede veya Ötüken-Yış gibi, mukaddes, ormanlı bir dağda oturmaktadır. Dağ, gökte bulunan Tanrı ya yakın olduğu için kutsaldır (Öztürk, 2013, 340). 80

81 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Sumerlerde de dağlar tanrılarla insanlar arasında bağlantı kurdukları düşüncesiyle kutsal sayılmış. Onun için dağ olmayan Mezopotamya da Sumerliler tanrı evlerini yapay tepeler üzerine yapmışlar ve yüksek binalarla devasa yapılar inşa etmişlerdir. Ziggurat adı verilen bu yapıları tapınak, okul, depo ve rasathane olarak kullanmışlardır. Sumer mabetlerinin kat kat kuleli olması, inşaat taşlarını takliden yapmış oldukları görülen (plan konvex) tuğlalar kullanılmış bulunması da bu halkın dağlık ve yüksek bir mıntıkadan gelmiş olduklarına delalet etmektedir [Günaltay, 1987: 200]. Topraklarında maden olmamasına karşın daha İ.Ö yıllarına tarihlenen kral mezarlarındaki altın, gümüş ve bakırdan yapılmış çok değerli buluntular bu halkın madencilik konusunda Mezopotamya ya gelmeden önce de bu alanda gelişmiş bir toplum olduklarını göstermektedir. Ayrıca yazılı belgelerden Sumer de kuyumcuların olduğunu öğreniyoruz. Bu kuyumcular altın, gümüş yanında lacivert taş (lapis lazuli), topaz, akik gibi yarı değerli taşlarda işlemişlerdir. Altını, bakırı dövme suretiyle ince levhalar haline getirerek kullanmışlardır. [Çığ, 2007: 142]. Sumer ülkesinde altın, gümüş ve değerli taşların bulunmamasına rağmen bunları işlemeyi bilmeleri, bu işleri geldikleri yerde yapıyor olduklarını gösterir. Ayrıca çanak-çömlek üzerindeki motiflerin aynılarının kilimlerimiz ve halılarımız üzerinde bulunması da bir rastlantı olmasa gerektir [Çığ, 2014: 37]. Sumerlerin Mezopotamya da olmayan taş ve maden işlemesini daha ilk çağlardan itibaren bilmeleri, onların bu madenlerin bol olduğu topraklardan yani Turan coğrafyasından geldiklerinin diğer bir kanıtıdır. Özellikle Lapis Lazuli taşının 6000 yıldır en fazla Afganistan ın kuzey doğusundaki dağlık bölge Hindikuş tan çıkarıldığı düşünülürse, Mezopotamya da bulunmayan bu taşı Sumerlerin daha önce yaşadıkları coğrafyadan getirdikleri daha net ortaya çıkar. Ayrıca ilk dönemlerde daha sık kullanılan bu taşın son dönemlere doğru kısıtlı bir şekilde kullanılması da bu durum için bir örnek teşkil eder. İran da Jirof ta yapılan kazı çalışmalarında bulunan eserlerin üzerindeki tanrı, hayvan, bitki örneklerinin Mezopotamya dakilerle birçok ortak yönünün olmasının yanı sıra burada büyük bir ziggurat kalıntısı ve birçok mezarlık bulunuyor. İçinden altın balık figürü çıkan bir mezarın ise Aratta beylerinden birine ait olduğu düşünülüyor. Jirof mezarında bulunan bu balık motifi önemlidir, Çünkü diğer milletler gibi Türkler de Dünyanın bir hayvanın üzerinde durduğuna inanmışlardır. Altay Yaratılış Destanı ndaki en önemli motif şüphesiz ki dünyayı üstünde taşıdığına inanılan bir balıktır [Ögel, 1989: 429]. Mezar buluntularından bir diğeri olan taştan, süslü bir akrep adamın ise, Bilgameş/Gilgameş in Tufan dan kurtulan Utnapiştim i bulmaya giderken yolda karşılaştığı akrep adamları anımsatıyor olması da dikkat çekicidir. Sumerlerin doğu hatta Turani kavme mensup oldukları düşüncemize bir dayanakta tanınmış Sumerolog Samuel Noah Kramer tarafından yazılan Sumerler adlı kitapta yer alır: Sumer ülkesine ilk yerleşenlerin Sumerli olmadıkları hemen hemen kesindir. Sumer e yaşam veren iki ırmağın, Dicle ve Fırat ın ya da çivi yazısı okunuşlarıyla İdiglat ve Buranun adları Sumerce sözcükler değildir. Ayrıca Eridu, Ur, İsin, Adap, Kullab, Lagaş, Nippur, Kiş gibi Sumer in en önemli kent merkezlerinin isimleri de Sumerce değildir [Kramer, 2002: 61]. Önemli kent isimlerinin Sumerce olmaması, bu adların bölgede daha önce yaşayan bir toplumdan değiştirilmeden alındığı biçiminde de değerlendirilir. Sumerlerin Orta Asya kökenli olduğu ve Hazar Gölü yörelerinden geçerek Mezopotamya ya ulaştıkları konusunda bir diğer tespit ise Prof. Dr. Şemsettin Günaltay tarafından yapılmıştır. Sumerlerin bırakmış olduğu Kalde Zodyakı denilen mıntıkatülburuç bu konuda şüphe bırakmamaktadır. Güneşin üzerinde hareket eder gibi göründüğü dairenin yani güneş çevresinin etrafında bulunan ve birer hayvan veya eşyaya benzetilen yıldız kümeleri birçok medeni icatlar gibi ilk defa Sumerler tarafından tespit ve tasvir olunmuştur. Göğün belirli bir bölgeden görünüşüne göre tasavvur ve resmedilmiş olan mıntıkatülburuç, bunu yapan kavmin hangi bölgede yaşamış ve olgunlaşmış olduğunu tayin etmek için yeterli bir belgedir. Sumer mıntıkatülburucunun tetkiki, bunu ilk defa tasavvur etmiş olan insanların kuzey yarım kürede 40 ve 46 arz dereceleri arasında ve Hazar Denizi nin doğusunda yaşamış olmaları gerektiğini göstermektedir. Çünkü bu mıntıkatülburuçtaki yıldız kümelerinin şekilleri, ancak bu bölgeye tesadüf eden gök parçasına denk gelmektedir. Yeryüzünün kuzey yarım küresinde tul itibariye Hazar denizinin doğusundaki arz dereceleri itibariyle de 40 ve 46 dereceleri arasındaki bölge ise Orta Asya Yani Türkistan dır [Günaltay,1987: ]. Ayrıca Sumer heykellerinde görüldüğü gibi Sumerlerin yünden mamul (Konakes) denilen ağır elbiselerinin Mezopotamya nın sıcak ikliminin icap ettirdiği bir elbise olmadığı meydandadır. Bu elbise, bilakis soğuk iklimlere mahsus bir kıyafettir. Bu Sumerlerin anayurtlarının soğuk ve yaylalık bir mıntıka olduğunu göstermektedir. Burada Sumer heykellerinden bahsetmişken Landsberger in Sumerlerin plastik sanatları ve mimari yapıları ile ilgili değerlendirmesine de değinmekte fayda var. Landsberger in Sumerlerin menşei konusunda 81

82 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 bir diğer bakış açısı olan, Sumer kültürünün Pencap ve İndus vadilerinden Mezopotamya ya geldikleri hususundaki görüşlere karşı her iki yazı sisteminin tamamıyla başka başka oluşu, bir de ev yapısı, alet şekilleri ve plastik sanatının tamamıyla başka oluşlarını örnek vererek bir anlamda Sumerlerin Orta Asya kökenli olduklarını yinelemiş, mevcut benzerliklerinse dönemin ticari faaliyetlerinden kaynaklandığına değinmiştir [Landsberger, 1944: 424]. Sumer kültürü ile Türk kültürünün bugün tek merkezden türeyen ya da örtüşen bir yapıya sahip olduğu hususundaki en somut delil dil alanında yapılan çalışmalarla ortaya koyulanlardır li yıllarda Asur dilinin çözümüyle başlayan süreçte satır aralarında ikinci bir dilde yazılmış satırlar olduğu fark edildiğinde Rawlinson bu satırların İskit veya Turan diline ait olduğunu ve yazının onlar tarafından icat edildiğini öne sürmüştür da Jule Oppert, bu dile Sumerce adını vermiş ve bu dilin Türk, Fin ve Macar dillerine akraba olduğunu söylemiştir de Francois Leonorment de bu dili Ural-Altay dil grubuna koymuştur. Fritz Hommel, Diakonoff, İzakar Andereyas, İrene İskenderi gibi bilim insanları Sumer dilini Fin, Kafkas-Uygur dillerine benzeterek bir hayli eş anlamlı Türk ve Sumer kelimesini karşılaştırmışlardır [Çığ, 2014: 17]. Gerek Türkiye de gerek Türkmenistan Azerbaycan, İran da yapılan Sumer dili ile Türk dili karşılaştırmalarında pek çok aynı kökten kelime bulunmuştur. Bu konuda ilk çalışmayı, yukarda da bahsettiğimiz gibi 1915 yılında Alman bilim adamı Fritz Hommel yapmış, 200 Sumerce kelimeyi Türkçe kelimelerle karşılaştırmış ve Sumerce Türkçedir adında bir kitap yayınlamıştır. Prof. Dr. Osman Nedim Tuna, Sumer-Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ve Türk Dili nin Yaşı Meselesi adlı çalışmasında 165 Sumer kelimesini, hem anlam hem de fonetik bakımından uyan Türkçe kelimelerle eşleştirmiştir. Kitabının sonuç kısmında Türk dili ile ilgili yaptığı değerlendirmenin çalışmamız açısından önemli olduğunu düşündüğümüz için burada paylaşıyoruz; Türk dilinin zamanımızdan 5500 yıl önce müstakil ve iki kollu bir dil olarak varlığı ispatlanmıştır. Eğer doğuştan, Sumerlerle temasa geldikleri zamana kadarki çözülme hızı sabit ise, İlk Türkçe veya Ana Türkçe nin muazzam bir zaman önce yaşamış olması gerekir [Tuna, 1997: 289], diyerek Türk dilinin yaşının en pinti hesaplara göre 8500 yıl olarak hesaplamıştır. Begmyrat Gerey, Sumer kültürünü arkeolojik buluntular, mimarlık, efsaneler, yer adları ve dil yoluyla Türkmen kültürü ile karşılaştırmış, anlam ve fonetik bakımından Türkmence-Sumerce 295 kelimeyi eşleştirmiştir. Türkmenistan, Azerbaycan ve Türkiye de yapılan bu çalışmalarda, Sumerceden fonetik ses uyumu ve anlam bakımından Türkçeye uyan pek çok kelime saptanmıştır. Bunlar arasında, bugünkü Anadolu Türkçesine uyan kelimeleri bile buluyoruz. Bazı bilim insanları, iki dilde birbirine uyan kelimelerin bulunmasını rastlantı olarak kabul ediyorlar. Bazıları buna katılmayarak, iki ayrı dilde fonetik ve anlam bakımından 100 den fazla kelimenin birbirinden bağımsız olarak icat edilme olasılığı birkaç milyonda birdir, diyor. Bazıları da aynı gruptaki kelimelerin eşleşmesi gerektiğini öne sürüyorlar. Bunu ilk deneyen Olcas Süleyman. O, 1975 yılında insan, tanrı, tabiat ile ilgili fonetik ve anlam bakımından uyan 60 kelimeyi karşılaştırmış ve bunları Rusça bir kitapta yayınlamıştır [Çığ, 2008: 108]. Türk dilinin birçok dille karşılaştırmasını yapan ve Türk Dilinin 5000 Yılı adlı bu kapsamlı eserin yazarı olan Selahi Diker in Sumer dili ve Türkçe arasında kurduğu bağı şu satırlarda görmek mümkündür; Sumerlilerin dilinde bir nizam prensibi hâkimdir. Bu bakımdan, Sumercenin saydam bir dil olduğu söylenebilir... Mesela, konuşma dili ile ilgili bütün kelimeler ağız kelimesi ile bağ kuran kelimeler olduğu gibi, görme olayına değin filler de göz sözcüğü ile birleşim yoluyla oluşmuştur. Diğer bir özellik, cümlenin daha ifade edilmeden zihinde ana çizgileri ile toparlanıp tasarlanması gerekmektedir. Türk dilinin genel bir vasfını teşkil eden bu nitelik başka dillerde pek görülmeyen bir husustur Cümleleri meydana getiren tümcelerin (ibarelerin) birer gramer eki ile birbirine bağlanmaları da Sumercenin ve Türkçenin ortak özelliği durumundadır [Diker, 2000: 226]. Son dönemlerde yapılan çalışmalara göre Sumerler Grek lerin İliada ve Odyseia sından ve İbranilerinin Tevrat ı yazmalarından binlerce sene evvel, birçok mitoslar, eposlar, ilahiler ve kasideleri manzum olarak yazmışlardır. Tüm bu yazılı edebiyat önce Samiler tarafından benimsenerek bugünkü Irak ve Suriye nin tamamına yayılıp sonra Anadolu üzerinden Hurriler den Hititlere ve oradan batıya, Akdeniz in doğusunda yaşamış olan Fenikeliler aracılığı ile de Hellen ler üzerinden Roma ya ulaşmıştır. Sumer kral listesi Tufandan önceki hanedanlar ve Tufandan sonraki hanedanlar olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Tufandan, Gılgamış destanında söz edilir. Şuruppak sülalesinin 10. Kralı Utnapiştim zamanında Tufan olmuştur. Kenan mitolojisi vasıtasıyla Tevrat a ve Kuran-ı kerime geçen Tufan olayının yeri ve zamanı konusunda net bir bilgi bulunmaz. 82

83 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Türk destanları ile Sumer destanları arasındaki başlıca bağlantıyı bize veren Tufan olayını anlatan kahraman Bilgameş/Gilgameş tir. Bilgameş/Gilgameş adının ilk hecesi olan gil işaretinin bir de bil okunuşu vardır. Sumerlilere göre adın anlamı çok bilgili olan, her şeyi bilen dir. Eski Türkçede bilga, bilgan, bil kökünden bilen anlamında kullanılır. Ayrıca bilgahan = bilen kağan, bilgabeg = bilen bey anlamına geliyor. Meş Ural-Altay dillerinde soyluluk, kutsallık, yiğitliği ifade ediyor [Çığ, 2008: 121]. Oğuz Destanı nda Oğuz un annesi Tanrıça Ayhan, Sumer Destanı nda da Bilgameş/Gilgameş in annesinin tanrıça Ninsun olduğunu görüyoruz. Yani her ikisinde de kahramanların annesinin tanrıça olması unsuru göze çarpmaktadır. Bunun yanında her iki destanda da ormanda yaşayan ve insanları ormana girdirmeyen korkunç bir yaratığın ortadan kaldırılarak, halkın memnun edilmesi söz konusudur. Dede Korkut Destanlarıyla da benzerlikler oldukça çoktur. Bilgameş/Gilgameş, Uruk şehrinin duvarlarını yaptırırken halka eziyet eder, çok vergi alır. Deli Dumrul da suyu kurumuş bir ırmağın üzerine köprü yaptırarak geçenden 30, geçmeyenden 40 akça vergi alır. Bilgameş/Gilgameş ölmekten nasıl korkup da çare aramışsa, Deli Dumrul da ölümden kurtulmak için çare arar. Bilgameş/Gilgameş in arkadaşı Enkidu ormanlarda hayvanlarla yaşarken bir kadın yoluyla şehre getirilir. Dede Korkut ta ise Oruz Koca nın oğlu Basat da ormanlarda hayvanlarla yaşarken Dede Korkut un öğüdü ile oğuzların arasına girer [Çığ, 2008: 123]. Uruk şehrinin Tufan dan sonra ikinci kralı olan Enmerker ile Aratta şehir Beyi arasında geçen olaylarla ilgili üç destan vardır. Bu destanların ana konusu Enmerkar ın tanrıça İnanna adına yaptırdığı mabet için Aratta Bey inden değerli taşlar istemesi sonucu iki bey arasındaki bir tür meydan okumadan oluşur. Her iki beyliğin tanrıçasının İnanna olmasını aynı soydan gelmelerine bağlayan yorumlar var. Destanda Aratta nın Uruk tan 7 dağ aşımı uzakta olduğu kaydediliyor. Ayrıca Enmerkar Lugalbanda adlı üçüncü destanda Lugalbanda, Enmerkar ın kumandanı olarak anılıyor. Bu kumandan Aratta üzerine sefere çıktığında yol uzayınca hastalanıyor. Belli ki Aratta, Uruk arası mesafe oldukça uzak. Enmerkar, asasını öğen ve Aratta beyinin kendisine akik ve lapis lazuli getirmesini emreden bir haberle, hayvanları ve haberciyi Aratta ya gönderiyor (Kramer, 1990: 17) Değerli madenlerin buradan talep edilmesi burada bu madenlerin bol bulunduğu anlamına geliyor [Gerey, 2004: 15]. Mezopotamya nın madenler açısından kısır olduğundan ve madenin bölgeye Azerbaycan ve İran üzerinden getirildiğinden yukarda da bahsetmiştik. S.N. Kramer, Aratta Hazer Denizi nin güneyinde bir yerde olmalı, diyordu. Begmyrat Gerey de Güney Azerbaycan topraklarında bulunacağına dikkat çekiyor. İran da Jirof denilen yerde yapılan kazıda Sumer eserleriyle hemen hemen aynı olan eserler ve ziggurat kalıntısı bulundu. O yüzden buranın Aratta olabileceği ileri sürülmüştür [Çığ, 2008: 124]. Sonuç olarak Aratta Hazar Denizi nin güneyinde ve Enmerkar da yaşayan Sumerlere akraba bir topluluk ise yukarda da değindiğimiz gibi Sumerlerin Turan coğrafyasından hareketle bu yolu izleyerek geldiklerine bir kanıttır. Sumer ve Türk mitolojisinde geçen unsurlar arasında benzerlikler bunlarla sınırlı değil, birçok ortak nokta var. Mesela Sumer mitolojisinde, yaratılış destanında bahsi geçen kavramlar ile Türk mitolojisindeki yaratılış efsanesinde dikkat çekecek kadar çok ortak nokta vardır. B. Ögel in, Verbitskiy den aktardığı Altay Türklerinin yaratılış miti şöyledir: Gök ve yerin olmadığı, bir deniz gibi her yerin sularla kaplı olduğu, Tanrı Ülgen in durmadan uçtuğu ve konacak katı bir yer aradığı kutsal bir ilham geldiği ve Ülgen e önündeki şeyi tutup yakalamasını söylediği, birdenbire denizden bir taşın çıktığı ve onun üzerine bindiği, denizde yaşadığına inanılan Ak Ana nın yol göstermesi ile Tanrı Ülgen in yerin yaratılması emrini verdiği ve yerin yaratıldığı, daha sonra yerin üstüne göğün yaratılması emrini verdiği ve göğün yaratıldığı, Tanrının isteği ile de dünyanın yanına üç balık yaratıldığı ve dünyanın bu balıkların üzerine oturtulduğu belirtilmiştir [Duran, 2012: 114]. Sumer yaratılış efsanesi göre ise her taraf geniş ve derin bir su ile kaplıydı. Bu su dan yer, gök su ve bazı küçük tanrıların annesi olan Tanrıça Nammu bir dağ çıkardı. Bu dağın üstü gök, Altı yer. Bunların birleşmesinden meydana gelen Hava Tanrısı Enlil oluştu [Çığ, 2008: 125]. Buradaki benzerlikler daha fazla bir izahata gerek bırakmamaktadır. İnsanın yaratılışı hakkındaki mitlerde de birçok paralellik var. Yaratılış mitlerinde bahsi geçen ilk insan topraktan (çamur), evren ise sudan yaratılmıştır. Her iki kültür içinde çok önemli olan bir diğer unsursa, Hayat Ağacı, Türk düşüncesine göre, yer ile gök yaratıldığı zaman yaratılmıştır. Yeryüzünün merkezinden tanrı katına yükselen bu ağacın başından veya gövdesinden akan açık renkli sıvı hayat kaynağıdır. Bu ağaç aynı zamanda ölümünde sembolüdür. [Ergun, 2004: 146]. Hayat ağacının tepesinde, daima iki başlı kartal ya da iki kartal tasavvur edilir. Tanrı tarafından kut verilmiş insanları zor durumdan kurtaran, gizli sırları, eski olayları bilen, tıbben insanlara yardım 83

84 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 eden, kılık değiştirebilen bu kuş kutsal ağaç üzerinde yaşamaktadır. Bu kuş çoğunlukla iki başlı kartal ya da iki kartal şeklinde tasavvur edilir. [Ergun, 2004: 156]. Sumerlilerde, ise bu kuş gök gürültüsünü, bulutları simgeleyen İmdigud-Anzu olarak biliniyor. Kanatlarını açınca bütün göğü kaplıyor. Sumer de bu kuş ile yılana ait üç öykü var. Sumer Aşk tanrıçası İnanna ve çoban tanrısı Dumuzi nin evliğinden sonra Aşk tanrıçası İnanna nın yer altı dünyasında hapsolması ile başlayan Bereket Kültü hikâyesi, Dumuzi nin karısı yerine yer altı dünyasına hapsedilmesi ile devam eder. Buna üzülen Dumuzi nin kız kardeşi olan rüya tanrıçasının yarım yıl kardeşi yerine yer altı dünyasında kalmayı kabul etmesiyle Dumuzi nin kısıtlı bir süre de olsa yeryüzüne çıkması ve bu dönemde yaşanan bolluk ve bereketin Sumer de bayram olarak kutlanmasının Türk Kültüründeki yansımasını biz genellikle Nevruz bayramı olarak biliyoruz. Türk destanlarındaki Kut geleneği gereği Türk Kağanının sadece Türklerin değil tüm dünyanın hükümdarı olduğuna inanılır ve fetihler bu esasa uygun olarak yapılırdı. Oğuzhan'a göre gök devletin çadırı güneş ise bayrağıydı. Sumerlerde de Oğuz Türklerinde olduğu gibi hükümdarlarının tanrı tarafından tahta oturtulduğu kabul edilir. Eski Türklerde Gök Tanrı dan kut alarak tahta geçen hükümdar hâkimiyetini töreye uygun olarak sürdürür. Törede yapılacak değişiklikler toy adı verilen meclislerde onaylanmadan yürürlüğe konmaz. Bu uygulamanın Sumer de de karşılığının bulunduğunu gördüğümüz Uruk ve Kiş Kralları arasındaki hikâyede hükümdarın yetkisini kısıtlayan yaşlılar meclisinin varlığını görebiliyoruz. Sumerler Mezopotamya nın yerli halkını hâkimiyetlerine alarak onları teşkilatlandırmışlar, şehir devletleri kurarak Güney Mezopotamya da medeniyetin tüm özelliklerini göstermişlerdir. Sumerlerin kurdukları kentler ziggurat denilen tapınağın etrafında gelişmiştir. Benzer durum Anadolu daki Türk kentlerinde görülür. Cami, medrese, aşevi, kütüphane, hamam vs. oluşturduğu külliye çevresinde mahallelerin oluştuğu ve bu isimle anıldığı bilinmektedir. Sumerlerin kanallar açarak bölgenin sulanmasını sağlamaları, tüm insanları kayıt altına alarak onlara bir tür angarya hizmeti yüklemeleri Sumerlerin teşkilatçı yönlerini gösterir. III. Ur Devri nde vilayetlerden gelen vergilerin dikkatli olarak kaydedildiği, vergilerin ödenmemesi durumunda faiz ilave dilerek bütçeyi denkleştirmeye çalıştıkları görülür. Onlar kayıt dışı ile mücadele etmiş olmalıdırlar. İlk defa merkezden atanan valiler tarafından ülkenin yönetilmesi, tımar karşılığı asker sağlamak suretiyle mali ve askeri güç üzerinde bürokratik devlet anlayışını getirmişlerdir. Ayrıca Sumer kültüründe bizdeki cihan hâkimiyeti fikrinin karşılığını Er-hanedan Devri nde (İ.Ö ) yaşamış olan I. Kiş ve I. Uruk sülaleleri arasındaki mücadelede görmek mümkündür. İlk defa II. Uruk hanedanı kralı Lugalannemundu, cihan kralı unvanını kullanmıştır. Gerçekten onun Akdeniz den Zağros dağlarına kadar uzanan Mezopotamya ve kuzeyindeki Verimli Hilal bölgesini yöneten kral olduğu görülür [Kramer, 2002: 75]. III. Uruk sülalesi krallarından Lugalzaggesi Umma kralını yenmiş ve Uruk u ele geçirmiştir. Daha sonra ise Lagaş ı işgal edip Urukagina yı esir almıştır. Lugalzaggesi Aşağı Deniz den Yukarı Denize kadar tüm ülkelerin kralı olduğunu söylemektedir. Güneşin doğduğu yerden battığı yere kadar olan ülkeleri yendiğini belirtmektedir [Kramer, 2002: 75]. Sumerler aşağı deniz adını verdikleri Basra körfezinden Yukarı deniz dedikleri Akdeniz e kadar olan bölgeyi fethetmeyi bir hedef olarak görmüşlerdir. Ur-Nammu bir şehir beyi iken toprakların genişlemesiyle büyük bir devletin kralı olmuştur. Devletin sınırları kuzeyde Tell-Brak tan (Türkiye-Suriye sınırına yakın Mardin in güneyinde) güneyde Basra körfezine uzanmaktadır. Mari ye hâkim olduğunu Apil-kin in kızı Naram-Uram ın adından anlayabiliyoruz. Kendisinden sonra oğlu Şulgi 46 yıl hüküm sürmüştür. Şulgi den sonra Amar-Suen, sonra kardeşi Şu-Suen kral olmuştur. Bu devrin kralları Sumer Akad kralı unvanını almışlardır. Çünkü bu krallar şimdi iki ülkeye ve iki halka hükmetmektedirler. Ur-Nammu, Şulgi, Amar-Suen kitabelerinde Sumer- Akad kralı unvanını almışken Gimil-Sin ise dört cihanın kralı unvanını kullanmaktadır. Gök kubbenin altını, tek Türk devleti olarak görme düşüncesi Türklerde çok eski ve köklüdür. Göktürk yazıtları da şöyle demektedir; gök yaratıldığı zaman, ikisi arasında kişioğlu, yani insanoğlu yaratılmıştı. Kişioğlu üzerine de Bumin ve İstemi Kağanlar, (hakanlar) olarak oturmuşlardı... Bu sözlerden de anlaşılıyor ki, Türkler insanlığı, kâinatın üç eşit unsurundan biri olarak görüyorlardı. Aksi halde tarih boyunca çeşitli kavimlerden oluşan bir imparatorluğu idare etmek mümkün değildir [Memiş, 2005: 212]. Sumerlerde, tıpkı Türkler gibi hâkimiyetleri altındaki halka zulmetmemiş, asimilasyon uygulamamışlardır. İ.Ö lerden itibaren Mezopotamya sitelerine sızmaya başlayan Sami kökenli toplumların Sumer topraklarında buldukları rahat ortam 2350 lerde Akat devletini kurmalarına ortam 84

85 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 hazırlamıştır. Öyle ki bir süre sonra Sumer dili yalnızca mabetlerde kullanılan bir din dili olmuştur. Sumerlerdeki bu hümanist yaklaşım kanunlarında da kendisini göstermektedir. Sami toplumların kanunlarındaki sert ve ölümcül kurallara Sumer kanunlarında rastlanmaz. Daha çok adalete saygı temel alınmıştır. Her ne kadar bu güne kadar Türk kanunlarının yazıya geçirilmiş bir örneği bulunmasa da çok belirgin bir töre geleneğinin olduğu bilinmektedir. Töre İslamiyet ten önceki Türk toplumlarında hâkim ve geçerli olan tek değerdi. Töre anayasa hükmünde adalet, iyilik, fedakârlık, eşitlik, gibi değişmez prensipleri içermekteydi. SONUÇ Türk kültürünün varlığını, dünya medeniyetine katkılarını, etkilendiği ve etkilediği kültürleri ve zamanda ne kadar geriye gidebileceği hakkında daha sağlıklı bir fikir edinmek açısından Sumer kültürü ile olan bağlarını birçok bilim insanının görüşlerini de dikkate alarak ortaya koymaya çalıştık. Son dönemde yapılan çalışmalar, özellikle de Türkmenistan da Anau, Altıntepe ve Marguş ta yapılan kazılar sanılanın aksine dünya medeniyetinin kurucularının Orta Asya kökenli olduklarını ortaya koymuştur. Dünya jeolojik ve iklimsel yapısında meydana gelen değişiklikler sonucu buradan hareket eden topluluklar dünyanın birçok yerine yayılmıştır. İşte bunlardan biri de Sumerlerdir. Çalışmamızda Sumerlerin bu yolculuğunu bu güne kadar elde edilen delillerle sunmaya çalıştık. Dil konusunu öncelikle Sumerologlar ve bu konuda çalışan diğer bilim insanlarının görüşlerine göre değerlendirdik ve Sumer belgelerinin ilk okunuşundan itibaren Sumercenin Ural-Altay dilleri grubuna yerleştirildiğini gördük. Daha derinlemesine yapılan çalışmalarda aynı anlam ve fonetikte olan Sumerce ve Türkçe kelimelerin karşılaştırıldığı eserlerin isimlerini çalışmamamızda paylaşmaya gayret ettik. Sumer ve Türk Dili hususunda ulaşılan nokta Türk dili ile Sumerce arasında büyük bir yakınlık olduğudur, hatta bazı ortak kelimelerin zamanımıza kadar ulaştığı görülmüştür. Sonuç olarak Türkçe ile Sumer dilinin akraba olduğu ya da aynı dönemlerde konuşulan birbirlerini etkileyen diller olduğu kesindir. Bu durumun bizim açımızdan önemi Türk Dili nin çok eski zamanlarda var olan çok sağlam kökleri olan bir dil olduğunun ortaya konmasıdır. Bunun yanında eski çağ kültürlerinde toplumların hafızası olarak görülen mit, efsane ve destanlardaki olaylar, kahramanlar, mitolojik hayvanlar, yer ve şahıs isimlerinde o kadar çok ortak nokta var ki Sumer ve Türk kültürünün aynı kaynaktan ya da ortak bir geçmişten geldiklerinin en sağlam delilleri olarak görülebilirler. Türkmenistan da çokça bulunan, taş, altın, yakut gibi malzemelerin Mezopotamya da olmamasına rağmen Sumerlerin bunları kullanmaları, bu malzemeleri daha önce bildiklerini ortaya koyuyor. Sumer mimarisinde görülen kubbe yapıları var. Türkler in de çadırlarını kubbe şeklinde inşa etmeleri, Sumerde bulunan ziggurat yapılarının neredeyse aynılarına Turan coğrafyasında rastlanması da mimari açıdan çok önemli benzerliklerdir. Ayrıca Türk devlet geleneğinin en belirgin özelliklerinden olan kut inancının ve cihan hâkimiyeti düşüncesinin Sumerlerde özellikle Er Hanedanlar II ve III dönemlerindeki uygulamalarda görülmesi de Türk ve Sumer kültürünün örtüşen bir başka yönü olduğu kesindir. Henüz gün ışığına çıkarılmamış ya da üzerine araştırma yapılmamış birçok konu olduğu aşikârdır. Zamanla Sumer coğrafyasında ve Turan coğrafyasında yapılacak yeni çalışmaların Türk-Sumer kültürleri hakkında daha kesin veriler ortaya koyacağı inancındayız. KAYNAKLAR 1. ÇIĞ, Muazzez İlmiye (2007), Ortadoğu Uygarlık Mirası 2, Kaynak Yayınları. 2. ÇIĞ, Muazzez İlmiye (2008), Sumerlerde Tufan Tufan da Türkler, Kaynak Yayınları. 3. ÇIĞ, Muazzez İlmiye (2014), Sumerliler Türklerin Bir Koludur, Kaynak Yayınları 4. DİKER, Selahi (2000), Anadolu da On Bin Yıl, Türk Dili nin 5000 Yılı Eski Kayıp Dillerin Çözümü, Töre Yayınları. 5. DURAN, Remzi (2012), Mitoloji ve Din- Türk Mitolojisi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, s ERGUN, Pervin (2004), Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara. 7. GEREY, Begmyrat (2004), 5000 Yıllık Sumer Türkmen Bağları, IQ Kültür Sanat Yayıncılık. 85

86 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, GÜNALTAY, Şemsettin (1987), Türk Tarihinin İlk Devirlerinden Yakın Şark Elam ve Mezopotamya, TTK, Ankara. 9. KINAL, Firuzan (1983), Eski Mezopotamya Tarihi, D.T.C.F. Yayınları, Ankara. 10. KRAMER, Samuel Noah (1990), Tarih Sumer de Başlar, Çev. Muazzez İlmiye Çığ, T.T.K. Yayınları, Ankara. 11. KRAMER, Samuel Noah (2002), Sumerler, Kabalcı Yayınevi. 12. LANDSBERGER, Benno (1944), Mezopotamya Medeniyetinin Doğuşu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 2, S. 3 s MEMİŞ, Ekrem (2005), Eskiçağda Türkler, Çizgi Kitabevi. 14. ÖGEL, Bahaeddin (1989), Türk Mitolojisi, TTK. Yayınları, Ankara. 15. ÖZTÜRK, Murat (2013), İslamiyet ten Önce Türklerin Din Anlayışı ve Gök Tanrı Dini, History Studies, Volume 5/ TUNA, Osman Nedim (1997), Sumer-Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı Meselesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. ТОРГОВЫЕ И КУЛЬТУРНЫЕ СВЯЗИ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ ЗАПАДНОЙ И ЮЖНОЙ СИБИРИ СО СРЕДНЕЙ АЗИЕЙ В ЭПОХУ РАННЕГО СРЕДНЕВЕКОВЬЯ А.Ю. БОРИСЕНКО Ю.С. ХУДЯКОВ ТҮЙІНДЕМЕ: Ерте орта ғасыр дәуіріндегі Батыс және Оңтүстік Сібір түркі халықтарының Орта Азиямен сауда және мәдени байланыстары сөз болады. Мақалада ерте орта ғасыр дәуіріндегі батыс, оңтүстік-шығыс Сібір мен қалалық қолөнер орталығы Орта Азияның түркі халықтарының өзара сауда және мәдени қарым-қатынастары жөнінде мағлұмат беретін тарихи мәліметтер мен шеттен әкелінген олжалар мен бұйымдарға сараптама жасалған. Түркі қағанаттарының уақытында бұл аймақтарда керуенді сауда айрықша орын алып, Орта Азиядан жөнелтілген сауда керуен жолдары осы мемлекеттердің барлық аудандарына таралған болатын. Соғдылық көпестер Орта Азиядан түрлі қолөнер заттарын, салтанатты қару-жарақ түрлерін, қымбат ыдыстар мен әшекей бұйымдарды және т.б. керек-жарақты жеткізген. Оның орынына олар Солтүстік Азиядан түрлі терілер мен ағаш әкетіп отырған. Керуен жолдарының бойында жазу мен діннің, сонымен қатар, мәдениеттің жоғары жетістіктері таралған. Тірек сөздер: Ортағасыр дәуірі, Орта Азия, сауда және мәдени байланыстар. ABSTRACT: In the article the historical data and archaeological findings of imported objects are being analyzed, that are authenticated with regards to the commercial and cultural relations of the Turkic ethnoses who populated western southern and eastern areas of Siberia with the municipal and trade centers of Central Asia in the era of the Early Middle Ages. In the period of existence of the Turkic Kaganates, the caravan commerce was intensively developed in their territory. The trade routes from Central Asia passed on the territory of these states. The Sogdian merchants carried various local crafts, ceremonial weapon, expensive crockery, adornment and other goods from Central Asia to Siberia. They exported furs and timber from Northern Asia. There were extended different cultural attainments, writing systems and world religions on the arteries of commerce. Key Words: The Middle Ages, the Middle East, trade and cultural ties. Активные торговые и культурные связи между тюркскими этносами, населявшими южные районы Сибири и Средней Азией прослеживаются с эпохи раннего железного века и хунносяньбийского времени [1, c ]. Дальнейшее развитие они получили в эпоху раннего Средневековья. После объединения большей части кочевых этносов и этнических групп, населявших степные пространства Евразии в середине I тыс. н. э. в составе мощного единого государства Первого Тюркского каганата, для согдийских купцов, проживавших в городских и ремесленных А. Ю. Борисенко к.и.н., с.н.с. Лаборатория гуманитарных исследований Новосибирского государственного университета, Новосибирск, Россия, aborisenko2@mail.ru Ю. С. Худяков д.и.н., проф., г.н.с. Институт археологии и этнографии Сибирского отделения Российской Академии наук, Новосибирск, Россия, khudjakov@mail.ru Исследование проведено по проекту РНФ

87 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 центрах Средней Азии, открылись широкие возможности для развития караванной торговли по сложившейся к этому времени трансконтинентальной торговой магистрали «Великому шелковому пути» и меридиональным торговым путям, связывавшим с ним западные, южные и восточные районы Сибири [2, c. 9]. На северной периферии Центрально-Азиатского историко-культурного региона в этот же период образовалось государство тюркоязычных енисейских кыргызов, правители которого подчинили соседние охотничьи кетские и самодийские племена кыштымов, поставлявшие им в качестве дани пушнину и железные изделия. В то же время кыргызские правители были подчинены тюркскими каганами. В вассальной зависимости от них находились и многочисленные тюркоязычные кочевые племена, входившие в состав телесского объединения. Среди них были племена курыкан, обитавшие в степных районах Прибайкалья, племя байырку, населявшее степи Западного Забайкалья [3, c ]. В сфере влияния этих телесских племен также были зависимые, тунгусские этнические группы. Вероятно, военно-политическое и культурное влияние древних тюрок в начале эпохи раннего средневековья распространялось и на лесостепные районы Верхнего Приобья, на территории которых обитали племена, носители верхнеобской культуры [4, c ]. Первоначально, часть памятников этой культуры, в которых встречаются захоронения по обряду одиночной ингумации и погребения с лошадьми были отнесены к одинцовскому этапу первой половине I тыс. н. э. [5, c ]. В дальнейшем подобные памятники в долине р. Чумыш были определены в пределах эпохе раннего Средневековья [6, c. 149]. Некоторые исследователи считают, что носитеди данной культуры принадлежали к самодийскому этническому массиву [7, c. 85]. На территории Барабинской лесостепи и в Прииртышье в середине третьей четверти I тыс. н. э. расселялись племена потчевашской культуры, которых ряд исследователей связывает с угорским населением [8, c ; с ]. Включение в сферу влияния древних тюрок и других тюркоязычных этносов угорских, самодийских, кетских и тунгусских таежных охотничьих племен, значительно расширил возможности сбора дани пушниной и повысил заинтересованность согдийских и других среднеазиатских купцов в развитии караванной торговли с населением сибирских земель. В результате крупномасштабных войн правящая элита Первого Тюркского каганата приобрела огромные богатства. Она стала главным потребителем драгоценностей в кочевом мире Степного пояса Евразии. Согласно описаниям византийского посла Земарха, побывавшего в 568 г. на Тянь- Шане, в ставке правителя западного крыла Первого Тюркского каганата, Истеми ябгу-кагана, она поражала воображение обилием разнообразных изделий из золота и других предметов роскоши. В начале своего визита участники византийской дипломатической миссии целый день пировали в шатре, изготовленном из «шелковых тканей, искусно испещренных разными красками». На другой день они были приняты каганом в другом шатре, «обитом и испещренном также шелковыми покровами». В этом шатре находились различные «кумиры», вероятно, изображения древнетюркских божеств. Истеми-ябгу-каган восседал на золотом ложе. Для угощения гостей использовались «золотые сосуды и кропильницы и бочки также золоые». На третий день правитель Западного крыла Первого Тюркского каганата принимал иностранных послов в третьем помещении, кровлю которого поддерживали столбы, покрытые золотом. Сам он располагался на «вызолоченном» ложе, которое поддерживалось «четырьмя золотыми павлинами». Перед шатрами, «на большом пространстве в длину были расставлены телеги, на которых было множество серебра, блюда и корзины и многие изображения четвероногих, сделанные из серебра». По оценке дипломатов, такова была «роскошь тюркского князя» [9, c. 56]. Демонстрация богатства и военной силы была традицинной частью средневековой дипломатии. Однако, судя по этому описанию, добыча, захваченная древними тюрками в результате разгрома и завоевания государства эфталитов в Средней Азии была столь велика, что тюркские правители и их окружение не могли их употребить сами и были готовы были часть ее продать. В этом деле им смогли оказать помощь согдийские купцы, которые стали водить торговые караваны в страны Ближнего Востока, по всей Центральной и Восточной Азии, южным районам Сибири. Некоторые согдийские купцы выполняли важные дипломатические поручения для древнетюркских правителей. Некоторые исследователи оценили это сотрудничество как своеобразный «тюркскосогдийский симбиоз» [10, c ]. По территории Центрально-Азиатского историко- культурного региона, подконтрольной правителям Первого Тюркского каганата, пролегала значительная часть Великого Шелкового пути и 87

88 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 меридиональных торговых путей в Северную Азию. На торговых путях возникали торговые фактории и поселения согдийских купцов и ремесленников, некоторые из них со временем разрослись в города. Торговые фактории возникли не только на трассе Великого Шелкового пути в Семиречье и восточном Туркестане, но и на северных окраинах Центральной Азии. Одна такая фактория была исследована на р. Унге, на землях курыкан в Прибайкалье [11, c ]. На наиболее оживленных торговых трассах строились караван-сараи и крепости [12, c. 100]. При переходах по горам и степям торговые караваны испытывали значительные трудности и опасности. Они нередко подвергались нападениям грабителей, поэтому должны были нанимать охрану. В качестве охранников к ним нанимались местные кочевые племена. Купцы были обязаны исправно платить дань тюркским правителям, которые были заинтересованы в развитии торговли и поступлении дани в казну. Поэтому правители нередко покровительствовали развитию торговли. Основными товарами транзитной торговли являлись предметы роскоши, в том числе драгоценные камни, жемчуг, изделия из золота и серебра, дорогая металлическая, стеклянная и фарфоровая посуда, дорогое парадное, богато украшенное оружие, ткани, лекарства, пряности и другие товары. Особо ценились шелковые ткани, которые обладали ценными бактерицидными свойствами. Из Сибири в Среднюю Азию купцы везли, прежде всего, пушнину, меха ценных пушных зверей, бивни мамонтов, лекарства народной медицины и березовая древесина «худанг». В Китай и другие страны оседлого земледелия кочевники поставляли лошадей. Иногда это был неэквивалентный обмен домашнего скота на шелк, что являлось замаскированной формой дани кочевникам. Одним из основных видов военной добычи у тюрков были пленные, в том числе женщины и девушки, которые становились рабынями [13, c. 162]. Рабов использовали в хозяйстве, могли дарить и приносить в жертву. Во время приема византийских послов Истеми-ябгу-каган подарил им «пленницу из народа кыргыз» [14, c. 54]. Когда же правитель Западного крыла Первого Тюркского каганата умер, то на его похоронах было принесено в жертву четверо пленных вместе с конями [15, c. 166]. Нередко пленных продавали в другие страны. Иногда из-за них возникали острве конфликты между победителями. В 641 г. правитель западных тюрок Эльбильге Ышбара джабагу-каган лишился трона из-за того, что попытался оставить себе всех захваченных воинами пленных. В первой половине VII в. в долине р. Талас было целое поселение из военнопленных, которые занимались земледеоием и ремеслом. Вероятно, их использовали и для добычи металлических руд [16, с. 261]. Отражением налаженных торговых связей со странами Средней и Восточной Азии являются находки импортных изделий в памятниках культуры древних тюрок VI - VIII в Саяно-Алтае и Центральной Азии. В некоторых древнетюркских захоронениях с верховыми конями и поминальных оградках, на территории Тувы, Горного Алтая, Монголии, Тянь-Шаня встречаются остатки одежды из шелковых тканей, серебряные пиршественные сосуды, поясные наборы из серебра и позолоченной бронзы, дорогое клинковой оружие с чеканенными золотом надписями с богато украшенными рукоятями и ножнами, золотые и серебряные серьги, перстни, бусы из полудрагоценных камней и цветного стекла, бронзовые зеркала и китайские, византийские и сасанидские монеты [17, c. 9]. Среди некоторой части правящей элиты Первого Тюркского каганата получила распространение традиция сооружения поминальных комплексов и согдийская письменность. Во Втором Восточном Тюркском каганате была разработана древнетюркская руническая письменность, которая получила распространение среди других тюркоязычных народов. В период существования тюркских каганатов тюркская знать проявляла интерес к некоторым мировым религиям. Под влиянием правящей элиты тюркских каганатов некоторые престижные элементы военнодружиннной культуры, в том числе воинская титулатура, руническая письменность и традиция установки поминальных стел с надписями, характерные для воинов наборные пояса, дорогое парадное оружие и украшения получили довольно широкое распространение в культурах и других тюркоязычных народов Центрально-Азиатского историко-культурного региона. Многие подобные изделия изготавливались в согдийских городских торгово-ремесленных центрах в Средней Азии ремесленниками и доставлялись согдийскими торговыми караванами для последующей продажи тюркам. Новый этап освоения степных и лесостепных районов Южной и Восточной Сибири енисейскими кыргызами, кок-тюрками и телесцами был связан с возвышением Уйгурского, Кыргызского и Кимакского каганатов. Правящей элитой уйгуров была заимствована у восточных тюрок традиция установки поминальных памятников с руническими надписями. Уйгурская знать 88

89 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 приняла в качестве государственной религии манихейство. В результате победы кыргызов и союзных им минустнских кок-тюрок в длительной войне с уйгурами и объединение в рамках Кыргызского Каганата большей части кочевых племен Внутренней Азии. Заселение степных и лесостепных земель Западной Сибири группами тюркоязычного кочевого населения произошло в период распространения сросткинской культуры и существования Кимакского объединения в последней трети I тыс. н. э. [18, с ; с ; с. 72]. Элементы военно-дружинной культуры, характерные для кыргызских и кимакских воинов были восприняты многими тюркоязычными кочевыми этносами в Западной, Южной и Восточной Сибири [19, c. 72]. Значительная часть подобных предметов производилась среднеазиатскими ремесленниками и доставлялась тюркоязычным кочевниками купцами из Средней Азии и Восточного Туркестана. Среди енисейских кыргызов и кимаков получили некоторое распространение мировые прозелитарные религии. На протяжении эпохи раннего Средневековья торговые и культурные связи между тюркскими этносами Западной и Южной Сибири и Средней Азией неуклонно развивались. ЛИТЕРАТУРА 1. Жук А. В., Матющенко В. И., Татаурова Л. В., Татауров С. Ф., Тихонов С. С., Толпеко И. В., Холостых Г. В. Очерки истории обмена и торговли в древности на территории Западной Сибири. Омск: Омск. ун-т, Ч. I. 104 c. 2. Худяков Ю. С. Торговые пути, связывавшие Южную Сибирь и «великий шелковый путь» // Вестник Хакасского гос. ун-та им. Н.Ф. Катанова. Вып. III. Серия 3. История. Право. Абакан: Изд-во Хакас. гос. ун-та, 1997а. C Худяков Ю. С. О расселении байырку в Забайкалье // Культурное наследие Азиатской России. Материалы I Сибиро-Уральского исторического конгресса. Тобольск: Изд-во Тобольского гос. пед. ин-та, 1997б. С Грязнов М. П. История древних племен Верхней Оби по раскопкам близ с. Большая Речка // Материалы и исследования по археологии СССР. М.; Л.: Изд-во АН СССР, с. 5. Грязнов М. П. История древних племен Верхней Оби по раскопкам близ с. Большая Речка // Материалы и исследования по археологии СССР. М.; Л.: Изд-во АН СССР, с. 6. Уманский А. П. Могильники верхнеобской культуры на Верхнем Чумыше // Бронзовый и железный век Сибири. Новосибирск: Наука, С Троицкая Т. Н., Новиков А. В. Верхнеобская культура в Новосибирском Приобье. Новосибирск: Издво Ин-та археологии и этнографии СО РАН, с. 8. Молодин В. И., Савинов Д. Г., Елагин В. С., СоболеВ В. И., ПолосьмаК Н. В., Сидоров Е. А., Соловьев А. И., Бородовский А.П., Новиков А. В., Ким А.Р., Чикишева Т. А., Беланов П. И. Бараба в тюркское время. Новосибирск: Наука, с.; Коников Б. А. Омское Прииртышье в раннем и Развитом Средневековье. Омск: Изд. ОмГПУ; издат. дом «Наука», с. 9. Гумилев Л. Н. Древние тюрки. М.: Клышников-Комаров и КБ с. 10. Кляшторный С. Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М.: Наука, с. 11. Окладников А. П. Новые данные по истории Прибайкалья в тюркское время // История и культура Бурятии. Улан-Удэ, С Мокрынин В. П. Торговые связи Кыргызстана (VI X вв.) // Арабо-персидские источ-ники о тюркских народах. Фрунзе: Илим, С Кляшторный С. Г. Рабы и рабыни в древнетюркской общине // Древние культуры Монголии. Новосибирск: Наука, С Гумилев Л. Н. Древние тюрки. М.: Клышников-Комаров и КБ с. 15. Кляшторный С. Г. Рабы и рабыни в древнетюркской общине // Древние культуры Монголии. Новосибирск: Наука, С История киргизской сср с древнейших времен до середины xix в. Фрунзе: Кыргызстан, Т. I. 798 с. 17. Худяков Ю. С. Торговые пути, связывавшие Южную Сибирь и «великий шелковый путь» // Вестник Хакасского гос. ун-та им. Н.Ф. Катанова. Вып. III. Серия 3. История. Право. Абакан: Изд-во Хакас. гос. ун-та, 1997а. C Савинов Д. Г. Народы Южной Сибири в древнетюркскую эпоху. Л.: изд-во Ленинград-ского ун-та, с.; Молодин В. И., Савинов Д. Г., Елагин В. С., Соболев В. И., Полосьмак Н. В., Сидоров Е. А., Соловьев А. И., Бородовский А.П., Новиков А. В., Ким А.Р., Чикишева Т. А., Беланов П. И. Бараба в тюркское время. Новосибирск: Наука, с.; Коников Б. А. Омское Прииртышье в раннем и Развитом Средневековье. Омск: Изд. ОмГПУ; издат. дом «Наука», с. 89

90 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, Коников Б. А. Омское Прииртышье в раннем и Развитом Средневековье. Омск: Изд. ОмГПУ; издат. дом «Наука», с. ЖЕТІСУДАҒЫ ПАТША ӨКІМЕТІНІҢ ҚОНЫС АУДАРУ МЕКЕМЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІ МЕН ІС-ӘРЕКЕТТЕРІ Берік Темірханұлы ЖҰБАНЫШОВ ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада қоныстандыру мекемелерінің мақсаты - қазақтар иелігінен мүмкіндігінше көбірек жер алуын, онда ішкі Ресейден келген шаруаларды орналастырып, солар арқылы империяның мықты тірегін жасау екендігі жайлы айтылады. Қоныс аудару саясаты ешқандай жүйесіз, жоспарсыз, халықты алдап-арбауға негізделіп, жауапсыздықпен жүргізілді. Жергілікті тұрғындардың мүддесімен санаспай, әртүрлі айла-шарғылар ойлап тауып, іс жүзіне асырумен болды. Жерінен айрылған қазақтар тағдыры келешекте не боларына олар бас қатырмады. Тірек сөздер: Қоныстандыру, жер нормасы, қоныс аудару саясаты. ABSTRACT: In this article was written the purposes of migration institutions were to get as much as possible Kazakhs land, placing there the domestic farmers from Russia, through which explains how to create a strong foundation of the empire. The system of migration policy was unplanned, based on the fraud of the irresponsible. Without regard for the interests of the local population, and come up with a variety of manipulation. They did not interest in Kazakhs future that lost their land. Key Words: Migration, the land norm, migration policy Қоныс аудару мекемелері, өздерінің негізгі мақсаты деп санайтын қазақтар пайдалануындағы басы артық жерлерді іздеп тауып, қоныстандыру учаскелерін жасау үшін алдымен формалді түрде болса да, қазақ шаруашылығына тиесілі жер нормасын анықтау қажет еді. Қоныстандыру мекемелері құрылғанға дейін Қазақстанда Щербина жүргізген экспедиция негізінде жасалынған жер нормасы тым көп көрініп, патша үкіметін қанағаттандырмады. Сондықтан да қоныс аудару басқармасы жылдар аралығында Азиялық Ресейдің әртүрлі аудандарында қазақ шаруашылықтарын қайта зерттеу жұмыстарын жүргізді. Осы мақсатпен Қазақстанның Дала облыстарында және Оңтүстік Қазақстанда, соның ішінде Жетісуда Кузнецов, Хворостинский, Чиркин, Румянцев, Скрыплев, Юферов және жергілікті қоныстандыру мекемелері басқарған экспедициялар мен статистикалық партиялар жұмыс жасады. Егер Щербина экспедициясы әрбір орта қазақ шаруашылығына тиесілі жер нормасын сол орта отбасының жылдық тұрмыс шығынына жарайды деген 24 бас малды (жылқыға аударғанда) асырапсақтай алу мүмкіндігінен шығарса, кейінгі зерттеу жұмысын жүргізгендер ол шығын санын 16 басқа түсіріп, соған сай жер нормасы көлемін осы соңғы санға бейімдеді. Бұл норма Қазақстанның Дала облыстарына белгіленген болатын. Ал Жетісу өлкесінде жергілікті халықтың басым көпшілігі мал шаруашылығына қосалқы егін шаруашылығымен ертеден айналысатындығын, тіршіліктің негізгі көзі су жүйелері бар жерлер екендігін жақсы түсінген статистикалық партиялар, Дала облыстарына белгіленген жер нормасы Жетісу өлкесіне тым көптік қылады деп санады. Мәселен, мұндағы көшпенділердің иелігіндегі жерлерді алып, переселен учаскелерін құру үшін патша үкіметі 1907 жылға дейін 1901 жылы 5 сәуірде қабылданған Егіншілік министрлігінің циркулярын басшылыққа алып келді. Ол бойынша Щербина экспедициясы негізінде белгіленген жер нормасына 25 пайыз қосымша жер көшпенділер иелігінде қалдырылуы тиіс болатын [1, 5 п] жылдан бастап қазақ шаруашылықтары қайта зерттеліп, оларға қалдырылатын жер нормасы әлдеқайда қысқартылды. Мәселен, Жетісу қоныстандыру мекемесі осы мақсатпен экспедиция ұйымдастырды. Олар облыс аумағын 6 табиғи-тарихи аудандарға бөлді. Облыстағы 4 қазақ уезінде орналасқан қазақтардың әрбір қожалығында мал басы санын орта есеппен Верный уезінде 8,47 бас, Жаркент уезінде 13,10 бас, Қапал уезінде 8,26 бас, Лепсі уезінде 6,82 бас [2, 107 п] деп есептейді. Оларға қалдырылатын жер Берік Темірханұлы Жұбанышов - Қазмемқызпу 90

91 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 нормасын осы сандарға бейімдеп, шаруашылыққа жайлы аудандарда десятинадан, ал қолайсыз аудандарда десятинадан жер бөлуді ұсынды [2, 112 п]. Қазақтар иелігіндегі жердің көптігіне орталық биліктің көзін жеткізу мақсатында жергілікті қоныстандыру мекемесінің қызметкерлері шөл, құмды жерлерді де кіргізді. «Жарамды жерлердің жалпы көлеміне болыстықтар бойынша ешнәрсеге жарамайтын қамысты тоғайлар, тау етектері, арасынан өтуге болмайтын итмұрын және басқа да тікенді бұталары бар қопалар, суландыруға келмейтін далалы жерлер, тасты жерлердің үлкен кеңістігі, мал жеуге жарамайтын немесе орауға болмайтын шөптер өсетін жерлер жатқызылды. Осылардың барлығы жалаңаш сандық көрсеткіштерді беру арқылы қазақ тұрғындарының иелігінде артық жерлердің көптігін дәлелдеу үшін болыстықтардың жалпы жер көлемі қатарына жарамды жерлер деген атпен енгізілді» [3, с. 49]. Межелеу жұмыстары ұқыпсыздықпен, күрделі қателіктер жіберу арқылы жүргізілді. Мұның ішінде топографтардың жұмыстарын ешкім қадағаламады және олардың көпшілігі өз мамандығына сай келмейтіндер, қызметіне элементарлық адалдықпен қарамайтындар және өздері арасында жұмыс істеп отырған халықпен әділетсіз қатынас жасайтындар еді. Іс жүргізетін шенеуніктер тарапынан межелеу жұмысына бұлай қарау жағдайында болыстықтар бойынша жерді теңдей алу туралы сөздің болуы да мүмкін емес жай. Бір болыстықта учаскелерді көп алса, екінші біреуінде аз алды. Бұл жұмыста толық бассыздыққа жол берілді. Жұмыс жүргізушілер өздерінің қалауынша бір болыстықтарда барлық «артық» жерлерді, басқа болыстықтарда тек болмашы ғана бөлігін алып отырды [3, с. 47]. Жетісу облысы қоныс аудару мекемесінің жер бөліп беру және межелеу бөлімі қызметкерлерінің өз жұмысына жауапсыздықпен қарауы нәтижесінде жергілікті қазақ халқы жерсіз қалып отырғандығы туралы осы бөлім меңгерушісі былай деді: «Көп жағдайларда қазақтар иелігінен жерлерді алу заңсыздыққа жол берілді. Егер де заңды түрде жер алынатын болса, онда заң бойынша жерінен ығыстырылатын қырғыздарға құндылығы жағынан өздерінің игеріп отырған жерлеріндегідей басқа жерлерден жер бөліп берілуі тиіс болса, мұндай іс-шара жүзеге асырылмады. Жер бөліп беретін уақытша комиссиялар «пәлен жерден жер беріледі» деген жоспарын көрсетеді де, ал ол жоспар орындалмайды. Есесіне қырғыздар пайдаланып отырған жерлер иелігінен алынып, олар жерсіз қаңғырып қалды. Межелеу жұмысын жүргізудегі тәртіпсіздіктердің арқасында ақылға сиымсыз жағдайлар орын алып отырды. Уақытша комиссиялардың бір уақыттарда жоспарлап бекіткен алайда, аяқсыз калған қырғыздар иелігіндегі жерлерді алғандығы үшін берілуі тиіс учаскелерінің болғандығы туралы орналаса алмай далада қалған қырғыздардың шағымдарынан ғана анықтауға болады» [4, 4 п]. Патша үкіметінің қазақ жерлерін зорлықпен алып қоюдағы қарақшылық саясаты нәтижесінде қазақ шаруашылықтарын күйзелтіп, ертеден мекендеген жерлерінен құм, батпақ, қамысты тоғайдан басқа ештеңесі жоқ жерлерге көптеп көшірді. Пален бұл туралы: «Үлкен көлемде жерлерді алу үшін қазақтардың жеке және кіші шаруашылықтарын көшіріп қана қоймай,... Краснореченск, Новопокровск және Бейшик учаскелерін ұйымдастыруда тіпті үш мешітті жоюға да жол берді. Бұлай етіп көптеп бұзу партия шенеуніктерінің аз көлемді учаскелерді әр жерден алғысы келмей бір жерден үлкен көлемді жер алуынан туындады. Мұндай ету заңсыз және бүкіл халық құқын басыну еді» - дейді [3, с. 41]. Одан әрі сенатор Жетісу переселен партиясының жұмысына тоқталып, жоғарыда айтылған мәселелрді дәлелдей түсті. «Қоныстандыру партиясының қызметкерлері 30 мың жан өмір сүретін отырықшылар отбасын бұзбақ болды. Бұлай бұзу арқылы олар 6,5 мың переселен қожалықтарының әрқайсысына 40 десятинадан жер бөліп беру есебімен 250 мың десятина қолайлы жер алмақ еді. Алайда, Пішкек қоныстандыру кіші ауданында переселен партиялары ұйымдастырған учаскелерге қоныс аударушыларды орналастыру тәжірибесі көрсетіп отырғандай, қолайлы деп белгіленген 5395 адам үлесі ішінен 2008 үлесінде қоныс аударып келгендер орналасқан, яғни, 38 пайызында ғана, ал қалған 3387 үлесте ауыл шаруашылығына қолайсыз деп қоныстанушылар болмады. Бұл мәліметтер арқылы мынадай қорытынды жасауға болады: шын мәнінде 2,5 мың переселен шаруашылығы ғана орналаса алатын жоғарыда көрсетілген 250 мың десятина жері бар учаскелер дайындау үшін қоныстандыру мекемесі одан екі еседей көп болатын отырықшы қазақ қожалықтарын бұзуына тура келген. Менің қол астымдағы қызметкерлерімнің анықтауынша жоспарланған учаскелердегі қырғыздар, барлығы дерлік бұл уақытта егінші-мал шаруашылығына өткендер және переселен партияларының жоспарларын іс жүзіне асыру үшін қырғыз шаруашылықтарын көшіру, көп жағдайда, олардың күйзелуіне алып келіп отыр» [3, с. 57]. Сенатор 91

92 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 бұл деректерді келтіре отырып, патша үкіметінің қоныс аудару саясатының өлкеде бассыздықпен, жауапсыздықпен жүргізіліп отырғандығын мойындады. Мемлекеттік Думада 1910 жылы 7 желтоқсанда қоныс аудару мәселесін талқылау барысында, депутаттар Пален ревизиясынан алынған деректерге сүйеніп, өлкедегі қоныс аудару мекемелері заңға қайшы әрекеттер жасап отырғандығын, бұл процестің жергілікті халық үшін өлім жазасымен тең екендігін баса айтты. «Граф Паленнің есебін оқи отырып, деді бір депутата, - қоныстандыру басқармасының қоныс аудару саясатында өлім жазасы сияқты қорқынышты ақиқатты, сол мекеме қызметкерлерінің қылмыстық арсыздыққа жол беріп отырғандығы туралы ресми және құрғық дауыспен су бүркіп отырғандығын көреміз» [5, с. 289]. Алайда, үкімет мінбелерінде депутаттардың қоныстандыру мекемелері шенеуніктерін айыптап сөз сөйлеуіне Түркістандағы жер мәселесін зерттеген Мырзағазы Есболұлының жазғанындай: «Келімсектерді орналастыратын махкамада қызмет қылушылардың ішінде көкірегінде адамшылық сәулесі бар, алыстан болжайтын, артын ойлайтындары, соқыр көргенінен жазбас дегендей, қазаққырғыздың бас салып жерін ала беруді қоб керек, енді алдымен жергілікті халықтардың өздерін жерсуға қожа қылып, белгілі мөлшермен түпкілікті жерге орналастыру керек. Сол жерге олар тіршілік қылып, өздерінің шаруасын түзеуі керек. Сонан соң қанша жер, қандай жер артылады, оған қанша келімсекті орналастыруға болады, міне осының бәрін біліп алмай бұл жұмыстан ешнәрсе шықпайды деушілер болды. Бірақ бұлардың сөзін ескерген адам болмады, келімсектерді орналастыратын шенеунік бұрынғы бетпен жұмысты жүргізе берді, қазақ-қырғыздың жер-суын ала берді» [6, бб]. Патша үкіметі бұл жағдаймен еш келіскісі келмеді. Ендігі жерде, сол отырықшы халықтың егін шаруашылығына қолайлы жерлерін алу жолына көшкен переселен шенеуніктері ресми рұқсат қағазынсыз, өз еркімен келген қоныс аударушыларды әртүрлі жолдармен жергілікті халық жерін алуын, өздері иеленіп қалуын қолдап, олардың заңсыз әрекеттеріне көз жұма қарады. Бұл үкіметтің өз дегеніне жету жолындағы көп айла-шарғыларының бірі еді. Қоныс аударушылардың өз еркімен, ешқандай рұқсат қағазынсыз келуі тоқтамады. Олар өлкеге аш-жалаңаш, ешбір мүліксіз көшіп келіп, қоныстандыру мекемелері алдындағы жер бөліп беруін күтіп тұрған ұзын кезекке барып қосылды. Бұл жерде әбден күтіп, үкіметтен ешқандай көмек болмасына көзі жеткендері жергілікті шаруалардың жерін тартып алып қоныстана бастады. Өз еркімен келген қоныстанушылардың бұл қылығына үкімет араласқысы келмеді. Ол жайында Мырзағазы Есболұлы: «хүкіметтің өз еркімен келгендерге жәрдем бергісі келмеуінің себебі, үлкен ауылдың баласы бола отырып, жандығыңды білдіріп, маңайындағы «бұратаналарды» қармай алмасаң, өз обалың өзіңе дегені сияқты» [6, 19 б] дейді. «Көп жағдайда бұл тікелей басып алу болды, - деп түсіндірді Жетісу облысындағы қазақтар мен келімсектер шаруашылығын зерттеген статист П.Румянцев, - бір бөлігі Солтүстік-батыстан, бір бөлігі солтүстік-шығыстан өз еркімен келген қоныс аударушы-шаруалар мұнда келді, жердің құнарлығын ұнатып қалғандары онда уақытша, кейіннен түпкілікті өмір сүретін құрылыстар салды және айналадағы жерлерді егін егу үшін қопсытып тастады. Енді бір жағдайда, өз еркімен келген переселендер қырғыздардан (қазақтардан), анығын айтқанда, олардың байларынан жерлерін «сатып алды» немесе «жалға алды» [7, с. 211]. Переселендердің өз бетімен келіп, иелігіндегі жерлерін қалауынша алуына көп жағдайда қазақтар қарсыласпады да. Себебі, «егер олар алмаса, олардың шенеуніктері алады» - деп түсінді дейді Түркістандағы орыс халқы өмірін зерттеген А.И.Гинзбург [8, с. 120]. Ал, П.Румянцев: «орыс қоныс аударушыларының жерлерін алып қоюына қарсылық көрсетпеуі олардың өте бейбітшілік сүйгіштігінен және мәдениетсіздігінен» - дейді. Үкімет тарапынан берілетін көмек қаржысыз өлкеге келген переселендер рұқсат қағазбен қоныс аударған орыс шаруалары мен казак-орыстарға қарағанда әлдеқайда іскер, тапқыр болды. Алайда, олардың іскерлігі көп жағдайда Колпаковский сөзімен айтқанда «дайын арықтар мен өңделген жерлерді» басып алуынан көрініп тұрды. «Олар да прогрессивті, мәдени шаруашылық құруға дәрменсіз болды, тіпті олардың көпшілігі «Сібір переселендерінің қалдығы» еді. Сондай-ақ, Сібірде болып, белгілі себептермен онда орналаса алмай қайтқандар еді. Басым бөлігі бұл - әдбен діңкесі құрыған, жолы болмаудан өзіне деген сенімін жоғалтқан, кейбір жағдайда қаңғыбастыққа жақын адамдар болды» [7, с. 112]. Үкіметтің өз сөздерін сөйлейтіндігін жақсы білетін мұжықтар қоныстандыру мекемелеріне қазақтар иелігінен жерді жалға алуға көмектесуін сұрап хат жолдап отырған [9, 6 п]. 92

93 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Перселен мекемелерінің жергілікті халық жерін алуда өз еркімен келгендердің белсенділігін пайдалану және қоныс аударушылардың жерді сатып немесе жалға алуын қолдау сияқты айлаларымен бірге, келімсектерге жер бөліп беруде учаскелерді су жүйелері бастауларынан белгілеу сияқты қулықты ойлап тапты. Арық немесе канал бастауына орналасып алған переселендер су жүйесінің төменгі ағысындағы қазақтар шаруашылығына үлкен нұқсан келтіріп отырған, нәтижесінде олар жерлерін тастап кетуге дейін барған. Жетісу облысында қолмен суғарылатын жерлерді ғана өңдеуге болатын еді. Сондықтан да, бұл аудандардың экономикасында қай халық шаруашылыққа қолайлы жерлерді ғана емес, сонымен бірге басты су жүйелерін иеленсе, солар үстемдікке ие болатындығын жақсы түсінген переселен шенеуніктері қоныс аударушыларға дәл сондай жерлерден учаскелер даярлауға тырысып бақты. Мәселен, Жетісу облысы Пішпек уезіндегі Байтық-Павловск поселкесі тау өзенінің бастауында орналасты. Ал төменгі жағында орналасқан 20 шақты қырғыз болыстықтарының тағдыры Байтық- Павловск тұрғындарының суды жіберу-жібермеуіне байланысты болды [10, с. 86]. Дәл сондай жағдай Верный уезінде де қайталанды. София станицасындағы казак-орыстардың су жібермей отырғандығына наразы болған Талғар болыстығына қарасты 5 ауыл қазақтары атынан Медетов Байқожа жергілікті әкімшілікке шағымданған [11, 1 п]. Жетісу облысындағы су мәселесі жөнінде мынадай бір жағдай ерекше көңіл аудартады. Әулиеата уезі, Жайлау болыстығы 43 аулындағы 42-үй иелері атынан Сатымал Минкеевтен облыстың әскери губернаторына 1904 жылы маусым айында өтініш келіп түседі. Онда бұл ауыл қазақтарына 986 десятина жер бөліп берілгендігі, ауылға «Мотолдар» деген есім қойылғандығы, алайда, су жағынан кенде екендігі, егістікке қажетті суды былай қойғанда ауыз су тапшылығы жәйлі айтылған. «Өзіміз қазып, бүгінгі күні әлі де күтіп отырған «Мотолдар» арығының іске қосылғанына 30 жыл болды және де оның құрылысына өз қалтамыздан 1500 сом қаржы жұмсаған едік. Біздің тағдырымыз осы арықтағы суға байланысты. Алайда, бұл арық бастауын Қарабалта өзенінен алатындықтан, ол жерлер бұрын біздің қауымға қарап, 1912 жылдан бері переселен поселкесіне берілгендіктен, село тұрғындары бізге су жібермей отыр. Сіздерден өтінеріміз, «Мотолдар» ауылын сумен қамтамасыз етуге көмектессеңіздер екен. Неге еуропалық Ресейден келген келімсектер атабабамыз дәуірінен мекендеп келе жатқан біздің қауым жерінен үлес ала отырып, су жібермей, өзімізге қысым көрсетіп оытыр? 1913 жылы 23 қарашадағы біздің ауыл тұрғындарының жерге орналастыру жаңдайындағы Уақытша комиссияға көмек сұрап жазған өтініші қайтарылып тасталды. Осы өтінішімізді қарап, көмек берсеңіздер екен» [12, 24 п]. Бірақ бұл өтініш те негізсіз деп табылып, шешілмей қалды. Қазақстардың қоныс аударушылардың егістік, шабындық жерлерін тартып, сатып немесе жалдап алу процесін жергілікті қоныстандыру мекемелері қолдап, демеп отырды. Себебі, қоныс аударушылардың белсенділігі арқылы жаңа жерлерді отарлауға қол жеткізілді. Осы жерде бір айта кететін жайт, мұнда көшіп келгендердің барлығы дерлік үкіметтің көмегімен немесе өздері іскерлік танытып Жетісу облысында орналасып қалды деп айтуға болмайды. Қоныс аудару саясатының дұрыс ұйымдастырылмауы переселендерді бағытынан адастырды. Олардың айтарлықтай бөлігі қоныстана алмай кері қайтып кетті жылы 1 жылдың ішінде Түркістан өлкесінен кері қайтқандардың саны 1249 адамға жеткен [12, 25 п]. Қоныс аударушыларды орналастыру туралы заңдарды, арнайы жолдамамен келгендер де, өз еркімен келгендер де білмеді. Бұған Түркістандағы бөліп берілетін жер учаскелерінің жағдайы туралы мәліметтен олардың хабарсыздығы себеп болды. Переселендердің өлкеге келуінің көбеюімен бірге кері қайту процесі де ұлғая түсті. Мәселен, Жетісу облысына жылдары келген мұжықтың 11,1 пайызы, яғни 5275-і орныға алмай қайтып кетті [13, 250 п]. Переселендердің кері кетуі шаруалардың қобалжуларын туғызды, кетіп бара жатып олар үй және мүліктерін сатып, көпірлерді ортады. Отандарына келіп бұл шаруалар ауыл шаруашылық жұмысшысы болуға немесе қалалардағы маманданбаған жұмысшылар қатарын толықтыруға мәжбүр болды. Алайда, үкімет мақсатына жетті. Себебі, олар шыққан жерлерде қауымдар ішінара бұзылды. Шаруалардың үлкен бөлігі жаңа жерлерге барып орналасу мүмкіндігін алды. Өндірістің дамуына жағдай жасалынды. Земстволардың белсенді жұмысы басталды. Переселендердің кері қайту процесімен бірге, қоныс аудару саясаты көлемі ұлғая түсті. Алайда, өлкеде империя үшін «сенімсіз элементтер» тобы билік етіп отырған жүйеге қауіптілер көбейіп кетті жылдары орналастыруын күтіп отырған өз еркімен келген қоныс аударушылардың 93

94 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 саны Жетісу облысында 40 мыңдай адам болса, Түркістанның негізгі облыстарында 8340 отбасы болды [14, 1-3 пп]. Қалыптасқан жаңдайларды ескере отырып, патша үкіметі отар елдердегі жерге орналастыру саясатын кеңейтуге және тездетуге тырысты және соның негізінде, әсіресе, жаңа келген переселендер есебінен кулактар тобын ұлғайтпақ болды. Осыған байланысты қоныс аудару саясатында «жаңа бағыт» жоспарын ұсынды. Мемлекеттік думада 1910 жылы Қоныс аудару басқармасының сметасын талқылау барысында жерге орналастыру және егіншілік басқармасының меңгерушісі А.В.Кривошейн, «бұдан былай басты мақсат орталық Ресейден шаруаларды қоныс аударту емес», шет аймақтарда «мықты элементтерді» орналастыру, оның ішінде патша үкіметінің әлеуметтік тірегі ретінде кулактардың санын көбейту болмақ деп баса көрсетті [15, с. 235]. Кривошейн Түркістанға барғандығы туралы (1912 жылы) ресми үкімет органдарына жазған хатында «мықты мұжыққа» сүйені қажет екендігін, сонымен бірге Ресей өнеркәсібі үшін аса қажет мақта өндірісін де дамытуға ерекше көңіл бөлу керектігін айтты [15, с. 62]. Өлкеде мықты кулактық шаруашылықты өндіру, «орыс мемлекеттігінің сенімді тірегін» Ресейдің шет аймақтарында құру, колония мен метрополия арасындағы байланысты нығайту, патша әкімшілігінің қоныс аудару саясатындағы басты мәселе болып қалды. Осы уақытта өз мақсаттарын іс жүзіне асыру үшін бірқатар заңдар мен жарлықтар шығарылды жылы шілде айында жәрдем ақша берудің жаңа тәртібі қабылданды жылы 28 маусымда жарияланған заң бойынша Түркістандағы суландырылған қазыналық жерлер тек «христиан дініндегі ауқатты адамдарға» ғана берілуі тиіс болды [16, с. 65]. Өлкеде, әсіресе, жекелеген шаруашылық түрлерін дамыту көзделді. Бұрын қазақтар иелігіндегі жерлер бірнеше орыс шаруалары поселкелерін орналастыру үшін алынатын болса, ендігі жерде оған қосымша, ауқатты шаруаларды орналастыратын хуторлық және жеке учаскелік жерлер де алынатын болды. Бұдан былайғы жерде, переселен мекемелері басым бөлігі отырықшы тұрмысқа өтіп үлгерген, алайда ресми түрде көшпенділер деп саналатын, яғни заң жүзінде иелігіндегі «пайдалануға берілген мемлекет жерлерін» алуға болатын қазақтар жерін ашық түрде тонау ұлғая түсті. Мекеме қызметкерлері жергілікті халыққа зат есебінде қарауға, олармен санаспауға тырысты. Мұндай нұсқауларды оларға жоғарғы жақтан беріп отырды. «Түземдіктер, - деді 1911 жылы 31 қазанда Жетісу губернаторы облыс уездері мен пристав басшылықтарына берген бұйрығында, - бізді тек жақын болашақта, мұсылман дінінде болса да, кәдімгі орыс шаруасына айналатын материал есебінде ғана қызықтыруы қажет. Сондықтан да олардың бойына барлық орыс халқын құрметпен сыйлау рухын қалыптастыру қажет. Кімде кім бұған бағынбайтын болса,, сөз жоқ қайғылы өмірді бастан кешірмек. Олар не жерсіз қалып күйзеледі, әсте өледі немесе Ресей олармен қоштасады. Бұл тақырыпта артық сөйлемей, барлық айтылғандарды үнемі есте ұстау қажет» [17, с. 361]. Жетісу облысында жылдары қоныс аудару саясаты алдыңдағы жылдарға қарағанда біршама баяу жүргендігіне қарамастан, әлі де қоныс аудару қорына үлкен көлемде жерлер алынуы жалғаса берді жылы облыстың қоныс аудару мекемесі бастығы П.Велецкий орталыққа берген жылдардағы қызметі жайлы есебінде былай дейді: «Жетісуды отарлау, Ведомствоның принциптерін ақтай отырып, толық қарқынмен жүріп жатыр, ал қоныс аудару нәтижесі Ведоствоның алғашқыдағы жоспарынан да асып түседі». Мұның нәтижесі қандай болғандығына келетін болсақ, Велецкийдің мәліметі бойынша Жетісудың барлық аумағы 34 млн. десятина болды [2, 1 п]. Оның ішінде жыртылмалы егістік 2865 мың, шабындық 385 мың және қолмен суарылатын жерлер 850 мың, барлығы 4100 мың десятина, ал переселен қорына алынған жерлер (тек қоныс аударып келгендерді орналастыруға ғана алынған жерлер) 2674 мың десятина ( адамдық үлес) немесе жарамды жерлердің 65 пайызы [2, 14 п]. Басқа сөзбен айтқанда, егін және мал шаруашылығына жарамды жерлердің басым көпшілігі алынды. Қорыта айтатын болсақ, қоныстандыру мекемелері құрылған бетте өздерінің түпкі мақсаты - қазақтар иелігінен мүмкіндігінше көбірек жер алуын, онда ішкі Ресейден келген шаруаларды орналастырып, солар арқылы империяның мықты тірегін жасауға кірісті. Бұл жолда олар ештеңеден тайынбады. Қоныс аудару саясаты ешқандай жүйесіз, жоспарсыз, халықты алдап-арбауға негізделіп, жауапсыздықпен жүргізілді. Жергілікті тұрғындардың мүддесімен санаспай, әртүрлі айла-шарғылар ойлап тауып, іс жүзіне асырумен болды. Жерінен айрылған қазақтар тағдыры келешекте не боларына олар бас қатырмады. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 94

95 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, ҚРОММ. 19-қ., 1-т., 38-іс. 2. ҚРОММ. 19-қ., 1-т., 291-іс. 3. Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенной по высочаищему повелению сенатором Гофмейстером графом К.П.Паленом. СПб., ҚРОММ. 19-қ., 1-т., 2049-іс. 5. Дебаты в Государственном Думе. // Вопросы колонизации, С Есболұлы М. Түркістандағы келімсектер орнаған аудандардағы жер мәселесі. -Ташкент, б. 7. Румянцев П. Условия колонизации Семиречия. // Вопросы колонизации, С Гинзбург А.И. Русское население В Туркестане. Москва: Наука, с. 9. ҚРОММ. 44-қ., 1-т., 4240-іс. 10. Рыскулов Т. Восстания туземцев в Средней Азии в 1916 году. Кызыл-Орда, с. 11. ҚРОММ. 44-қ., 1-т., іс. 12. ӨРОММ. 16-қ., 1-т., 594-іс. 13. ӨРОММ. 16-қ., 1-т., 574-іс. 14. ҚРОММ. 19-қ., 1-т., 3090-іс. 15. Кривошейн А.В. Записка главноуправляющего землеустройством и земледелием о поездке в Туркестанский край. СПб., Вощинин В.П. Очерки нового Туркестана. Свет и колонизации. СПб., Рабочие и аграрные движения в Казахстане в гг. Собрание документов и материалов под ред. И.С.Греховского, П.И.Пахмотова и Б.С.Сулейменова. Алма-Ата: Наука, с. НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ОРГАНИЗАЦИИ ВОЕННОГО ДЕЛА В ХИВИНСКОМ ХАНСТВЕ (XVIII-XIX ВВ.) Н.Н. ГУЛБОЕВ ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада Хиуа әскерлерінің хандығы, түрлі этникалық топтар, қарулы күштер, әскери лауазымдар және әскерлердің жағдайы туралы ақпараттар ұсынылады. Сонымен қатар, әскери саладағы реформалардың орталық үкіметке өсіп келе жатқан ықпалының нәтижелерін анықтауға тырысады. Тірек сөздер: Хиуа хандығы, Орталық Азия, әскерлер мен этникалық топтар. ABSTRACT: In the article is enlightened information on the structure of the Khivan khanate, participation of various ethnical groups in the military forces, weapons of the army, military titles and jobs and social welfare of the military men. Also it is tried to learn results of military reforms, connected with increasing the influence of the central power of the khanate. Key Words: Khiva Khanate, Central Asia, troops, an ethnic group. АННОТАЦИЯ: В данной статье освещены сведения о структуре войск Хивинского ханства, участие в нем различных этнических групп, вооружении войск, военных должностях и социальном обеспечении военных. Вместе с этим, предпринята попытка раскрыть результаты реформ в военной сфере, связанных с ростом влияния центральной власти. Ключевые слова: Хивинское ханство, Центральная Азия, войск, этническая группа. Хивинское ханство располагалось на перекрёстке дорог, связывавших крупнейшие политические и торгово-экономические центры Центральной Азии и прилегавшие к ней южные регионы с Восточной Европой. Хивинское ханство, известное в истории под именем Хорезм (Хорезм персидское слово и означает «воинственный», «боевой») и называемое в соседних странах Ургенчем, со всех сторон было окружено пустыней; крайняя граница обрабатываемых земель на юговостоке город Фитнек, на северо-западе Кунград и Кухне-Ургенч, на юге Медемин и Кучек 22. Н.Н. Гулбоев младший научный сотрудник, Института Истории Академии наук, Республики Узбекистан, г. Ташкент. nizomiddin.uzb@gmail.com 1 Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. Москва, С

96 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Географически территория Хивинского ханства занимала северо-восточную часть Арало- Каспийской низменности, включая в свои границы земли в низовьях Амударьи, составлявшие ядро ханства, плато Устюрт между Каспийским и Аральским морями на западе, северную часть пустыни Каракум, а иногда даже оазисы вдоль северного хребта Хорасанских гор на юге, и пустыню Кызылкум вплоть до дельты Сырдарьи на северо-востоке 23. Как пишет Н.Н.Муравьев в своем произведении «Путешествие в Туркмению и Хиву, в гг.», «Ядро Хивинскаго Ханства находится в колене составленномъ рекой Амудерьей и простирается по левому берегу оной къ Северу по теченiю сей реки до впаденiя ея въ Аральское море; и потому Ханство Хивинское граничитъ къ Северу съ Аральскимъ моремъ и частью степей на Востокъ отъ сего моря лежащихъ по которымъ кочуютъ Киргизы. Северо-Восточная граница Ханства определяется теченiемъ Амудерье; но Каракалпаки кочующiе по правую сторону оной, повинуются также Хану Хивинскому; за речное владенiе сiе, непостоянно, оно уничтожается съ откочевыванiемъ сихъ племенъ. На Юго-Востокъ отъ Хивы, находится степь отделяющая ее отъ Бухарскаго Государства. На Юго-Западе, пески и степе, отделяютъ Хиву отъ владенiй Туркменскаго поколенiя Теке. На западе отъхивинскихъ владенiй находятся также бесплодныяместа простирающiяся до Каспiйскаго моря, на разстоянiе близь 800 верстъ. На берегу моря живутъ въ сей стороне Туркмены поколенiй Iомуд и Ата» 24. Во второй половине XVIII в. в Хивинском ханстве пришел к власти Мухаммад Амин ( ), который был представителем кунгратской династии. Он сумел в определенной степени усилить роль центральной власти в ханстве. Смог объединить роды и племена, прежде конфликтовавшие между собой. Его потомок Элтузар-хан ( ), который унаследовал правление от него, объявил себя ханом и начиная с этого момента в Хиве началось легитимное правление Кунгратской династии, которая правила здесь до 1920 г. При правлении Кунгратской династии наблюдается усиление центральной лвасти, также в целях защитить себя от нападок соседних стран власти старались обращать особое внимание на усиление военных войс. При Мухаммад Рахим-хане I ( ) наблюдается заметное усиление государства в Хивинском ханстве. В его период правление было проведено несколько реформ государственного значения, направленных на укрепление государственных границ, ликвидацию конфликтов между разными родами и племенами, жившими в ханстве. В том числе были проведены реформы в военной сфере, и в результате войска усилились. Эти реформы были продолжены далее Аллакули-ханом ( ) другими правителями Хивы. В хивинской ханстве войско в основном состояло из конных и пеших отрядов. Войско было собрано из различный этнических групп и представители различных родов и племен были обязаны пройти военную службу в войсках ханства. Основная часть войск составляли нукеры, пришедшие на службу из узбекских, каракалпакских и туркменских родов и племен. Арминий Вамбери, побывавший в Хиве в декабре 1864 года в частности пишет в своем произведении «Путешествие в Среднюю Азии», что в Хиве живут казахи (киргизы), персы и сарты 25. Они в основном занимались садоводством, торговлей и ремеслом. В связи с их малочисленностью и занятостью с другими делами из них призывалось мало нукеров на службу. Основную часть войск ханства также составляла кавалерия (конные отряды). Их численность была разной, и в большинстве случаев была связана с существующим положением. При опасностях её численность росла, а при спокойных ситуациях наоборот уменьшалась. 2 История Узбекистана (XVI первая половина XIX века) / Отв. ред. Д.А.Алимова. Ташкент, С.316.; Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Riza Mirab Agahi. Firdaws al-iqbal: history of Khorezm / Translated from Chaghatay and annotated by Yuri Bregel. Brill; Leiden; Boston; Koln, / Introduction P.VII. 3 Муравьев Н.Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 гг.гвардейского Генерального штаба капитана Николая Муравьева, посланнаго в сии страны для переговоров. Ч. 2. Москва, С Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. Москва, С.256. (Пишет А. Вамбери в своем произведении Путешествие по Средней Азии, Сарты, называемые в Бухаре и Коканде таджиками, - древнее персидское население Хорезма ). "Термин сарт использован им в отношении коренного населения". Муравьев пишет: Сарты-первоначальныя жители сего края многочисленны, живутъ въ городахъ, занимаются преимущественно торгомъ... (Муравьев Н.Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 гг. С.25). 96

97 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 В частности, Вамбери в своем произведении привел очень ценные сведения о численности войск Хивы. В частности он писал, что общая численность войск Хивинского хана состоит из 30 тысяче душ, но при опасных ситуациях может возрасти в два раза 26. В хивинских документах приводятся важные сведения о вспомогательных подразделениях в составе войск. В частности, есть сведение о нукерах-гончарах, нукерах-шатырах (маневрщиков), нукерах-кузнецах, точильщиках, глиномесах, угольщиках, кароуйчи, лоцманах, лодочникахперевозчиках, ночных стражах, лекарственниках и пр. 27 Этнический состав населения Хивинского ханства был разнообразным. Основную часть населения составляли узбеки, каракалпаки и туркмены. Они также далее ещё делились по родовому и племенному признакам. Каждая этническая группа имела свою территорию обитания. Историк XIX в. Мухаммад Юсуф Баяни в своей работе «Шаджараи хорезмшахи» сообщает, описывая вступление в поход Хивинского хана Мухаммад Аминхана ( ), пишет, что перед ним несли знамена всех правивших до него ханов из племени кунграт, а затем знамена йомутов, джемшидов, каракалпаков, аральцев и других (числом 25) 28. В описываемом походе на племя теке, осуществленный в 50 гг. XIX в. участвовало следующее количество конных нукеров: в частности 600 кунградцев, 2000 каракалпаков, 2000 йомутов, 700 имрели, 1000 чоудуров, 100 гоклен, 600 сакар, 700 карачака, 700 эли-таза кунграт, 650 агарцев, али-эли, тевачи, 450 ата, 2000 джемшид, 300 мангытов, 300 кипчаков, 400 карадашли, общим числом П.П. Иванов в своей работе «Архив Хивинских ханов» сообщает, что нукеры в войсках Хивы представляли различные племена и роды, в частности, они состояли из узбеков, каракалпаков, туркменов, кунгратов, йомудов, теке, джамшидов, имрели, чавдур, гокленов, сакаров, карачака, эли таза (или таза-эли), агарлы, али-эли, тевечи, ата, мангыт, кипчак, карадашлы, аральские узбеки и другие 30. Войско, которое состояло из различных племен и родов непосредственно подчинялось хану и при походах им руководили узбекские предводители, назначенные ханом в целях предосторожности. Также, русский посол Н.Н.Муравьев, посетивший Хиву, дает сведение о том, что узбеки ханства делились на четыре группы: кият-кунграты, уйгур-найманы, канглы-кипчакии нукузнайманы 31. К XIX в. в Хивинском ханстве усилилось внимание на военные силу и войско. Военные силы ханства начали показывать себя в Средней Азии, так как они стали более сильными и непобедимыми. Они теперь начали использовать вместе с средневековыми саблями, шпагами, мечами, луком, кольчугой, металлическом шлемом и стрелой, также образцы современной военной техники того периода, которые включали в себе ружья, шамхолы или фальконеты, пушки, пистолет,пятизарядные винтовки, шестизарядные винтовки, берданки и т.п. Центральное правительство обеспечивало войск различными видами современного оружия. В следствии армия ханства приобрела современный вид. Но при этом не все было так гладко, существовал ряд проблем, которые мешали полноценному росту войск. В первую очередь эта была проблема квалифицированных кадров. В войсках было очень мало специалистов, которое смогло бы поучить нукеров использованию современными видами оружия. Американский журналист Мак-Гахан, который прибыл в Хиву вместе русскими, упомянул мечи, шпагу, кинжалы и ружья как основные виды оружия, использовавшиеся в Хиве. Он пишет, что в Хиве были фитильные ружья, позолоченные с верху с согнутой рукояткой, с тонким длинным стволом, который сужался под конец, также много образцов современных ружьев. Европейские ружья в Хиву попадались различными путями, в первую очеред в качестве подарков. В частности, англичанин Лорд Нортбрук подарил Хивинскому хану одну винтовку Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. Москва, С Центральный Государственный Архив Республики Узбекистан (Далее-ЦГА РУз) фонд И-125, опись-2, дело-560, 64об лист. 7 Мухаммад Юсуф Баяни. Шажараи Хоразмшохий. Центр Восточных рукописей при ТашГИВ. инв л Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма (с древнейших времен до наших дней). Ташкент, С Иванов П.П. Архив Хивинских ханов XIXв. Исследованиия и описание документов с историческим введением / предисловие акад. Крачковского И.Ю. Москва, С Тетрадь Муравьев Н.Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 гг. С Мак-Гахан. Военныя действия на Оксусе и падение Хивы. Перевод съ английскаго (съ рисунками). Москва, С

98 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 В архивных документах Хивинского ханства в перечне видов оружия можно видеть новые названия начиная с второй половины XIX в. Они включают в себе пятизарядные ружья (беш отар), шестизарядные ружья (олти отар), як мил (одноствольный) 33, кушмил (двухствольный), ун икки отар (двенадцатизарядные ружья), уч тусор, ружье с серебреным камнем (кумуш жавхарли милтик) 34, койирма куш 35, тушук кулок 36, он отар (десятизарядный) 37 и другие. Также, в Хиве жили искусные мастера-оружейники, которые изготовляли оружия украшенные различными узорами орнамента. В частности, в архивных документах есть сведения, о двухкалибрном черном оружие, пистолетах, украшенных драгоценными камнями, мечь с серебреной рукояткой, мечи украшенные драгоценными камнями, двухкалбирное ружье по французскому, которые изготовлялись в Хиву и распространенные среди нукеров Хивы 38. Нукерам, показавших себя во время сражений, кроме денежных вознаграждений, также давались различные ножи и ружья. К середину XIX в. в ханстве начинает формироваться регулярная армия. С каждой области на эту регулярную армию были привлечены нукеры, которые получали зарплату в войсках в виде денег и натуры. Центральное правительство также в большинстве случаев выделяла земли для тех нукеров за оказанные государству услуги. По данным архивных документов в Хиве военным выделялась земля в размере 20 танабов 39. Это обеспечивало нукеров собственной землей и создавало им условия прокормить семью. Нукеры, которые получали земельные участки назывались нукерамизаминдарами (нукеры с землей). Во время прохождении службы нукеры были освобождены от всех налогов, также они получали подарки зависимо от своих заслуг в сражении собственно от хана или высших чинов государства. Также обязательным условием было чтобы нукеры приходили на службу собственной лощадью. Лощадью нукера ставилось клеймо 40 и с этого момента лощадь считалась собственностью войск. Владельцу лощади выделялась денежная сумма, равная её цене. В архивных документах наряду с именем нукеров встречаются сведению об их лошадях, их породе и цвете 41. Так как в Хивинском ханстве кавалерия имело особое значение. Она имела решающее значение в войсках. Так как при внезапном нападении врагу и быстром окружении его войск кавалерия играла решающую роль. В некоторых русских источниках дается сведение о том, что в Хиве не платили жалованья солдатам 42. Также приводится неправильное утверждение о том, что в Хивинской армии нукеры шли на сражение со своим оружием, т.е. конем и ружьями. На самом деле, центральное правительство снабжало их всем необходимым и устраняло все недостатки. В том числе в источниках есть информация о том, что в Хиве солдаты проживали в казарме и обеспечивались пшеницей, деньгами и даже выделялась им земля. Каждому воину (если он состоял в постоянной армии) в год назначалось 5 тилля 43 жалованья (20 рублей), от 30 до 40 батманов 44 (1 батман - 7 пуд 32 фунт) пеницы ЦГА РУз ф. И-125, оп.-1, д.-515, 75 л. 13 Ф. И-125, оп.-2, д.-571, 2, 3, 4 л. 14 Ф. И-125, оп.-1, д.-515, 113 об л. 15 Ф. И-125, оп.-1, д.-515, 98 об л. 16 Ф. И-125, оп.-1, д.-515, 113 л. 17 Ф. И-125, оп.-2, д.-571, 2,3,4 л. 18 ЦГА РУз ф. И-125, оп.-1, д Иванов П.П. Архив Хивинских ханов С ЦГА РУз ф. И-125, оп.-1, д Военно-статистическое описание Хивинскаго оазиса / составлено Генерального штаба капитаном Гиршфельдом. Переработано начальником Аму-Дарьинскаго отдела Генерал-майором Галкиным. Ч. 2. Отд. 2. Ташкент, С Тилля В Хиве существовала два вида тилля: большая и маленькая. Большая тилля равнялась 18 танга, маленькая тилла 9 танга. До 1873 года тилля по отношению к Российскому рублю составляла: большая тилля = 3 р. 60 к., маленькая тилля = 1 р. 80 к., 1 танга = 20 к. (Туркестанский сборник. Том 336. СПб., С.190.). 23 Хивинский батман мискалей, четвертая часть батмана составляет 10 сири или 1104 мискаля, половина 10 сир составляет 40 агры или 552 мискаля. См. справку на хивинско-узбекском языке в архиве А.Л.Куна (Рук. отд. ИВ АН СССР, фонд 33, 3.). В переводе на русские меры хивинский батман составляет 48 фунтов (Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханства // Зап. Имп. Рус. Геогр. о-ва. Кн. 5. Спб., С.120.). Следует отметить также, что весовая мера 40 агры (10 сир), как это видно из названной выше справки в архиве Куна, служила в Хиве также для обозначения земельной площади размером в 1/8 тан. (П.П.Иванов, Архив Хивинских ханов -С.55.). Мера веса, в Хиве в XIX в. равнялся 20 кг. (Каталог Хивинских казийских документов XIX- начала XX в. / Составители: А.Урунбаев, Т.Хорикава, Т.Файзиев, Г.Джураева, К.Исогай. Ташкент-Киото С.651.). 24 Туркестанский сборник. Том 82. СПб., С

99 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Военные звания и должности в Хивинском ханстве включали в себе ясавулбоши, мингбоши (командиры тысячников), тупчибоши (командиры пушечников), юзбоши (командиры сотников) и онбоши (командиры десятников). Обладатель должности ясавулбоши при военных действиях назначался собственно ханом в качестве командира всех войск, а в мирное время охранял ханский дворец. Ясавулбоши в Хиве состояли из двух человек, один из них являлся командиром войск, а другой был уполномоченным хана для рассматривания официальных заявлений. Были также случаи когда войском управляли главнокомандующие и мингбоши (тысячники) назначенные собственно ханом. Обладатели военный званий обычно выбирались из отважных богатырей, которые проявили себя с хороший стороны во время боевых действий. Также, некоторые роды и племена имели своих военных предвотелей, и они служили в войсках хана. Нукерам, как показывают архивные источники, ежегодно выдавалось денежное пособие. В 1265/1849 году фальконеты 46 получили тилля, сотники тилля, пушкари тилля, мерген тилля, региональные военачальники получали жалованья от 5 до 50 тилля 50. Нижные чины получали от 2 до тилля в год. Высшие чины получали тилля, в критических ситуациях они получали соответственно больше жалованья. Например, Ясаулбаши 51 получал 100 тилля жалованья. Нукеры 52, которые считались ядром ханской армии получали в год 5-10 тилля. В заключении можно сказать, что в Хивинском ханстве войско имело сложную форму по своей структуре. Начиная с XIX в. ханское войско было обеспечено современными видами оружия, в том числе государство начало обаращать особое внимание в военную сферу. Улучшились социальное и материальное положеное у военных. Государство начало выделять зарплату военным. Также центральное правительство пыталось ликвидировать конфликты и распри между различными племенами и родами, жившими в ханстве. «ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНДЕГІ ТҮРКІ ӘЛЕМІ 25 Фальконет - шамхалчи в (Фирдавс ал икбал / Материалы по истории туркмен и Туркмении XVI-XIX вв./ Иранские, бухарские, хивинские источники / Под ред. В.В.Струве, А.К.Боровкова, А.А.Ромаскевича, П.П.Иванова. Том 2. Москва- Ленинград С.386. (Далее-МИТТ)) и у П.П.Иванов переводится всюду как «фальконетчик» (П.П.Иванов, Архив Хивинских ханов... С.172.). Шамхал - фитильное ружье, а фальконет - зембурек (Ю.Э.Брегель, Хорезмские туркмены в XIX веке. Москва, С.377.). Небольш. чугун. или медное огнестрельное орудие, употребл. на гребн. судах и яхтах. (Ф.А.Брокгауз и И.А.Ефрон, Энциклопедический словарь. Вооружение и быт. Живопись и архитектура. Изобретения и открытия. Москва С.436.). 26 Сотник - юзбаши, командир 100 всадников (А.Вамбери, Путешествие по Средней Азии. Москва С.249.). 27 Пушкар - тупчи, туфчи (Каталог Хивинских казийских документов... С.663.). Артиллер. орудие для стрельбы по вертикальным целям: длинные для открытых целей с возможно большей начальной скоростью снарядов и короткие для стрельбы по закрытым спереди целям с малыми начальными скоростями и большими углами падения снарядов. (Ф.А.Брокгауз и И.А.Ефрон, Энциклопедический словарь... С.360.). 28 Мерген - стрелок-почетное прозвище, которое получали хорошие стрелки или охотники; оно не было связано с какимлибо общественным положением (Ю.Э.Брегель, Хорезмские туркмены в XIX веке. Москва, С.349.). 29 ЦГА РУз ф. И-125, оп.-2, д-523, 9, 9 об -10 л. 30 Ясаулбаши - глава ясаулов; один из высших чинов в Хивинском ханстве. Ясаул-воинский чин, охранник; в контексте документов как судебный исполнитель (Каталог Хивинских казийских документов... С.655.). 31 Нукеры - военные слуги вождей-в Средней Азии XVI-XIX вв. не имели ничего общего с народным ополчением (карачерик-так обычно называлось в Хиве народное ополчение, конное и пешее, созывавшееся для усиления регулярных войск (сипах) обыкновенно только в военное время. Кара-черик предназначался, главным образом, для выполнения различного рода вспомогательных функций и лишь иногда для непосредственного участия в военных силы. Термин кара-черик встречается также в Бухаре в первой половине XIX в. (Фирдавс ал-икбал / МИТТ. Т.2. С.357.), собиравшимся лишь в военное время. По своему социальному положению узбекские нукеры были не одинаковы. Абулгази упоминает о нукерах бедных и «простых», богатых и «знатных». Надо добавить, что вопрос о нукерах и «нукерстве» не изучен и требует дополнительных исследований. Институт нукеров сохранялся в Хивинском, а также в Бухарском ханствах вплоть до начала настоящего XX столетия. Под нукерами в последнее время в Хиве были известны лица из числа сельских жителей, на обязанности которых лежало несение службы в низшей полиции в мирное время и служба в войсках во время войны. За свою службу нукеры освобождались от податей. Всего нукеров считалось в ханстве 2400 чел. (Фирдавс ал-икбал /МИТТ. Т. 2. С.325.; Военно-статистическое описание Хивинского оазиса. С ). 99

100 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ГҮЛШАТ МАСАЛИМҚЫЗЫ АБИКОВА ТҮЙІНДЕМЕ:Бас шығарушылары А.Байтұрсынов пен М.Дулатов болған және Алаш көсемі Ә.Бөкейхан белсене араласқан «Қазақ» газеті мәдени-әдеби, тарихи және тілдік мұра Орынбор қаласында жылдары тоқтаусыз шығып тұрған. «ХХ ғасыр басындағы ұлттық энциклопедия» деген атауға ие болған жәдігердің академиялық басылымын жасау кезек күттірмес шара. Келер ұрпаққа мәңгілікке қалдырар басты мұрамыздың бірі ретінде оның факсимильдік және электрондық нұсқасын жасау «Қазақстан» библиографиялық қорына қосылған зор үлес болса, ал оны толықтай қазіргі жазу үлгісіне көшіру, яғни араб қаріпті ескерткіш мұраны көпшілікке қол жетімді ету қазақ қоғамдық және гуманитарлық ғылымын жаңа бір саты, деңгейге көтеруге жәрдемдесер еді. ABSTRACT: Priceless cultural-literary, historical and linguistic heritage of that time was the newspaper «Kazak» being continuously published in Orenburgh in Absolutely essential is the academic publication of the newspaper «Kazak» which was «The national encyclopedia of the beginning of XX century» in its time. The formation of fax and electron collection as a heritage left to the young generation to make contribution for the bibliographic fund Kazakhstanika,and the complete transfer of it into cyrillics will open an access to all interested persons to study the heritage initially preserved on the Arabic graphics, and will be the step to raising on the new level the social humanitarian science. «Ғылым ордасы» РМК Ғылыми кітапханасы - республикамыздағы кітапханалар ішінде төңкеріске дейінгі кітаптар мен сирек қолжазбалар қоры толық сақталған ғылыми мекеме. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында шыққан асыл мұраларымыздың ішінде қазақ баспасөзінің бастауы болған газеттер мен журналдар жинақталған. Осы сирек қордың құнды жәдігері, ХХ ғасырдың бас кезінде, яғни жылдар аралығанда шығып тұрған «Қазақ» газеті халқымыздың қоғамдық-саяси және әдеби өмірінде елеулі рөл атқарды. Өз кезеңінде басылым халқымыздың бүкіл тіршілік-болмысын, экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайын, әдебиеті мен мәдениетін, өнері мен білімін жетілдіруді жан-жақты жазумен бірге, осы бағытта үлкен түсіндірушілік, насихат жұмыстарын жүргізді, қоғамымызды ілгері байытуға зор үлес қосты басылым 1913 жылы 2 ақпаннан бастап Орынбор[1, 7б.] қаласында шығарыла бастады. Басылымның бірінші редакторы, түркітанушы, публицист, аудармашы, қоғам қайраткері, Қазақ халқының 20 ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, Алаш-Орда өкіметінің мүшесі Ахмет Байтұрсынұлы. Екінші редакторы қазақтың көрнекті ағартушысы, қоғам қайраткері, ақын, жазушы Міржақып Дулатұлы. Газетті шығарушылар, қазақтың алып азаматтары, олар ағартушы ғалым, әдебиет зерттеуші, аудармашы, оқу құралдары мен әдеби шығармалардың авторы, қазақтың тұңғыш журналы «Айқап» пен «Қазақ» газетіне мақалалары жиі шығып тұрған тұрақты авторлары. Бастырушы жылы А. Байтұрсынұлы мен М. Дулатұлының ұйымдастыруымен құрылған, қайырымдылық шараларын ұйымдастырумен айналысқан мәдени ұйым «Азамат» серіктігі. Серіктестіктің басты мақсаты Қазақ газетінің үзіліссіз шығып тұруына жәрдемдесу. Сондай-ақ, қазақ қоғамындағы оқу-ағарту жұмыстарын өрістетіп, зәру оқу құралдары мен әдебиеттерді баспадан шығару, мектеп-медреселердегі мұқтаж шәкірттерге қаржылай көмек беру т.б. қайырымдылық шараларын ұйымдастыру ісімен айналысты[2, 214б.]. Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ баспасөзі тарихының бас зерттеушісі Үшкілтай Сұбханбердина «Қазақ» газетінің редакторлары жөнінде Санкт-Петербург қаласындағы Орталық мемлекеттік тарих мұрағатында төмендегідей дерек сақталғандығы туралы өз еңбектерінде көрсеткен, онда былай делінген: «Газеттің екінші редакторы қызметіне Міржақып Дулатовты тағайындау туралы 1914 жылы 19 мамырдағы Жоғарғы баспасөз басқармасының Орынбор губернаторына берген бұйрығында «Орынборда Ахмет Байтұрсыновтың редакторлығымен шығып тұрған «Қазақ» газетінің екінші ГҮЛШАТ МАСАЛИМҚЫЗЫ АБИКОВА - «Ғылым Ордасы» РМК Ғылыми кітапханасы, Сирек кітаптар, қолжазбалар және ұлттық әдебиеттер бөлімінің меңгерушісі Алматы, Қазақстан Республикасы akikam@mail.ru 100

101 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 жауапты редакторы қызметін атқаруға Торғай облысы Сарықопа болысы 1 ауылдың қазағы Мир- Якуб Дулатович Дулатовқа рұқсат беріледі»[1, 7б.]. Хұсайынов-Каримов баспаханасында басылып тұрған. Тиражы жылдан бастап аптасына 2 реттен шыға бастаған. Барлығы 265 нөмірі жарық көрді. Газеттің 1918 жылғы сандарының редакторы Жанұзақ Жәнібеков. Жәнібеков Ж. Алаш қозғалысының қайраткері, жазушы, аудармашы. «Бостандық туы» газетінің редакциялық алқасында және «Кедей» газетінің редакторы болған. Қаламгердің үлкен бір еңбегі - Алаш жолында құрбан болған Қазы Нұрмұхамедұлының тарихтағы орнын бағалауы және оның қазасына байланысты қазақ тұлғаларының көңіл- күйін хаттап қалуы еді. Репрессия басталғанда қызметінен алынып, 1937 жылы 28 шілдеде ұсталып, 13 қыркүйекте атылады [2, 90б.]. Газеттің атауының «Қазақ» деп аталуына келетін болсақ, 1913 жылғы үшінші санында «Қазақ тарихы» айдарымен жарияланған Түрік баласының мақаласында былай деп жаздылған: «...Біздің қазақ өзінің атынан айрылып, қырғыз атанып жүрмекші емес. Қияметке шейін қазақ қазақ болып жасамақ. Осы ғасырдағы әлем жарығына қазақ көзін ашып, бетін түзесе, өзінің қазақшылығын жоғалтпағандай, және өзіміздің шарқ әдетіне ыңғайлы қылып «Қазақ мәдениеті» (Казакская культура) құрып, бір жағынан «Қазақ әдебиеті» (Казакская литература) тұрғызып, қазақшылығын сақтамақшы» [3, б.]. Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан, Райымжан Мәрсекұлы бастаған алдыңғы қатарлы қазақ бетке ұстар зиялылары қазақ еліне газет ашу ісімен 1905 жылдан бастап айналыса бастаған. Баспасөз тарихын зерттеуші ғалымдардың айтуынша журналдың басылып шыға бастауына 1905 жылы патша үкіметінің баспасөз еркіндігі жайлы шыққан манифесті арқау болған екен. Сол жылдан бастап қазақтың мерзімді баспасөздері шыға бастаған. Алдымен олар «18 ақпан жарлығы» шығысымен өздерінің саяси талаптарын әйгілі «Қарқаралы петициясына» тізіп жазып, осы жарлыққа қол қойған орыс патшасының атына поштамен жөнелтеді. Петицияның 3-тарауында: «Қазақ халқының қазіргі мұқтажын айқындау үшін қазақ тілінде газеттер басып шығару қажет, ол үшін бастапқы цензурасыз баспахана ашуға және газет басуға рұқсат сұрау емес, құлақтандыру тәртібін орнату керек болады» деп жазылған еді. Сол жылғы желтоқсан айының басында ақпарат көзі ретінде Санкт-Петербургтің «Новая жизнь» газетін сілтеп көрсеткен семейлік «Семипалатинскій листокъ» «17 қазан манифесі мен одан кейінгі тұста Ә.Бөкейхановтың қазақ тілінде газет басып шығару үшін қырға кеткенін» хабарлады. Ал қараша айында Бөкейхан Ресейдің «жергілікті (земский) және қалалық қайраткерлерінің» Мәскеудегі съезінде қазақтың сөз бостандығына зәру екенін айтып сөз сөйледі. Ол: «Ана тілін еркін қолдану қазақтардың таяу арадағы мұқтажы, сөз бостандығы әсіресе алдағы сайлау науқанына қажет» деп мәлімдеді.[4, 1 б.]. Патша үкіметі газетті аптасына бір реттен, қазақ тілінде үкімет тарапынан бұйрық-жарлықтар, мемлекеттік дума жұмысы, ішкі және сыртқы хабарлар, қазақтың тарихы, этнографиясы, мәдениеті, әдебиеті, тіл, экономика, ауыл шаруашылығы, мал шаруашылығы, халық ағарту мәселелері, денсаулық сақтау және фельетондар мен редакцияға хат сияқты бағдарламамен шығаруға рұқсат берді. «Қазақ» газетінің алты жыл үзбей жарық көргені, осы газеттің шығуына еңбек еткен Алаш ардақтыларының үміті ақталғаны деп білуге болады. Әрине, Ресей патша үкіметінің қатаң бақылауын қалтқысыз қамтамасыз еткен цензураның қатал қыспағы астында журналды ай құрғатпай, осыншама мерзім шығарып тұру оңайға түспегені түсінікті. Осыған орай Ү.Сұбханбердина өзінің зерттеу еңбегінде «Қазақ» газетінің 1914 жылғы 78 санында басылған «Алашқа», 78 санында басылған «Россиядағы ұйымшылдық» деген мақалада патша үкіметіне қарсы үгіт-насихат, отаршыл саясатқа қарсылық білдіді деген айыппен газет редакторы А. Байтұрсыновқа екі жылға жер аудару үкімі шығарылып, сол жылғы 91 санында басылған «Бұл қалай?» деген мақала үшін 50 сом айып немесе 2 ай түрме кесілген, 80санында басылған «закон жобасының баяндамасы» деген мақала үшін Орынбор генерал губернаторы 1500 сом айып салуға немесе үш ай түрмеге жабуға үкім еткен. [1, 8 б.]. «Қазақ» газетін шындап зерделеу, зерттеу еліміздің егемендігімен бірге басталды жылы Алаш қайраткерлерінің шығармаларын таратуға және насихаттауға үлкен үлес қосқан ғалым Ү.Субханбердинаның «Қазақ, Алаш, Сарыарқа» газеттері бетінде басылған материалдарының мазмұндалған библиографиялық көрсеткіші басылып шықса[1, 3б.], 1998 зерттеуші ғалымдар Ү. Субханбердина, С. Дәуітов, Қ.Саховтың сол тұстағы қажырлы еңбегі арқасында газеттің жарияланымдары энциклопедиялық кітап болып шығарылды.[5, 1б.] Бірақ бұл жинаққа газеттің 101

102 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 барлық нөмірі толық кіргізілмеген. Бұл энциклопедия тәуелсіздік жылдарындағы үлкен әдебиғылыми жетістік еді жылы «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасы бойынша белгілі ғалымдар т.ғ.д. С.О. Смағұлова, ф.ғ.д. Ғ.Қ. Әнес, арабтанушы маман Т.А. Замзаева «Қазақ»» газетінің 1913 [6, 2б.], 1914[7, 2б.], жылдардағы барлық санын толығымен аударып қазіргі әріпке түсіріліп, жеке, жеке кітап болып басылып шығарылды. 100 жылдан артық тарихы бар «Қазақ» газетінің «Ғылым ордасы» Ғылыми кітапханада жылдардағы шыққан барлық нөмірлері сақталған жыл , 1914 жыл , 1915 жыл , 1916 жыл , , 228, , , 1918 жыл Оқырмандар арасында сұранымға ие басылымдардың бірі. Газет қағазының жылдар өткен сайын, әрі күнделікті зерттеуші ғалымдардың қолдануынан ескіруіне байланысты және көне жәдігерімізді кейінгі ұрпаққа сол қалпында жеткізу мақсатында Ғылыми кітапхана басылымды сандық қалыпқа түсіріп, электронды нұсқасын дайындау жұмыстарын жүргізуде. ХХ ғасырдың басынан 30-жылға дейінгі аралықта қазақ мерзімді басылымдарының араб әрпінде басылуы араб графикасын білмейтін көптеген зерттеушілердің газет-журналдардағы материалдарды қолдануына қиындықтар туғызуда. Сол себепті ендігі біздің алдағы мақсатымыз осы «Қазақ» газетінің гуманитарлық сала мамандарына барлық зерттеушілердің қол жеткізер басылымына айналдыру. Кейінгі ұрпаққа сол қалпында жеткізуіміз үшін араб графикасынан қазіргі әріпке көшіру арқылы «Қазақ» газетініңәлі жасалмаған 1915 жылғы факсимилді нұсқасын дайындау жұмысы мемлекеттік гранттық ғылыми-зерттеу жоба бағдарламасы аясында жүзеге асырылып жатыр. Жобаның басты мақсаты Қазақстан тарихына қатысты деректерді, оның ішінде 1915 жылғы Ресей мен Қазақ даласындағы қоғамдық-саяси жағдайды нақтылау, Алаш арыстарының бұған дейін ғылыми айналысқа түспей келе жатқан жазба еңбектерін жариялап, олардың саяси көзқарасы мен отаршылдыққа қарсы күрес жолындағы өсу эволюциясын айқындау. Қазақ жұртына 1915 жыл бірінші дүниежүзілік соғыстың ең бір қызу да қиын жылы ретінде өте ауыр тиді. Инфляция өршіп, баға шарықтап кетті. Елде соғыс жағдайы жарияланып, сөз бостандығына шектеу қойылды: әскери цензура енгізілді. Қазақтың материалдық ресурстарын молынан жұтқан соғыс енді адами капиталға ауыз салды: қазақтан әскер алу мәселесі көтерілді. Осы алғы шарттар 1916 және 1917 жылдары қазақ даласын жайлаған бас көтерулер мен көтеріліске алып келген болатын. Бас шығарушылары А.Байтұрсынов пен М.Дулатов болған және Алаш көсемі Ә.Бөкейхан белсене араласқан «Қазақ» газетінің 1915 жылғы сандарын толықтай қазіргі жазу үлгісімен жариялай отырып, еңбек соңында бірнеше мақсатты «Көрсеткіштер» мен ғылыми түсініктер жазылады жылы «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің құрылғанына 100 жыл толмақ. Төл ұлттық мемлекеттігіміздің бастауы болған осы ғасырлық тойға орай Алаш қозғалысы мен көрнекті Алаш зиялыларына қатысты барша дерек, ақпараттар жарық көрмек. Келер ұрпаққа мәңгілікке қалдырар басты мұрамыздың бірі ретінде оның факсимильдік және электрондық нұсқасын жасау «Қазақстаника» библиографиялық қорына қосылған зор үлес болса, ал оны толықтай қазіргі жазу үлгісіне көшіру, яғни араб қаріпті ескерткіш мұраны көпшілікке қол жетімді ету қазақ қоғамдық және гуманитарлық ғылымын жаңа бір саты, деңгейге көтеруге жәрдемдесер еді. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Субханбердина Ү. «Қазақ», «Алаш», «Сарыарқа». Алматы: Ғылым, б. 2. «Алаш» қозғалысы / Құраст.: Е. Тілешов, Д. Қамзабекұлы, И. Нұрахмет. Алматы: Сардар, б. 3. Түрік баласы. Қазақ тарихы. «Қазақ» газеті, 16 ақпан, 1913 жыл, Аққұлы С. «Қазақ» газетінің шыққанына 100 жыл толады // Азаттық радиосы. - 6 мамыр «Қазақ» газеті. - Алматы, б. 6. «Қазақ» газеті жыл. - Алматы, б. 7. «Қазақ» газеті жыл. - Алматы, б. 102

103 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 НАСЛЕДИЕ ДРЕВНЕТЮРКСКИХ ТРАДИЦИЙ В ЗАУПОКОЙНОЙ ОБРЯДНОСТИ КЫРГЫЗОВ И КАЗАХОВ Ж. ОРОЗБЕКОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Ежелгі түркі дәуірінің жерлеу ескерткіштері Еуразия аумағында кеңінен таралып, көптеген зеттеушілердің назарын аударуда. Байырғы түркілік көшпелі-бақташыларды зерттеу барысында аймақтық, өзара оқшаулық және әлеуметтік ерекшеліктерін аңғаруға болады. Аталмыш жұмыста негізінен көшпелі-бақташыға өмір бойна серіктес болған жылқы малы жайлы және адамның өлгеннен кейіңгі орындалатын ғұрыптық рәсімдер хақында ой толғамақпыз. Көптеген зерттеулердің нәтижесінде ежелгі түркі жерлеу ғұрыптары кейіңгі қазақ және қырғыздардың этнографиялық мәдениетінде сақталғандығын анық байқауға болады. Бақилыққа аттанған кейін жерлеу рәсірімінде руластары мәйіттің жақын аты, найзасы мен жалауын және жеке күнделікті өмірде пайдаланған заттарын қосып жерлеген. Бұл ғұрыптық рәсімдер өзара сабақтасып көне түркі дәуірінен кейінгі қазақ пен қырғыздардың жерлеу ғұрыптарымен үйлесіп жалғасын тапқандай. Тірек сөздер: Ежелгі түркі дәуірі, Еуразия аумағы, жерлеу ғұрыптары. ABSTRACT: Funerary Monuments of Ancient era known throughout Eurasia was studied by many researchers. In the course of the study were identified regional, local and gender-sensitive in the funeral and memorial practice in ancient Turkic nomadic herders. In this article are outlined materials indicating the important role of the horse, which was accompanied by nomadic herders throughout his life, as well as during the burial of the deceased. As the results of the study, some of the features the heritage of ancient Turkic traditions have been preserved in the ethnographic culture of Kazakhs and Kyrgyz. In the process of committing funeral rites relatives used the favorite horse, a spear with a flag and personal belongings of the deceased person. These rituals are rooted in the ancient era, and are reflected in the Kazakh and Kyrgyz funeral and memorial rites. Key Words: The era of the ancient Turkic and Eurasian area, the funeral. Древнетюркская эпоха играла важную роль в формировании этнокультурных процессов в Евразии. Кроме военно-политических и социально-экономических влияний, она оставила после себя значительные видоизменения в традиционной культуре во многих тюрко-язычных кочевых народов. Памятники этого периода своей распространенностью по всей территории степной Евразии и масштабностью исследований археологических источников не перестают привлекать внимание исследователей. В заупокойной обрядности кыргызов и казахов прослеживаются пережитки древнетюркских традиций в трансформированном виде. Имеются достаточно много опубликованных работ, от которых можно извлечь сведения о том, что отголоски древнетюркских традиций сохранились и в наши дни в традиционной культуре кыргызов и казахов. В древнетюркский период погребальная практика в заупокойной обрядности имела свой характерный признак в соблюдении традиционных обрядов. Важным константным атрибутом являлся погребения усопшего с конем с конским снаряжением [1]. В ходе изучения подобных археологических памятников на Тянь-Шане, были обнаружены исследователями, также погребения с бараном с конской сбруей, свидетельствующие о том, что он заменял верхового коня. Среди изученных древнетюркских курганов, встречаются погребения по обряду ингумации без сопровождения коня. Такие памятники были найдены на Тянь-Шане на могильниках Беш-Таш-Короо I, Беш-Таш-Короо II [2, с. 57, рис. 12, 16, 23, 26, 30, 32]. В отличие от мужских захоронений с лошадьми, женщин могли хоронить без сопровождающего животного или с бараном. Подобная половозрастная дифференциация в погребальной обрядности играла важную роль в культуре Ж. Орозбекова Институт археологии и этнографии Сибирского отделения Российской Академии наук, г. Новосибирск, Россия, bjkut@yandex.ru работа выполнена по проекту РНФ

104 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 кочевников Центральной Азии и тюркоязычных народов Саяно-Алтая, Средней Азии и Казахстана [3, с. 200; с ; с ; с ; с ; с. 22]. В последующий период, в X в. после того когда в государстве Караханидов был принят ислам в качестве государственной религии, в заупокойной обрядности исчезает погребения с конем. Пережитки этого обряда сохранились в измененном виде, и продолжают существовать в XI-XIV вв. В большинстве изученных памятников этого периода стали преобладать погребения с конским снаряжением. По предположению многих исследователей конская сбруя в могиле могла заменять или символизировать коня [4, с. 115; с ; с. 216]. Видоизмененные обряды погребения со шкурой с костями конечностей и чучелом коня, зафиксированы также в Центральной Азии и у тюркоязычных номадов Саяно-Алтая [5, с ; с ; с , рис. 1 3]. Конь играл важнейшую роль в жизни кочевника. Об этом сообщают арабо-персидские источники. Автор сочинения «Худуд ал-алам» пишет: «Богатство киргизов, состоит из товаров, баранов, коров и лошадей». Географ ал-идриси, также сообщил, что в этой стране разводят много лошадей, быков, баранов. По словам арабского автора ал-джахиза, «тюрки, в число которых входили киргизы, добывали себе пищу различными способами. Но «если он (тюрк) потерпит неудачу в этом и нуждается в пище, то режет одну из своих лошадей, и если испытывает жажду, то доит одну из своих кобыл». Ал-Джахиз писал, что «тюрк он (одновременно) пастух, конюх, объезжающий лошадей, торговец лошадьми, ветеринар и всадник. Один тюрк (целый) народ в одном (человеке)». Письменные источники IX X вв., сообщают, что конское мясо было одним из основных видов их пищи, а кумыс был любимым напитком. Арабский автор ал-идриси писал, что лошади у кыргызов упитанные, имеют очень короткие шеи. Их откармливают, чтобы употреблять в пищу, а из их шкур изготавливали обувь и другие предметы для домашнего обихода. «На лошадях они перекочевывали, ездили на охоту, и совершали набеги». Лошадь являлась для кочевника скотовода главным средством для передвижения. В связи с этим О. Караев приводил высказывание ал-джахиза о жизни тюрков: «Если бы ты изучил длительность жизни тюрка и сосчитал дни ее, то нашел бы, что он сидел на спине своей лошади больше, чем на поверхности земли» [6, с ]. У кыргызов после смерти человека проводились поминки, в которых лошадь играла важную роль. На поминки кара аш (черная трапеза) и аш (годовых поминках) закалывали лошадь. Во второй половине XIX в. исследователи традиционной культуры кыргызов зафиксировали поминальные обряды. Одним из первых, который отметил поминальные обычаи был офицер Российской армии, казахский ученый и путешественник Ч.Ч. Валиханов. Кроме поминальных обычаев, ему удалось зафиксировать ценную информацию о поминках известного родоначальника того времени Ногоя. В честь этого предводителя рода салмаке,в ходе совершения поминальных торжеств на байгу были объявлены следующие призы победителю: восемь тай туяков, один ямба, девять рабов и белых верблюдов, сто баранов и пятьдесят лошадей [7, с. 74]. Во время поездки Ч. Ч. Валиханова в Иссык- Кульскую котловину, были сделаны записи и перевод на русский язык отрывка из знаменитого памятника эпического творчества кыргызов «Манас» «Смерть Кукотай хана и его поминки» [8, с ]. В дальнейшем поминки были зафиксированы С.Г. Загряжским, Ф.А. Фиельструпом, С.М. Абрамзоном, Т.Д. Баялиевой и др. [9, с. 190; с. 135; с ]. У кыргызов на больших поминках проводились конные состязания, которые назывались чон ат чабыш аламан байге. Ученые предполагают, что эти скачки выполняли, прежде всего, ритуальную функцию. «Дело в том, что мальчик-наездник, завоевавший первый приз, сразу после окончания скачки подъезжал к юрте выдергивал древко траурного флага из земли, разламывал его на несколько частей и бросал этот флаг в огонь, в очаг, на котором до этого готовилась ритуальная пища». Это событие излома древка флага и сжигания его на костре означал окончание траура для вдовы и его ближайших родственников. Проведение этого обряда происходило всегда только после завершения больших скачек чон ат чабыш аламан байге. Когда к финишу приходил самый первый скакун, зрители и судьи говорили: «ат туу жыкты», т.е. «конь повалил (сломал) траурный флаг». «Смысл этого заключался в том, чтобы магическим путем покончить с могущественной силой умершего предка, покончить с трауром, со всеми траурными запретами и церемониями». В проведении этого обряда, коню придавалось первостепенное значение, а огонь выступает как передатчик, доведет до духа умершего запах его траурного флага (туу) [10, с. 31]. По данным, полученным от старожилов А.Т. Толеубаевым, у казахов в день проведения годичной тризны в честь умершего седлали его личного коня, на него навьючивали все его личные вещи и оружие. Прежде чем вести на закалывание этого коня, устраивался с ним прощальный акт. Самые близкие 104

105 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 родственники жена, дети, братья, «по очереди обнимая коня, плачут (көрiседi), приговаривая: «На кого ты нас оставляешь, забери с собой!». Особенно жена, дети покойного плакали и просили не резать коня, а иногда боролись за его жизнь [11, с. 108]. У кыргызов и казахов в память об умершем вывешивались разного цвета флаги на наконечнике его пики найзы, установленной в передней части юрты, с другой стороны их цвета соответствовали возрасту усопшего: если юноша, то красный флаг, в честь мужчины средних лет черный, в память о старом человеке флаг белого цвета [12, с ; с. 71; с. 249]. При перекочевках это копье с флагом несли перед конем покойного [13, с. 249]. В этом случае конь умершего имел особое почтение, внимание. У казахов в семье, которых недавно был траур, при перекочевках и смене места стоянки, к хвосту коня привязывали красный лоскуток, на спину клали задом наперед седло и покрывали его халатом, на воротник которого надевали шапку. Ружье и саблю умершего клали поверх седла и привязывали к нему [14, с ]. У лошади, которая возглавляла движение, хвост был подстрижен на четверть его длины [15, с ]. В Сыр-Даринской области и в южных частях Тургайской области на могилы казахских мужчин втыкали обломки пики или просто кол, на который насаживали череп любимой лошади [16, с. 81, табл. XXVI, рис. 75]. У кыргызов племени саяк еще в 90-х г. XIX в. Ф. В. Поярковым зафиксирован обычай, что в то время на могиле умершего ставили высокий шест, к которому привязывался хвост от самой любимой лошади покойного [17, с. 321; с ]. В связи с этим уместно привести сообщение китайского хрониста Луи Мау-Цзая. Тюрки после смерти человека их тела помещали в юрте на возвышении. Рядом этой юртой родственники умершего клали принесенных в жертву овец и лошадей. После этого в назначенный день «брали лошадь, одежду и вещи покойника и сжигали их вместе с трупом умершего. Затем собирали пепел, чтобы захоронить его в подходящее время вешали все головы принесенных в жертву овец и лошадей на столб» [18, с. 141]. В восточных районах Казахстана традиции установки шеста и размещение на нем конского черепа до сих пор бытуют. По мнению А.Т. Толеубаева, каменные стелы (кұлпытасы, сынтасы), которые встречаются повсеместно, «представляют собой результат развития традиции установки каменных изваяний балбалов, характерных для VI IX вв., т.е. для тюркского времени» [19, с. 104]. В Ат-Башинском районе Кыргызстана, был зафиксирован факт оставления в гумбезе головы заколотой лошади при проведении годовых поминок в честь усопшего [20, с. 166]. По верованиям кыргызов, на поминках обязательное закалывание коней считалось, что на том свете они пригодятся покойному. По мнению Т.Д. Баялиевой, эти обычаи, «генетически связаны с древним обрядом убивать любимую лошадь покойного и вывешивать ее хвост на могиле. За отпущение грехов покойному во время доорон полагалось давать мулле лошадь покойного с седлом». После прочтения заупокойной молитвы (жаназа), усопшего клали на специально приготовленные носилки (табыт). У каракалпаков их называли «агаш ат» (деревянный конь), что отражает «существовавший у каракалпаков обычай погребения с конем» [21, с , 84 85]. С проникновением исламской религии в жизни кочевников-скотоводов, обряд погребения человека с конем, претерпел изменения. Этот обряд включил замену лошади конской сбруей. Лошадь стали приносить в жертву и использовать в качестве ритуальной пищи. «Другую же лошадь со снаряжением, предназначенную по традиции для имитированного сопогребения с человеком (бурак ат), жертвовали символически и дарили мулле» [22, с. 166]. Присутствие (использование) коня в погребальном обряде, также было отражено в виде росписи в мавзолеях. В 1856 г. Ч.Ч. Валиханов во время поездки в Тянь-Шань зафиксировал мавзолей известного в то время батыра Ногая из рода салмаке. Он отметил, что эта могила была выбелена, и имела внутри роспись разными цветами в восточном стиле [23, с ]. В следующем 1857 году, этот же памятник посетил российский путешественник П.П. Семенов-Тянь-Шанский. В его подробных описаниях есть сведения, что он находится в местности Тасма, в междуречье Джаргалана и Тюпа. Мазар был сооружен по заказу родственников Ногая лучшими кашгарскими мастерами. Это сооружение представляло собой вид небольшого храма восточной архитектуры с куполом и башней, внутри которого комната была восьмиугольная, высокая, в диаметре 4 метра и совершенно пустая. В передней стене мавзолея имелась дверь в глубокой амбразуре. Купол был расписан «чрезвычайно грубыми фресками, на которых были изображены сам Ногай на коне с длинной пикой в руке, а за ним также на коне его сын Чон-карач и далее все члены семейства Ногая и ряд вьючных верблюдов. Между группами были нарисованы фантастические деревья и даже цветы» [24, с ]. Фигурка лошади наряду с поясом в захоронении воина была найдена близ поселения Кзыл- 105

106 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Кайнартобе. По мнению ученых, это связано с погребальным ритуалом, когда в религиозных представлениях конь был заменен его изображением [25, с. 140]. Приведенные материалы свидетельствуют, что в традиционной погребально-поминальной обрядности кыргызов и казахов до периода этнографической современности в трансформированном виде сохранилось наследие древнетюркских культурных традиций. ЛИТЕРАТУРА 1. Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. Новосибирск: Наука, Сибирское отделение, с.; Табалдиев К.Ш. Курганы средневековых кочевых племен Тянь-Шаня. Бишкек: Фирма «Айбек», с.; Худяков Ю.С., Табалдиев К.Ш. Древние тюрки на Тянь-Шане. Новосибирск: Издательство Института археологии и этнографии СО РАН, с. 2. Худяков Ю.С., Табалдиев К.Ш. Древние тюрки на Тянь-Шане. Новосибирск: Издательство Института археологии и этнографии СО РАН, с. 3. Длужневская Г.В. Сопроводительный инвентарь и вопросы половозрастной дифференциации древнетюркского общества (по материалам погребального обряда) // Из истории Сибири. Томск: Изд-во Томского ун-та, Вып. 21. С ; Кубарев Г.В. Детские древнетюркские погребения Саяно-Алтая // Археология, палеоэкология и этнология Сибири и Дальнего Востока. Иркутск: ИрГТУ, Ч. II. С ; Кубарев Г.В. Культура древних тюрок Алтая (по материалам погребальных памятников). Новосибирск: Изд-во ИАиЭ Со РАН, с.; Серегин Н.Н. Половозрастная дифференциация в погребальном обряде населения тюркской культуры Саяно-Алтая // Древности Сибири и Центральной Азии. Горно-Алтайск: ГАГУ, (15). С ; Серегин Н.Н. Специфика детской погребальной обрядности населения тюркской культуры Саяно-Алтая (вторая половина V-XI вв.) // Этническая история и культура тюркских народов Евразии: сборник научных трудов. Омск: Издатель-Полиграфист, С ; Табалдиев К.Ш. Курганы средневековых кочевых племен Тянь-Шаня. Бишкек: Фирма «Айбек», с. 4. Табалдиев К.Ш. Курганы средневековых кочевых племен Тянь-Шаня. Бишкек: Фирма «Айбек», с.; Худяков Ю.С., Табалдиев К.Ш. Древние тюрки на Тянь-Шане. Новосибирск: Издательство Института археологии и этнографии СО РАН, с.; Табалдиев К.Ш., Жолдошев Ч. Позднесредневековые курганы Тянь-Шаня в свете новых исследований // Средневековая археология евразийских степей. Т. I. Казань: Институт истории АН РТ, С Худяков Ю.С., Мороз М.В. Опыт интерпретации средневекового обряда погребения со шкурой коня в Минусинской котловине // Исторические чтения памяти М.П. Грязнова: Тез. Докл. Обл. науч. Конф. Омск: ОмГУ, С ; Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. Новосибирск: Наука, Сибирское отделение, с.; Толегенов Е.Т., Бесетаев Б.Б. К изучению обряда погребения с конем у древних тюрков (по материалам Казахского Алтая) // Маргулановские чтения-2012: Материалы ежегодной научно-практической конференции. Астана: Издательская группа филиала Института археологии им. А.Х. Маргулана в г. Астана С Караев О. Арабские и персидские источники IX-XII вв. о киргизах и Киргизии. Фрунзе: Издательство «Илим», с. 7. Валиханов Ч.Ч. Записки о киргизах // Собрание сочинений в пяти томах. 2-е изд. Том 2. Алма-Ата. 1985а. С Валиханов Ч.Ч. Смерть Кукотай-хана и его поминки // Собрание сочинений в пяти томах. Том 2. Алма-Ата. 1985б. С Русские путешественники и исследователи о киргизах. Фрунзе: Илим, с.; Фиельструп Ф. А. Из обрядовой жизни киргизов начала ХХ века. М.: Наука, с.; Баялиева Т. Д. Доисламские верования и пережитки у киргизов. Фрунзе: Илим, с. 10. Малтаев К.Ж. Сулайман-Тоо древнейший поднебесный храм в Центральной Азии. Ош: Ошская областная типография, с. 11. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (XIX начало XX вв.) Алматы: «Гылым», с. 12. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Том 1. Алма-Ата: Издательство Академии Наук Казахской ССР, с.; Кастанье И. А. Надгробные сооружения киргизских степей. Оренбург: Тип. Тургайск. Обл. Правл., c.; Шишло Б.П. Среднеазиатский тул и его сибирские параллели // Домусульманские верования и обряды в Средней Азии. М.: Наука, С Шишло Б.П. Среднеазиатский тул и его сибирские параллели // Домусульманские верования и обряды в Средней Азии. М.: Наука, С Кастанье И.А. Надгробные сооружения киргизских степей. Оренбург: Тип. Тургайск. Обл. Правл., c.; 106

107 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, Шишло Б.П. Среднеазиатский тул и его сибирские параллели // Домусульманские верования и обряды в Средней Азии. М.: Наука, С Кастанье И.А. Надгробные сооружения киргизских степей. Оренбург: Тип. Тургайск. Обл. Правл., c.; 17. Абрамзон С.М. Киргизи и их этногенетические и историко-культурные связи. Л.: Наука, с.; Баялиева Т. Д. Доисламские верования и пережитки у киргизов. Фрунзе: Илим, с. 18. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (XIX начало XX вв.) Алматы: «Гылым», с. 19. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (XIX начало XX вв.) Алматы: «Гылым», с. 20. Табалдиев К.Ш. Традиции, связанные с животными, в погребальной практике кочевников Тянь-Шаня // Вестник НГУ. Серия: История, филология / Новосиб. гос. ун-т. Новосибирск, Т. 12, вып. 3: Археология и этнография. С Баялиева Т.Д. Доисламские верования и пережитки у киргизов. Фрунзе: Илим, с. 22. Табалдиев К.Ш. Традиции, связанные с животными, в погребальной практике кочевников Тянь-Шаня // Вестник НГУ. Серия: История, филология / Новосиб. гос. ун-т. Новосибирск, Т. 12, вып. 3: Археология и этнография. С Валиханов Ч.Ч. Дневник поездки на Иссык-Куль 1856 г. // Собрание сочинений в пяти томах. Т. 1. Алма-Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии, С Семенов Тян-Шанский, П.П. Мемуары. Путешествие в Тянь-Шань в г-х. Т. 2. М.: ОГИЗ Государственное Издательство Географической Литературы с. 25. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (XIX начало XX вв.) Алматы: Гылым, с. ОБ ЭТНОГЕНЕЗЕ ДАГЕСТАНСКИХ АЗЕРБАЙДЖАНЦЕВ Алмаз Мусаевна ИСМАИЛОВА ABSTRACT: The article is devoted to the origin, one of the indigenous Turkic peoples of Dagestan - Azerbaijanis. The ethno genesis of the people participated classic Atropatena population and Caucasian Albania, Iran, Turkic peoples and other ethnic groups of the Caucasian and Oguz and Kipchak. Today Azerbaijanis, one of the titular peoples of Dagestan with own writing, ancient culture and traditions. Key Words: Ethno genesis, culture, Oguz, Kipchak, Turkic peoples, indigenous people, Turkic, Dagestan, Azerbaijanis. АННОТАЦИЯ: Статья посвящена происхождению одного из коренных тюркоязычных народов Дагестана - азербайджанцам. В этногенезе этого народа принимало участие классическое население Атропатены и Кавказской Албании, иранские, тюркские народы и другие кавказоязычные этносы, а также огузы и кыпчаки. Сегодня азербайджанцы, один из титульных народов Дагестана, имеющих свою письменность, древнюю культуру и традиции. Ключевые слова: Этногенез, культура, огузы, кыпчаки, тюркоязычные народы, коренное население, терекеменцы, дагестанские азербайджанцы. Дагестан один из самых уникальных регионов не только в России, но и во всем мире. Дагестан называют не только краем гор, но горой языков. Дагестан является самой многонациональной республикой России. Тут, на относительно небольшой территории (50, 3 тыс. кв. км.) проживает около 30 коренных этносов (народов), говорящих на самостоятельных языках или языковых диалектах. Тюркоязычные народы Дагестана исторически расселены двумя массивами: в северной части, соседствуя, проживают кумыки и ногайцы, а в Южном Дагестане, в его приморской части южные кумыки, терекеменцы и дагестанские азербайджанцы. Все эти народности, имеющие общие генетические корни, уходящие вглубь многих столетий, в период раннего средневековья, пережили процесс этнического взаимодействия и смешения с различными народами Северо- Восточного Кавказа и образовали отдельные этносоциальные сообщества. Исмаилова Алмаз Мусаевна к.и.н., доцент Дагестанский государственный университет (Россия, Дагестан. г.махачкала). almaz.ismailova@mail.ru 107

108 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Народы Дагестана говорят на языках, относящихся к 3 крупным языковым семьям: 1)иберийско-кавказской 2)индоевропейской 3)тюркской. Одним из тюркоязычных народов Дагестана являются азербайджанцы, которых раньше делили на азербайджанцев и терекеменцев. Сейчас их называют одним общим названием - азербайджанцы. Азербайджанцы самоназвание азербайджанлылар, живут во многих странах мира (сегодня в мире насчитывается более 50 миллионов азербайджанцев), в России, в том числе и в Дагестане. Около половины азербайджанцев живут в сельской местности, а половина горожане. Они в основном живут в Дербенте, Кизляре и Махачкале. Азербайджанцы с древнейших времен заселяли поселение Дербент, а также прилегающие к нему равнинные (приморские и предгорные) территории, составляющие современный Дербентский и Табасаранский районы. Дагестанские азербайджанцы часть азербайджанского этноса, коренное население и один из титульных народов Дагестана. Первая советская перепись 1926 года зарегистрировала в Дагестане тюрок (азербайджанцев). По данным переписи 2010 года в Республике Дагестан проживает азербайджанцев (5 % населения Дагестана) - это шестая по количеству населения этническая группа этого региона. Азербайджанцы в основном проживали в Южном Дагестане. В данное время они составляют большинство в Дербентском районе (58,1 %) и также компактно проживают в Табасаранском районе (19 %). В самом Дербенте азербайджанцы составляют 31,75 %населения этого города. Этногенез азербайджанцев это сложный процесс образования нынешнего азербайджанского этноса, происходивший на территории восточного Закавказья и северо-западного Ирана на базе разнообразных этнических и языковых элементов. Складывание современного азербайджанского этноса представляло собой многовековой процесс, завершившийся в основном к концу XV века [17]. В процессе этногенеза азербайджанцев принимало участие древнее коренное население Атропатены и Кавказской Албании. Главным образом это были иранские народы, кавказские албаны и другие кавказоязычные народы, которые смешались с вторгавшимися сюда в I тыс. до н. э. и I тыс.н.э. ираноязычными и тюркоязычными племенами. В основном это были такие кочевые племена, как киммерийцы, скифы, гунны, булгары, хазары, огузы, печенеги и др.[4,с.23]. История древних азербайджанцев исчисляется многими веками на территории, расположенной между большим Кавказским хребтом на Севере, Каспийским морем и Гиляном на востоке, Ираном на юге, Месопотамией, Малой Азией, Арменией и Грузией на западе. Одним из основных проблем этногенеза азербайджанского народа является проблема о том, когда появились на территории Азербайджана тюркоязычные племена, пришедшие из Азии (Алтай, Монголия). По некоторым источникам, на этой территории тюркские племена появились еще во втором тысячелетии до нашей эры. Под влиянием преобладания тюркского языка и других причин местные жители смешались среди тюркских племен, формировался азербайджанский народ. Азербайджанцы как нация сложились на территории современного Азербайджана, Дагестана и Северного Ирана. Важным источником изучения истории появления азербайджанцев из Северного Ирана являются старые кладбища, сохранившиеся в Махачкале, Буйнакске, Хасавюрте, Кизляре. На надгробных памятниках указаны города, села (Хой, Тебриз, Мераче, Ардебиль, Пехлеви, Решт, Гилян и другие), выходцами из которых они являлись. Последовавшая в XI-XIIIвв. очередная волна проникновений тюркоязычных народов способствовала к завершению формирования азербайджанской народности. Высказана и более ранняя датировка процесса сложения азербайджанской народности. Так С.С. Алияров считает, эти процессы происходили в VII-IX вв.[2,с.20]. Количество азербайджанских жителей с начала XVI века в Дагестане также связан с переселенческой политикой персидских шахов, направленной на укрепление своей власти в стратегически важном регионе. Персидский шах Исмаил I Хатаи из династии Сефевидов, овладев в 1510 году Дербентом, переселил сюда 500 семей племён румлу и караманлу из Тебриза, а потом и часть племени баят. В 1540 году при шахе Тахмаспе I сюда перебрались ещё 400 семей племени гурчиан (курчи), а уже шах Аббас I Великий, выселив в 1579 году суннитов из Дербента, поставил там гарнизон кызылбашей, и поселил 400 семей полукочевников из племён баят и устаджлу. Немецкий путешественник Адам Олеарий, посетивший Дербент в 1638 году, извещал, что город различался на три части, причём в верхней части города "живет наместник; эта часть была вооружена пушками и 600 солдатами из двух племён: аюрумлу и койдурша. Средняя часть населена персами". В 1741 году Надир-шах поселил в Дербенте несколько сот семей азербайджанского племени микри [1,с.411]. Азербайджанцы как этнос сформировались в результате продолжительного исторического развития., постепенной консолидации древних автохтонных племен ( албанцев, удинов, каспиев, талышей и др.) 108

109 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 с пришлым в разные периоды тюркоязычными племенами гуннами, огузами, кыпчаками- и по существующему в науке мнению, смена коренных языков населения тюркским разговорным языком относится к XI XIIIвв. [7,с.8]. Дагестан исстари населяли не только тюркоязычные, но и ираноязычные и арабоязычные этнические группы. Иноземные захватчики проводили массовые переселения племенных групп на эти земли с их исконных территорий. В складывании азербайджанского языка, также немаловажную роль сыграл другой тюркский этнос - кыпчаки. Грузинская летопись «Картлис- Цховреба» также доносит до нас некоторые сведения «о дербентских кыпчаках, подчиненных в начале XII в. дербентскому правителю. В числе этнических общностей, сыгравших особую роль в этногенезе азербайджанского народа, следует отметить огузов [9,с.45]. Что относится к роли тюркоязычного компонента в образовании азербайджанского народа, то тюркоязычный огузский союз племён образовался в результате смешения тюрков с местными племенами угорского и ираноязычного сарматского генезиса ( согласно БСЭ, в результате смешения некоторых тюркских и древнемонгольских племён с частью ираноязычных сакско-массагетских) [14,с.1907]. Позднее, из огузской среды выделился сельджукский род, под эгидой которого в XI веке в Закавказье хлынула волна тюркоязычных племён. Отмечая роль тюрков в сложении азербайджанского народа, ученые выделяют три волны, принесшие в Дагестан носителей различных тюркских языков: гуннская, хазарская и сельджукская, причем последняя волна была решающей для складывания азербайджанского языка. Этногенез азербайджанцев также связан с историей древних государств (первая половина 1-го тыс. до н.э.). С IX века до н. э. сложились древнейшие государства: Мана, Кавказская Албания, Мидия, Атропатена. Завершилось формирование азербайджанской этнической общности в XI-XIII вв. в результате вторжения и оседания в Азербайджане тюркоязычных (огузских) племен. Относительно Дербента XV- XVIв. В.В. Бартольд описывает Дербенд уже не как арабский а как тюркский город. Также Бартольд пишет том, нет сведений о том, как и когда арабское население было вытеснено тюркскими пришельцами. Этот процесс, отмечает историк, связан с постепенной тюркизацией Азербайджана и остальных северо-западных провинций Персии со времени сельджукской династии [3,с.247]. Этнонимические эпитеты города Дербента - Кыпчакский, встречающиеся в письменных источниках, свидетельствуют о преобладающем тюркском населении города. Позднесредневековые подселения представителей тюркских племен в Дербент в XVI-XVIIIвв. усилили процесс превращения его в тюркско азербайджанский город [12].Коренных азербайджанцев до 1938 г. называли тюрками, а азербайджанцев, которые стали прибывать в Дагестан из Северного Ирана - персами. Новая волна вторжений тюркоязычных народов (особенно огузов сельджуков и отчасти кыпчаков) В XI XIII вв. привела к завершению складывания азербайджанской народности, выразившееся в изменении коренных языков населения тюркским разговорным языком. После смены династии Сефевидов в XVIII веке и хаоса последующих лет, азербайджанцы оказались разделены между двумя десятками полузависимых ханств и султанств. На территории проживания дагестанских азербайджанцев возникло Дербентское ханство, просуществовавшее до присоединения её к Российской империи в1806 году. С введением нового политико-административного устройства азербайджанцы вошли в состав Дербентского уезда (с 1860 года Дербентское градоначальство), Улусский магал, Нижне-Кайтагское и Северо-Табасаранское наибства (позднее участки) Кайтаго- Табасаранского округа Дагестанской области. В гг. к жителям Дербента добавились горские евреи и русские, но азербайджанцы продолжали в количественном отношении преобладать. По сведениям на 1886 год в Дербенте их насчитывалось 8697 человек, затем шли евреи человек. Согласно данным посемейной переписи населения Дагестана 1886 года азербайджанцев насчитывалось 13,697 человек, составляя 2,31 % населения региона. По данным Энциклопедического словаря Брокгауза и Ефрона в конце XIX века в Дагестане было азербайджанских татар (азербайджанцев)[11,с 23]. По сведениям Большого энциклопедического словаря Ларус: «азербайджанцы являются потомками древнего ираноязычного населения, тюркизированного с XI века». Владимир Минорский, в свою очередь, пишет о том, что «В начале V- XI вв. орды огузов, прежде более мелкими группами, а в более позднее время в значительных количествах, при Сельджукидах оккупировали Азербайджан. В последствии иранское население Азербайджана и примыкающих к нему территорий Закавказья стало тюркоязычным; в то же самое время соответствующие черты азербайджанского тюркского языка, такие как персидская интонация, отказ от вокальной гармонии, содержат нетюркское происхождение тюркизированного 109

110 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 населения». Проникновение тюрок-сельджуков в Восточное Закавказье способствовало тюркизации большей части коренного населения, и в XI XIII вв. началось складывание тюркоязычного азербайджанского этноса, завершившееся в основном к концу XV века, в эпоху правления Сефевидов. Ряд исследователей отмечают принятие шиизма в период правления Сефевидов как завершающий фактор этногенеза азербайджанского народа. В Российской империи ранние описания происхождения азербайджанцев появляются уже в конце XIX первой половине ХХ вв. Так созданная в России энциклопедия Брокгауза и Ефрона отмечала, что «Адербейджанские татары потомки тюрков-сельджуков и тюрко-монголов армии Гулагу-хана (XIII в.), но в значительной степени также отуреченных иранцев», а согласно БСЭ 1926 года, «в эпоху упадка халифата начинается постепенная инфильтрация тюркских элементов в Восточное Закавказье. Автохтонное население (албанцы) или подвергаются уничтожению или оттесняются в горы, чаще же всего ассимилируются с завоевателями. Окончательно тюркский элемент сложился в восточной части Кавказа в результате т. н. монгольского нашествия XIII в. и последующих оккупаций Тамерлана, туркменов, турок-османов и др.». Позднее советские и российские учёные, как и их западные коллеги, также стали отмечать складывание азербайджанского народа итогом языковой и этно-культурной ассимиляции. Так в 1950-х гг. С. Т. Еремян отмечал, что по мере того, как тюркские кочевые племена утверждались на зимних пастбищах Кура-Араксинской низменности, мусульманизированная часть местного населения Кавказской Албании смешивались с пришлыми тюркскими племенами. Так была создана современная азербайджанская народность». Согласно высказываниям С. А. Токарева: «происхождение азербайджанцев вопрос очевидный. Это этнос смешанного состава. Древнейший слой его содержит, очевидно, коренное население Восточного Закавказья каспии и албанцы, вероятно, также мидийцы Северного Ирана. Это население в связи с культурным преобладанием Ирана в эпоху Сасанидов было иранизировано, а в XI в., в годы сельджукского завоевания, началась его тюркизация», следовавшая и в период монгольского завоевания [16, с.295]. И. М. Оранский писал о том, что начиная с XI XIII вв. (с эпохи сельджукского и особенно монгольского завоевания) происходит процесс распространения тюркских языков в северо-западных областях Иранского нагорья, в Азербайджане. Ираноязычные обитатели этих областей переходили постепенно на тюркскую (азербайджанскую) речь, и лишь некоторая часть этого народа сохранила до наших дней свои иранские языки татский, талышский диалекты северо-западного Ирана [10,с.21]. Н. Г. Волкова, в свою очередь, дополняя его, отмечает, что в Восточном Закавказье к XIV в. в результате нескольких миграционных потоков тюркоязычных народов произошло языковое смещение коренного населения этой территории, большая часть которого стала разговаривать по-азербайджански» [5,с.4]. Дагестанский учёный С. Ш. Гаджиева по этому поводу также имеет свое мнение: «Азербайджанцы как народ сложились в результате длительного исторического развития, постепенной ассимиляции местных древних племён (албанцев, удинов, каспиев, талышей и др.) с пришлыми в разные периоды тюркоязычными племенами гуннами, огузами, кыпчаками и т. д., и, по имеющемуся в науке мнению, смена коренных языков населения тюркским разговорным языком здесь относится к XI XIII в. В свою очередь, тюркоязычные племена были довольно разноообразными по своим этническим элементам, объединяя множество других, в основном более древние племена, впоследствии участвовавших в образовании не только азербайджанцев, но и других тюркоязычных народов. Есть вероятность того, что в этнической истории Азербайджана оставили значимый след и оседавшие в Южном- Азербайджане племена каракоюнлу («чёрнобаранные») и аккоюнлу («белобаранные»), в державы которых в XV в. входили «азербайджанские земли к югу от Кубы». Выдающийся советский и российский востоковед А. П. Новосельцев отмечал, что можно признать, что некоторые тюркские этнические группы проникали сюда на всём протяжении второй половины I тысячелетия н. э., а может быть и раньше. Но вместе с тем, они не изменили этнический облик Восточного Закавказья и положили начало формированию современного азербайджанского тюркоязычного народа. Причиной таких изменений стало нашествие огузов в XI в. С основанием Сельджукской империи огузы распространились по всему Ирану, но особенно интенсивно обосновывались в Малой Азии и нынешнем Азербайджане. Причины этого не только в том, что сюда, на рубежи мусульманского мира, стягивалось наибольшее число этих новых «воинов ислама». Гораздо большее значение имело то, что в этих местностях царила значительная этническая пестрота, и потому тюркизация нашла нужную почву. Процесс этногенеза азербайджанской народности, особенно на территории Закавказья, ещё недостаточно понятен» [11,с.21]. При этом он 110

111 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 указывал, что «сегодняшние азербайджанцы также отюреченные потомки части древних племён Кавказской Албании и иранцев Южного Азербайджана. Другие же предки азербайджанцев, принесшие тюркский язык, огузские племена, в свою очередь представляют собой продукт сложного тюркско-иранского синтеза». Заметное распространение в Дагестане он получает ещё в XVI-XVII вв. Другие авторы пишут, что в Самурском округе Дагестанской области азербайджанский язык получил широкое распространение в XVIII XIX вв., но они отмечают, что в Самурской долине он использовался в качестве языка межнационального общения. До XIX века азербайджанский вместе с кумыкским и аварским языками являлся также лингва-франка в предгорном и низменном Дагестане. Свой статус языка межнационального общения в Южном Дагестана азербайджанский сохранил и в середине ХХ века. Например, в 1950-х гг. Л. И. Лавров отмечал: «В Южном Дагестане почти везде вторым языком является азербайджанский». Сохранилось множество свидетельств современников о роли и значении азербайджанского языка в регионе. К. Ф. Ган, посетивший Дагестан в конце XIX века, сообщал тот «факт, что почти во всём Дагестане тюрко-татарский язык является, так сказать, интернациональным». Более того, у соседних народов азербайджанский язык порой вытеснял из общения их родные языки. Например, в Энциклопедическом словаре Брокгауза и Ефрона, изданном в гг., отмечалось, что «такое близкое соседство и постоянные сношения с последними, табасаранцы усвоили себе их азербайджанское наречие и забывают понемногу свой родной язык» (в настоящий момент в табасаранской лексике много заимствований из азербайджанского языка). Другое свидетельство оставил Беккер, который побывал в Южном Дагестане писал: «Тюрко-азербейджанское наречие вытесняет всё более татское наречие; оно поникло к горцам, которые с интересом изучают его как необходимое для сношений с жителями Дербента и смежных закавказских мусульманских территорий; на этом же наречии излагают свои мысли между собой зачастую и горцы, говорящие хотя с родными, но непонятными им с первого раза языками» [16,с.89]. В годах азербайджанский был единственным официальным языком ведения занятий в дагестанских школах. В настоящее время азербайджанский язык имеет статус одного из государственных языков Дагестана, на азербайджанском языке говорят и на северо- западе Ирана, а также в Грузии, Турции и России (на юге Дагестана). Азербайджанский язык относится к огузской подгруппе юго-западной ветви тюркских языков. Немаловажный пласт азербайджанской лексики составляют арабские и персидские слова. Арабские слова содержат как бытовую, так и терминологическую лексику, а наличие иранизмов поясняют существовавшими в течение долгого времени азербайджано-персидскими связями. Таким образом, мы имеем все основания утверждать, что в XVIII в. у азербайджанцев в полной мере сформировался отличный от других языков огузской группы свой, собственный, полнокровный язык один из определяющих признаков народа. Азербайджанцы Дагестана говорят на дербентском и терекемейском диалектах азербайджанского языка юго-западной (огузской) подгруппы тюркской группы алтайской языковой семьи [8,с.68]. Дагестанские азербайджанцы представители каспийского типа большой европеоидной расы с небольшой примесью элементов кавкасионского типа, т.е. антропологический состав их свидетельствует о смешении каспийского и кавкасионского типов южной европеоидной расы. В Дагестане у азербайджанцев есть возможности для сохранения и развития национального языка, традиций и обычаев, уклада жизни. Азербайджанский язык преподается в 79 школах и 11 детских дошкольных учреждений. В школах с мононациональным составом учащихся обучение по всем предметам в начальных классах ведется на азербайджанском языке. В связи с решением парламента Азербайджанской Республики о переходе на латинскую графику необходимая учебно-методическая литература поступает из Азербайджана. Так, у азербайджанцев, живущих в двух странах сохраняется единое культурно-образовательное поле. Подготовка и повышение квалификации педагогических кадров на азербайджанском языке проводятся в Дербентском высшем педагогическом колледже и в вузах Азербайджана. Решению проблем азербайджанцев в Дагестане способствует национальное общественное движение «Азери». Приветливое и доброжелательное отношение к людям характерная черта азербайджанцев. Об этом свидетельствуют и такие институты традиционного общественного быта, как гостеприимство и куначество. В общественном быту сохранялись также обычаи взаимопомощи, кровной мести и другие. Дагестанские азербайджанцы обладают богатым культурным наследием, яркими обычаями и традициями, многообразием фольклорных жанров, литературы и музыки, многие элементы которых заимствованы народами Южного Дагестана. Наиболее популярными произведениями азербайджанцев являются историко-героические эпосы 111

112 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 «Деде-Коркуд» и «Кёр-Оглы», лирические дастаны «Асли и Керем», «Шахсенем и Ашиг-Гариб», «Шах-Исмаил» и др. Широко бытовали сказки (о животных, волшебные и бытовые), легенды (космогонические и др.), загадки, пословицы, поговорки и прочие жанры устного творчества. Дагестанские азербайджанцы не живут изолированно от других дагестанских народов, видное место в призме нравственно-этических ориентаций азербайджанцев занимает культура общения вообще и культура межнационального общения в частности. И сегодня, строя отношения народов между собой, строя отношения азербайджанцы с другими народами, они используют богатейшее наследие дедов и прадедов, заключавшееся в традициях, доброжелательного, уважительного отношения к любому народу, независимо от его этнической принадлежности и конфессиональной ориентации. Постановлением Государственного Совета Республики Дагестан от 18 октября 2000 года 191 азербайджанцы являются коренным малочисленным народом Республики Дагестан [13]. Согласно конституции Дагестана, государственными языками республики являются русский и все языки народов. Однако только 14 языков: русский, аварский, агульский, азербайджанский, даргинский, кум ыкский, лакский, лезгинский, ногайский, рутульский,табасаранский, татский, цахурский, чеченский, имеют свою письменность и действуют как государственные. Таким образом, процессы формирования азербайджанского народа были весьма сложными. Азербайджанцы - один из автохтонных народов на Кавказе, а также в Дагестане, которые сыграли немаловажную роль в его социально-экономическом, политическом развитии, сохранениинезависимости и самостоятельности. ЛИТЕРАТУРА 1. Адам Олеарий. Описание путешествия Голштинского посольства в Московию и Персию. М., Алияров С.С. Об этногенезе азербайджанского народа (к постановке проблемы) // К проблеме этногенеза азербайджанского народа. Баку, Бартольд В.В. Сочинения. Т.III. М., Большая советская энциклопедия. М., Волкова Н.Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX XX веках, Кавказский Этнографический сборник, IV часть, Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР, М., Гаджиева С.Ш. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. М.,, Гаджиева С.Ш. Дагестанские азербайджанцы. М., Ибрагимов М-Р А. К истории формирования дагестанских азербайджанцев. Историко-культурные и экономические связи народов Дагестана и Азербайджана // Материалы международной научно практической конференции. Махачкала, Народы Кавказа. Т.II. М., Новосельцев А.П., В.Т. Пашуто, Л.В. Черепнин. Пути развития феодализма. М., Новосельцев А.П., В.Т. Пашуто, Л.В. Черепнин. Пути развития феодализма. М., Первая всеобщая перепись населения российской империи 1897Г. СПб., Постановление народного собрания республики дагестан от 27 мая 1999г. 11. Россия/Население/Россия в этнографическом отношении // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: Т. 86 СПб., Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. Изд-во Академии наук СССР, Т Токарев С.А. Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры. М., Azerbaijani. Article from the Encyclopædia Britannica. Ethnologlobus.az.index.php ИЗ ЕГИПТА В КИТАЙ ЧЕРЕЗ ТУРКМЕНИСТАН И ОБРАТНО (Маршруты древнего шелкового пути сквозь призму туркменской классики и в свете современных реалий) Мурадгелди СОЕГОВ Мурадгелди Соегов академик Академии наук Туркменистана, профессор, доктор филологических наук, главный научный сотрудник Национального института рукописей АН Туркменистана (г. Ашхабад) 112

113 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ТҮЙІНДЕМЕ: Қазіргі заманғы болмыс аясында көлік жүйесіне тән нақты мәселелер бейтарап Түрікменстан дамып келеді. Осы мақалада түркімен ауызша және жазбаша әдебиеттің фольклорындағы көне Жібек жолының бағыттарды кейбір басқа да халықтардың тарихы ұқсас фактілері мен салыстырып қарастырылады. Тірек сөздер: Ұлы Жібек жолы, Оғыз хан, Түрікменстан, Қытай. ABSTRACT: In this article was considered inherent in transport system of dynamically developing neutral Turkmenistan in the light of the modern realities, specific questions of reflexion of routes of an ancient Silk way in the Turkmen oral epos and the written literature in comparison with the similar facts from history of some other people. Key Words: Great Silk Road, Oguz Khan, Turkmenistan, China. АННОТАЦИЯ: В свете современных реалий, присущих транспортной системе динамично развивающего нейтрального Туркменистана, рассматриваются специфические вопросы отражения маршрутов древнего Шелкового пути в туркменском устном фольклоре и письменной литературе в сравнении с аналогичными фактами из истории некоторых других народов. Ключевые слова: Великий Шёлковый путь, Огуз-хан, Туркменистан, Китай. Термин «Великий Шёлковый путь», вошедший в научный обиход в 1877 году с легкой руки немецкого геолога, географа и путешественника, барона Фердинанда Пауля Вильгельма фон Рихтгофена (Ferdinand Freiherr von Richthofen, ), в силу притягательности своего содержания (древние торговые и другие связи, существовавшие между народами глубинной Азии, в первую очередь Китая, и народами Запада) и своей внешней образностью ( путь, расстеленный шелком ) в последние десятилетия стал общеупотребительным почти во всех языках мира, и находится в центре внимания не только ученых-специалистов, но вызывает большой интерес у каждого любознательного человека. В туркменском языке калькированное словосочетание Beýik Ýüpek ýoly имеет особый смысл в связи с тем, что многие маршруты этого сверхдлинного караванного пути, объединившего еще в античное время крайние, дальние друг от друга угли Азии и Европы, проходили через территории современного Туркменистана и таких древних государств огузов-туркмен, какими являются империи азиатских хуннов, грозным правителем которой был Огуз-хан родоначальник туркмен, (по китайским источникам Мао-Дун или Мете-хан) и европейских хуннов (гунны Атиллы). Именно в то время, когда достигла своего расцвета империя Огуз-хана (азиатские хунны), торговцы-караванщики начали осваивать первые маршруты будущего Великого Шелкового пути, включив в состав своей команды членов посольств Китая и древнетюркских государств, которые отправлялись в далекие неведанные страны Запада для установления с ними дипломатических отношений. Древние тюркоязычные аланы (усуни) и гунны, проникшие вглубь Европы (аланы дошли до Северной Африки), способствовали установлению и продолжению связей с прежними местами своего обитания, оставленными ими далеко на Юго-Востоке [Для сравнения см.: 4]. Туркменские города Ургенч (Куня-Ургенч), Мерв (Мары), Амуль (бывш. Чарджоу, ныне Туркменабат) и Зем (бывш. Керки, ныне Атамурат), Ниса, Абуверд, Сарахс, Дехистан и др., находясь примерно в полпути всего маршрута Великого Шелкового пути, радушно встречали караваны с богатыми товарами, как из Запада (Европы), так и из Востока (Китая). Среди караванщиков были не только торговцы и их охрана, ряд из них прибыл с дипломатической миссией. Вес Запад Европы в целом и Франция в частности в старой туркменской литературе и фольклоре обозначались одним единым топонимом Перең / Pereň (исторически: Франк): Pereňden Gyratyň owazy geldi Зов Гырата (коня) слышатся из Франции (эпос Гёроглы ). Эта стихотворная строка из народного героического эпоса содержит отголосок времен сражений Атиллы совместно со своими гуннами в Западной Европе. В литературе на турецком языке описаны обоюдные стремления правителя Огузов-гёктюрков (Древнетюрксий каганат) Истеми-кагана и императора Византии Юстинианоса II путем направления уже в 557 году н.е. своих посольств в страну друг друга во главе соответственно с Миниакхом и Земаркхосом [См.: 12]. Следует также отметить, что непосредственный вход в Китай (следовательно, и выход) всех маршрутов караванного пути с Запада проходил через территорию государства Огузов-гёктюрков, и этим они умело пользовались для улучшения экономики и торговли своей страны. Топоним Ötüken (Отюкен), служивший названием столицы 113

114 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 государства Огузов-гёктюрков (до них столица азиатских хуннов), этимологически связан с глаголом öt- (синоним geç-) проходить и имеет значение проход [13, с ]. Как известно, огузы-гёктюрки Китай называли страной Табгач, а самых китайцев табгачцами. В современном туркменском языке сохранилось сочетание argyşa gitmеk поездка караваном за зерном и другими товарами в в близкие и дальние страны с главенствующим компонентом argyş, который встречается в каменном памятнике принцу Кёл-тегину (arkyş)), созданном на языке огузовгёктюрков в VIII веке: ötük(e)n : ýir : ol(u)r(u)p : (a)rk(y)ş : tirk(i)ş : ys(a)r : n(e)ň buň(u)g ýok ötük(e)n : ýyş : ol(u)rs(a)r : b(e)ňgü : il tuta : ol(u)rt(a)çy s(e)n (Южная сторона, строка 8) (О тюркский народ!) Когда ты, находясь в стране Отюкен, будешь посылать (торговые) караваны (в разные страны), у тебя совсем не будет горя. Когда ты останешься (навсегда) в Отюкене, ты можешь жить, созидая свой вечное государство. Эти слова повторяются в каменном памятнике, возведенном в честь Бильге-кагана правителя огузов-гёктюрков. Как правильно отмечается в русскоязычной литературе, наиболее протяженный и магистральный участок Шелкового пути пролегал через Среднюю Азию (древний Туран), в том числе и территорию Туркменистана. Караваны, груженные шелком из Китая, пряностями и самоцветами из Индии, серебряными изделиями из Ирана, византийскими полотнами, среднеазиатской керамикой и многими другими товарами, шли по пустыне Каракумы через оазисы Мерва и Хорезма, переправлялись через реки Мургаб и Амударья. На пути караванов расцветали богатые города, торгово-ремесленные поселения, караван-сараи, мечети и медресе [См.: 2 и др.]. В условиях полного отсутствия СМИ, даже речи и самого понятия о них, предки современных туркмен в древности и средние века узнали о жизни других народов и стран в основном из рассказов караванщиков, прибывших из дальних краев земли и остановивших временно в караван-сараях для отдыха и запасания вещами, необходимыми для дальнейшего продолжения пути, особенно водой и продуктами питания. Караван-баши (глава каравана) и сопроводившие их послы обычно принимались в гости местными правителями, которые получали от гостей подарки-диковинки, отсутствующие в своей стране, и ночами слушали их рассказы об обычаях и нравах неизвестных им до этого народов. В туркменской народной памяти, в частности в туркменском языке имеются немало понятий, которые связаны с Китаем. Эта страна в народном просторечье (сказки и др.) именовалась как Чын-Мачын (Çyn-Maçyn). В нем дважды повторяется топоним Чын (Ма-чын), то есть China (санскритское или латинское слово?), основное название страны в западноевропейских языках. Из существующей литературы также явствует, что в армянских сказках и легендах название Китая упоминается как страна Ченов, Чинумачин, Чинистан, Чин ев Мачин, Джинумаджин. В оламском (аланском) диалекте туркменского языка словосочетание çyn käse имеет значение большая фарфорая пиала (для шурпы) (исторически: китайская пиала ). Çyn / Çin (Сhina), может быть, искожение от имени китайской династии Цинь, правившей страной в гг. до н. э. Топоним Хытай / Hytaý (Китай), который характерен современному туркменскому литературному языку, встречается в произведениях великого туркменского поэта-классика Махтумкули (XVIII век): Çawy düşüp Hytaý bilen Hotana Его слава дошла до Китая и Хотана. Сочетание в одной стихотворной строке друг за другом топонимов Китай и Хотан выдвинутую ранее учеными этимологию о происхождении первого (Китай / Кадай) от второго (Хотан / Кидан) делает менее убедительной. Наряду с этим следует отметить, что в стихотворении Tapylmaz ( Не найти ) туркменского поэта-классика ХIХ века Сейитназара Сейди другое название Китая Çin (Çin / China) приводится в средине между названиями соседних стран Hotan (Хотан) и Kaşgar (Кашгар): Agtarsam Samarkandy, Hojant, Kaşgary birle, / Ol Çin, Hotan mülküni, ol şehri-zeri birle [9, c. 68] Если искать (мне тебя, о любимая,) в Самарканде совместно с Ходжантом и Кашгаром, / В том Чине (Китае) и стране Хотана совместно с городом Зером. Тем не менее, в сочинениях Махтумкули, как и в других произведениях туркменской классической литературы XVIII XIX вв., основным термином для обозначения Китая вступает Чын-Мачын: Owazyň Çyn-Maçyn daglar aşasy Твоя известность (или весть о тебя) дошла до Китая, преодалев горы [Cм.: 6, c. 446, 453]. Русский купец из Твери Афанасий Никитин, посетивший Индию в 1470-е гг., в своем сочинении «Хожении за три моря» топонимы Чин (Чим) и Мачин (Мачим), которые были заимствованы им из тюркских или иранских языков, использовал для обозначения разных географических областей Китая: от Певгу до Чини да до Мачина мѣсяць итти, морем все то хожение. А от Чини до Китаа итти сухом 6 мѣсяць, а морем 4 дни итти, А Чинское же да Мачинское пристанище велми велико, да дѣлают в нем чини, да продают же чини в 114

115 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 вѣс, а дешево. Мачим да Чим от Бедеря 4 мѣсяцы морем итти, а там же дѣлают чими, да все дешево. Эти слова на современный русский переводят как: от Пегу до Южного Китая месяц идти морем весь тот путь. А от Южного Китая до Северного идти сухим путем шесть месяцев, а морем четыре дня идти. Китайская же земля весьма велика. Делают там фарфор и продают его на вес, дешево. до Южного Китая от Бидара четыре месяца морем идти, делают там фарфор, да все дешево [См.: 10]. Все туркменские любовно-фантастические дестаны (романы), названия которых содержат личные имена возлюбленных ( Лейли и Меджнун, Юсуп и Зулейха, Гюль и Билбил, Зохра и Тахир, Шахсенем и Гариб и др. Общее число подобных произведений доходит до 25), пропитаны духом странствий в далекие края, где главный герой подвергается к cуровым испытаниям в прочности своих чувств к возлюбленной, проходя через ужасные приключения с дивами, джиннами, пери и другими сверхъестественными персонажами. Несмотря на то, что в любовно-фантастическом дестане Гюль и Сенубер туркменского поэта Шейдаи ( ) чувствуется сильное влияние арабских сказок из цикла Тысяча и одна ночь, а также местных туркменских сказок, изложение событий в нем начинается именно с рассказа о том, что отец главного героя Сенубера, Хуршид-падишах является правителем города (страны) под названием Чин (т.е. Китай). Автор свое произведение заканчивает также тем, что после многочисленных приключений и мытарств в разных странах, в том числе в шехри- Шебистане (городе-стране Мрака), Сенубер со своей возлюбленной Гюль возвращается в родной город (страну) Чин (Китай) на постоянное жительство [3, с. 77, 135]. Очень древнюю историческую подоплеку этому можем найти в следующих утверждениях: Когда наши предки (т.е. предки тюрков М.С.) захватили Китай, основав имперскую династию Джоу, именно тогда к китайцам пришла божественная концепция Неба. Эти события происходили в XII веке до нашей эры [См.: 1]. В туркменском анонимном любовном дестане Хюрлукга и Хемра наблюдается обратный маршрут следования главного героя из Египта (Misr / Müsür) в Китай (Çyn-Maçyn) и обратно. Из истории знаем, что в XI XII вв. правящая в Египте династия Айюбидов привлекала мамлюков (кипчаков и туркмен) для несения военной службы. В 1250 году лидеры мамлюков ( рабовневольников ) отстранили Айюбидов, взяв власть в Египте в свои руки. Первый султан Мамлюков Айбек, который правил Египтом в гг., происходил из туркменов, и, неслучайно, в среде мамлюков он был известен как Айбек ат-туркмени. Мамлюкский султанат просуществовал до 1517 года. Многие мамлюкские султаны носили имена, состоящие из исконно тюркских слов: Айбек, Кудуз, Бейбарс, Берке-хан, Саламыш, Китбуга, Куджук, Баркук, Татар, Барсбой, Усман, Инал, Билбай, Тимур-буга, Туман-бай и др. [См.: 5 и др.]. Cовременные ученые, исследовавшие письменные памятники того периода, констатируют, что на территории Египта, начиная с XIII века получил свое дальнейшее развитие смешанный кыпчакско-огузский письменный язык, сформированный задолго до этого еще в Средней Азии [7, c. 16]. Если мелкие жанры туркменского фольклора реагировали на вышеуказанные исторические события в виде пословиц Müsürde şa bolaňdan öz ýurduňda geda bol Чем стать падишахом в (чужом) Египте, лучше быть нищим (рабом) в родной стране, то большие эпические жанры (дестан Хюрлукга и Хемра ) рассказали о них несколько просторно, притом своеобразно связав их с Великим Шелковым путем. Но сначала небезынтересно будет узнать, что в уже цитированном выше стихотворении Tapylmaz ( Не найти ) поэта-классика Сейди имеется строка, русский смысловой перевод которой будет звучать примерно так: На Западе находится Египет (Misr), а на Востоке Китай (Hytaý) [9, c. 69]. Приступаем непосредственно к чтению соответствующих страниц туркменского анонимного любовно-фантастического дестана Хюрлукга и Хемра, где преследуется маршрут Великого Шелкового пути из Египта в Китай и обратно, ибо падишах Хисрав был правителем Мисра (Египта). И еще: приводимый ниже сюжет занимает начальную часть сочинения и не имеет прямой связи с его основным сюжетом: «Когда детям исполнилось четырнадцать лет, падишах [Хисрав] встревожился, вспомнив, что они дожны умереть. Он позвал к себе везира Касыма и сказал ему: Когда я был у святого, мне во сне предсказали, что будут дарованы мне сыновья, но в четырнадцать лет их возьмут [от меня]. Это время настало. Теперь я отправляю вас со своими сыновьями в Чин-Мачин, с большим богатством отправляю. Похороны их там, где они умрут, пусть мои глаза этого не увидят. Сказал так падишах и стал собирать их в путь....падишах отправил сыновей в Чин-Мачин с большими богатствами. Спали они мало, шли они много и пришли в страну Чин-Мачин. Видят, в стране Чин- 115

116 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Мачин все очень дорого. Узнав это, Хемра позвал своего глашатая и велел ему прокричать: Голодные бедняки Чин-Мачина! Приходите ко мне один раз в день и ешьте у меня. Гододные бедняки Чин-Мачина каждый день ели у него. Хемра был занят тем, что оделял и кормил» [11, c. 213]. Потом в дестане говорится, что после того, как Хемра раздал голодным беднякам Чин- Мачина все свое богатство, он обратился к братьям с просьбой истратить ихние богатства также для такого доброго дела, но получил от них отказ. Тогда Хемра оповестил местный народ следующим сообщением: Гододные бедняки Чин-Мачина! Если Вы голодны, следуйте за мной. Давайте отправимся в мою страну. Я не позволю вам умереть с голоду. Таким образом, они все вместе оправились в Египет и прошли полпути. «Люди, шедшие с караваном, израсходовали все воду и очень хотели пить. Хемра предложил караванбаши остановить караван. Он сказал: Поищу-ка я в этих местах воду. Еще раньше, когда шел в Чин-Мачин, он приметил колодец с водой. И Хемра сказал: Я принесу вам воду, взял бурдюки и направился к колодцу» [11, с. 214]. Далее идет повествование о том, когда Хемра шел по пути к колодцу, ему исполнилось четырнадцать лет, и вот здесь встретился ему ангел Азраил, который сказал: О добрый джигит, постой! Отдай то, что ты должен отдать, и уходи. Тогда Хемра сказал: Старец! Не будь глупцом, я не должник. Он царевич. И он в этом мире никому ничто не должен. Тогда старец объяснил ему, что он ангел смерти Азраил, и просит отдать ему свою душу, ибо настал его срок. Если настал мой срок, я не смогу этого избежать. Только дай мне немого времени. Я веду с собой бедняков. Я не знал, что умру здесь. Дай-ка я попрощаюсь с ними. А потом уж бери мою душу сказал Хемра. Азраил согласился с ним. «После того как Хемра принес воду, он сказал беднякам, которые пришли с ним: Все соберитесь вот в этом месте. Собрав всех вместе, Хемра накормил их, голодным дал хлеба, жаждущим дал воду. В стане наступило веселье и радость. Через некоторое время, обращаясь к людям, сказал: Оказывается, настал мой срок. Теперь проститесь со мной. Я здесь отдам свою душу. Услышав это, люди удивились и испугались. Все они повернулись к Кибле, набросили себе на шею кушаки, заплакали. Жалобно плача, они стали просить Всесильного Аллаха: Возьми наши души, Хемру не трогай! Мы отдаем свои души за Хемру. Великий Аллах сказал: Раз эти люди за Хемру отдают свою жизнь, тогда отними души у всех. И послал ангеля Азраила Азраил забрал у всех души, но никто из них не пожалел [об этом] и не воскликнул: О, [зачем] ты лишаешь меня жизни из-за Хемры! Великий Аллах подумал: Я не таков, как мои рабы. Сколько людей отдали жизнь за Хемру! Но ни один даже не охнул. Потом раздался голос Аллаха Великого: Пусть Азраил оживит умерших. Каждому из них я дарю по сто двадцать лет жизни. После этого все люди ожили и стали такими же, как прежде. Когда ангел Азраил оживил их, он сказал Хемре: Я тоже слуга Бога. Сначала он сказал мне возьми, я и забрал ваши души. Теперь я уйду. Все вы получили по сто двадцать лет жизни. Не обижайтесь на меня» [11, c ]. Таким образом, все они благополучно вернулись из Китая обратно в Египет. Если переходить из далекого прошлого к современным реалиям, то можно увидеть как в независимом и нейтральном Туркменистане восстанавливаются маршруты древнего Шелкового пути на основе современных высокотехнологических средств установления экономических связей между странами. Так, наряду с газопроводом Туркменистан-Казахстан-Россия-Европа, действующим еще с советских времен, был построен и введен в эксплуатацию в 2000 году газопровод Туркменистан-Узбекистан-Казахстан-Китай с годовым объемом подачи природного газа 40 миллиард куб./м. с ближайшей перспективой доведение ее до 65 миллиарда куб./м. в год. Действуют две ветви газопровода Туркменистан-Иран. Начата работа по новому газопроводу Туркменистан-Узбекистан-Таджикистан-Кыргызстан-Китай. Активно разрабатывается проект подачи туркменского газа в будущем по маршруту Туркменистан-Афганистан-Пакистана-Индия. Не снята с повестки дня также разработка проекта, согласно которому планируется подача газа из Туркменистана по проводу через дно Каспийского моря в Азербайджан, Грузию, Турцию и дальше в Европу. Особо следует говорить о подаче дешевой туркменской электроэнергии в соседние провинции Афганистана, экономика которого вот уже около полвека находится в параличном состоянии из-за постоянной междоусобной войны и частной военной интервенции извне. За годы независимости в Туркменистане получили свое бурное развитие традиционные виды транспорта. В настоящее время туркменская столица Ашхабад связан воздушными сообщениями с городами многих стран мира, которые осуществляются комфортабельными воздушными лайнерами типа «Боинг». Значительно улучшилась инфраструктура 116

117 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 железнодорожного транспорта внутри страны, который обновлен новыми вагонами и тепловозами из КНР. В связи с небывалым ростом количества средств наземного продвижения, особенно частных автомобилей, уделяется большое внимание со стороны государства на улучшение качества автомобильных дорог. Это в свою очередь оказывает положительное влияние на рост числа зарубежных туристов, желающих путешествовать по Туркменистану на автомобилях. Усиливаются мощности морского и речного транспорта страны за счет покупки новых большегрузных кораблей, которые курсируют не только по Каспийскому морю и р. Амударья, но начинают осваивать важные мировые морские маршруты. На новой высокотехнологической основе ускоренными темпами идет реконструкция морского порта Туркменбаши (бывший Красноводск), являющегося практически морскими воротами для всей Средней Азии. В начале сентября месяца 2014 года в Ашхабаде проходила Международная конференция, посвященная роли транзитно-транспортных коридоров в обеспечении международного сотрудничества и устойчивого развития, которая объединила в туркменской столице руководителей и представителей таких ведущих мировых организаций и структур, какими являются Европейская экономическая комиссия ООН (ЕЭК ООН, Исполнительный секретарь г-н Кристиан Фриис Бах), Экономическая и социальная комиссия ООН для Азии и Тихого океана (ЭСКАТО, заместитель Исполнительного секретаря г-н Шун-ичи Мурата), Организация по безопасности и сотрудничеству в Европе (ОБСЕ, Генеральный секретарь г-н Ламберто Занниер), Организация сотрудничества (ЭКО, Генеральный секретарь г-н Шамиль Алескеров), Международный союз автомобильного транспорта (IRU, руководитель г-н Януш Лачны), Межправительственная комиссия транспортного коридора Европа-Кавказ-Азия (ТРАСЕКА, Генеральный секретарь г-н Эдуард Бирюков), а также участников более чем из 30 стран. В торжественной церемонии открытия столь представительного научного форума принял участия Президент Туркменистана Гурбангулы Бердымухамедов, который в своем выступлении перед участниками конференции, в частности отметил, что с учетом уникальности географического расположения нашей страны на перекрестке маршрутов по линии Север-Юг, Запад-Восток развитие транспортной инфраструктуры является одним из безусловных приоритетов государственной политики Туркменистана. Конкретизируя свою мысль, Президент Туркменистана сказал, что речь идет о строительстве разветвленной, комплексной, комбинированной инфраструктуры транспортного сообщения и транзита, охватывающей пространства Евразии с выходом на морские терминалы Черноморского и Балтийского регионов, Южной и Юго-Восточной Азии, Ближнего Востока. Данный проект также подразумевает перспективу подключения к международной инфраструктуре в южном и восточном направлениях с выходом на такие мощные экономические центры, как Китай, Индия, Пакистана, страны Азиатско-Тихоокеанского региона [8]. Таким образов, в ближащем будущем Туркменистан, как и в древности и средние века, станет перекрестом маршрутов из Севера на Юг, из Запада на Восток и обратно, иными словами, превратится в центр нового, более расширенного Великого Шелкового пути XXI века, создаваемого на основе современных высокопродуктивных технологий. Одним из ярких свидетельств этого стала новая железная дорога по маршруту Казахстан-Туркменистан-Иран с выходом на морские пути через Персидский залив, в торжественном открытии которой в начале декабря 2014 года приняли участия Президенты этих стран: Гурбангулы Бердымухамедов (Туркменистан), Нурсултан Назарбаев (Республика Казахстан) и Хасан Рухани (Исламская Республика Иран) [14]. ЛИТЕРАТУРА 1. Безертинов Р.Н. Тэнгре не чужой бог. Мировоззрение, служившее основой побед древних тюрков. См.: ( ). 2. Гельдыева Г. Великий Шелковый путь: из глубин истории к современности. См.: ( ). Дессанлар. Ашгабат, Закиев М.З. Глубокие этнические корни тюркских народов. Астана, Мамлюки. Материал из Википедии свободной энциклопедии, Подготовлен по данным изданий: Али-заде А. А. Мамлюки // Исламский энциклопедический словарь. (М.: Ансар, с. ); Рыжов, К. В. Бахриты // Все монархи мира. Мусульманский Восток. VII XV вв. (М. : Вече, с.). 5. Мередов А., Ахаллы С. Түркмен классыкы эдебиятының сөзлүги. Ашгабат, Наджип Э Н Тюркоязычный памятник XIV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык. Алма-Ата,

118 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, Нейтральный Туркменистан. 2014, 4 сентября, ( ). 7. Сейди. Дөнменем, беглер: Гощгулар. Чапа тайярлан К. Җумаев. М. Сөеговың редакциясы билен. Ашгабат, Хождение за три моря Афанасия Никитина. Подготовка текста М. Д. Каган-Тарковской и Я. С. Лурье, перевод Л. С. Семенова, комментарии Я. С. Лурье и Л. С. Семенова http: //lib.pushkinskijdom.ru /Default.aspx?tabid =5068 ( ). 9. Хурлукга И Хемра. Саят и Хемра: туркменские романические эпосы. Предисл. и сост. А. Мирбадалевой. Переводчики: А. Мирбадалева, Н. Кидайш-Покровская. М.: Главная ред. восточной литературы изд. Наука, С Hatice Palaz Erdemir, Göktürk-Bizans İlişkileri (VI. Yüzyıl Bizans Kaynaklarına Göre), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2001, 92 s. 11. Мuratgeldi Söyegov, Ötüken Adının Etimilojisi ve Büyük İpek Yolu yla İlgisi // Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi. Sayı: 308 Ağustos. İstanbul, S Нейтральный Туркменистан, 2014, 4 декабря, 345 (27603). MUHTEŞEM YÜZYIL Kamil HÜSEYNOV ABSTRACT: This series has been famous all over Europe. Anyone who knows Ottoman world when watching this series was amaze. The most important aspect of the directory can be specified in the following way: 1. New perspectives on Ottoman history. 2. Ottoman until and after this series 3. Ottoman Turkish and Turkish words found in the effects of the Contemporary Turkish 4. In Ottoman Turkish foreign words 5. Poetic language of the Ottoman These sides of this magnificent array of Turks in the real sense of the word, that led to a large audience to watch this series and love itlifestyle of sultans, what they like and dislike what the decisions they have given has been a source of great interest. Before the publication of this series of information on the review of Suleiman the Magnificent in humans was limited to relevant information from books. Magnificent Century series is releasing a new light on this issue to date. Ottoman history, or anyone who does not follow from this series have been affected in some way.currently, very few specific words used and that half of the sultans and princes hear from the mouths of people are excited about and experienced the feeling of honor to them. Turkish people are always proud that they sons of such a great father as Sultan Suleiman. Contemporary Turkish arrive in this way until the present day and in the development of Ottoman Turkish place has a very important and exceptional. Through this series back to life many forgotten Ottoman words and words are returned.along with these, under the influence of the Ottoman Turkish arabic language enriched by foreign words, writing and speaking the language of that era that so greatly influenced. Great love for poetry of Sultan Suleiman turned Ottoman Turkish language poetic language.all this is very easily understood by the great masses of the Ottoman Turkish and had been translated into the language used. Key Words: Magnificent century,turkish,language,ottoman. ÖZET: Bu dizi tüm Avrupaya ses salmış. Osmanlı dünyasını yakından uzakdan tanıyan her kes bu diziye hayran kalmıştır. Dizinin en önenli taraflarını şu şekilde belirte biliriz: 1. Osmanlı tarihine yeni bakış. 2. Bu diziye kadarkı Osmanlı ve bu diziden sonrakı Osmanlı 3. Osmanlı Türkçesinin ve bu Türkçede bulunan kelimelerin Çağdaş Türkçeye etkileri 4. Osmanlı Türkçesindeki yabanci kelimeler 5. Osmanlının şiir dili Kamil Hüseynov Dr.DİLÇİLİK ENSTİTÜSÜ AZERBAYCAN MİLLİ BİLİMLER AKADEMİSİ BAKÜ/AZERBAYCAN, kamil82@mail.ru 118

119 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Yukarıda belirtilen taraflar bu muhtesem türk dizisinin sözün gerçek manasında büyük kitleler tarafından seyredilmesine ve sevilmesine sebep olmuştur. Sultanlarin yaşam tarzı, nelerden hoşlanıp neleri sevmemeleri, vermiş oldukları kararları çok büyük ilgi kaynağı olmuştur. Bu dizinin yayınlanmasına kadar insanların Kanuni Sultan Süleyman hakkındakı bilgileri sadece tarih kitaplarındakı bilgiler ile sınırlı kalmıştır. Muhteşem Yüzyıl dizisi bu konuda tarihe yeni bir ışık salmıştır. Osmanlı tarihini takip eden ve ya etmeyen herkes bu diziden bir şekilde etkilenmiştir. Günümüzde çokaz kullanılan ve o devre has kelimeleri sultan ve şehzadelerin ağzından duymak insanları heyecanlandirmakta ve onlara onur hissi yaşatmaktadır. Tüm cihana hükümranlık etmiş, mağrur vә cesur Kanuni Sultan Süleyman gibi bir atanın evladı olması Türk milletini daima onurlandırmıştır. Çağdaş Türkçenin günümüze kadar bu şekilde gelmesinde ve gelişmesinde Osmanlı Türkçesi çok önemli ve müstesna yere sahiptir. Bu dizi sayesinde bir çok unutulmuş Osmanlı söz ve kelimeleri yeniden hayata geri donmüştür. Bunlarla birlikte Osmanlı türkçesi arap dilinin etkisi altında kalarak yabancı kelimelerle zenginleşmiş, bu da o devrin yazı ve konuşma dilini çok büyük ölçüde etkilemiştir. Osmanlıda şiire büyük önem verilmiş ve özellikle Kanuni Sultan Süleymanın şiire olan büyük sevgisi o devirde Osmanlı Türkçesini şiir diline çevirmiştir. Tüm bunlar Osmanlı türkçesinin büyük kitleler tarafından çok kolay anlaşılan ve kullanılan diline çevirmiştir. Anahtar Kelimeler: Muhteşem,yüzyıl,türkçe,dil,osmanlı Muhteşem Yüzyıl ve Osmanlı Tarihi Muhteşem Yüzyıl, Alexandra Lisowska adlı bir kızın Kırım dan saraya getirilişiyle başlıyor. Alexandra nın ailesi öldürülür ve sevgilisinden ayrı kalır, o da bunun üzerine saraydakilerden intikamını almaya yemin eder. Ne var ki, zaman geçtikçe Sultan ın gözdesi olmayı başarır ve Şehzade Mehmet i doğurarak gönlüne taht kurar; ancak önünde Mahidevran engeli vardır; çünkü onun şehzadesi (Mustafa) tahta geçecektir. Dizi, ilk yayınlandığında Osmanlı tarihini kötü yansıttığına dair tepkileri üzerine çekmişti, kaldırılacağı bile söylenmişti. Bu konuda benim görüşüm ise tarih ile dizinin karıştırılmaması gerektiğidir, zaten bu dizide tarihin anlatılması amaçlanılmıyor, yine de Kanuni Sultan Süleyman ın Kıbrıs ı aldığını, Pargalı İbrahim in veziri-azam oluşunu görebiliyoruz. Bana göre de aslında tarih olsa dahi olur; çünkü tarihe özellikle de Osmanlı tarihine düşkünümdür. Başrollerde Halit Ergenç (Kanuni Sultan Süleyman), Meryem Uzerli (Hürrem Sultan), Nur Fettahoğlu (Mahidevran), Okan Yalabık (Pargalı İbrahim), Selma Ergeç (Hatice Sultan), Filiz Ahmet (Nigar Kalfa), Selim Bayraktar (Sümbül Ağa), Arif Erkin (Piri Paşa), Burcu Tuna (Maria/Gülnihal), Fatih Al (Matrakçı Nasuh), Saadet Işıl Aksoy (Victoria/Sadıka) ve usta oyuncu Nebahat Çehre (Valide Sultan) oynuyor. Yönetmenliğini Yağmur Taylan ile Durul Taylan, senaristliğini ise Meral Okay yapmaktadır. Gelelim Osmanlı Tarihi ne Dizi, 10. Osmanlı Sultanı Kanuni Sultan Süleyman hakkında, yani Osmanlı Devleti nin en parlak dönemlerini yaşadığı dönemde padişahlık yapan Muhteşem Süleyman hakkında. 45 yıl tahtta kalıp, en uzun süre kalan padişah olmuştur. Babası Yavuz Sultan Selim, annesi Hafsa Sultan dır yılında yani tahta geçtikten henüz bir yıl sonra Belgrad ı kuşatır ve fetheder de Rodos kuşatılır, fethedilir yılındaysa Mohaç Zaferi kazanılır, Macaristan kralı Layoş un yerine Yanoş Zapolya tahta geçer. Bu örnekler arttırılabilir; çünkü Kanuni Sultan Süleyman ın yaptıkları kelimelerle sınırlandırılamaz. Tarih deyince aklımıza sadece padişahlar gelmemeli bence. Barbaros Hayrettin Paşa ile Sokullu Mehmet Paşa da bu dönemde Osmanlı ya katkıda bulunmuş önemli isimlerdir. En basit örnekle aklımıza Preveze Deniz Zaferi ni getirebiliriz. Barbaros Hayrettin, bu zaferle kendini kanıtlamış ve adını Osmanlı Tarihi ne yazdırmayı başarmıştır. Sokullu Mehmet Paşa nın Osmanlı daki yeri ise çok önemli; çünkü Osmanlı da onun ölümüyle bir dönem kapanmıştır (Yükselme Dönemi nden Duraklama Dönemi ne geçiş) Özellikle II. Selim ve III. Murat zamanlarında devlet işlerinin üstesinden gelip, Osmanlı nın en başarılı sadrazamı olmuştur. Muhteşem Yüzyıl ve Osmanlı Sultanları Bu dizinin etkisi bizleri Osmanli tarihini yeniden araştırmaya, Osmanlı Sultanları ile yeniden ve daha yakından tanışmamıza sebep omuştur. Osmanlı Hanedanı nın sultanları 1299 dan 1922 ye kadar kıtalararası geniş bir imparatorluğa hükmetmiştir. Osmanlı İmparatorluğu zirvedeyken; kuzeyde Macaristan, güneyde Somali, batıda Cezayir ve doğuda Irak a kadar uzanmıştır. İlk başlarda imparatorluk Bursa da yönetilirken 1366 da Edirne başkent oldu. Son olarak da Bizans İmparatorluğu ndan alınan İstanbul başkent oldu. 119

120 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 İmparatorluğun ilk yıllarının anlatımında efsane ve gerçeği ayırmanın zor olması nedeniyle değişen konular olmuştur; buna rağmen çoğu çağdaş bilginler imparatorluğun aşağı yukarı 1299 yılında ortaya çıktığını ve kurucusunun Oğuz Türkleri nin Kayı Boyu ndan gelen Osman Gazi olduğunu kabul eder. Osmanlı Hanedanı 36 sultanla 6 yüzyıl boyunca var oldu. Osmanlı İmparatorluğu I. Dünya Savaşı nda müttefik olduğu İttifak Devletleri nin yenilgiye uğraması sonucuyla tarih sahnesinden kayboldu. İmparatorluğun İtilaf Devletleri tarafından bölünmesi ve ardından gelen Kurtuluş Savaşı çağdaş Türkiye Cumhuriyeti nin doğmasına yol açtı. Padişahların Listesi Aşağıdaki tablo Osmanlı sultanlarını ve son Osmanlı halifesini tarihe göre sıralanmış olarak listeler. Tuğralar kaligrafik mühür ya da Osmanlı sultanları tarafından kullanılan imzalardır. Onlar tüm resmi belgelerde, sikkelerde ve daha önemlisi padişahın portresinin belirlenmesinde kullanılırdı. Notlar sütunu padişahların ebeveynlerini ve kaderlerini içerir. Padişah ın saltanatının sonu doğal ölümle bitmediği zaman nedeni kalın gösterilir. İlk hükümdarlar için genellikle saltanatının sonu ve varisinin tahta çıkması arasında bir zaman vardır. Bunun nedeni tarihçi Quataert e göre bu dönemde Osmanlı da uygulanan en yaşlı olan değil en uygun olanın tahta geçmesidir: sultan öldüğünde, bir galip çıkana kadar tüm oğulları savaşmak zorundaydı. Bundan dolayı iç çatışma meydana gelmiş ve kardeş katili gerçekleşmiştir, sultanın ölüm tarihi bu nedenle her zaman varisin tahta geçmesiyle aynı tarihte değildir.[14] 1617 de Şehzade sistemi, en uygun olanın tahta geçmesi yerine yaşça en büyük olanın tahta geçtiği sistemle (ekberiyet) değişti. Bu sistemle tahta ailenin en büyük erkeği geçti. Bu da 17. yüzyıldan bu yana neden ölen sultanın yerine nadiren kendi oğlunun genellikle amca ya da kardeşinin geçmesini açıklar.[15] En büyük olanın tahta geçtiği sistem (ekberiyet) 19. yüzyılda alınan başarısız sonuçlara rağmen saltanatın sonuna kadar sürdü. 1 Osman Gazi Orhan Gazi I. Murat I.Beyazıt I.Mehmet II. Murat II. Mehmet II. Bayezid I.Selim I.Süleyman II. Selim III. Murat III. Mehmet I.Ahmet I.Mustafa II. Osman IV. Murat I.İbrahim IV. Mehmet II. Süleyman II. Ahmet II. Mustafa III. Ahmet I.Mahmut III. Osman III. Mustafa I. Abdülhamit III.Selim IV.Mustafa II. Mahmut I.Abdülmecit I.Abdülaziz V.Murat

121 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, II. Abdülhamit V.Mehmet Vahdeddin Muhteşem Yüzyıl dizisinde kullanılan osmanlıca kelimeler Muhteşem Yüzyıl TV dizisi ve diğer Osmanlı dönemi film ve dizilerinde geçen o döneme özel terimlerin gerçek anlamlarını bilmenin, bu tür film ve dizileri izlerken yararlı olacağı düşüncesi ile aşağıdaki küçük sözlüğü hazırladım. Padişah: Farsca mutlak egemen anlamına gelen sözcük. Osmanlılarda hükümdar anlamında kullanılmıştır. Paşa: Miralaydan (albay) yukarı askeri rütbe (bu günkü general kelimesi karşılığı) Ayrıca üst düzey sivil görevliler için de kullanılmıştır. Sultan: Padişahlara, onların kız ve erkek çocuklarına, annelere ve kadınlarına verilen unvan. Şehzade. Padişah soyundan gelen erkek çocuk. Lala: Şehzadeleri eğitip yetiştiren öğretmenler, hocalar. Otağ (Otak) : Padişaha, sadrazama, serdara ait, büyük gösterişli çadır. Sadrazam: Veziri azam (baş vezir) Bu günkü Başbakan karşılığı terim. Sadaret: Sadrazamlık makamı Sancak: Eyalet ve kaza (ilçe) arasında kalan yönetim birimi. Hünkar: Padişahların ünvanı. Ekselans karşılığı hürmet sözcüğü. Sarayı hümayun: Padişah sarayı Serdar: Ordu komutanı Serasker: Sadrazam dışında orduya komuta eden vezir Uç: Sınır eyalet ve sancaklarının genel adı. Valide Sultan: Padişahın annesi Voyvoda: Eflak ve Boğdan prensleri Oda: Yeniçeri kışlalarına verilen ad. Odabaşı: Kıdemli yeniçeri subayı Has odabaşi: Padişahıhın koruma subayı, emirsubayı Ocak: Yeniçeri örgütü Ocak ağası: Yeniçeri ağası Ağa: Devlet görevlisi ve ulema (din görevlileri) için kullanılan terim. Bu anlamda Divan: Devlet işlerini görüşüp karara bağlayan kurul. Ayak divanı: Olağanüstü hallerde acele olarak yapılan, padişahların başkanlık ettiği toplantılara verilen ad. Ayan meclisi: Osmanlıda Senatoya verilen ad. Bac: Vergi Baltacı: Harem ve harem dışındaki hizmetler ve koruma görevlerinde çalışanlara verilen ad. Bostancı: Sarayın bağ, bahçe ve bostanlarına bakan, güvenlikten de sorumlu olan görevliler. Cebeci: Silah üretimi ve bakımı yapan askeri bölüm. Cülus: Padişahın tahta çıkması töreni. Darülislam: İslam egemenliğinde olup, şeriat hükümlerinin uygulandığı yerler. Kapı. Padişah sarayı, yönetim merkezi anlamında sözcük Kapıkulu: Sürekli ordunun ücretli askerleri Devşirme: Kapıkulu ocaklarının asker ihtiyaçlarını karşılamak, saray hizmetleri ve bostancılıkta kullanılmak üzere Hıristiyan halklarının erkek çocuklarının belli kurallarla toplanıp devletin emrine verilmesi Ferman: Yazılı buyruk, emir Han: Osmanlı padişahlarının ünvanlarından Haraç: Müslüman olmayan halktan alınan vergi Hasbahçe: Sadece padişah ve yakınlarına ayrılmış bahçe Haseki: Sarayda hükümdarın korunması ile görevli silahlı personel. Aynı zamanda bu terim saraydaki haremin seçkin kadınları içinde kullanılmıştır. Hassa: Padişah ve devlete ait hizmetliler için kullanılan terim. 121

122 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Hatt-ı hümayun: Padişahın resmi yazısı Kalfa: Haremdeki kadınların yönetiminde görevli kadın Gözde: Padişahın yatağına girmiş kadın Kazasker: İlk zamanlarda ordu ve askerlikle ilgili davalara bakan, sonraları tüm adalet işlerinin başı. Kaptan paşa: Kaptanı derya. Şimdiki deniz kuvvetleri komutanı Kethüda: Üst düzey görevliler adına, onun görevlerini yürüten kişiler. Kızlarağası: En üst düzeydeki harem ağası Kubbealtı: Sadrazam ve vezirlerin toplanıp devlet işlerini görüştükleri yer. Kul: Köleler, yeniçeriler, cariyeler devlet görevlileri için kullanılan terim. Kulluk: Karakol Kullukçu: Karakol görevlisi Nakkaş: El yazmaları, minyatürler ve tezhipleri (süslemeleri) yapan ustalar. Ocak: Yeniçeri örgütü Oda: Yeniçeri kışlaları Odalık:Nikahsız cariye Osmanlının şiir dili Bu Şiir Kanuni Sultan Süleyman tarafindan Eşi Hürrem Sultana yazılmıştır Celîs-i halvetim, varım, habîbim mâh-ı tâbânım Enîsim, mahremim, varım, güzeller şâhı sultânım Hayatım hâsılım,ömrüm, şarab-ı kevserim, adnim Bahârım, behçetim, rûzum, nigârım verd-i handânım Neşâtım,işretim, bezmim, çerâğim, neyyirim, şem'im Turuncu u nâr u nârencim, benim şem'-i şebistânım Nebâtım, sükkerim, gencim, cihân içinde bî-rencim Azîzim, Yüsuf`um varım, gönül Mısr'ındaki hânım Stanbûlum, Karaman'ım, diyâr-ı milket-i Rüm'um Bedehşân'ım ve Kıpçağım ve Bağdâd'ım, Horasânım Saçı mârım, kaşı yayım, gözü pür fitne, bîmârım Ölürsem boynuna kanım, meded hey nâ-müselmânım Kapında,çünki meddâhım, seni medh ederim dâim Yürek pür gam, gözüm pür nem, Muhibbi'yim, hoş halim! Muhibbi (Kanuni Sultan Süleyman'ın mahlası) Şehzade Beyazid Babası Kanuni ye kendisini affetmesi için şiir şeklinde bir mektup yazar. Babasindan da aynı şekilde karşılık bulur. Ey serâser âleme sultân Süleymânum baba, Tende cânum cânımın içinde cânanum baba, Bâyezidine kıyar mısıin benüm cânum baba? Bî-günâhım, hak bilür, devletlü sultânum baba. Enbiyâ ser-defteri ya nî ki Âdem hakki-çün, Hem dahî Mûsâ ile İsâ vü Meryem hakkı-çün, Kâinâtun serveri ol rûh-i a'zam hakki-çün, Bî-günâhım, hak bilür, devletlü sultânum baba. Sanki Mecnûnam bana dağlar başı oldu durak, Ayrılup bi l-cümle mâl ü mülkden düşdüm ırak Dökerüm gözyaşunu "Vâ-hasretâ dad el-firâk" Bî-günâhım, hak bilür, devletlü sultânum baba. Kim sana arzeyleye hâlim eya Şâh-i Kerîm Anadan, kardaşlarumdan ayrılup kaldum yetîm, 122

123 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Yok benüm bir zerre isyânum, sana Hakdur alîm, Bî-günâhım, hak bilür, devletlü sultânum baba. Bir nice ma'sûmum oldugun şehâ bilmez misin, Anlarun kanuna girmekden hazer kıilmaz mısın Yoksa ben kulunla Hak dergâhına varmaz mısın Bî-günâhım, hak bilür, devletlü sultânum baba. Hak Teâla kim cihânun şâhı itmüşdür seni, Öldürüp ben kulunu, güldürme şâhım düşmeni, Gözlerüm nûru oğullarumdan ayırma beni Bî-günâhım, hak bilür, devletlü sultânum baba. Tutalum, iki elüm başdan başa kanda ola, Bu meseldür söylenür kim "Kul günâh itse n'ola Bâyezidün suçunu bağışla kıyma bu kula, Bî-günâhım, hak bilür, devletlü sultânum baba. Kanuni Sultan Süleyman'ın Oğlu Şehzade Beyazıd'ın gönderdiği mektuba cevaben yazmış olduğu şiir. Ey dem-â-dem mazhar-ı tuğyân ü isyânum oğul, Takmayan boynına hergiz tavk-ı fermân'ım oğul, Ben kıyar mıydım sana ey Bâyezid Hânum oğul, Bî-günâhum dime bari, tevbe kıl cânum oğul. Enbiyâ vü evliyâ, ervâh-ı a zam hakkıçün, Nûh u İbrahim ü Musî İbn-i Meryem hakkıçün, Hatm-ı âsâr-ı nübüvvet Fahr-i Âlem hakkıçün, Bi-günahum dime bari, tevbe kıl canum oğul. Âdem adın itmeyen Mecnun'a sahralar durak, Kurb-i taatdan kaçanlar daima düşer ırak, Tan degüldür dir isen "Vâhasretâ, dâd-el-firak" Bi-günahum dime bari, tevbe kıl canum oğul. Neşet-i Hakdur nübüvvet, ram olan olur kerim, "Lâ-t'akul üf!" kavlini inkâr eden kalur yetim, Taat'a, isyana âlimdür Hudavend-i azîm, Bi-günahum dime bari, tevbe kıl canum oğul. Rahm ü şefkat, zib-i iman olduğun bilmez misün, Ya dem-i ma'sum'u dökmekten hazer kılmaz mısun, Abdi âzâd ile Hak dergahına varmaz mısın, Bi-günahum dime bari, tevbe kıl canum oğul. Hak reâya-yi muti-e ra i itmişdür beni, İsterem mağlûb idem ağnâm'a zi'b-i düşmeni, Haşa lillah öldürürsem bî-güneh nagah seni, Bi-günahum dime bari, tevbe kıl canum oğul. Tutalum iki elüm başdan başa kanda ola Çünki istiğfar idersün biz de afv-itsek n'ola Bayezîd'üm suçını bağışlaram gelsen yola, Bi-günahum dime bari, tevbe kıl canum oğul. Kanuni Sultan Süleyman'ın yazmış olduğu en meşhur şiir. Hastayken yazmıştır. Halk içinde mu teber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihânda bir nefes sıhhat gibi Ko bu ayş u işreti çün kim fenâdur âkibet 123

124 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Yâr-ı baki ister isen olmaya tâat gibi Olsa kumlar sağışınca ömrüne hadd ü aded Gelmeye bu şîşe-i çarh içre bir sâat gibi Saltanat didükleri ancak cihân gavgâsıdur Olmaya baht u saâdet âlem-i dünyada vahdet gibi Ger huzûr itmek dilesen ey Muhibbî fâriğ ol Varmıdur vahdet makâmı gûşe-i uzlet gibi Tüm bu şiirleri bizler Muteşem Yuzyıl dizisinde karakterlerin dilinden duyaraq bir daha Osmanlınin şiire ne kadar önem ve deyer verdiyine şahit olmuşuk KAYNAKLAR ҚОРҚЫТ АТА ТҮРКІ ХАЛҚЫНЫҢ ТАРИХИ ЖӘНЕ РУХАНИ ТҰЛҒАСЫ Ғ.У. ҚАБЕКЕНОВ Н.С. ШЫНТАЕВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада Түркі әлемінің рухани тұлғасына айналған Қорқыт Ата туралы тарихи, әдеби деректер баяндалған. Қорқыт бұндай жыраулық тәрбиенің де алғашқы бастаушыларының бірі ретінде музыка тарихында елеулі орын алған. Хан кеңесшісі болып, ел билігіне араласқан, ұтымды ақылшы болған адамның кейінгі ұрпақ тәрбиесіне мән берген халық тәрбиешісі. Қорқыт бабамыздың күйлерінің әуенінің ғажаптығы және олардың шығу тарихына назар аударылған. Бұл күйлердің әуездің жағымен қоса үлкен өнегелілік пен ғибратты, биік этикалық мұраттар мен эстетикалық құндылықтары көрсетілген. Оның әрбір күйінің шығу тарихының өзінің этикалық мағынасы мен педагогикалық мәні бар екендігі айтылған. Этика мен эстетиканы өзара ұштастыра білген рухани тәрбиенің керемет горманиясын жасаған аңыз адамға айналаған данышпанның бейнесі туралы жазылған. Қорқыт Ата аңыз әңгімелерімен, сырлы күйлерімен, өсиеті, өнегелі мұраларымен түркі халқының рухани және тарихи тұлғасына айналған. Тірек сөздер: Тарихи, әдеби деректер, өнегелілік, ғибратты, биік этикалық мұраттар, эстетикалық құндылықтар, домбыра әуені. ABSTRACT:In the given article it is said about historical, literary information of Korkyt Ata, who became a religious person of Turkish world. Korkyt took place in music history as one of the leaders of poet Ғ.У. Қабекенов - PhD доктор, Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті, педагогика және психология кафедрасының доценті. Ақтау қаласы. Қазақстан Kabekenovg76@mail,ru Н.С. Шынтаева - Педагогика ғылымдарының кандидаты, Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясында Жалпы гуманитарлық дайындық факультетінің деканы. Алматы қаласы. Қазақстан nursulu_74@mail.ru 124

125 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 education. He was khan s advisor, helped in leading the nation. He was very wise advisor, also, he was nation s educator in bringing up the generation. If we pay attention not only to Korkyt s kui melodies, also to the history of the kuis, we can see breeding, ethical aims and aesthetic ideas. It is said that his every kui has ethical meanings and pedagogical values. In this article is written about the legend person, who could connect the ethic with aesthetic, and who made a harmony of religious breeding. Korkyt Ata became historical person of Turkish nation, with his legend stories, mysterious kuis, and religious heritage. Key Words: Religious heritage, bringing up generation, legend person, wise advisor, poet, dombyra musician. Көне дәуірлер тынысына қайта оралып, сол кезеңдердегі рухани кеңістік аймағына шолу жасау, байырғы дүние әлемін шарлау мен төл мұрағаттарымызды қайта таразылауда біз өткеннен бүгінге құйылып жатқан даналық сырларын, парасаттылық ой иірімдерін, байсалды дүниегекөзқарас ерекшеліктерін бағамдай аламыз, өткеннің жаңғырығының жарқын идеяларымен кездесеміз. Қашанда озық ой мен дәуірлер тынысы мен заманалар ауысуына жауап беретін әмбебап ғақлиятты ой кешу үрдістері өзінің ой алыбын іздейді. Сондықтан тұтас қамтылған, түбірлестіктегі руханилықтан өз кезеңіндегі адам болмысы мен өзі қалыптастыратын болмысына аса мән берілген тұстарда тәрбиелік дәстүрлердің комплексті және өзара байланысты қырларын ашу үшін сол дәуірдің жалпы тарихи-мәдени жағдаяттарына зерделі көңіл бөлу қажет. Бізді сондықтан орта ғасырларға таяу тұстардағы халықтың ділімен, таным-түсінігімен үндесіп жатырған қайсібір айтулы тұлға Қорқыт бабамыз өзіне шақырады. Қорқыт Ата мұраларына педагогикалық тұрғыдан келу ол туралы тарихи, әдеби, этнографиялық мәліметтерге сүйенуді қажет етеді. Сондықтан ол туралы кейбір деректерге жүгінсек; оның туған жері белгісіз, ата жағынан оғыз тайпасының қият руынан, ана жағынан қыпшақ, әкесінің есімі Қарақожа дейді [1, 22]. Белгілі тарихшы Л.Гумилев «қайтыс болған жерін Қызылорда облысы Қармақшы ауданындағы Сырдың бойында 1952 жылға дейін сақталған Қорқыт мазары дәледейді. Қорқыт ата көне түркі қоғамының ыдырау кезінде өмір сүрген. Ал бұл қоғамның біржола күйреуі ҮІІІ ғасырдың аяқ шеніне келеді (745 жыл)», - деп келтіреді [1, 5]. Қорқыт бабамыздың «Елім-ай, халқым-ай» күйінің шығу тарихы көрсеткендей, елінің ыдырауына өкініш сезімдері бар. Демек, Қорқыт Ата өмір сүрген дәуірді ҮІІІ ғасырдың аяғы ІХ ғасырдың басы деп топшылауымызға болады [2, 84]. Қорқыт Ата мұраларына педагогикалық тұрғыдан зерделеу тарихи, әдеби, этнографиялық мәліметтерді қажет етеді. Сондықтан ол жөніндегі кейбір мәліметтерге жүгінсек, оның туған жері белгісіз, ата жағынан оғыз тайпасының қият руынан, ана жағынан қыпшақ, әкесінің есімі Қарақожа деп келтіреді [3, 22]. Яғни, Қорқыт мұралары мен шығармашылығын тәлім-тәрбиелік тұрғыдан зерттеу оның еңбектерін негізге алатындықтан бабамыздың түркі дүниесіндегі орнын ашады. Қорқыт Ата дала данышпаны ретінде оғыз-қыпшақ ұлысының әйгілі ойшылы, қарт данагөйі, белгілі сазгер қобызшысы, шамандық сенімнің пірі, дала жыршысы, кейде парасатты хан кеңесшісі ретінде белгілі болған. Философ зерттеуші Ж.Алтай: «Қорқыт жайындағы аңыздарды жинақтай келгенде, оның бойындағы үш түрлі өнері айқындала түседі. Біріншіден, ол оғыз-қыпшақ ұлысынан шыққан айтулы бақсы шаман. Екіншіден, Қорқыт күйші, музыкант, ең тұңғыш қобыз сарынын тудырған Адам. Үшіншіден, Қорқыт эпос айтушы, әйгілі жырау жеген ой-пікір де осыны айғақтайды. [4, 80]. Яғни, Қорқыт мұралары мен оның шығармашылық тіршілік мұраттары көп қырлы, сан салалы. Соның әрбіреуінен біз халық даналығы мен түркі халқының тіршілік тынысын, далалық парасаттылық пен даналықты байқаймыз. Бұдан өз халқымыздың ғұмыр кешу принциптерін, тіршілік ету дағдыларын, сол арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мұрагерлік тәрбиені ата мен бала, ана мен ұл-қыз т.б өткен мен бүгінді байланыстыратын мол мұрағаттар танылады. Ол бүкіл түркі халықтарының тарихи-мәдени дамуында, саяси және әлеуметтік, ішкі қоғамдық тұрмыс-тіршілігінде елеулі орын алған көрнекті тұлға. Оның көп қызметті шығармашылық өмір жолы сол дәуірдегі халқымыздың өмір сүруіндегі ережелерді ескертуімен, тіршіліктің мән- 125

126 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 мағынасын байыптауымен, әлем мен адам арақатынасының үйлесімділігін ұғындыруымен ерекшеленеді. Оның өзінше түйіндеген өмір заңдылығы мен тіршілік бомысы, ғұмыр кешудің тиімді озық үлгілері жөніндегі ойтолғамдары сол дәуірдің ұрпақтары үшін канондық ережелерге айналған. Кей деректерде ол әдет-ғұрып пен салт-дәстүрді жүйелеуші, жинақтаушы және оны ұрпақтарға өмір үлгілері, ұлттық болмысты сақтайтын қағидалар ретінде ұсынушы болған. Бәлкім осы заманғы халықтық дәстүр мен көшпеліліер өркениетінің өміршеңдігі мен ұстамды сабақтастығы, ұрпақтанұрпақа берілген тұрақты жалғастығы Қорқыт Ата кезеңінен, оның айрықша тұлғалық орнынан бастау алып жатырған шығар немесе символдық түрде солай. Атап айтқанда, бабамыз өз заманының данышпаны ретінде тууына, өмір сүруіне, үлгі боларлықтай мол мұра қалдыруына обьективті себептер қажет болуы мүмкін. Педагогикалық тұрғыдан зерделеу үшін «Қорқыт Ата тарихи тұлға ма, мифтік образ ба, символдық жиынтық бейне ме» деген сауалдар аса маңызды емес, себебі Қорқыт мұрасы халықтық дүниетаным, ортақ рухани мұра, ортақ ұлттың тыныс-тіршілігі болып есептеледі, ал оның тарихи әфсаналары мен текстілік туындылары және қобыз күйлерінің сарындары обьективті фактілік шынайылық. Қашанда поэтикалық мұралар тек ауызша жырлар мен аңыздар ел өмірінде рухани сусын, өмірлік тәжірибе үлгісі, көркем адамгершілік қалыптастырудың ашық көзі ретінде қастерленген. Бұлар бабамыздың мұраларының жиынтығы; себебі онда: аңыздар мен күйлер, жазба әңгімелер жиынтығы, даналық тұжырымдамалары т.б. аса бір ұмытылмастай жинақталған көне эпизодтар. Мәдениеттің аудио-визуальды кеңістігінде өмір сүрген көшпеліліер дәуірінде бірнеше ой алыптары мен данагөйлер халықтың ауызша дәстүрін қалыптастырушылар өмірден белгісіз, сақталмаған күйде өткені белгілі. Яғни, олар бүткіл ауызша түркі мәдениетіндегі озық мұралардың авторлары екені даусыз, кейіннен олар тұтастай халықтық дүниетаным мен үлгі-өнеге дәстүрлерін құрады. Оғыз-қыпшақ ұлысында мұсылмандық ренессанстан бұрын түркілік өрлеу орын алған. Осындай түркі ренессансының басында Қорқыт бабамыздың орны ерекше айрықшаланады [5, 12]. Қыпшақ даласындағы қоғамдық өмір бейнесіндегі тұрмыстық-әлеуметтік ортада бабамыз өз алдына оқшауланған биік тұлға. Сондықтан одан бүкіл түркі жұртының рухани орталық тұлғасының прообразы екендігі танылады. Ол бақсылық феноменнің прототипі «алғашқы білгір шаман» ретінде белгілі ғасырларға дейін бақсылар Қорқытты пір тұтып, табынатын рух-тұлғаға айналдырған, оның шамандық ритуалдарын аңыз ғып сақтаған, кейінгі шаманизмнің өркендеуіне, рухани қуат алуына негіз болған тылсымдық тұлға. Бақсылық түркі халықтарының және әлем халықтарының көбіне ортақ сенім болғанмен, бізге танымал ең бұрынғы өкілі осы Қорқыт бабамыз. Қорқыт бабамыздың шамандық ритуалдағы орнын кең мағынасында ашқан қазақ дүниетанымын зерттеуші С.Ақатай да бекіте түседі. Ал жыршылық, яғни қазақтардағы жыраулық дәстүр ретінде белгілі болған әуендер «дала даусын» білдіретін үлгі-өнеге мен ғибраттық сарындар беретін поэтикалық бұлжымас канондар [6, 36]. Яғни, бізге белгелі ең көне жыршы да осы Қорқыт Ата есімімен байланысты айтылады. Бұл жыршылық әлдеқандай мазмұнды эпос емес, лирикалық поэтикалық әсем әуен; онда көбіне тұрмыстық, тәрбиелілік, өнегелілік пен адамгершілікке жетелейтін сарындар, адам мен әлем, адам өмірінің мағынасы жөніндегі ойтолғамдар, парасаттылық пен даналыққа үндеу сарындары т.б. ұсынылады. Оның мазмұны көрнекті ойшыл Қорқыт арқылы беделге ие болады. Қашанда қазақ дүниетанымында «қария» әлдеқандай жасы жетіп, физиологиялық құлдыраған әлдебіреу емес, тәжірибелі, өнегелі, кейінгілерге үлгі боларлықтай, жастарға ақыл-кеңес берерліктей, ұрпақтар санасына салт-дәстүр мен әдет-ғұрып принциптерін сіңіруші т.б. полифункционалды (көп қызметті) адалдық пен азаматтықты, парасаттылық пен даналықты білдіретін қасиетті атау, азаматтық титул, тұрмыстық бағалаудағы жоғарғы өлшем. Ендеше Қорқыт қария осы қызметтерін атқарудың тәсілдерінің бірі ретінде ұлттық менталитет пен қоғамдық ой-санаға барынша әсерлі поэтикалық дәстүр жыршылықты да қолданған. Бұл орта ғасыр тұсындағы көнекөз, ежелгі замандар дәуірінің ойшылы болғандықтан, түркі дәуірінде шаманизмнің дәуірлеп тұрған кезеңі екендіктен жыршылық дәстүрдің атрибутты құралы қобыз болған, оның үстіне шаманизмдегі, оның ішінде түркілік шаманизмдегі қасиетті құрал қобыз фетишке айналғандығы белгілі, сакральдылығы орын алғандығы мәлім. «Қорқыт ата кітабындағы» жырларда бабамыз үнемі «қобызын қолына алып» жырлай жөнеледі. 126

127 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Қобыз жырлары тек философиялық лирикада ғана емес, экзальтациялық шабыт қуанышын әкелетін жеңістерде, жорық алдында бата ретінде, әсемдік пен сұлулықты жырлауда жігерлендіретін, қайғы мен қасіретті мұңға ортақтастыратын, өткеннің елесін бүгінге алып келетін өнегелілік дарытуда да маңызды сәт. Жалпы халықтық педагогикадағы дидактикалық сарындарда қара сөзден гөрі жыраулық үлгіде насихаттау қашанда маңызды болғандығы белгілі, себебі онда үгіттеуден гөрі көз жеткізу мен талғаулы сауалнама тастау басым. Қорқыт бұндай жыраулық тәрбиенің де алғашқы бастаушыларының бірі яғни, поэтикалық сөз күшінің әсерін қадірлеген халық үшін Қорқыт мұралары өлмес орны бар ғибратты туындылар. Қазақ дәстүріндегі тәлімгерліктің бір түрі би мен шешен сөздері, кеңесшілік, үгітшілдік екені белгілі. Қорқыт бабамыз да әйгілі би болмағанмен, хан кеңесшісі қызметін атқарған. Яғни, ел билігіне ішкі саяси қоғамдық өмірге, дауларды шешуге белсене араласқан. Бабамыздың даналығы бей-жай, енжар, өз ішіне үңілген, рефлексияланған интроверттілік емес, елдің мұң-мұқтажына көңіл аударатын, оларды әділетті жолмен шешуге ұмтылатын, елдегі азаматтар мен ұрпақтарды биіктете, асқақтата қалыптастыратын қағидалар ұсынуға кеңес беретін, әрекетшіл, игілікті істерге ұмтылатын, ел болашағына көрегенділікпен қарайтын, сенім мен идеалды басшылыққа алатын, елінсүйгіштікті табанды түрде сақтайтын, қоғамдағы, түркі қауымдастығындағы ірі тұлғалықпен байланысатын данагөйлік. Хронологиялық тарих та: «... Ол әкім де болған. Сол кезде әлеуметтік жора (заң) негізін жасап, оны: ата баба жасаған мекенді ұйық деп білу, оны сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер суды белгілі тәртіппен пайдалану, дау жанжалдарды ақылмен шешу, кінәлі болған адамды жазалау сияқты салаларға бөлінеді» - деп объективті бағасын берді де осыны айғақтайды [7, 34]. Ол білгілр данагөй ғана емес, әлеуметтік мәдени әрекет үстіндегі практик. Қазіргі педагогикада айтылғандай: «И вее же мастерство воспитания это не только знание, но и творческое претворение на практике всего арсенала средств, приемов и методов, вытекающих из законов воспитания законов организации жизни детского коллектива» болса [8, 258]. Ол тәрбиелеу алаңындағы шебер, руханилық кеңістігіндегі тәлімгер үнемі игі істермен, мұралы тәжірибелерімен де тәлімгерлік үлгілерді өз призмасынан өткізіп отырған. Хан кеңесшісі болып, ел билігіне араласқан, ұтымды ақылшы болған адамның кейінгі ұрпақ тәрбиесіне, заманның кереғар тұстарына салғырт қарауы мүмкін емес. Әсіресе ол ұл мен қыз тәрбиесіне, әйел мәселесіне, әке мен бала арақатынасына, елінсүйгіштікке, әсемдік пен әділеттілікке ерекше көңіл бөлген, оның ұлттық дүниетанымдағы, халықтық менталитеттегі дәстүрлерін ескере білген білгірі, тәлімгері екенін «Қорқыт ата кітабынан» білеміз. Сонымен қатар оның өзі туралы аңыздары мен күйлерінің шығу тарихына назар салсақ, ондағы тәлімгерліктің даналықпен, өмір тәжірибесімен ұштасқанын көреміз, өткен мен бүгінді байланыстыра білген рухының ұтқырлығы мен ұшқырлығын танимыз. Яғни, өз заманының ойшылы рухани жан-жақты тұлғадан ел басшылары да ақыл-кеңес сұрамауы немесе оның пікіріне құлақ аспауы мүмкін емес және оны тәлімгерлікпен ұштастыра білген, елдің, ана мен баланың, жапа шеккендердің қамқоршысы болғандығынан хабар береді. Қазақ ұлысындағы бұндай тәлім-тәрбиелік дәстүрді жетелеуші ойшылдардың ел билігіне араласып, хан кеңесшісі мен ақылшысы болуы ұлттық ділге сиымды дәстүр болғандықтан, ол кейіннен, мәселен Асан қайғы (Әй, Жәнібек хан ойласаң), Бұхар жырау (Әй, Абылай, Абылай), Қорқыт (Махамбеттің Жәңгірханға айтқаны) сабақтастықта қайталанып отырған. Ал қобызбен жыр айту өткен мен бүгінді байланыстыратын, дәстүршілдік пен жаңашылдық диалектикасын сақтайтын, түркі дүниесінің көне рухын алдымызға әкелетін Б.Тілеухан сарынынан көрініс табуы ұлттық болмыстағы дәстүр сабақтастығының архетиптерін (арғы түптерін) оятады, бүгінгі ұрпақтарға бұрынғы стильмен өткен жырлардың жаңғырығын эстетикалық түрде тарту етіп, мәңгілік жасампаз дәстүрді ескертіп отырғандай болады. Ал ошақбасы мен жанұя шеңберінде шектеліп қалмайтын, әлеуметтік мәселелерге арналатын, ел билігіндегі саясатты тарқататын, әділқазылық пікір білдіретін ой-пікір, әрине данышпандық пен парасаттылық иесін қажет етеді. Қорқыт ата бойынан өз заманында осындай қасиеттер табылғаны және соның нақ өзі болғаны даусыз. Демек, ел билеушілерінің де Қорқыт атаны үлгі тұтарлық «ұстаз» ретінде мойындап, ақылкеңестеріне құлақ асып отырғандығын көреміз. 127

128 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Сондай Қорқыт атаның түркілік ренессанстағы тағы бір қыры оның әйгілі қобызшы екендігі. Кейбір аңыздарда Қорқыт қобызды өзі ойлап шығарып, өзі жасаған екен. Бұл қобыз аспабының және қобыз күйлерінің Қорқыт дәуірінен басталғандығын, бабамыз бұл дәстүрдің де алғашқы негізін салушы символдық өкіл болғандығын көрсетеді. Халқымыздың дүниетанымында музыканың әсері мен тәрбиелік мәні қашанда айрықша бағаланып, өнердің тәрбиелік функциясы да маңызды роль атқарғандығын білеміз. Мәселен, домбыраны ойлап шығарушы Әл-Фарабидің бір күйді тартқанда сарайдағылардың бәрі күліп, екіншісін ойнағанда әлгілердің жылап, үшіншісінде бәрінің ұйқтап қалғаны, ал ұлы ғұламаның «бұл күйлерді орындаған Әл-Фараби» деп жазып сарайдан шығып кеткені туралы аңыз осы музыка құдіретін, саздық әсерді бейнелейтін классикалық үлгісі деп тұжырымдауымызға болады [9, 110]. Немесе Қорқыт өлімнен қашу күйін орындағанда «бүткіл ұшқан құс пен жүгірген аң оның күйіне құлақ қойып үнсіз тыңдап тұрады екен» деген аңыз сарыны музыка үнінің, оның ішінде қобызшы бабамыздың саз құдыретінің әсері мен маңызын бейнелеу ишарасын ниеттейді. Қазақтарда аққудың саңқылы мен түйенің боздауына еліктеуден туған қобыз үні мұңдылық пен қайғыны, аттың шабысы, адамның жүрісі сияқты ырғақтарды жинақтаған домбыра жігерлілік пен қуанышты, желдің гуіліне еліктеуден туған сыбызғы әуені ойлылық пен сабырлылықты бейнелеп, сәйкесінше адамның үш түрлі көңіл-күйін білдіреді. Ендеше қобыз үні халқымыздың қиын кезеңдеріндегі хал-ахуалын, мұң-шерін, қайғы мен қасіретін кейінгі ұрпақтардың көз алдына елестететін әсерлі мәңгілік дала сарыны, оның өміршең өлмес күйлері өнегелілік пен ғибратты дидактика немесе үйрету түрінде емес, үлкен парасатты ойтолғамдарға үндейтін, адамның өз өмірі мен болашағы жөнінде ой кештіретін этикалық туындылар. Яғни, оның өнегелілігі - әркімнің өз ішінен туындайтын, ішкі дүниесіндегі өзін-өзі ашуына, өзін-өзі қалыптастыруына үлкен шарт ретіндегі - адамның ішкі сыры мен жан дүниелік ішкі әуені мен қобыз әуенінің өзара үндестігін бейнелейтін құрал. Қорқыт бабамыздың күйлерінің әуеніне ғана емес, шығу тарихына назар аударсақ та үлкен өнегелілік пен ғибратты, биік этикалық мұраттар мен эстетикалық идеалдарды көреміз. Оның әрбір күйінің шығу тарихының өзінің этикалық мағынасы мен педагогикалық мәні бар. Қорқыт Ата аңыз әңгімелерімен, сырлы күйлерімен, өсиеті, өнегелі мұраларымен түркі халқының рухани және тарихи тұлғасына айналған. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. Москва: Товарищество «Калышников-Комаров и Ко», Қорқыт. Елім-ай: Күйлер. Алматы: Ғылым, бет 3. Мұқтарұлы С. Қорқыт Ата. Түркістан: Мұра, бет 4. Философия тарихы: Оқулық /Ж.Алтай, А.Қасабек, Қ.Мұхамбетәлі. Алматы: Жеті жарғы, Философия және мәдениеттану. Алматы: Жеті Жарғы, бет 6. Акатай С.Н. Мировоззренческий синкретизм казахов: автореф. дисс. док Алматы, стр. 7. Рысбай К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы, бет 8. Основы педагогического мастерства: Учебное пособие /Под ред. И.А.Зязюна. Москва: Просвещение, стр. 9. Бейсенов Қ. Қазақ топырағындағы қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. Алматы: Ғылым, бет ТҮРКІЛЕРДІҢ МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІ А.М. ҚОҢЫРОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада түркі халықтарының рухани және материалдық мәдениеті баяндалған. Орхон Енисей жазба ескерткіштері, «Күлтегін», «Білге қаған» және «Тоныкөк» жырларынан түркі халықының сол кездегі тұрмыс тіршілігін баяндаған. Автор мақаласында үйсін Қоңырова А.М. - аға оқытушы (Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматық, Қазақстан konyrova1981@mail.ru) 128

129 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 тайпасының мәдениетін кең көлемді жан-жақты ашып көрсеткен. Археологиялық зерттеу кезіндегі қорымдар жайында, олардың мал шаруашылығымен және егін салумен қатар үй кәсібі, қолөнер жайында, олардың шаруашылығында темір, мыс және асыл металдарды қазып алу, қорыту және өндіру маңызды орын алғанын, тұрмысқа қажетті заттар өңдеген және оларды шаруашылық пен тұрмыста пайдаланғанын баяндайды. Түркілер көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан, сол кездегі жазба ескерткіштер, археологтардың қазба жұмыстарының нәтижесінде түркілердің шаруашылық, қоғамдық- әлеуметтік, саяси және мәдени тіршілігі мен өмір салтын жан-жақты сипаттап көрсетеді. Тірек сөздер: Түркі халықтары, Орхон Енисей жазба ескерткіштері, «Күлтегін», «Білге қаған». ABSTRACT: In this article was discussed the spiritual and material culture of the Turkic people. Special attention can be given written monuments on the poem "Kүltegіn", "Bіlge Kagan" and "Tonykok" and the home of the Turkish people in those days. The author of this article is available volumetric and described the culture of the tribe Uisuns. And as a special attention was paid to works of archaeological excavations. More precisely, about the found of iron, copper and precious metals in the studied resources and use them in the economy and in everyday life. At the same time, exploring the archaeological sites identified agriculture and craft of the Turkic peoples. Key Words: Turkic peoples, Orkhon-Yenisey monuments, «brother», «Bilge Kagan». Қазақстанның кең байтақ даласын ежелден аңшылық, егіншілік және мал шаруашылығымен айналысатын түрлі түркі тайпалары мекен еткені тарихтан бізге жақсы мәлім. Қазақ даласының табиғат, ауа- райы, кен байлықтары ежелден ақ тіршілік көзіне қолайлы болды. Біздің заманымыздан бұрынғы І мыңжылдықтың бас кезінде қазіргі Қазақстан жерінің оңтүстік және шығыс аймақтарын мекендеген, тарихта белгілі тайпалар өздерінің қоғамдық даму дәрежесі жағынан мемлекеттік құрылыс сатысына таяп қалған еді. Түркілердің тарихы VII VIII ғасырларда жазылған Орхон Енисей жазбалары арқылы белгілі. Ол ескертікштер бір замандарда түркілер мекендеген Енисей өзенінің маңайынан табылған құлпытастағы жазулар. Сондықтан олар Орхон Енисей жазуы деп аталып кеткен Ескерткіштер VII VIII ғасырлардағы түркі тайпаларының іргелі елі Түркі қағандығының тұсында тасқа қашалған Білге қаған ( хан ), Күлтегін (әскер басы), Тоныкөк (ақылшы, кеңесші) сияқты атақты адамдарға арнап тұрғызылған құлпытастағы жазулар. Орхон Енисей құлпытастарын алғаш Г. Спасский зерттесе, 1889 жылы орыс ғалымы Н. М. Ядоинцев Монғолия жерінен оның жаңа нұсқасын тауып ғалымдар назарына іліктерді. Ескерткіш жазуын белгілі Дания ғалымы В. Томсен оқып, 1893 неміс тіліне аударды. Академик В.В.Радлов басқарған Ресей археологиялық экспедициясы 1894 жылы бұл жазба ескерткіштерді орыс тіліне аударды[1]. Ескерткіш Түркі қағандығы дәуірінде қолданылған түркі және Қытай жазуларымен екі тілде тас бетіне ойылып жазылған. Бұл мұралар сол ежелгі дәуірдегі Еуразияның шетсіз шексіз кең даласын жайлаған түркі халықтарының шаруашылық, қоғамдық - әлеуметтік, саяси және мәдени тіршілігі мен өмір салтын жан жақты сипаттап көрсетеді. Сол тарихи кезеңнің тынысы, түркі халықтары өміріндегі ірілі уақты оқиғалар, сол дәуірдің көрнекті мемлекет қайраткерлерінің тарихи істері белгілі бір белгілі бір дәрежеде баяндалған. Осы жағынан алғанда, Орхон Енисей жазба ескерткіштері ішінен ерекше кезге түсетіндері «Күлтегін», «Білге қаған» (785) және «Тоныкөк» ( шамамен 726) жырлары. Бұл жырларды бірінші Түрік қағанатының 630 жыл күйреуімен, екінші Шығыс түркі қағанатының құрылуымен байланысты оқиғалар, Білге қаған, Елтеріс қағанның кеңесші ақылгөй Тоныкөк пен Күлтегін батырдың ерліктері сөз болады. Жырларда атап көрсетілгендей, ежелгі Түрік қағанаты негізінен мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі мемлекет. Ол рулық тайпалық құрылымы жағынан бодундар, (он- оқ бодун) ретінде, әлеуметтік жағынан қаған бектер, әскери тайпалық ақсүйектер, қара халықтан тұратын қауым, ал әскери басқарылу құрылымы жүйесі жағынан ел деп сипатталады. Орхон Енисей жазуларындағы басқа көңіл аударатын мәселе халық тайпаларының тағдырының әрқилы болғандығы. Олардың тағдыры өздерімен көршілес елдермен және өз ағайындарының тағдырымен тығыз байланысты еді. Сол жаугершілік дәуірдегі түркі халықтарының тіршілігі әсте жайбарақат емес себебі, олар өздерінің алыс жақын көршілерімен, кейде өздерінің 129

130 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 туыстас тайпалармен жанжалдасып, жауласып отырған. Ежелгі Түркілер ат құлағында ойнаған жауынгер ел болған, жауласудан қорықпаған, олжа табу үшін, тағы басқа себептермен алыс жақын көршілеріне, қарсы жорыққа шығып, жиі соғысып жүрген. «Тоныкөк» жырында: «Асусыз Алтай тауынан асып, өткелсіз Ертіс өзенінен өтіп, түркештерге шабуыл жасап, қағанын тұтқынға түсірдік, шадын өлтірдік» дейді[2]. Үздіксіз жүргізілген соғыстар, сырттан болған шапқыншылық, алым - салықтың ауыртпалығы, ішкі қайшылықтар мен тақ үшін қақтығыстар түркі елінің берекесін кетіріп, қатты әлсіреткен. Оның нәтижесі туралы жырда: «Түркі халқы қырылды, әлсіреді, жойылды. Түркі халқы жерінде тіршілік қалмады» делінген. Бұл түркі халықтарының ішкі қайшылықтары ушығып, ел басына қара бұлт төнген кезі. Түркі кезінде Қытай империясының жансыздарының зымиян әрекеттері бел алды, олар түрік халықтарын бір біріне айдап салды, ағайындарды ағалар мен інілерді, халық пен бектерді өзара ұрыстырды, елде алауыздық пен сатқындық етек алған. Соның нәтижесінде түркі мемлекеттерінің берекесі кетіп, күйреп, ол патшалық құрушы қағанның басын жалмаған. Жырда Бірінші түрік қағанатының күйреуі (630 ж) оның басты себептері негізінен дұрыс баяндалған. Әрине VI ғасырдың ортасында дүниеге келген Бірінші түрік қағанатының құрылуы, дамуы мен күйреуі осы жыр жазылған уақыт ( шамамен 731 ж ) тұрғысынан алғанда атам заманда болып өткен оқиға болатынды. Дегенмен, Түркі қоғамы мен мемлекетінің қоғамдық саяси мәселелерін баяндауда аталған жырларда шындықтан ауытқымауға, нақтылы тарихи көзқарас шеңберіне шықпауға ұмтылыс бары байқалады. Түркілер жайлаған орасан зор аймақта жауласумен қатар достасу, алыс беріс, сауда сияқты қоғамдық әлеуметтік, саяси қарым қатынастар тоқтамай жүріп отырған. Өмір өзінің қалыпты арнасына түсіп елдің экономикалық және саяси қуатының артуы күшейген. Осыған байланысты жырда: Еліміз қайта ел болды, халқымыз қайта халық болды делінеді. Аталған жырлардағы тағы бір маңызды мәселе: ел көсемі қағанның қолбасшының, ақылгөй кеңесшінің, бектер мен қара халықтың өзара қарым қатынасы орынды көтеріледі.сондықтан жазбаларда әміршінің ақылды саясаты мен билігі, ел басшысына деген халықтың көңіл күйі, құрметі, т.б. туралы көп айтылады. Қаған: «Түркі халқы үшін түн ұйықтамадым, күндіз отырмадым» дейді. Әрине қай дәуірде болсын, елді өз билігіне бағындыру, көндіру үшін басшыға деген сенім, бедел қажет. Орхон Енисей жазуларына қарағанда, түркі халықтары алыс- жақын көршілермен елдермен, мемлекеттермен әртүрлі қатынастарда болғандығы, олар сол дәуір шеңберінде қарым қатынастардың маңызды талаптары мен принциптерін жүзеге асыра білгендігі және оларды белгілі бір деңгейде ұстай білгендігі байқалады. Орхон Енисей жазбаларының мазмұны мен мағынасына қарай көшпенді халықтың өмірі үнемі дүрбелең жағдайда өткеніне көз жеткізсекте, мәдениеті төмен болмаған. Бұл жазбалар - өздерін түркіміз деп есептеген VI Қытай шекарасынан сонау Иран мен Византияға дейін созылып жатқан кең далаға өз билігін жүргізген халықтың еншісі. Әйгілі ғалым Л.Н Гумилев айтқандай, ұлы даладағы көшпенділер империясы көп ғасырлар бойы төңірегіндегі отырықшы елдердің қай қайсысының да экономикалық мәдени дамуына елеулі ықпал етіп, тарихында өшпес іздерін қалдырып отырған. Оны біз Орхон Енисей жазбаларынан айқын көреміз. Ежелгі дәуір мұралары бізге сонысымен де құнды[3]. Түрілердің материалдық және рухани мәдениеті жеткілікті дәрежеде толық зерттелген. Соның ішінде түркілердің қай тайпасын алсақ та өз заманындағы мәдениетімен тамсандыра алады. Мысалы Жетісудағы, негізінен алғанда Іле аңғарындағы қоныстар мен қорымдарды қазу айқын да әсерлі материалдар берді, олар үйсіндердің тұрғын жайларының сипатын, олардың ішкі көрінісін елестетуге, негізгі үлгілерін зерделеуге, үйсін тайпаларынын еңбек құралдары мен қаруларын білуге мүмкіндік туғызды. Ертедегі үйсіндердің олар қоныстанған бүкіл кең-байтақ аумақтағы қабірлерге орнатылған ескерткіштері екі үлгідегі: үйілген обалар және жалпақ қоршаулар түріндегі құрылыстар болып табылады. Әдетте, кұрылыстардың екі үлгісі де бір корымның кұрамынан кездеседі. Кейде қоршаулар жеке қорым кұрайды, бірақ мұндай реттер біршама аз. Тек бір ғана қоршаулардан тұратын оқшауланған қорымдарды санап шығуға болады. Шығыс Жетісуда бұлар: Қалқан-1, Үңгірқора-2, Бесшатыр-4, Ақшоқы-3, Ақтасты-5 (Кеген езенінің аңғары), Өсек-2 (Өсек өзенінің аңғары). Батыс Жетісу мен солтүстік Ферғанада Шығыс Жетісумен салыстырғанда мұндай қорымдар әзірше белгісіз. Үйсін ескерткіштерін археологиялық зерттеу мәдени дамудың хронологиялық үш кезеңін беліп көрсетуге мүмкіндік береді, олардың әрқайсысына қорымдардың жоспарлану ерекшеліктері, қабір 130

131 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 құрылыстарының өзгешелігі және құрал-саймандардың, кару-жарақтың, тұрмыс заттарының, әшекейлердің өзіндік түрлері мен үлгілері тән. Ескерткіштердің неғұрлым ертедегі тобы б. з. б. III-I ғасырларға, орта кезендегілері - б. з. I-III ғасырларына, кейінгі кезеңдегі ескерткіштер б. з. III-V ғасырларына қатысты. «Қаратал» кезеңі (б. з. б. III-I ғғ.) - ертедегі үйсіндер мәдениеті дамуының бастапқы сатысы, бұл кезде археологиялық және палеоантропологиялық деректер бойынша сақ ескерткіштерімен сабақтастығын сақтап қалған, бірақ сапалық жағынан жаңа мәдениетке тән жаңа сипаты бар ескерткіштер. Бұл кезеңнің ескерткіштері: Қаратал, Қарғалы, Қапшағай-3, Үңгірқора-1, Қызылеспе, Бесшатыр-2, Өтеген-1, Қалқан-1, Ақшоқы-4, Бетағаш, Мойынтоғай-2, Сартоғай, Кеңсай, Шормақ-1, Бұрана, Шелпек обалы қорымдары. Ертедегі кезеңнің қорымдарына обалардың солтүстіктен оңтүстікке қарай тізбектеле немесе қосарласып тізбектеле орналасуы тән. Әдетте олардың әрқайсысында үйінді үстіне және үйінді сыртына оны айнала дөңгелете белдеулептас каланған 5-10, ал кейде 25-ке дейін оба болады; белдеулер онша ірі емес тастар жағалата қойылған 1-2 немесе 3-4 катардан тұрады. «Жетісу» кезеңі (біздің заманымыздағы I-III ғғ.) - үйсін мәдениетінің дамыған сатысы. Бұл кезеңнің ескерткіштері көп және мәдениет жетістіктерін мейлінше толық сипаттайды. Оларға мына обалы қорымдар жатқызылады: Талғар-1,3, Бастау-2,3, Ақтас-7, Сарытау-1,2, Ақшоқы-3,4, Отеген- 2,3, Бесшатыр-1,3,4, Қадырбай-2, Шормақ-2,3, Ащысу, Актерек, Мойынтоғай-1, Сартоғай, Диқан-1, Күрті, Қызылауыз-2, 3, Тайғақ-1, Алтынемел-1, 3, 4, Қапшағай-2, Қалкан-4, Алатөбе-1, Ақтас-4, Қараша, Шошқалы, Ұзынбұлақ, Қызылқайнар. «Іле» кезеңі (б. з. III-V ғғ.) - ертедегі үйсіндер мәдениеті дамуының кейінгі сатысы. Зерттелген кеп ескерткіштер ішінен ол кезеңге жататын бірнеше қорымды ғана бөліп алу мүмкін болды. Бұлар: Ақтас-1, 3, 6, Үнгірқора-2, Шолақжиле -1 қорымдары. Үйсін мәдениеті әр түрлі даму сатыларында сабақтастық байланыстарын сақтап отырған, бұл жыл бойы дамыған біртұтас мәдениет. Түркілердің материалдық мәдениеті толық зерттелген деп айтуға болады. Жетісудағы, негізінен алғанда Іле, Талас және Шу аңғарларындағы қоныстар мен қорымдарды қазу айқын да әсерлі материалдар берді, олар үйсіндердің тұрғын жайларының сипатын, олардың ішкі көрінісін елестетуге, еңбек құралдары мен қару-жарағын білуге, оның негізгі үлгілерін зерттеуге мүмкіндік туғызды. Үйсіндердің отырықшы қоныстарының қалдықтары Шу және Кеген озендерінің аңғарларында зерттелді. Шу аңғарларындағы қоныстарда тұрғын үйлердің пішімі тік бұрышты болған, шикі кірпіштен салынып, балшықтан соғылған таға тәрізді ошақтармен жылытылған. Мал шаруашылығымен және егін салумен қатар үйсіндерде үй кәсібі, қолөнер дамыған. Әсіресе керамика ыдыстар жасау кең өріс алған. Ежелгі үйсіндердің шаруашылығында темір, мыс және асыл металдарды қазып алу, қорыту және өндіру маңызды орын алды. Темірден, мыс пен қоладан еңбек құралдары, тұрмыс және табыну заттары - балталар мен шоттар, орақтар мен пышақтар, біз бен шеге, қазандармен құрбан шалатын ыдыстар, кішкене мехраптар мен шырағдандар, қару-жарақ, қанжарлар мен жебелердің ұштары және сәндік заттар - білезіктер, сырғалар мен сақиналар жасалды. Алтыннан ерлер мен әйелдер киімінің, бас киімінің және қаруының әшекейлері, көлемі мен бітімі әр түрлі қаптырмалар жасалды. Зергерлік бұйымдары - алтын, мыс немесе қола сымнан бұрап жасалған, асыл тасты алқалары бар сырғалар, қола түйреуіштер болып келеді, олардың бір шетіне құстың мүсіндік бейнесі салынады, әдетте мүсіндер ез ерекшеліктеріне барынша бейімдей жасалады. Жұқа жапырақша алтыннан сақиналар мен қаптырмалар жасалды. Соңғы үйсін дәуірі кезінде зергерлік заттарға түсті тастардан кез салу таралды. Полихромдық өнердің мұндай ескерткіштерінің тамаша үлгілері қызыл тастан түйірлеп кез салған, бедерленген алтын салпыншақтар Ақтас-2 қорымын қазып ашқанда табылды. Асыл және бағалы тастар - ақық, гауһар, перуза моншақ жасауға пайдаланылды. Үйсін қоғамында тоқыма, жіп иіру, тері илеу, тастан, сүйектен бұйым жасау ісі де дамыған. Жіп иіру мен тоқымашылық киіз басу, үйде жүннен киім тоқып тігуді қамтамасыз ететіндей едәуір ауқымда болған. Мата тоқу үшін қарапайым тоқыма станогы (қазақтардың «өрмегі» сияқты) қолданылған, Ақтас-2 қыстау-қонысын қазған кезде иірілген жіпті орап отыратын айқыш-ұйқыш орналаскан 4 тесігі бар сүйек қалақша табылды. Үйде мата тоқылғанын бүйірінің ішкі жағында 131

132 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 матаның ізі қалған ыдыстар да дәлелдейді, ал олардың көп табылғаны және жалпы жұртқа мәлім екені белгілі. Былғары ісі - жануарлардың терісін өңдеу және аяқ киім (Қызылауыз қорымының обалы қабірінен табылған былғары аяқ киімнің жұқаналары), ішік, тері шалбар мен бешпент тігу үшін тері илеу, теріден ыдыстар мен ат әбзелдерін дайындау кеңінен дамыды. Тастан еңбек құралдары - кетпен, диірмен, келі; тұрмыс заттары мен сәндік заттар - ұршықбас, мұсат, қайрақтас, түрлі-түсті асыл тастан моншақтар жасалды. Сүйектен жұмырлағыштар, жебелердің ұштары (Ақтас-2 қонысы) істелді, сүйек түймелер мен басқа да ұсақ заттар шаруашылық пен тұрмыста пайдаланылды[4]. Қорыта келе түркі тайпалары өздерінің материалдық және рухани мәдениетін қалыптастыра білді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығмен айналысты. Күнделікті күнкөріс қамы үшін оларда басты рөлді мал атқарды. Қазақстан аумағындағы көшпелі мал шаруашылығына өте ертеден бастап, қазіргі кезге дейін жайылымдардың маусымдар бойынша бөлінуі тән екенін және көшіп-қону жолдарының меридиан бойынша болатынын ескерді. Тұрғын үйлер жанындағы зат сақтайтын жайлардан қор сақтауға арналған үлкен қыш көзелер мен ыдыстар олардың материалдық мәдениетінің жақсы дамығандығын көрсетеді. Бүгінгі таңда ежелгі түркі тайпаларының мәдениеті мен мәдени байланыстары, олардың әлемдік мәдениет қазынасына қосқан үлестері туралы тың тұжырымдар жасалуда. Бұл бағыттағы зерттеу жұмыстарына қазақстандық ғалымдар зор үлес қосуда. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. Алматы: Білім, Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. Алматы, Жолдасбаев С. Ж. Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан. Алматы, Ежелгі үйсін елі. / Құрастырушы Шадыман Ахметұлы ТҮРКІЛЕРДІҢ КӨК ТӘҢІРІ ҰҒЫМЫ Б.С. ШӨКЕНОВ ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада қазіргі жахандану заманындағы кейбір қазақ жастарының діни уағыздың тарихи оқиғаларын білмегендіктен әр-түрлі секталарға еріп, бөтен жолға түсу жайлы жазылған. Сондықтан да Қазақ жастары ата-бабаларымыздың ежелден келе жатқан Көк Тәңірінің еш уақытта артық немесе басқада уағыз т.б. жат пыйғылдар жасамағынын естен шығармауы керек. Себебі Көк Тәңірі дінінің Ислам дінінен көп өзгешілігі болмағанында байқауға болады. Сондықтан болар қазақ халқы қаншама ғасыр өтсе де Исламды толық бойына сіңірмеген. Бір Аллаға сене отырып, Көк Тәңірге табынып, өзінің салт-дәстүрлері мен ырымдарымен байланыстырып, бейбіт өмір сүріп отырғаны баршамызға аян. Кезінде қазақтың ғұлама ғалымы Шәкәрім Құдайбердіұлы да өзінің поэзиялық туындыларын да, ақиқат жолы Алланың берген шапағатын да, риясыз мейірімділігін де, адамдардың ұятында, ақиқат жолы дұрыс дін мен білімде деп ой түйе отырып, өз заманындағы теріс уағыз айту мен «шаттық дінге» қарсылық, білдіріп, Алланы тануға, сүюге кедергі келтіретіндігін ескерткен. Тірек сөздер: Жаһандану, дін, тәңір, салт-дәстүр, билеуші, тәңір. ABSTRACT: In the article was written about some young Kazakh people without religious knowledge follows strange sects. Therefore young Kazakh people should know their history connected to religion. Kazakh people always believed in God Sky, there are a lot of connections between Sky and custom and traditions. Well-know Kazakh writer Shakarim Kudaiberdiuly wrote about the right way of God in his works. Key Words: Globalization, belief, God, custom, God Шөкенов Б. С. 30 «Қазақстан тарихы және әлеуметтік-гуманитарлық пәндер» кафедрасының меңгерушісі т.ғ.к., профессор 132

133 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Жаһандану заманындағы жас ұрпақтың діни ұғымды дұрыс түсінбеудің нәтижесінде көптеген жастарымыз діни ағымдардың арбауына түсіп, қателесіп жүргендері жанды қынжылтады. Тіпті көзі ашық, саналы интелегент топтардың ішінде де мұндай жағдайлар кездесіп жатады. Оның себебі көптеген азаматтар мен азаматшалар өзінің тілін, дінін, тарихын жақсы білмегендіктен немесе оны терең түсінбегендіктен деп ойлаймын. Елбасы Н.Ә.Назарбаев діни өкілдері алдында сөйлеген сөзінде «Біз ежелден бір Аллаға сеніп, салт- дәстүрі мен ырымдарын өзара байланыстыра отырып, өмір сүрген халықпыз. Сондықтан біз исламның басқа да әлемдік және дәстүрлі діндердің озық үрдістерін құрыметтеп әрі дамытыа отырып осы заманғы зайырлы мемлекет орнатамыз»[1. 2 б.] -деп айтуында да үлкен мән бар. Қоғам дамуы барған сайын күрделеніп,адамдар арасында әлеуметтік жіктеліс күшейіп,таптар мен таптық мүделер пайда болған тұста әртүрлі діндер көбейе бастады. Бұл діндердің өзі бірнеше тармаққа бөлінді Табиғаттан тыс тұрған әлемнің құдіретті билеушісі бар деген түсінік негізінде қалыптасқан діндер адамдарға жаппай өз ықпалын жүргізетін дәрежеге жетті.әлемнің әміршісі,билеушісі, құдіретті күштер бірнешеу болады деген тұжырыммен өз сенімін орнықтырушы діндер политеистік дін деген атаумен белгілі.бұл күштерді біреу деп есептейтін дінді монотеистік дін дейміз. Соңғысына жататын дінге сенетіндер табиғаттан тыс тұратын құдіретті күшті алла тағала деп есептеді. Парсы тілінде ол құдай, арабша-алла, түрікше «тәңірі», ал қазақтар ауырса аллалап, қысылса құдай-ай деп, тілек қылса тәңірім деп, жатуы сол сенімге байланысты. [ б.] Халқымыздың жадында ескерілмейтін асыл қасиеттері секілді діни сенім де халықтың рухани қазынасы болып табылады. Қазақ халқының ерте тайпалық дәуірден бастап, мирас болып келген, тарихи болмысынан туындап, салт-дәстүрлерімен бірге қайнасып кеткен тіршілігіміздің мәні мен сәнін құрайтын көк тәңірге деген сенімі өте күшті болды. Себебі көне түркілердің негізгі діні - Көк тәңірі саналады. Бұл басқа діндер ықпалына түспеген, ең көне дәуірлердегі саф таза сенім болатын. Көк тәңірі дүниені тұтас басқарып отырған бірден-бір қуат, алып күш деп есептелген. Түркілер оның тұрағы аспанда деп санап Көк тәңірі атаған. Бұл cенім аңшылықпен айналысатын, үнемі қозғалыста жүретін, бағыт-бағдарлары күн, ай жұлдыздар арқылы белгілейтін көшпелі өмірде ғана осы ата салт, ата дәстүр көнетүркілердің тұрмыс-тіршілігінен, қоршаған ортамен байланысынан барып туындаған десек қателеспейміз. Қазақ халқы өте кең халық қой, олар ерте заманнан-ақ, сонау түркі дәуірінің өзінде, жеке адамның наным-сеніміндеріне таршылық жасап, ешқашан қысым көрсетпеген. Жарты әлемді жаулап Түркі қағанатының Көк туы жырақ елдерде желбіреп тұрған кездің өзінде де қол астына қараған жұрттың дінін өзгертіп, Тәңірге табындыруға зорлық жасамаған, керісінше саяси тәуелділігін мойындаттырып, салық төлетулерімен шектеген. Өзге нәсілдің адамын өзекке теппей, өзге сенімді ұстағандарды үй айналдырып қумай, ақылы мен адамгершілігіне қарап бағалап, еркіне салуы-бабаларымыздың туа бітті кеңпейілділігінің ғана көрінісі емес, сонымен қатар өздерінің болмысымен бірге жаралған Тәңір дінінің қарапайым да қастерлі қағидаларының бұлжымас біріктігіне нық сенімінің көрінісі.[ б.] Сондықтан, кезінде Үнділік Буддизм мен қытайлық Даосизмді қабылдауға қарсы шыққан Данышпан Тоныкөкті ұмытуға балама? Будда мен Лао-Цзы ілімі халықты нәзік те әлжуаз қылып жіберді. Ал Түргеш қағаны Сүлік араб халифы Хишманың Исламды қабылдау жөніндегі талабына: «Менің сарбаздарымның арасында шаштараз да, ұста да, тігінші де жоқ, мұсылманға айналып, исламның айтуымен тұрып, айдауымен жүрер болса олар қайтып тамағын асырамақ?»-деп жауап қайтарыпты. Көк Тәңірі сенімінің негіздері туралы деректерді қытай жазбаларынан, Орхон ескерткіштерінен, өзге де шетелдік ғылымдардың еңбектерінен де табуға болады. Б.ж.б. 176ж. Қытай императорына жазған хатында ғұн қағаны Мөде өз жеңістерінің тікелей жебеушісі әрі қолдаушысы Көк Тәңірі деп көрсетеді. Және өзін таққа отырғызған да Көк Тәңірі деп санайды. Тіпті көне түркілер арасына кейіннен кірген шамандық сарындар Көк Тәңіріне деген сенімнің негізгі қағидаларын, салттарын жоя алмағаны біздің баршамызға белгілі. Қандай діннің болмасын түпкі мақсаты, өздері арқау еткен философиясы, адамгершілігі, эстетикалық талғамдары бар ілімдер. Әлемдік діндерде бар бұл жүйе Тәңір дінінде де бар. Мысалы: Буддизм-«төрт қастерлі қағиданы» сыйлауға, Христиандық үш түрлі кейіптегі жалғыз құдайды, Ислам-Алладан басқа құдайдың жоқтығын дәріптейді. Ал Тәңір діні Аспанды-ата, Жерді-ана деп 133

134 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 тануға негізделген. Әлемдік діндердің түпкі мақсаты-адамды о дүниеден көретін азаптан қорғау болса, Тәңір дінінің түпкі мақсаты-адамды бұ дүниеде лайықты ғұмыр кешу мен баянды өмір сүруді түсіндіру болып табылады. Ал қазір Жахандану заманында бабаларымыз тұтынған қанға сінген осынау қасиетті нанымын қазақ әлі ұмыта қойған жоқ. Бұл қазақтың ең мықты қасиеттерінің бірі. Дегенімен де, бас бостандығынан айырылып,тарихи санадан ажырап,табиғи сенімі біреуге,табиғи тұрағы екінші біреуге, табиғи байлығы үшінші біреулерге қолды болып отырған заманда ата-бабаларымыздың байырғы наным-сенімі құдіретті Тәңірге ғана бас ию дәстүрі солғын тарта бастағаны ақиқат. Осыған орай Тәуелсіздігімізді алғаннан кейін желбіреген көк туымыз, оған күннің бейнеленуі, Аталар аруағына арнап ас беру,той өткізу, жаңа түскен жас келінге отқа май құйғызу,науқасты отпен аластау сияқты ырымдарымыздың өзі қанға тартқан қасиет емес пе? Бұдан туатын ой жалпы қазақтың салтдәстүрі мен ырымдарының өзі Көк тәңіріне деген наным-сеніммен ұштасып, байланысып жатыр емес пе? Сондықтан түркілер тәңірге арнап ғибадатхана, пұтханалар салмаған. Түркілердің барлық рухани күш иесі тек Көк Тәңірі екенін көптеген шетелдік ғалымдар өз кезегінде мойындаған. Бұл ретте көне халықтар Құдайлары Шамас (Вавилонды), Арсо (Памирде), Амонре (Мысырда), Ахура (Иранда), Варуно (Индияда), Митра (Римде) күн ай, жұлдыз иелері болса, көне түркілердің Көк Тәңірі-бірден бір жалғыз құдайы деп есептелгенін байқауға болады.[4. 18 б.] Димаш Ахметұлы Қонаев өмірден озар шағында халқына және Елбасы Н.Ә.Назарбаевқа бата берген екен. Халқына берген батасында «Арайлап атқан әр таң Сіздерге қуаныш әкелсін.алдымыздан ақ жарылқап күндер туа берсін, айналайын ақпейіл, жұртым»-деп тәңірден тілеген екен. Димаш ағаның Елбасына берген батасын да : «Ту жығылмасын,ту ұстаған ұл жығылмасын»-деп тілеуінің өзі де бір үлкен тұнық игі жатқанын байқауға болады.ал Н.Ә.Назарбаев Меккеде қасиетті қағбаға кіріп, Алла- Тағаладан еліне бар жақсылықты тіледі.сол тілегінің қабыл болғанын қазіргі қазақтың әлемдік мерейі мен мәртебесі дәлелдейді.осындай тілеу баталардан ақ қазақ халқының наным-сенімінің исламмен, көк тәңірмен байланысып жатқанын көруге болады.[5. 14 б.] Қорыта келгенде айтарымыз қазіргі жахандану заманындағы кейбір қазақ жастарының діни уағыздың тарихи оқиғаларын білмегендіктен әр-түрлі секталарға еріп, бөтен жолға түсуде. Сондықтан да Қазақ жастары ата-бабаларымыздың ежелден келе жатқан Көк Тәңірінің еш уақытта артық немесе басқада уағыз т.б. жат пыйғылдар жасамағынын естен шығармауы керек. Себебі Көк Тәңірі дінінің Ислам дінінен көп өзгешілігі болмағанында байқауға болады. Сондықтан болар қазақ халқы қаншама ғасыр өтсе де Исламды толық бойына сіңірмеген. Бір Аллаға сене отырып, Көк Тәңірге табынып, өзінің салт-дәстүрлері мен ырымдарымен байланыстырып, бейбіт өмір сүріп отырғаны баршамызға аян. Кезінде қазақтың ғұлама ғалымы Шәкәрім Құдайбердіұлы да өзінің поэзиялық туындыларын да, ақиқат жолы Алланың берген шапағатын да, риясыз мейірімділігін де, адамдардың ұятында, ақиқат жолы дұрыс дін мен білімде деп ой түйе отырып, өз заманындағы теріс уағыз айту мен «шаттық дінге» қарсылық, білдіріп, Алланы тануға, сүюге кедергі келтіретіндігін ескерткен. Бұл орайда ақын: Бұл күнде дұрыс иман жоқ, Шаттық дін нәпсі тыйған жоқ, Ақылы саудың ойына Алдамшы діндер сыйған жоқ,- деп, дін жолының бұрмалануын сынға алды.ақынның бұл ойын бүгінгі Ислам уағыздарын бұрмалап, қазіргі дін жолында адасып, алданып жүрген кейбір жастарға жасалынған ескерту деп қабылдауға болады, Қазақ халқының рухани мұраларының бөлінбес бөлшегі ретінде ұрпақ тәрбиесінде маңызды орын алатын тәрбие құралдарының бірі- осы дін,дініи ілімдер.дін имандылық, әдептілік, қайырымдылық тәрізді адамзат баласына тән жоғары адамгершілік сиақты қасиеттерді тәрбиелейді. Оның айғағы мұсылмандардың ұлы кітабі Құран негізіндегі саналы адамзат тәрбиесін мақсат еткен, тәлімдік тәрбиелік маңызға ие қағидалар. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Назарбаев Н. Ә. Ислам туралы. Астана, б. 134

135 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, Маданов Х. Қазақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері. - А., б. 3. Аққошқаров Е. Қазақ тарихынан. А, б. 4. Нұрғали А. Қазақ ілкі тектерінің мәдениеті. А., б. 5. Мұсылман. А., , шілде 14 б. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ, ҚАЛЫПТАСУЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ДӘУІРІНІҢ ТАРИХЫ МЕН ТАҒЛЫМЫ 135 Ж.Б. АШИРБЕКОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада қазақ хандығы дәуірінің тарихы мен тағлымы, басты жетістіктері түрлі деректермен салыстырылып қарастырылған. Тірек сөздер: Мемлекет, ру, баһадүр, халық, заң, республика, отар, дерек. ABSTRACT: This article deals with history and heritage of Kazakh khanate era and main achivements in comparison with other sources. Key Words: State, clan, title (hero), people, law, republic, colony, source. Қазақ хандығының мемлекеттік статусын айшықтау, бүгінгі Тәуелсіз тарихымыздың ең өзекті мәселесі болып отыр. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: «Керей мен Жәнібек 1465 жылы алғашқы хандықты құрды,...біз бабаларымыздың ісін жалғастырушылармыз»- деп аталған кезеңнің ұлттық құндылығына тоқталды 1. Елбасы «Қазақ хандығының 550 жылдығын лайықты атап өту жаңа қазақстандық патриотизмді ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөлге ие екенін атап өтіп» 2 аталған кезеңнің ұлт үшін, көп ұлтты мемлекетіміз үшін аса құнды тарихи мемлекеттік маңызы бар оқиға екендігіне 2014 ж. Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында ресми түрде тоқталды. Президенттің Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлау бастамасынан кейін басылым беттерінде Қазақ хандығының тарихына қатысты әр түрлі талқылаулар жүріп жатыр. Еліміздің мемлекет болып қалыптасуы мен алғашқы хандарымыз туралы, тарихи мерекені атап өту туралы мемлекет басшысының шешімі өте маңызды. Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлаудың ресми түрде жариялануы ата-бабалар аманатына деген адалдық пен құрмет белгісі болғандықтан аталған мерейлі дата тарихшылардың, әдебиетшілердің, саясаткерлердің, БАҚ өкілдерінің бүкіл республиканың интеллигенция өкілдерінің белсене атсалысуына қозғау салды. Олар: «Қазақ хандығы қалай құрылды?, Оның алғышарттары қандай, ішкі саяси-әлеуметтік құрылымы қандай болды?, Қазақ хандығының біздің даламызда өмір сүрген байырғы Түрік қағанатынан, кейініректегі Шыңғысхан құрған мемлекеттен, ұлыстық басқару жүйелерінен айырмашылығы қандай?, Оған қоғамның көзқарасы қандай?, Оның сол тұстағы көшпелі қоғамның барлық мүмкіндіктерін пайдалана білген толыққанды мемлекет болғандығын қалай дәлелдеуіміз керек?, Қазақ хандығы неге күйреді? Ресей империясына неге қарсы тұра алмады?» дегендей маңызды сауалдарға мүмкіндігінше жауап беруге тырысуда. Қолдағы бар деректерге, тарихшы ғалымдардың жазған мәліметтеріне сүйеніп айтар болсақ қазақ хандығына дейін талай аласапыран ғасырлар мен дәуірлердің өткенін байқаймыз. Көне замандардардан байтақ даламызда, этникалық тарихы аса күрделі, байырғы тайпалық бірлестіктер қауымдастығы Сақ, Ғұн, Үйсін, мемлекеттері, Түрік, Түргеш, Қарлұқ дәуірі, Қыпшақ ұлысы, кейінгі Алтын Орда, Көк Орда, Ноғай Ордаларының құрамына кірген түркі тілдес елдер мен халықтардың топтасуы қазақ хандығының қалыптасуына алып келді. Бұл туралы Н.Ә..Назарбаев 1999 жылы жазған Тарих толқынында еңбегінде былай дейді: «Қазақ этносы ғасырлар бойы қалыптасқан. Ол осы

136 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 межелі кезеңіне отаршылдық немесе басқыншылық соғыспен келмеген. Қазақтардың тарихи тамыры тым тереңде. Ондай тамыр алғашқы қазақ хандығының құрылған кезеңімен... шектелмейді 3. Біздің арғы ата бабабаларымыз Қиыр Шығыстан Батыс Европаға дейінгі, Сібірден Үндістанға дейінгі аумақты алып жатқан мемлекеттердің дамуында екі мың жыл бойы елеулі рөл атқарды 4. Қазақ жерінде осыдан екі мың жыл бұрын мал шаруашылығымен, егін шаруашылығымен қатар айналысқан байырғы халықтар өмір сүрді. Осы саланың зерттеуші археологтар ұқсас мәліметтерге орай «андронов мәдениеті»- деген атау берген. Арийлер деген ұлы мәдениет жасап, ұлы мемлекет құру үшін Қазақ жерінен Үндістанға қарай бет алған тайпалар андронов мәдениетін жасаушы халықтар болатын. Сондай-ақ археолог ғалымдардың андронов және сақ мәдениеттері арасында өзара байланыс жүйесі бар екенін, сақ заманындағы халықтардың қола дәуіріндегі халықтардың мұрагер жалғасы екенін андрополог ғалымдарда делелдеді. Шаруашылықты жүргізудің алғашқы прогресшіл тәсілі болған көшпелі мал шаруашылығына өту сақ дәуіріне сәйкес келеді. Осы кезеңде атақты қолбасшылар Дари, Кир, Александар Македонский армиясының шабуылдарын тоқтатқан мемлекеттер нақ осы қазақ жерінде пайда болған. Атақты сақ жауынгерлерінің ерлігі, Томирис, Зарина ханшайым туралы аңыздар күні бүгінге дейін халық жадында жақсы сақталған. Қазақстанның барлық аймағынан дерлік археологтар тауып жатқан сақтар кезеңіне сәйкес келетін, «аң стильі мәдениеті»- деген атауға ие болған, алтыннан жасалған тамаша зергерлік бұйымдар бүгінгі тәуелсіз қазақстан жағдайында ата-бабаларымыздың өткен жолының, әлем мәдениетіне қосқан зор үлесін айқындап, ерекше мақтанышпен айтарлық тарих беттеріне жатады. Ертістің, Іленің, Сырдарияның, Жайықтың, Еділдің жағалауларында әлемге әйгілі орасан зор империялардың ғұндардың, түркі қағанаттарының, қарлұқ мемлекеттерінің, монғол хандарымен олардың мұрагер ұлыстарының ғажайып астананалары болғандығына тарих куә. Евразия құрылығындағы орасан зор аймақты дала мен құм шөлдер алып жатыр. Осы кеңістікте көшпелі ұлы мелекеттер пайда болды. Қазіргі Қазақстан мен оған шектес аймақтар аумағында дүниеге келген алуан түрлі мәдениеттер әлемнің көптеген халықтарының дамуына өзіндік ықпалын тигізді. Орталық Азиядағы ең ірі көшпелі империя б.д.д. III ғасырдың соңында құрылды. Сюнну (хунну, ғұндар) империясы Байкалдан Тибетке дейін Орта Азиядан Хуанхэге дейінгі аймақты мекендеп ежелгі Қытай мемлекетін жарты мың жыл бойы қалтыратып үрейлі қорқынышта ұстады. Оған осы көшпелі империядан қорғану мақсатында салынған әлемнің әйгілі кереметінің бірі саналатын күні бүгінге дейін қалдықтары сақталған әйгілі «Қытай қорғаны» дәлел. Көшпелілерде құл деген атау болғанмен адамды Римдіктердей жансыз құралға теңеп, қорлау болған жоқ. Ғұндардың Еропа мен Батыс Азияға жасаған жорықтары осы елдерді жайлаған, Құл иеленушілік құрылыстан құтқарды. Европалықтар Ғұндардың патшасы, өзіміздің арғы ата бабамыз Аттиланы (Еділ патша) Европаны құлдықтан құтқарушы ретінде еске алады. Француздар 2012 жылы Ла Шеп қаласындағы қала мэрінің үйі орналасқан басты алаңға ғұндардың патшасы Аттилаға арналған ескерткіш қоюы осыған дәлел бола алады 5. Түркі халықтарының тарихи бесігі- түркі қағанаты. Түрік әлемінің мұрагер ұрпақтары тоталитарлық тәртіптің аса қатал жағдайында да өздерінің жалпы тарихи сана- сезім естелігін, рухани бірлігі мен жалпы мәдени ұқсастығын сақтап қала білді. Қазір біз осы халықтардың ұлы қайраткерлері атанған М.Әуезовтың, Ш.Айтыматовтың, І.Есенберлиннің шығармалары қаншалықты орасан зор маңыз алып отырғанын әділ бағалай аламыз. Өйткені бұлар жалпытүркілік рухани негіздегі қасиетті қазыналарды сақтап қалмаса, түркі халықтарының өз тарихи жадынан айырылып қалуы әбден мүмкін екенін жете түсінді 6. Қазақ хандығына дейін қазақ жерінде ерекше ізі қалған мемлекеттік сол мемлекетті қалыптастырған тайпалардың атауымен аталды: Ғұн мемлекеті, Қаңлы мемлекеті, Оғыз мемлекеті, Түрік қағанаты, Түргеш, Қимақ, т.б. Бұлардың барлығы Қазақстандағы мемлекеттілік тарихының кезеңдері болып табылады.. Ал, Қазақ хандығының ерекшелігі «қазақ» деген тайпаның емес, Қазақ халқының мемлекеті болды. Яғни, Қазақ хандығының құрамына енген тайпалардың барлығының мемлекеті. Елбасының өзі «Ғасырлар тоғысында» деген еңбегінде «Қазақ хандығы бүкіл Орталық Азиядағы ең алғашқы құрылған ұлттық сипаттағы мемлекет» деп баға берген. Қазіргі күнде Қазақстан мемлекетін құрап отырған қазақ этносы дәл осы кезеңде Қазақ хандығын құрумен тарих сахнасына шықты. Солардың саяси құрылымы осы кезеңнен бастап «Қазақ хандығы» деп атала бастады жылы қазақ хандығының құрылуымен, жалпы халықтық руханияттың табиғи дамуына негіз қаланды. Халық рухының ұшқыны ақындардың сазгерлер мен ауызша тарих айтатын абыздардың жүрегінде тұтанып, жалындай бастады. Асанқайғы, Шалкиіз, Бұхар жырау сияқты бұл дәуірдегі ұлттың шығармашылығында шынайы қазақ рухы қалыптасып дамыды. «Қобыланды 136

137 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 батыр», «Қамбар батыр» сияқты батырлар жырында, «Қозы Көрпеш- Баян сұлу», «Қыз Жібек» және басқа дастандарға қазақтың ұлттық рухы түп тамыр ретінде негізге алынды. Тарихымыздағы атабабаларымыздың өткен әлемге әйгілі ұлы жолдарын келер ұрпақтың жадына сіңіру басты мұратымыз. Бірақ өкінішке орай тоталитарлық кезеңде жылдары осы бағдарды мақсат тұтқандар ескіні «дәріптеушілер», т,б айдарлармен жазаға тартылып, соғыстан кейінгі жүргізілген саясатқа байланысты ұлттық интеллигенция өкілдеріне жазықсыз айып тағылғаннан кейін жойылуға тиісті қара тізімге алынғандардың қатарында «Батырлар жыры», «Эпостық жырлар» т,б ең маңызды ұлттық туындыларымыз тұрды. Қазақ хандығының тарихына қатысты тарихи деректердің негізі осы ауызша тарих айту дәстүрімізде жақсы сақталған. Жәнібек пен Керей хандар Жетісуге көшіп келгенен кейін құрылған мемлекет қазақ атымен атала бастады. Бұл хандық нығая келе XV ғасырдың екінші жартысынан былай қарай оған қараған халық елдің өз ішінде де, көршілердің аузында да түгелдей қазақ атына ие болды. Қазақ хандығының мемлекеті ХІХ ғасырдың бірінші ширегіне дейін жетті. Қазақ хандығы Тәуке ханнан кейін еліміз бейбіт жағдайда бір-біріне бағынбайтын, тек соғыс болған кезде ғана амалсыз бірігетін кіші хандықтарға бөлінді. Бұлай бөлшектену халықтың дамуын тежеді. Біздің жерді айнала қаумалап аңдып отырған отаршылдар бұл жағдайды қалт жібермей пайдаланды. Осындай күрделі кезеңде 250 жылға созылған жоңғарлар шапқыншылығы басталды. Үш би Төле, Қазбек, Әйтекелердің күш салуымен халық Бұланты өзенінің бойында басқыншы жауға қарсы шеуші ұрысқа жиналды ж Аңырақай даласында қазақ халқының өмірі тәуекелге тігіліп, бұдан әрі болу- болмауы талқыға түскен тарихи шайқас болды. Біз күні бүгінге дейін осынау ұлы шайқастың тарихи бағасын берген жоқпыз. Осы кезде қазақ қалқының жауынгерлік рухы ауыр сынға түсті. Қазақ хандығы тарихында осынау қиын да күрделі саяси жағдай орын алған тұста ұлтты қорғаушылар қатарында Бөгенбай батыр, Қабанбай батыр, Наурызбай батыр, Райымбек батыр т.б ұлттың жауынгерлік рухын танытатын жарқын тұлғалы қолбасшылар халық арасынан суырылып алға шықты. Халықтың тас түйін ерік- жігері мен бірлігі Абылай ханның бір басында бейнеленді. Батырлармен тізе қосып ерліктің тамаша үлгілерін көрсеткен, осы арқылы халқымыздың ұйтқысы болған Абылайханның ерліктері осынау қатал заманда қазақ рухын қайта түлетудің алтын діңгегіне айналды. Оның ұйтқысы болған рухани көсемдер Төле, Қазбек Әитеке билер. Олар ішкі алауыздықтарға қарамастан, Абылай ханмен бірлесіп, ұлтты тұтастырып біріктіру жолында еңбек етті. Жоңғарларға ойдағыдай біріккен күшпен ойсырата соққы бергенімізбен ол алауыздықтың салдарынан тағы да аяғына жеткізілмеді. Жоғарғы билікке таласқан кіші хандар ортақ пікірге келе алмады. Бұл жолы тағыда, бірліктің жоқтығынан, қазақ жерінің ұсақ хандықтарға бөлініп кеткендігінен жеткен жеңіс түбіне жеткізілмеді. Өйткені сыртқы шапқыншылыққа тойтарыс беру, сыртқы жауға қарсы тұру мүмкіндігі әрқашан ішкі күшке негізделеді. Сондықтан көсем сөз шебері Абай өзінің қара сөздерінде қазақтарға дүниені түзету ісін өзгеден емес, өздерінен бастау керек екендігіне кеңес береді. Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың бастамасымен Ресейге қосылып әскери одақ болу мәселесі қазақ хандығының тәуелсіздіктен айырылып бодан болумен аяқталды. Бұл жағдайды Ресей өте жақсы пайдаланып, елдің ішкі-сыртқы саяси жағдайларын одан ары ушықтыра түсті. Патшалық Ресейдің тұсындағы отарлық саясатты жүргізушілер хандық билікті жойып билікті өз қолдарына алғаннан кейін қазақ еліндегі ғасырлар бойы қалыптасқан рулық дәстүрді өз мақсаттарына жақсы пайдаланды. Қазақ елін жікке бөліп бір-біріне айдап салу дәстүрі кеңестік билік орнағанан кейінде жалғастырылды. Ал шын мәнінде ру шежіресін білу сахарадағы көшіп қонған қазақтар үшін өмірлік қажеттілік болды. Қазақ халқының ру тайпалық, жүздік-қауымдастық біртұтас ғажайып бітімі ғасырлар бойы бүкіл қазақ бір атаның ұрпағы, бір тамырдың бұтағы деген ұстаным бойынша өсіп өркендеп отыруына жол салды. Жанұя, қауым, ру, тайпа, тайпалар одағы, жүз, одан қазақ халқы болып, табиғи қауымдастыққа ұласып отырды. Қазақ хандығы тұсында жанұяның бір мүшесі болып табылатын жеке адам еш уақытта жалғыз жарым қайталанбас тұлға ретінде қабылданбаған. Ол бар болғаны бір тұтас қауымдастықтың, яғни жанұяның, рудың, тайпаның, жүздің немесе халықтың бір мүшесі деп есептелген. Сахараның қазағы үшін шыққан тегін білу айдын шалқардағы теңізшінің қолындағы компас сияқты болды. Қазақтың бір тамырдан өсіпөнгендігін білдіретін тектік тұтастығының сырымен себебі осыған байланысты болды. Көшпелі қазақтың кез келгені өзінің шыққан тегін және рулық байланыстарын міндетті түрде білуі шарт болды. Бұл ұлттың әрбір мүшесі үшін моральдық этникалық қағидаға айналды. Осы аталғандар біздің тарихымыздың ежелден келе жатқан қасиеттері. Сондықтан жеті аталық ұстаным қазақ халқының жалпы рухани тұтастығын табиғи түрде қамтамасыз етіп отырды. Қазақ халқы үшін жеті аталық 137

138 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ұстанымға негізделген туыстық байланыс, әрбір қазақтың, бүкіл халықтық тұтастықты білуге деген ынтасын оятты. Жеті атасын білу арқылы әркім көрші рулармен байланысын біліп, одан әрбір исі қазақтың туыстық қатынасын айқын біліп отырған. Бұған көзі жеткен соң ұлт тұтастығының түп негізі қазақ екендігіне көзі жетті. Жазылмаған әрбір қазақ білетін шежіреге сәйкес өзінің қазақ екенін білген соң, жеті атасын білген соң өз руымен жүзін біліп, қазақтар туған жерінің кез келген шалғайында өз халқының ортасында жүргенін жақсы танып-біліп, өзін алып бір жанұяның мүшесіндей сезінген. Осындай далалық білімде, жай ғана жаттандылық дерек болмаған.. Сонымен қатар жеті аталық ұстаным арқылы әркім өзінің ата-бабасын білумен қатар, олардың ұлағатты істерін, мінез-құлықтарын, олардың замандастарының бітім- қасиеттеріне дейін білуге мүмкіндік алған. Бабасы мен немере шөпшегі арасында ғасырлар бөліп жатпағандай әр қазақтың жадында ең бір болымсыз деректердің өзі нақты қалпында сақталған. Нәтижесінде біртұтас жанұя сияқты ұлттың біртұтас жүйесі қалыптасқан. Әрбір қазақтың ата-бабалары да тірілердің санасында тірлігің жалғастырған. Жеті аталық ұстаным әрбір қазақтың, бүкіл халықтың құлағына күн сайын бабалары туралы тек жақсылықты құйып рухани тектілігін дәріптеп ұлттық сенімді орнықтырды. Ресей империясының отарлық бұғауына түскен нәубәт жылдарда жеті ата ұстанымы халықтың ерік жігерін тұмшалап, ғасырлап артта қалған дегізіп, қорғаншақ етіп, төмен болуға мойындаттырды. Мұндай зорлық-зомбылық аттай 300 жылға созылды. Евроцентристік идеяның сойылын соққан кеңестік насихат көшпелілер тарихын саналы түрде кемсітіп, оларды бейғам, жалқау, ынта- жігерсіз, жартылай жабайы халық етіп көрсетуі, қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан сана- сезімін күйретіпқұртатын рөл атқарды. Сондықтан ендігі кезеңде біздің алдымызда төл тарихымызды қалпына келтіріп оның жетістігімен кемшілігін, жеңістері мен жеңілістерін барша шындығын көрсету міндеті тұр. Қазақ хандығы тұсындағы жеті ата ұстанымы бабалар рухының алдында, әрбір қазақ пен бүкіл халықтың іштей жауапкершілік сезімін оятып, ғасырлар сынына өтіп,, шегіне жете шыңдалған. Туыстық қарым- қатынас қалыптары күнделікті моральдық санаттан бірте- бірте заңдық мәртебеге ұласқан. Жаза әр түрлі болған. Соның ішінде айыпкерге тағылған ең ауыр жаза туған елінен қуу, яғни елден аластатылған. Ол дәуірде дені дұрыс адам үшін бұдан ауыр жаза болмаған. Күні бүгінге дейін сахараның жазылмаған заңы бойынша жеті- атаға дейін бір-біріне үйленуге рұхсат етпейтін қазақтан басқа жер бетінде бірде- бір ел жоқ 7.Бұл қазақ халқының даналығы туғызған қуатты генетикалық тамыр. Бір рудың жеті атаға дейінгі өкілі тек басқа рудың адамымен жан ұя құра алады. Ұзатылған қыз келін болып түскен жеріне өз диалектісін, отбасы жылуын, мейірбандығын, дәстүрін, әнін биін, тігін- тоқымасын, қолөнерін, тамақ дайындау дәстүрін, яғни өскен ортасының барша ерекшелігін өзімен ала келген. Бүгінгі байтақ елімізде қоныс еткен біздің елімізде диалектілік және салт-дәстүрлік айырмашылықтың жоқ болуы осыған байланысты болса керек. Қазақ қыздары мен аналары өз жүрегінің от- жалыны мен, мейірім шапағаты мен қазақ халқының ұлттық сезім- түйсігін, мәдени рухани бір тұтастығын елеусіз ғана осылай шыңдап отырды. Жеті атаға толып, өсіп өнген аталар рулы елге айналып толыққанды ру санатына қоысылу үшін арнайы рәсім жасалып отырған. Мұндайда ақсақалдар жеті рудан куәгер шақырылып, боз жылқыны құрбандыққа шалып, уәдеге, бірлікке берік болу үшін бармақтарын қанға батырып, жаңа рудың бөлек таңбасын белгілеп, ұранын атаған. Жеті атаның тамыры жеті рулы елмен жалғасып жатты. Осы дәстүрдің негізінде, бір рудың көгеріп көктеуі табиғи жолмен бүкіл халықтың көгеріп көктеуіне ұласып отырды. Осы айтылғандардан мынандай қорытынды жасауға болады қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан жеті ата ұстанымы, рулық байланысы әрбір қазақ пен бүкіл қазақ халқын шындыққа, тәңірге, және рухани біртұтастыққа біріктіріп айнымастай орталыққа ұйыта білді. Мұндай ұстаным халықтың өзінөзі шыңдау болмысына сана, сезім, ар-ұят, сияқты мәнді қасиеттерін дарытты. Қазақстан аумағы отаршылдық құрсауына түсіп, орталық өкімет билігі бірте-бірте солғын тартқан кезде ру өкімет билігінің міндетін атқара бастады да, қоғамдық өмірдің ру ішіндегі де, ру аралық та көптеген мәселерін реттеп отырды. Алдымен отаршылдық арқылы одан кейінгі кеңестік билік кезіндегі сырттан таңылған басқару жүйесі ішкі сұранымды қанағаттандыра алмады. Осының салдарынан рулық қарым- қатынас жүйесі өзінің бұрынғы міндетін стихиялы түрде атқара бастады. Рулық қайшылықтарды пайдаланудағы империялық саясаттың рөлі ерекше басым болды. Нақты тарихи айғақтар Ресей отаршылдығы мәжбүрлеумен және зорлықпен, тұрақты түрде және кезеңкезең бойынша жүзеге асып отырды. Бұлда сол дәуірдегі ішкі қайшылықтардың орын алып, бірліктің жоқтығынан басқа бір- мемлекетке саяси тәуелділікке алып келді. Азаттықтан біржола айырылу дәстүрлі өмір салттың экономикалық негізін шайқалтты. Қалыптасқан жергілікті өкімет билігі жойылды, хан сұлтандар саяси биліктен аластатылды. Ел іші отаршылдардың қалауымен саяси 138

139 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 әкімшілік бөліктерге бөлінді. Қазақ халқының ұлт- азаттық күресін әлсірету үшін патшалық құрылыс ру аралық араздықты қоздырып отырды. Әсіресе лауазым иелерін сайлау кезінде әр рудың өкілдерін бір-біріне айдап салды Бұл жөнінде тарихи көркем шығармаларда аз жазылған жоқ жылғы «Сібір қазақтары туралы жарғы», 1824 жылғы «Орынбор қазақтарын басқару туралы реформалар орта жүзбен кіші жүздегі хандық билікті ресми түрде жоюмен аяқталды. Тәуелсіздігінен айырылған елдің шабындық- жайылым алқаптарын зорлықпен тартып алуға негіз салып берді. Мұндай зорлық аттай бір ғасырға созылды. Далалық өңірлерге жаппай қоныс аударғандар дәстүрлі көші-қон аймақтарын айтарлықтай тарылтып, халықтың негізгі бөлігінің күнкөріс көзі болып отырған мал шаруашылығына орасан зиян келтірді.. Патшалық ресейдің қоныс аудару саясаты қазақ ұлтының этникалық аумағының тарыла беруіне себеп болды. Бұдан шығатын қорытынды. халқы ханын қолдаған, ханы елін қолдаған ынтымақтастықпен бірлік, өз-ара түсіністіктің орын алуынан Керей мен Жәнібек хандар негізін қалаған шағын мемлекет, Тәуке ханның билігінің соңғы дәуіріне дейін бір орталықтан басқарылған күшті әлемге танымал мемлекетке айналды. Ал алауыздықпен саяси бытыраңқылық орын алған кезеңде тәуелсіздіктен, сән-салтанымыздан айырылдық. Жат- жұрттық басқыншылармен болған соғыстарда ауыр қырғынға ұшыраған, 30- жылдардың қырғынына қасқайып қарсы тұрып тоталитарлық ғасырды басынан кешірседе мойымаған ата-бабаларымыз іс жүзінде қазақ ұлтының мүддесін қорғауға тиісті мемлекет құруға ғасырлар бойы дайындалған. Осы орайда осындай мемлекет құрумен оны нығайтуда қазақ хандығы дәуірінің қалыптастырған, болашақ ұрпаққа қалдырған тәлім- тәрбиесі ұшан теңіз. Ұлттық мемлекеттілік, бірыңғай біртектес (унитарлы) мемлекеттік саяси құрылымның қалыптасуы, республика аумағының бүгінгі біртұтастығы, елдің шекарасының мызғымастығы, президенттік басқару үлгісінің пайда болып қалыптасуы, қазақ тілінің мемлекеттілік тіл болуы, тәуелсіздік алған бастау алып шын мәніндегі өзінің тарихи рөлін атқара бастады. Бүгінгі қол жеткен табыстармен жетістіктер, ата- бабаларымыздың ғасырлар бойғы жүргізген еңбегінің нәтижесі асқақ арманының орындалуы. Бүгінгі таңда үш ғасырға жуық уақыт бойы отар елдердің қатарында болған қазақ халқының дербес тәуелсіз туын тігіп, ТМД елдерінің аясындағы ең көп тілді, елдің бірі болып отыр. Алыс-жақын елдерде түрлі саяси қақтығыстармен, түрлі жіктер мен топтарға бөлінген соғыстар орын алып жатқаны бәрімізге белгілі. Ал көп ұлтты Қазақстанда татулық, ынтымақтастық, бірлік өзара түсіністік орын алған. Ел басқару, басшыны тағайындау, аса зор жауапкершілікті талап ететін ең өзекті мемлекеттік маңызы бар іс. Елбасы жариялаған ұлттық идеямыз «Мәңгілік Ел идеясымен Жаңа Қазақстандық патриотизді іске асыру барысында қазақ хандығының 550 жылдығын лайықты атап өту, ұлы хандарымыздың мемлекет тағдыры үшін атқарған ұлы істерін ұлықтау елдігімізге сын. Көп ұлтты Қазақстан жағдайында, татулық, ынтымақтастық, бірлік, өзара түсіністік үнемі жадымызда болса, біз алмаған асу, біз жетпеген биік болмайды деп есептеймін. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» Жолдауы. 11 Қараша 2014ж 2. Н.НАЗАРБАЕВ Тарих толқынында Алматы «Атамұра» бет. 3. KLACC TIME газеті 11, 11 сәуір, 2012 жыл ЕСІМ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ Е.Т. БЕРЛИБАЕВ Д.Р. БЕЙСЕКЕНОВА ТҮЙІНДЕМЕ:Мақалада Тәуекел ханның жолын жалғастырушы Есім ханның қазақ хандығын біріктіру жолындағы ішкі сыртқы саясатындағы басты жетістіктері түрлі деректермен салыстырып қарастырылған. Тірек сөздер: Мемлекет, ру, баһадүр, халық, заң, конституция, дерек. 139

140 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ABSTRACT:In the article was discussed about Yesim Khan, Tauekel Khan s follower, his achievements and investment in the Kazakh Khanate, internal and foreign policy achievements in comparison with other sources. Key Words: State, gender, war, the people, the law, the constitution, sources Осы жылы қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл толып отыр. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2014 жылдың соңғы айында Астана қаласы әкімдігімен өткен жиында «Керей мен Жәнібек 1465 жылы алғашқы хандықты құрды, қазақтың мемлекеттілігінің тарихы сол кезден бастау алады...ең маңыздысы, сол кезде оған негіз қаланды, біз бабаларымыздың ұлы істерін жалғастырушылармыз»- деп атап өткен болатын. Қолдағы бар деректерге, тарихшы ғалымдардың жазған мәліметтеріне сүйеніп айтар болсақ қазақ хандығына дейін талай аласапыран ғасырлар мен дәуірлердің өткенін байқаймыз. Көне замандардардан байтақ даламызда, алып аймағымызда қоныстанған этникалық тарихы аса күрделі, байырғы тайпалық бірлестіктер қауымдастығы Сақ, Ғұн, Үйсін, мемлекеттері Түрік, Түргеш, Қарлұқ дәуірі, Қыпшақ ұлысы, кейінгі Алтын Орда, Көк Орда, Ноғай Ордаларының құрамына кірген түркі тілдес елдер мен халықтардың топтасуы қазақ хандығының қалыптасуына алып келді. Қазақ халқының өз мемлекеттілігін құру жолындағы күресінің тарихы сан ғасырға созылған күрделі процесс. Бұл мәселе қазақ халқы құрылған кезінен пайда болып, оның бүкіл тарихымен біте қайнасып отырды. Қазақ хандығының құрылуы, оның ішкі дамуы, халықтық мінез құлықтың қалыптасу ерекшелігі өз дамуында тарихтың әр түрлі қатаң сұрыптауынан өтті. Қазақ хандығы тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі дана қолбасшы Тәуекел хан Бұхар хандығымен 15 жыл бойы жүргізген табанды күресінің нәтижесінде XVI ғасырдың ақырында Қазақ Ордасы күші кемел, халқы мол, қонысы байтақ, жұлдызы жоғары аса қуатты мемлекетке айналған болатын. Алаш ұлы Көк Орда заманындағы межеден асып, Сырдарияның сол жағалауын еркін қоныстанды. Қос өзен аралығына біржола орнығып, Ферғана жазирасына бойлап ене бастаған кезең осы тұс. Шығыста Моғолстанның беті қайтып, батыста Ноғай Ордасы әлсіреген, терістікте Ресей Сібір өкіметімен бітім шекарасы қалыптасқан Қазақ Ордасының құрамына ежелгі үш жүзбен қоса, Қасым хан заманынан бері бір байрақ астында келе жатқан, Хақназар заманында, Ноғай Ордасы ыдыраған кезде келіп жеткен қарақалпақтар, бүкіл Оңтүстік өңірді жайлаған саны мол қуаты, екі сан қатаған қауымы және Мәуеренахр шегіндегі, отырықшы, егінші бірақ қазаққа бейім құрама руы енген болатын. Тәуекел ханның Орта Азияға шабуыл барысында оның әскерінің арасында Түркістан, яғни Шығыс Дешті қыпшақтан тарихи оқиғалар барысында кеткен тайпалар мен көшпелі өзбектер біршама көп болған. /1/ Тәуекел ханның 1598 жылғы соғысының мақсаты Шайбанилер мемлекетінің жерлерін қазақ хандығының құрамына қосу арқылы жаңа күшті мемлекет құру болды 1598 ж Бұқара үшін болған түнгі шайқас кезінде Тәуекел хан ауыр жараланып, қазақ әскері Ташкентке шегінуге мәжбүр болды және ол алған жарақатынан 40 күн өткеннен кейін қайтыс болды. /2/ Тәуекел хан ауыр және күрделі уақытта билікке келді Бір жағынан өзбек ханы Абдолла тұрса, екінші жағынан моғолмен жоңғар билеушілерімен арадағы шиеленісті қатар шешу міндеті тұрды. Тәуекел хан соғыс ісінің білгірі, ақылды парсатты саясаткер ретінде тарихта қалды. Ол өз билігін бүкіл қазақ даласына берік орнатып, қазақтардың иелігін кеңейтті және халықаралық істерде хандық биліктің маңызын көтерді. Мұндай жетістіктерге, сәтті әскери жорықтары мен шебер елшілік мәмлегерлік қатынастар жүргізу арқылы қол жеткізді. Мәселен өз ұлдарының бірін қарақалпақтардың 40 руына билеуші етсе, інісі Шах-Махмұт сұлтанды қалмақтарды басқаруға қойды. /3/. Аталған иеліктердің саяси істеріне белсене араласып отырды, бұл аймақтардағы мемлекеттік билікке кім отыру керек деген мәселеде басты шешімді Тәуекел қабылдайтын еді. Тәуекел ханның сыртқы саясаттағы байланыстары Мәскеуге дейін жетті ж. Құл-Мұхаммедтің басшылығымен аттандырылған елшіліктің мақсаты: Ондан сұлтанның баласы Оразмұхаммет сұлтанды тұтқыннан босату. Мәскеу мемлекетімен әскери одақ құру орыс патшасынан отты қару алуды мақсат етті /4/. Қазақ ханы Тәуекел Оңтүстік Қазақстан жерлері үшін Шайбанилықтар мен жүз жылдан аса уақытқа созылған күресті аяқтап, жеңіске жетсе, шайбани әулеті өзінің өмір сүруін аяқтады. Тәуекел хан қайтыс болған соң тарих сахнасына оның бастаған ісін жалғастырушы Шығай ханның баласы Есім хан билікке келді /5/. Тарихи деректерде Есім хан билік еткен отыз жылдың ішінде Қазақ хандығын, оның мемлекеттілігін күшейту жолында көп еңбек сіңіргендігі айтылады. Шығысында қалмақтармен, солтүстік батысында бұхара хандығы мен үздіксіз шайқасқандығы туралы мәліметтер жетерлік. Бұхара хандығы күші басым қазақ хандығын, оның тағында отырған 140

141 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Есім ханды мойындап, Ташкентті, Түркістанды және сол маңайдағы қорғаны бар аймақтарды сыйлаған. Туған ағасы Тәуекел баһадүр ханның ақ өлімінен соң ел билігін қолына алған Еңсегей бойлы Ер Есімхан ата тағына да, асқаралы жұртына да лайықты тұлға болатын. Атақты Тәуекел ханның інісі, Есім хан туралы халық жадында сақталған аңыз әңгімелер, дастан жырлар көп. Оны қазақ халқы «Еңсегей бойлы ер Есім»- деп ардақтайды. Оған бұл атақ 1598 жылы ағасы Тәуекел ханмен бірге Мауреннахрға жасаған жорықта ерекше көзге түскені үшін берілген болса керек /6/. Бұл кезде Қазақ хандығының шығысындағы жағдай Тәуекел хан тұсындағыдан әлдеқайда күрделене түскен еді. Мұнда ойрат тайпаларының бірігу процесі жүріп жатты. Сондықтан Есім көршілерінде болып жатқан жағдайға бақылау жүргізудің барысында олардың тайпалары арасындағы алауыздықты өз пайдасына шешуге ұмтылды. Ойраттардың бір жағынан Ембі, Жайық, Еділ, бойындағы ноғайлармен қақтығысуы, екінші жағынан орыс қамалдарының горнизондарымен қақтығысуы Есім хан саясатының ықпалды болуына елеулі жағдай жасады. Ақырында үш жақты соғыстың өздеріне қырғын таптыратынын сезген ойрат әміршілері Есім ханның үстемдігін мойындап, тату көршілікте тұру мақсатында ұсыныс жасап, елшілерін жіберуге мәжбүр болды. Хандықтың шығысындағы жағдайды осылайша өз пайдасына шешкен Есім хан оңтүстігінде ойдан шығармады. Хандық шекарасын кеңейте түсу саясатын бұл бағытта да батыл жүргізді. Қалыптасқан саяси жағдайдың көмегі тиді. Себебі бұл кезде қайтыс болған Бәки Мұхаммед ханның орнына оның інісі Уали Мұхаммед пен Герат Хорасанның билеушісі Дінмұхаммед баласы Иманқұлы өз ара билікке таласып жатқан болатын. Осы қақтығысты өз пайдасына шешуде Есім хан үлкен ептілік танытты. Ол алғашында осы қақтығыста Иманқұлы жағында болды. Соның нәтижесінде онымен бірігіп Уали Мұхаммедті өлтіріп Иманқұлымен одақ жасаған. Олардың арасындағы қақтығыстар уақытша одақтар құрумен алмасып отырды. Сол жылы Иманқұлыға қарсы шығып, Самарқантқа әскер жөнелтті. Иманқұлы хан қазақтарға қарсы талай рет жорық жасаған. /7/ Есім хан Тәуекел баһадүр хан заманындағы, өзіде белсене ат салысқан ұлы жеңістің бар игілігін жүзеге асыруға тырысты. Қазақ Ордасының әскери қуатын арттыруға айырықша көңіл бөлді Деректерде айтылғандай жорықтардың бірінде Иманқұлы Самарханға дейін жетіп, қазақтармен келісімге келіп, олардың Ташкент пен оның аймағындағы үстемдігі құқын таныды ж Иманқұлы Нәдір Мұхаммед ханмен бірге Ташкенге шабуыл жасап ұлы Ескендір сұлтанды аймақ билеушісі етіп тағайындады /8/. Көп кешікпей Ташкенттіктер Ескендірді өлтіріп Иманқұлы Ташкенді тағыда басып алып сұмдық қырғын салды. Ташкент Бұхара ханының билігінде ұзақ болған жоқ. Есімге қарсы болған саяси топтардың ішіндегі басшыларының бірі Тұрсын Мұхаммед сұлтан болды. Кейбір деректерде ол Иманқұлының қолдауымен Ташкенттегі билік басына келген. Оның қарамағындағы «Қазақ Ордасы»- деп аталған көшпелі қазақтар болды. /9/ ж. Иманқұлы хан қазақ сұлтаны Тұрсынды Ташкент билеушісі деп жариялады. Осыдан былай Ташкент қаласы оның мемлекеті атала бастаған. Қазақ сұлтаны Тұрсынның бұл әрекеті бір үйдің ішінен тағы бір үй тігумен бірдей болған опасыздық еді. Аштарханилік билеушілер саяси істе қазақ сұлтандарын бір-біріне қарсы қойып мәселені өз мүддесіне шешпек болды. Кейін Тұрсын хан аштархани Иманқұлы ханның үстемдігін танудан бас тартып, өз теңгесін соғып баж және жер салығын өз пайдасына жинап өз ақшасын соға бастаған. /10/. Қазақ арасында мәтелге айналған «Қатағанның хан Тұрсын,-хан Тұрсынды ант ұрсын» деген ескі мәтел бар. Тұрсын бір емес бірнеше рет ант бұзған сияқты. Ол Есім ханмен екі рет бітісіп екі рет серттен таяды. Тұрсын өзінің берік билігіне де қарауындағы ұлыстың күш қуатынада нық сенгендігі байқалады. Басбұзар ханның ең үлкен тірегі-саны мол, айбыны зор қатаған руы болатын. Осының алдында ғана дүниеден өткен атақты тарихшы Қадырғали Жалайри: Орыс хан ұлысында оң қол-қатаған қауымы, сол қол-алаш мыңы болды: алаш үш сан еді, қатаған екі сан еді» деп жазған. Сол екі сан жұртқа тағы қаншама халық қосылды. Сөйтіп Орда ішінен оңаша отау тігілді. Есім ханның шығыс түркістан тарабындағы әскери және саяси әрекеттерінің нәтижесіз аяқталуы да осы оқиғамен тікелей байланысты болды. Осы оқиғалар мен Тұрсынмен өзара күрестен кейін Есім хан қол астындағы қазақ және қырғыз ұлыстары мен бірге Қырғыз еліне кетуге мәжбүр болды ғ.ғ. оқиғалар туралы деректемелерде қазақтар мен қырғыздардың одақтастық қатынасы туралы көп айтылады. Тәуекел мен Есім деректемелердің көбінде «қазақ пен қырғыз патшалары» деп аталған ж.аштарханилер әскерлері мен біріккен қазақ қырғыз күштері арасында ең ірі шайқас болды Бұл шайқаста Иманқұлы хан жеңіліп шегінуге мәжбүр болды. Осы тұста алаш ұлының аруағы асқанын, неше лек әскер шығара алатын еді. Қазақ Ордасы көбіне жарым күшін жұмсайды, іргедегі ұрыстардың өзі-ақ бүкіл Бұқардың бетін қайтарады, бетпе бет шайқастарда қирата жеңіп, түріп 141

142 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 айдап тастап отырады Бір байқалатыны қазақ-бұқар соғысының барлық кезеңінде айқын басымдық қазақ жағында болады. Және бір айтарлық жағдай, шабуылды үнемі бұқарлықтар бастайды, қазақтар көбінесе қарсы шайқастармен шектеліп отырады. Күштің аздығы емес, қолда барды берік ұстау, ата қоныста біржола орнығу жолындағы аса ұтымды оңды саясат жүргізілгенін байқаймыз. Ол кездегі қазақ ақылмандары күні кеше ғана бүкіл Орта Азияны жаулап алған Мұхамед Шайбани ханның соңынан ерген қаншама халық тығыз қоныстанған жергілікті, отырықшы жұртты әкімшілік жағынан бағындыра тұра басымдыққа жете алмағанын, уақыт оза келе барлық биліктен айырылып, тәуелділік жағдайға тап болатынын айқын байыптаған. Бұдан кейінгі жылдары Есім хан мен Тұрсын хан арасындағы қарым қатынас бұрынғыдан да шиеленісіп кетті. Есім хан 1627 ж жорық туын көтеріп, бүкіл алаш әскерін жинап, Моғолстан тарабына- қалмақтарға қарсы соғысқа аттанады. Міне дәл осы кезеңде Тұрсын сұлтан алыстағы жауды емес, жақындағы бауырын жау санап Түркістанды шабады. Қарусыз, қорғансыз жұртты қырғынға ұшыратып, ат тұяғы тиген жердің бәрін ойрандайды. Есім сұлтанның әйелдері мен балаларын тұтқындап Ташкентке әкетеді. Енді Есім ханның өзін өлтірмек болып жеңіске жетседе ауыр шығынға ұшыраған, жорықтан қайтып келе жатқан қазақ қосындарының жолын тосады. Бірақ Есім хан бұл опасыздықтан алдын ала хабардар еді /11/. Осы қайғылы оқиғадан кейін бірі қорқаулықтан, бірі кектен көздерін қан басқан екі әмірші Сайрам қамалының түбінде беттеседі. Бір жақта екі арыс қатаған және оған ерген қауым, екінші жақта үш арыс алаш жұрты және оған қосылған қаншама қауым. Бәрі де қазақ. Жантүршүгерлік қырғын шайқаста Есім ханның екпініне шыдай алмаған Тұрсын хан жеңіліске ұшырап Ташкентке шегінді. Ташкент төңірегінде қазақ хандары Есім мен Тұрсынның шайқасы болды. Шайқаста Тұрсын хан өз маңайындағылар қолынан қаза тапқан. Бұл туралы Түркістан қаласында Есім ханды он үш ай тұрған Әбілғазы деректерінде мынандай мәліметтер бар. «Бұл кезде Ташкенді Тұрсын хан билеп тұрған еді...мен Тұрсын ханның қолында тұруға кеттім. Екі жылдан кейін Есім Тұрсын ханды өлтіріп, оның адамдарының көбін қырып салды...мен Иманқұли ханға кеттім /12/. Осы оқиғадан кейін Бұқара ханы Есім сұлтанға Ташкентті Түркістанды билеу тізгінін тапсыру туралы громата берді. Бұл кезде Иманқұлының Есім ханмен соғысарлық шамасы жоқ еді Сондықтан онымен шартқа отырып, Ташкент пен оның төңірегін түгелдей қазақтардың иелігі екенін ресми түрде мойындады Есім хан Тұрсын ханды талқандап, дара билікке қол жеткізді. Бір өкініштісі Есім хан Бүлікші Тұрсынға тірек болған бар қазаққа қарсы қылыш көтерген қатағандықтарды өлім жазасына кеседі. Әртүрлі себептермен кешірілім жасалған жеке топтары басқа руларға таратылады. Содан былай қазақ мемлекетін құраған қауым алты алаш атанады. Келесі бір сілкіністе қырғыз және қарақалпақ пен құрама іргесін бөледі. Қазақ халқы деген атауды ұстап үш алаш-үш жүз ғана қалды. Екі сан қатаған аман болса, бес алаш-бес жүз болар еді. Есім тәжірибелі қолбасшы ғана емес білікті саясатшы. Бұқар әміршілерімен арада жасалған тиімді бітім шартынан соң Есім хан Қазақ Ордасының сыртқы шекарасын бекітумен қатар оның ішкі жағдайында әбден орнықтырды. Есім ханның билігі тұсында ( ) халық жадында «Есім ханның Ескі жолы»- деген атпен қалған әдет ғұрып нормаларын қалыптастырған конституциялық құжат болғаны белгілі. Бірақ оның көктен алынбағаны, өз заманының орайы мен талабына қарай Есім хан мен оның кеңесшілері өңдеп толықтырған баяғы «Қасым салған қасқа жолдың» бір нұсқасы екені белгілі. Түптеп келгенде «Есім салған ескі жол» деген сөздің мәні де Есім ханның тұсында жасалған даналық заңдарға байланысты айтылған. Қоныс тұраққа, мал-мүлікке, адамдар арасындағы қарым- қатынасқа қатысты туындайтын дау-щардың шешімдері осы кезде сараланды Бізге «Ескі жолдың» нақты тұрпаты беймәлім, бірақ 19 ғ-дың аяғына дейін жеткені байқалады. Абай өзінің бір өлеңінде «Есім ханның Ескі жолымен» жақсы таныстығын білдіреді. Қасым ханның мемлекеттік Заң жүйесі- «Қасқа жолдан көп кейін шыққанына қарамастан, Ескі жол аталуына қарағанда, Есім ханның Заңдары Алтын Орда тұсындағы жарғыларға, одан бұрынғы Шыңғыс ханның «Жасақ үлгісіне жақынырақ болған сияқты. Есім хан әсіресе ұлыстың әскери құрырылымына қатысты мәселелерге ерекше мән берген деп шамалаймыз. Жеке тармақтарда қандай болғанда да негізгі ұстанымы Қазақ ордасының мемлекеттік жүйесі, өзіндік құрылымы, ел билеу жоралғысына арналған, азаматтық және құқықтық ережелер жинақталған «Ескі жол» бір ғасырдан астам уақыт бойы Қазақ халқының ең негізгі Заңы болып келді. Мұның өзі кейін Әз Тәукенің әйгілі «Жеті жарғысына негіз болып, қазақ халқының мәдени рухани және салт дәстүр қалыптарының төлтумалығын шыңдай түсуге ықпал етті. Жалпы көшпелілер мемлекетінің хандары сияқты, Есім хан тақ үсті мен ат үстінде бірдей танылған біртуар тұлға. Хан тағына отырған соң Бұхарамен бітімшартын жасасып, Орта Азия қалаларымен бейбіт, экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды. Қазақ 142

143 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. Есім ханның феодалдық бытыраңқылықты жеңіп, қазақ хандығын біріктіру жолындағы күрестері қазақтың «Еңсегей бойлы ер Есім» атты тарихи жырына өзек болған. Елбасы Қазақстан халқына жолдаған «Нұрлы жол болашаққа бастар жол» Жолдауында қазақ хандығының 550 жылдығын лайықты атап өту жас ұрпақты жаңа қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеу мен ұлтық идеялогиямыз Мәңгілік Ел идеясы орнықтыруда ерекше маңызға ие екенін атап өтті /13./ Қазақ мемлекеттілігін сақтау ел тәуелсіздігі жолындағы қайсарлықтың, өжеттіктің, батырлықтың нағыз үлгісін көрсеткен, тарихи тұлғаларымыздың, хан билеріміздің, батыр бабаларымыздың рухына тағзым етеміз. Олардың қиын- қыстау кезеңдерде, мазасыз мезгілдерді басынан өткізіп, Қазақ хандығының басқару жүйесін жетілдіру арқылы сол тұста өмір сүрген ұрпақтардың, қазіргі тілмен айтқанда, патриоттық сезімін жоғары деңгейде ұстата білуінің нәтижесінде бүгінгі Қазақ халқы мен мемлекеті қалыптасты деп айтуға әбден болады деп есептейміз. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Сұлтанов Т. И. Кочевые племена Приаралья в вв-м.,-наука, Сонда 143 бет 3. Сұлтанов Т. И. Поднятые на белой кошме. Потомкий Чингис-хана Алматы: Дайк Пресс, 2001 С Казахско-рускиие отношение в веках. Сбор. Док и матер..- Алма-Ата:Наука: 1961,-С М.Жолдасбекұлы Елтұтқа, «KUL TEGIN» Баспасы, Астана ж. 95 бет 6. Тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. Алматы. Алматы кітап баспасы, Искандир Мунший Тарих- и аламара-йи Аббаси. Тегеран 252 б. 8. Материалы по историй руско-монгольских отношений в ,49-б 9. Сборник княза Хилкова. СПб., б. 10. Сухайла. Иманкулы- хан-наме.рук.ивр АН Уз., 89,л Бахр ал асрар, л. 238 б.:кляшторный С.Г.,Султанов Т.И.Казахстан: Летопис трех тысячелетий, А., 1992, 302 б Абул-Газы-Багадур хан. Родословное древо тюрков. Перовод и предисловие Г. С. Саблукова. Казан, 1906, 306-б. 13. Н.Ә.Назарбаев, «Нұрлы жол болашаққа бастар жол» Қазақстан халықтарына арналған Жолдауы.2014 ж. 14 қараша. АНЫРАКАЙ ВЕЛИКАЯ СЛАВА КАЗАХОВ С. М. ТУМЕНОВА Ж.Н. ТУМЕНОВ ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада Аңырақай шайқасы жылдарында қазақ халқының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресі жайлы айтылған. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы шайқасының сипаты, тарихи оқиғасы баяндала отырып, бүгінгі таңдағы офицерлер мен Қазақстан армиясына өткен әскери тәжірибелерді үйрене отырып, өз кәсіби дәрежелерін дамыту жолдары ұсынылған. Тірек сөздер: Аңырақай шайқасы, қазақ халқы, жоңғарлар шайқасы. Туменова С. М. к. и. н., и. о. проф. Казахский государственный женский педагогический университет, Алматы Туменов Ж.Н. дайындық бөлімі 143

144 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ABSTRACT: This article Focuses on the war against the Kazakhs jungars. It war was liberation in the XVIII century. Kazakhs had to militate against jungars 100 more than. This war showed unity, patriotism of Kazakhs, that is needed for us and future generations. Key Words: The Anyrakay battle, the Battle of the people of the Kazakh Dzungars. Без знания истории своего народа, без глубокого освоения исторического опыта, уроков военной истории, трудно должным образом осмыслить и спрогнозировать основное направление развития современной казахстанской армии. Сегодня перед современной военной исторической наукой Казахстана стоит актуальная задача огромной значимости изучение истории войны и военного искусства казахов против джунгарских завоевателей. История Казахского народа, созданная на перекрестке континентов, на стыке цивилизации Запада и Востока, между двумя великими державами: на северо-западе Россия, на востоке Китай, полна драматических событий. Верховный главнокомандующий Президент страны Н.А.Назарбаев, рассуждая об исторической судьбе казахского народа, писал: «Всегда поражала в моем народе способность переносить самые трудные годы, когда он мог просто раствориться в потоке неумолимой, порой жестокой вечности. Но воля к жизни к свободе вновь поднимали народ с колен!» По различным источникам, в период вторжения джунгарских захватчиков от военных столкновении, погромов, убииств, грабежей, голода, тяжелых переходов погибло около двух третей население казахов. Символом народной скорби казахов об этой трагедии, стал жоктау песня-плач (Елімай) Қожабергена жырау. В годы великого бедствия гг. Начинается проверка на выживание казахского народа. В ряды защитников нации вливаются такие яркие выразители боевого национального духа, как Қабанбай батыр, Бөгенбай батыр, Наурызбай батыр и много других. О периоде событий «Великого бедствия» писали русские ученые Вельяминов-Зернов, Левшин, Моисеев, Златкин, особенно выделяются труды Бұкар жырау, Үмбетей жырау, Тәттікара жырау, Актамберді жырау которые являются непосредственными участниками этих событий и представительями этой эпохи, Мәшһүр Жүсіп Көпей ұлы, Мұхаметжана Тынышбаева, Шәкәрім Құдабердиева, Міржақып Дулатова, В.Галиева, М.Козыбаева, Ж.Қасымбаева и многих др. Сплотить измученных жестокой судьбой кочевников в единый народ было делом не простым. Для этого требовалось прежде всего, держать бразды правления в крепких руках. Чтобы сохранить единство народа приходилось проявлять высокие образцы чести и достоинства, справедливости и мудрости, риска, благоразумия, способности в степных людях возбудить страстное стремление целостности и независимости. И такие люди нашлись. История знает их имена: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би духовные лидеры нации. Они явили миру качество исключительной прозорливости и величия, сумели внушить народу великую истину. Примером воинской доблести, военного героических искусства и одной из героических страниц истории казахского народа является Аныракайское сражение. В победоносном завершении Отечественной войны ( ) годов казахского народа против джунгарской агрессии выдающуюся роль сыграла Аныракайская битва. В научной среде по поводу Аныракайской битвы очень много споров, полемик, т.к. воссоздать картину боя очень сложно, прошло более 285 лет. По данным М. Тынышбаева Аныракайская битва произошла до весны 1730 года. По сведениям Ж.Қасымбаева Аныракайсая битва произошла тоже в 1730 году. По Аныракайской битве немалый труд внес известный фольклорист, этнограф Ә.Диваев, который по крупинкам собирал ценнейшие материалы казахского устного народного творчество, и донес до наших дней немало исторических преданий. Опираясь на свои труды и предания Ә.Диваева, М. Тынышбаев с помощью местной топономики старался воссоздать понараму великой битвы, т.к. в конце 20-годах при стойтельстве Турксиба хорошо знавший это место исследовал тщательнейшим образом. Тем не менее дискуссия по Аныракайской битве продолжается. Битва произошла предположительно весной 1730 (по другим данным в 1729г.) у озера Ит- ішпес, примерно в 120 км. юго-западное озера Балхаш, вблизи горы Қарауыл-Төбе в массиве гор Хантау на границе Жамбылской и Алматинской области.[1,97а] 144

145 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Для многих обывателей местности в окрестностях Баканасских гор низовьях реки Іле обыкновенное географическое пространство, место обитания. Народная же молва, память Аныракайскую долину возвела в ореол святости «Қасиетті дала». И этому есть объяснение. Это место представляет собой сужающуюся межгорную теснину, выходы из которых ведут на огромную плоскую равнину, просирающуюся до Джунгарского Алатау. Восточнее Аныракая находится долина Қараой. (длина 75км, ширина 7км) относятся к системе Шу-Илийского водораздела. От западных отрогов Аныракая долину Қараой, лежащую на востоке между Қаскеленом и доходящую до реки Іле, отделяет невысоким хребтом Құлжабасы. Таким образом, Аныракайские горы и озеро Алакөл были важными стратегическими пунктами во всей Отечественной войне гг. Отсюда для казахских ополченцев должно было начаться освобождение районов Семиречья, по реке Шу был выход к реке Сарысу и горам Улытау, другие через долину рек Талас и Шу. Из этой местности казахские отряды могли уходить к Каркаралинским горам. Создавалось возможность для дальнейшего освобождение казахских земель от Джунгарского нашествия. Всеказахское ополчение заняло заранее выгодное стратегическое положение. В Хантау, в местности «Үлкен Орда қонған» расположилась ставка хана Среднего жуза. Там же находилась ставка хана Младшего жуза. Казахские ополченцы распологались в тугайных лесах в долине реки Іле, Жусан- дала. Джунгары в своем тылу в своем тылу имели «Ит ішпес Алакуль» безводную степь. С тыла врага находился Ақсүйек - сай. Недалеко от него обозначен Әбілкайыртау. Можно предположить, что здесь надодились ставка Әбілкайыра и ополчение Младшего жуза. Таким образом, враг в случае поражения был бы вынужден отступить к «Ит ішпес Алакулю» где и происходило, сражение. Театр военных действий Аныракайской битвы занимал по данным национальной энциклопедий км. по другим сведением около 200км. Это было сражением века. Аныракайское сражение происходило на границах степного Казахстана и горных, полупустынных районов юга Казахстана. Такой выбор места сражения был не случаен. Место сражения очень удачно вписывается в общую стратегию замысла по разгрому противника, в случае его поражения он безостановочно отступает по пустынной степи до истока реки Іле. Таким образом, это сражение было навязано казахами джунгарам, а не наоборот.(по данным В.Галиева) Летом эта местность безводная. И только весной здесь держится какое- то количество влаги в ручьях и зеленеет молодая трава. Именно в это время предпринято сражение. В случае затяжки операции можно было обеспечить коней кормом, а воинов водой. Чередование различных горных ландшафтов давала хорошую возможность на этой территории вести кавалерийские отряды. По северо-западной стороне тянутся Чу-Илийские горы, загораживающие ветры, со стороны самого озера. Ветры дуют также со Кызылкумов и Мойынкумов. В соседстве с Аныракайскими горами находятся Желді тау, Желді бел (жел - ветер). В Аныракайских горах как-бы издает рев (Аңырақ-жел). Народ сложил легенду о том, что Аныракай, (аңырау-рыдать, громко плакать) «еңіреп, аңырап - калмакша сыңсып жылау» место стона и рыданий потерпевшего поражения джунгар. В отдельных изданиях встречается, что именем Аңырақ якобы называется местность названный в честь вражеского батыра. Казахские войска морально и физически были готовы к проведению сражения. Среди них были воины сражавшиеся с врагом у подножия гор Қаратау, предгорьях Мұгоджар (Мұғалжар) при Белеуты и Ұлытау.[2, 10б] А.И.Левшин выдающейся русский историк, знаток и исследователь о тактике ведения боя казахских ополченцев писал: «Набеги они производят большей частью ночью, нечаянно и без всякого порядка, но с удивительным стремлением и криком имея при себе разного рода оружия - сабли, ружья, стрелы, палки, каменья и наконец, арканы и веревки для пленения неприятеля. Первый удар или первая атака бывают всегда сильными, и устоят против нее нелегко в ней совокупят они всю храбрость свою. Высокая физическая выносливость закладывается с детства, которая позволяла им переносить длительные переходы и скачки. Казахи иногда проводили в седле по двенадцать часов в сутки. Кочевая жизнь и охота сформировала у казахов отличное зрение А.И.Левшин отмечал, что...зрение 145

146 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 их достойно удивления, стоя на ровном месте, они видятнебольшие предметы в верстах десяти и более, где европеец с острым зрением усматривает только неясные точки, там они различают очертания предметов и цвет. Отличный слух казахов кочевников позволял, безошибочно движения и количество приближающего противника приложив ухо к земле. Атака начинается метанием копия и криками «ұрана», у каждого рода был свой ұран, «Бақтиярүйсіні», «Ақжол- Арғыны», «Қабылан-Жалайыры», «Бәйтерек-Қаңлы», «Қарасай-Шапырашты», «Туғанас- Сіргелі», «Жаубасар-Керей», «Ойбас-Қыпшак», «Бекет - Адай», «Баймұрат» и.т.д. В конце весны 1729 года казахские ополченцы, подкрепив своих коней в песках Мойынкұма и в долинах рек Бүркітті, Шабақты, Қарақоңыз, Ырғайты, Шу вышли в район гор Хантау. О численности войск казахов и джунгар в исследованиях много полемичного. По одним сведениям численность войск казахов составляло 30 тысяч, по другим 35 тысяч, а джунгар по одним сведениям 35 тысяч, по другим 40тысяч. Первые успехи были достигнуты у гор Абулхаир, Төлектау, Қангүр, речке Сұнқайтты, у гор Хантау тысяч войск казахов было подразделено на 3 түмена, приблизительно в каждом түмене составляло 9-10 тысяч воинов. Знамя түменов держали Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшак Жәнібек, Шапырашты Наурызбай. По сведению письменных источкиков войска казахов имели 9 рядов.в сражении приняли участие ополченцы всех трех жузов. Правое крыло казахского войска возглавлял Төле би с батырами Наурызбай, Қойгелды 10 тысяч человек, к ним присоединились Өтеген, Сәмен, Рысбек, приблизительно 3 тысяч человек.[3, 104б] Левое крыло- возглавлял Әбілмәмбет хан, Сәмеке сұлтан, Қазыбек би, Қабанбай батыр11-12 тысяч человек, среднюю часть главный сардарбек Әбілкайыр, Әйтеке би, Бөгенбай батыр, Шақшақ Жәнібек, Рамадан Алшынбай, Қарақалпак Құлашбек, численность түмена которого составляла 8-9 тысяч. В сражении участвовали молодые 17- летние батыры Мәмбет, Сенкібай, Шойбек и другие, наряду с ополченцами принимали боевое участие аксақалы лет, причем их было подавляющее количество. В сражениях принимали участие Үмбетей, Тәттіқара жырау, поэты и воины. Ақтамберді батыр, не только храбро сражался, но и в своих произведениях жырау раскрывал народный характер Отечественной войны. Один из самых популярных поэтов и мыслителей казахского народа Бүқар жырау не только был свидетелем этих событий, но и со своим народом пережил весь ужас поражений «Ақтабан шұбырынды, Алакөл Сұламалы» и радость побед в Отечественной войне. Мужество и личная доблесть казахских батыров и рядовых воинов нашли отражение в эпизодах и описаниях военных действий в казахском героическом эпосе. В научной среде также много споров в отношений продолжительности Аныракайского сражение. В большинстве статьях продолжительность сражения считают 40- дней, по другим сведениям менее 2-х месяцев, в сказаниях и эпосах Бұқар жырау прогнозируют 7 дней: «Қалдан менен ұрысып, жеті күндей сүрісіп». Сколько бы дней не продолжалась это великое сражение сражение Века, тем не менее в Отечественной истории роль особенный, имеет особое значение. Стремительные атаки, применения россыпного конного строя с широким маневром стали для казахов важнейшими тактическими приемами. К этому добавлялась хорошая разведка, отличное знание местности. Правое крыло под командованием Төле бия в районе восточного реки Іле (Шенгельды, Қосөзен, Бақанас) начав широкое наступление, вышло реки противника, именно здесь были применены тактические приемы «Жүре соғыс» (бой с преследованием) и «Аша соғыс» (бой в двух направлениях). Средняя группа түмена во главе с сардарбеком Әбілқайыром держало оборону в среднем течении реки Іле над превосходящими силами джунгар, кстати, они понесли значительные потери, но отчаянием обреченных держали оборону во что бы то ни стало. В этот момент левое крыло казахского войска под командованием Қабанбай батыра ударило в обход, в тыл противника в низовьях реки Іле, применив тактический прием «Үш тоғыс соғысы», «карусель» (шырайналдыру тәсілі). Джунгары не выдержали казахской конницы и вынуждены были отступить. Внезапность нападения и преследование противника также были важными тактическими средствами. Они объединяли отдельные сотни и тысячные отряды. К тому же на арену баталии посылались дополнительные резервные силы. Говоря о военном искусстве казахских войск, 146

147 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 необходимо отметить, что у казахских воинов начиная с детства велась как физическая, так и психологическая подготовка. С детских лет осуществлялась подготовка подростков к суровой кочевой жизни, готовности встать на защиту племени, быть воином. И с раннего детства шел процесс обучения будущих войнов. Действиям казахских отрядов была организованность. Готовясь к сражению, они обычно проводили разведку. Затем, направляясь к месту схватки, старались двигаться скрытно в целях обеспечения внезапности нападения. Уточнения в планы битв вносились по результатам действий небольших дозоров, выяснявших обстановку В руках умелого воина все это было дс Применялось и огнестрельное оружие, убой сравнительно высокой. Казахи сами изготовляли основные предметы вооружения. Стрелы делали из березового дерева, тетиву для лука из кишок овцы, а из желудка ее делали обертку для наконечников. Основным наступательным оружием мечников были кривые сабли и пики, кроме того, у каждого имелась боевая секира. Началу общего наступления предшествова тщатеьная подготовка войск. Важнейшими тактическими приемами стали: - Массирование сил на двух главных направлениях; - стремительные атаки на отдельных направлениях; - применения рассыпного конного строя или в необходимых случаях плотных отрядов, с широким маневром; Несомненно, удачное начало битвы вдохновило воинов казахов на победу! Окрыленные чувством патриотизма они проявили свой героизм, удаль, сплоченность и высокую военную выучку. Через мелкие степные речки казахские войска вытеснили джунгар к озеру Ит ішпес и горам Аныракай. Противник стремился отойти в следующую лощину или подняться, но его упреждали отряды казахских воинов. Часть джунгар удалось отступить через речку Самсу в долину Кара- Қастека и горам Жиренайғыр, но и здесь их ожидал позор поражения.[4, 382б] Тактика казахов основывалась на знании физико-географических условии своей территоррии, то есть учета рельефа местности, пространства, времени года и суток. Командование казахских войск лучше знало местность и умело использовало высоты, балки и заросли кустарника для размещения своих главных сил, засад и резервов. Решающим и кульминационным моментом сражения стала степная долина вблизи озера Итішпес, которое продолжалось в течении нескольких дней, где казахское войско применило стратегическую тактику, конная атака лавой, атакующие всадники осыпали врага дождем стрел и притворно отступали, затем стремительно окружали противника и преследовали. Правое крыло войска Толе би, Қойгельды, Өтегена батыра перейдя через реку Іле, начало стремительное нападение в правый фланг войска неприятеля, джунгары пытались прорвать центр обороны, но эта попытка была безуспешна. В этом сражении проявились лучшие качества батыров и сподвижников, которые, обороняясь, перешли в наступление, а правое крыло казахского войска Қабанбай батыра разделившись на две части окружило тройным кольцом джунгар и начало их теснить, использовав так называемую «Ай қораланды соғыс» (лаву) лап беріп сомкнув фланги, и обходя противника со стороны, на скаку стреляя из луков вокруг вражеского кольца. Джунгары не выдержали столь стремительного нападения казахского войска, началось повальное отступление их войска по реке Іле, они были разбиты на голову, оставшая часть бежала через реку Аягуз, хребет Тарбағатай, далее к черному Иртышу. Победа казахов внесла перелом во всю военную компанию, джунгары потерпели крупное поражение. В Аныракайской битве тысяч джунгар было убито, 6-7 тысяч было ранено и пленено, остальные 8-9 тысяч вынуждены были отступить к Иртышу, Тарбагатайским хребтам. Также они потеряли неисчислимое количество скота. Не оказалось прочного единства в джунгарском лагере, қоңтайшы Қалдан Серен не сумел организовать сопротивление казахской конницы. Получить подкрепление тоже не смог, так как начались военные действия между джунгарами и цинскими правителями. Большую роль в этой героической битве сыграли батыры, именно они утвердили в памяти народной вечную любовь и уважение своих соплеменников. Борьба за свободу, за независимость, в 147

148 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 конечном счете, за жизнь своего народа, выдвигала и великих стратегов, сочетавших в себе качества как батыров, так и талантливых полководцев. Среди, тех кто проявил в Аныракайской битве личное мужество, стойкость, организаторские способности, были многие батыры, бии, султаны родоначальники- представители всех трех жузов. По данным архивных материалов и произведения Бұқар жырау «Қабанбай батыр» те кто возглавлял тысячное и более войско показаны 29 сардарбеков: Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Көк жарлы көкжал Барақ, Керей Жәнібек, Шәнішқылы Бердіқожа, Керей Жаңатай ер, Тоғас қосай, Тума Шағалақ, Мұрын Боранбай, Үйсін Сарышуаш, Қыпшақ Есім хан, Қыржы Бостан, Тарақты Баймұрат, Тоқпақ Қосабай, Матай батыр, Сыбан Шынқожа, Шойбек Сеңкібай, Қаңлы Құлан, Сіргелі Елшібек, Қаратай, Ысты Төлек, Сиқым-Шінет, Рысбек, Ботбай Сәмен, Шымыр Қойкелды, Қоңырат-Төлебай, Болат, Жаныс Өтеген, Шапырашты Наурызбай, Рамадан Алшынбай, Қарақалпақ Құлашбек (Қылышбек). Аныракайское сражение стало переломным в сознании народа. Народ, воспрянувший духом, понял, что джунгар можно победить. Аныракайская битва по своей значимости защиты Отечества ничем не уступает известным великим сражением. Победа, одержанная в Аныракайской битве, явилась результатом объединения сил ополчения всех трех казахских жузов, оно стало символом исторического прошлого казахского народа. Это была справедливая война за национальное освобождение, она явилась серьезным испытанием казахской государственности и военного искусства казахов против джунгарского ханства. Именно на Аныракае казахи нанесли сокрушительный удар, сломив наступательный порыв джунгар, проявив беспримерное мужество, массовый героизм и высокое военное мастерство. Сражение, втянувшая столь колоссальные силы закончилась полным разгромом врага. В литературе Аныракайское сражение сравнивают с Бородинским сражением, со Сталинградской битвой. У каждого народа свой Аныракай. Историческое значение Аныракайской битвы огромно, она внесла решающий вклад в достижение коренного перелома в ходе всей казахского-джунгарских воин. Стоя насмерть, многие воины пали смертью храбрых, но их ратные подвиги на полях сражения и беспримерное мужество навсегда остануться в памяти народа.[5] ЛИТЕРАТУРА 1. «История Казахстана с древнейших времен до наших дней» в 5-ти томах, том-3, «Атамұра» Алматы, 2000г.стр М. Тынышбаев «Великие бедствия и великие победы». Алматы, 1992г. 3. «История Казахстана», Учебно-методическое пособие, стр , Из-во «Наука». 4. М. Тынышбаев. История казахского народа. Алматы, 1993г. 5. Байұзак Қожабек ұлы Албани. Тарихи таным. «Ататек», Алматы, 1994ж, Манаш Қозыбаев (Ғасыр шайқасы-аңырақай) Егемен Қазакстан, 1997ж., 10 кыркүйек. YARKEND HANLIĞI NIN KAZAK HANLIĞI İLE İLİŞKİLERİ M. Bilal ÇELİK Doç. Dr. M. Bilal ÇELİK - Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Esentepe Kampüsü, 54187, Serdivan/SAKARYA/TÜRKİYE bcelik@sakarya.edu.tr 148

149 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ТҮЙІНДЕМЕ: Сайидия хандығы ретінде белгілеген Жаркент хандығы 1514 жылы Шағатай хан ұрпақтарынан Сұлтан Саид хан тарапынан құрылып, XVI және XVII ғасырда Шығыс Түркістан тарихына тайға таңба басты. Хандық құрылғаннан кейін жақын өлкедегі және көршілес мемлекеттермен саяси, әскери және дипломатиялық қарым-қатынастар орнатты жылы тарих сахнасына шыққан Қазақ хандығы да саяси қарым-қатынастарының бір бөлігі еді. Сұлтан Саид хан хандық құрмай тұрып, әсіресе Мавераннахр өзбектеріне қарсы ортақ шекара белгілеуді ұйымдастыру мақсатымен қазақ ханы Қасым ханмен келіссөздер жүргізеді. Қарым-қатынастары хандық құрылғаннан кейін де жалғасын табады. Қарым-қатынастары кейде одақ орталығы болса да екі хандық арасында соңында үлкен күйреулерге жол ашқан соғыстарда болып тұрған. Бұл еңбекте екі хандық арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі қарастырылады. Тірек сөздер: Жаркент хандығы, қазақ хандығы, өзбектер, Сұлтан Саид хан, Сұлтан Абд әл- Рашид хан, Қасым хан. ABSTRACT: The Yarkand Khanate, known as Khanate of Saidiye and was established by Sultan Said Khan who was the Chagataid line, had an important role in the history of Eastern Turkestan in the 16 th and 17 th centuries. After its establishment, the khanate entered political, military and diplomatic relations by the peripheral regions and countries. One the political entities which the Yarkand Khanate established the relations was the Kazak Khanate which was founded in Before the establishment, Sultan Said Khan negotiated with Kazak Kasim Khan to create a common front against the Uzbeks, and these relations continued after forming the khanate. Although the relations developed sometimes alliance centred, the great catastrophic wars occurred between these two states. In this article, the course of the relations will be tried to examine. Key Words: Yarkand Khanate, Kazak Khanate, Uzbeks, Sultan Said Khan, Sultan Abd al-rashid Khan, Kasim Khan ÖZET: Saidiye Hanlığı olarak da bilinen Yarkend Hanlığı 1514 yılında Çağatay Han ahfadından Sultan Said Han tarafından kurulmuş, 16. ve 17. yüzyıl Doğu Türkistan tarihine damga vurmuştur. Hanlık kurulduktan sonra çevre bölge ve ülkelerle siyasi, askerî ve diplomatik ilişkiler kurmuştur. İlişki kurduğu siyasi yapılardan biri de 1465 yılında siyaset sahnesine çıkan Kazak Hanlığı olmuştur. Sultan Said Han daha hanlığını kurmadan özellikle Mâverâünnehr Özbeklerine karşı ortak cephe oluşturmak amacıyla Kazak Kasım Han ile görüşmüş, ilişkiler devletin kurulmasından sonra da devam etmiştir. İlişkiler zaman zaman ittifak merkezli olsa da iki hanlık arasında sonunda büyük kayıplara yol açan savaşlar da gerçekleşmiştir. Bu çalışmada iki hanlık arasındaki ilişkilerin seyri ortaya konulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Yarkend Hanlığı, Kazak Hanlığı, Özbekler, Sultan Said Han, Sultan Abdurreşid Han, Kasım Han 15. yüzyılın sonunda Batı Türkistan sahası siyasi birliktelikten yoksun bir şekilde güç mücadelelerine sahne olmaktaydı. Özellikle kuzey topraklar olan Deşt-i Kıpçak arazisinde üç büyük güç dikkat çekmekteydi. Erken 16. yüzyıl Özbek kaynaklarından Mihmanname-i Buhara da Özbekler, Kazaklar ve Mangıtlar olarak sıralanan bu siyasi organizasyonlar, yine kaynağın ifadesine göre birbirleriyle sürekli mücadele etmekte, birbirlerinin mallarını ve kadınlarını yağmalayıp esir almaktaydılar [Huncî, 1341 hş: 41-42]. Güneyde Mâverâünnehr topraklarında ise Timurlu Devleti artık güçten düşmüş, son dönemini yaşıyordu. Mâverâünnehr e, dolayısıyla Timurlu topraklarına sahip olmak için 16. yüzyılın başından itibaren pek çok lider ve siyasi yapı gayret göstermiştir. Bunlar Burunduk Han ( ) idaresindeki Kazaklar, Muhammed Han Şibanî ( ) idaresindeki Özbekler, Zahirüddin Muhammed Babür (ö. 1530) idaresindeki eski Çağatay veya Timurlu (Mâverâünnehr) halkı ve Sultan Said Han ( ) idaresindeki çoğunluğu Duğlat kabilesi üyesi olan Moğullardır (Doğu Çağatay Hanlığı halkı). 53 Ne var ki, Timurlu mirasına Cengiz Kağan ın oğlu Cuci Han (ö. 1227) neslinden Muhammed Han Şibanî idaresindeki Özbekler sahip olmuşlar, Kazaklar Deşt-i Kıpçak ta, Emir Timur un beşinci batından torunu Babür ise önce Afganistan, oradan da Hindistan da yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Cengiz Kağan ın oğlu Çağatay Han (ö. 1242) soyundan olan Sultan Said Han ise Özbekler karşısında tutunamayacağını anlayınca talihini, tarihî süreç içinde Manglay Sube (Manglay Suya, güneşe bakan ülke), Uyguristan, Altışehir, Çıta (Çete), Küçük Buhara, Kaşgarya, Tarım Havzası ve Memleket-i Moğuliye gibi isimlerle anılan Doğu Türkistan da aramaya 1 Moğul, literatürde, 16. ve 17. yüzyılda Doğu Türkistan da yaşayan Müslüman halkı ifade etmek ve onları Moğolistan Moğollarından farklı olduklarını göstermek için kullanılan bir terimdir [Dughlat, 1996: vii-viii; Dazheng, 2003: 182]. 149

150 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 karar vermiştir. Sonunda Duğlat kabilesi emiri Mirza Ebubekir i (ö. 1514) yenilgiye uğratarak 3 Eylül 1514 te Yarkend de tahta çıkarak Yarkend Hanlığı nı kurmuştur [Akimuşkin, 2004a: 263]. 16. ve 17. yüzyıl Doğu Türkistan siyasi tarihinde temel rol oynayan Yarkend Hanlığı hükümdarları çevrelerindeki ülke ve bölgelerle çeşitli vesilelerle ilişkiler kurmuşlardır. İlişki kurulan siyasi yapılardan biri de Kazak Hanlığı ve Kazaklar olmuştur. Sultan Said Han ın hanedanı ile Kazaklar arasındaki ilişkileri esasında Yarkend Hanlığı nın kuruluşundan önce başlatmak mümkündür. Daha Yarkend Hanlığı kurulmadan, Doğu Çağatay Hanlığı iktidardayken, bu devletin hükümdarlarından II. Esen-Buka Han (ö. 1462), Özbek Konfederasyonu lideri Ebu l-hayr Han ın (ö. 1468) yönetiminden memnun olmayan Giray ve Canıbek sultanları himaye etmiş, onları ve halkını Çu Nehri ile Kozbaşı bölgelerine yerleştirmiştir [Duğlat, 2006: 246; MIKH, 1969: 352; Karaev, 1995: 83]. II. Esen-Buka Han, ileride Kazak Hanlığı olarak anılacak olan siyasi teşekkülün ilk liderleri olan bu sultanlara boşuna sahip çıkmamış, taht kavgasına tutuştuğu kardeşi Yunus Sultan ın Timurlu Ebu Said Mirza dan aldığı desteğe karşı, o da bu Kazak sultanlardan benzeri bir destek almayı hesaplamıştır. II. Esen-Buka nın bu hesabı tutmuş, Kazakların desteği sayesinde Yunus Sultan, ona saldıramamıştır. Yunus han olunca hem Timurlu mirzalarla, hem de Kazaklarla yakın ilişki kurmaya çaba göstermiştir. Yunus Han ın (ö. 1487) oğlu ve Sultan Said Han ın amcası Sultan Mahmud Han (ö. 1508), kendi iktidar döneminde, Timurlu mirza Sultan Ahmed (ö. 1494) ile yaptığı Çir (Çirçik) Savaşı nda kendisine verdiği destekten ötürü Kazakların düşmanı olan Özbek lider Muhammed Han Şibanî ye 1488 yılında Taşkent yöneticiliğini tevdi etmişti. Kazak Giray Han ile Canıbek Han bu gelişmeden rahatsız olup Sultan Mahmud Han ile anlaşmazlığa düştüler. Bu anlaşmazlık kısa süre içinde savaşa dönüştü ve yapılan iki savaşta da Kazaklar galip geldiler [Tarih-i Kaşgar, 2001: 244; Duğlat, 2006: 283]. Sultan Said Han ın babası Alaça Sultan Ahmed Han (ö. 1504) da, 15. yüzyılın takriben son beş yılında Tanrı dağlarının kuzeyi olan ve o devirde Moğulistan 54 (17. yüzyıldan itibaren burası daha çok Cungarya olarak anılmaya başlanacaktır) olarak nitelenen bölgenin hâkimiyeti konusunda Kazaklarla üç kez karşı karşıya gelmiştir. Yapılan her üç savaşı da kazanan Sultan Ahmed Han, ağabeyinin intikamını aldığı gibi onları Moğulistan sınırlarından uzaklaştırmayı başarmıştır [Duğlat, 2006: ]. Muhammed Han Şibanî nin 1500 yılında Mâverâünnehr merkezli Özbek devletini kurması, Sultan Mahmud Han ile kardeşi Sultan Ahmed Han ı ona karşı sefer düzenlemeye yöneltmiştir. Mayıs 1503 te Ahsi de yapılan savaşı Şibanî Han ın kazanması iki hanın itibarını oldukça zedelemiştir. Önce 1504 yılında Sultan Ahmed Han ın, 1508 yılında da Sultan Mahmud Han ın vefatı Sultan Said in faaliyet alanını daraltmıştır. Onun bölge hâkimiyeti konusunda ümitleri ancak 1510 yılında Şibanî Han ın Merv Savaşı nda Safevi Devleti hükümdarı Şah İsmail e ( ) yenilmesi ile yeşermiştir. Burunduk Han dan sonra Kazak Hanlığı tahtına çıkan Canıbek Han ın oğlu Kasım Han ın ( ) 1513 yılında Taşkent e sefer düzenlemesi Sultan Said in ortak düşman olan Özbeklere karşı Kazaklarla ittifak yapma ihtimalini ortaya çıkarmıştır yılı baharında onunla görüşmek için Taşkent e giden Sultan Said, ne var ki, Kazak hanının ayrıldığını öğrenince aynı yılın güz mevsiminde Deşt-i Kıpçak a gitmiş ve Kasım Han ile Çu Nehri kenarında görüşmüştür [Duğlat, 2006: 450; Barthold, 1956: 153]. Yukarıda da ifade edildiği üzere, Kazaklar o dönem Türkistan bölgesinin en önemli siyasi teşekküllerindendi ve (bazı kaynaklarda ) kişilik bir orduya sahip olan Kasım Han ile müttefik olmak ona büyük avantaj sağlayabilirdi. Ne var ki, kışın geldiğini ileri süren Kasım Han, Özbeklere yönelik Sultan Said Han ile ortak bir sefer düzenlemeye yanaşmamıştır. 55 Sultan Said Han devletini kurduktan sonra fetihlere başlamış ve hedefine çevredeki diğer bölgeler gibi Tanrı dağlarının kuzeyinde uzanan Moğulistan sahasını da almıştı yılında burada yaşayan Kırgızlar üzerine yürüyen Sultan Said Han, onların lideri Muhammed Kırgız ı esir alıp başkentine dönmüştü. Ancak zaman içinde başsız kalkan Kırgızlar pek çok şehre saldırıp yağmalayınca onların kontrol altına alınmaları gerekmiştir. Sonuçta Sultan Said Han 1522 yılında tekrar Moğulistan seferine çıkmıştı. Moğulistan seferinin en önemli nedenlerinden biri de Yarkend Hanlığı nı oluşturan kabilelerin Tarım Havzası nın kentleri yerine Moğulistan bozkırlarını yaşam alanı olarak tercih etmek istemeleriydi. Sonuçta burası ele geçirilerek Kırgızlar ile birlikte buranın yönetimi hanın oğlu ve veliahdı Abdurreşid Sultan a verilmiştir. O da merkezini Kuçkar yaparak bölgenin yönetimini üstlenmiştir. 2 Bölge için bkz. Eiji, 1978: 46-60; Duğlat, 2006: Mehmet Emin Buğra, Kasım Han ile Sultan Said Han ın Özbeklere ortak bir sefer düzenleme konusunda anlaştıklarını, ancak hareket zamanı geldiğinde Deşt-i Kıpçak ın batısında bir isyan çıktığını, dolayısıyla Kasım Han ın oraya yürümeye mecbur kaldığını ve Özbeklere karşı savaşmak için gelemediğini belirtir [Buğra, 1940: 258]. 150

151 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, yılı başında Sultan Said Han, muhtemelen hem destek hem de teftiş amacıyla, oğlunun yanına gelmişti. Kazak hanlarından Tahir (ö. 1533), Deşt-i Kıpçak ta Mangıtlar karşısında tutunamayınca çareyi, Sultan Said Han a gitmekte bulmuştu. Aslında bu öneriyi Said Han ın teyzesi Sultan Nigar Hanım (ö. 1528) yapmış, ondan kendisini yeğeninin yanına götürmesini rica etmişti. Tahir Han da başka çaresi olmayınca Sultan Said Han ın Moğulistan da olduğunu öğrenerek buraya gelmiştir. Onun Moğulistan a geliş nedenlerinden biri de, kaynakların bize verdikleri bilgilere göre, Kırgızların o dönemdeki lideri Muhammed Kırgız ın Tahir Han ile gizlice haberleşip ittifak kurmasıydı. Tahir Han, Sultan Said Han üzerinde nüfuz oluşturabilmek için kız kardeşi Dohta Hanım ı Sultan Abdurreşid ile evlendirmiştir. Tahir Han ın amacı bir yandan Deşt-i Kıpçak taki iktidar mücadelesi için Sultan Said Han dan yardım almak, bir yandan da Moğulistan da yaşayan Kırgızlardan mümkün olduğunca çok adamı kendi tabiiyetine almaktı. Ne var ki, bu ilk gelişinde çok fazla Kırgız ı kendisine tabi kılamamıştır [Duğlat, 2006: ; Liangtao, 1999: 91; Hacı, 1993: 127; Cumanaliev, 2004: 9] yılı kışında Tahir Han tekrar Sultan Abdurreşid in yanına gelmiştir. Bu gelişinde Abdurreşid in tabiiyetinde bulunan Kırgızların yarısının Tahir Han ın himayesine girmesi, bunun yanı sıra Deşt-i Kıpçak tan da kalabalık bir grup Kazak ın Tahir Han a tabiiyet bildirmesi üzerine Sultan Said Han Moğulistan ı terk etmek zorunda kalmıştır. Çünkü Tahir Han ın ordusunun miktarı kişiyi bulmuştu ve Said Han ın bu miktarda bir kuvvetle mücadele edebilmesi mümkün değildi. Tahir Han ın bu girişimi, Moğulistan da beş yıl süren Yarkend Hanlığı hükümranlığının sona ermesine sebep olmuş, bu gelişme de Sultan Said Han ın prestijine büyük zarar vermiştir. Sultan Said Han 9 Temmuz 1533 te ölünce yerine oğlu Sultan Abdurreşid geçti. Onun döneminde hanlığın geleneksel dış siyasetinde ciddi değişime gidilmiştir. Hanlığın en büyük düşmanı olarak kabul edebileceğimiz Özbeklerle Kazaklara karşı ittifak kurulmuş, hatta bu ittifakı perçinlemek için Abdurreşid Han kız kardeşlerinden birini Kazaklara gelin olarak göndermiştir [Duğlat, 2006: 312; Liangtao, 1999: 111; MIKH, 1969: 329; Akimuşkin, 2004b: 217]. Abdurreşid Han ın Kazakları terk edip Özbeklere yakınlaşma nedeni olarak artık Kazakların yıl önceki Kasım Han dönemindeki gibi güçlü bir siyasi ve askerî varlık ortaya koyamamaları ve iç kargaşa yaşamaları gösterilebilir. Ayrıca Yarkend Hanlığı nın Moğulistan hâkimiyetini kaybetmelerinde Kazakların rolünün olması bu yeni politikada belirleyici bir unsur olmalıdır. Sultan Abdurreşid Han 1537 yılının Haziran ayında Özbek Ubeydullah Han a ( ) Kazaklara yönelik ortak bir sefer düzenlemeyi öneren bir mektup göndermiş, Özbek hanı da bu teklifi kabul etmiştir. Müttefik iki ordu 26 Temmuz 1537 de Santaş mevkiinde birleşmiş, Abdurreşid Han, Ubeydullah Han a, bu mevkide siz bize göre misafir sayılırsınız. Dolayısıyla Kazaklara önce bizim saldırmamız uygun olur demiştir [Vasıfî, 1350 hş.: 407; Akimuşkin, 2004b: 219]. Sonuçta 27 Temmuz 1537 de Özbeklerle Yarkend Hanlığı ordusu bir tarafta, Kazaklarla Kırgızlar karşı tarafta olmak üzere iki ordu savaşmış ve sonunda Kazaklarla birlikte Kırgızlar ağır yenilgiye uğramışlar, 37 Kazak sultanı da bu savaşta öldürülmüştür [Çuras, 1976: ; Liangtao, 1999: ; Karaev, 1995: 99; Bartol d, 1963: 94]. Bu zaferle Abdurreşşid Han ın nüfuzu Moğulistan a yayılmıştır. Kazaklara yönelik seferler ilerleyen süreçte de devam etmiş, ancak bu seferlerden birinde hanın Aksu ve Uç şehirlerinin valiliğini yürüten en büyük oğlu Abdullatif Sultan Kazaklar tarafından öldürülmüştür [Çuras, 1976: 155; Tarih-i Kaşgar, 2001: 171; Liangtao, 1999: 113; Karaev, 1995: 100; MIKH, 1969: 330]. Oğlunun intikamını almak için beş ay boyunca sefer hazırlıkları yapan Abdurreşid Han ona gaza niteliği kazandırmak için sufi Hoca Muhammed Şerif ten de bir nevi fetva almıştır [Çuras, 1976: 156; Tarih-i Kaşgar, 2001: 171; Cumanaliev, 2004: 11]. Buhara Hanlığı hükümdarı Nevruz Ahmed Han dan (Barak Han, ) da destek elde eden Yarkend hanı bir kaynağın ifadesine göre Kazaklarla yirmi gün süren savaşa tutuşmuş ve sonunda onlara büyük bir darbe indirdiği gibi onlara ait yedi (ya da dokuz) tuğu da ele geçirmiştir [Tarih-i Kaşgar, 2001: 170; Bartol d, 1973: 174; Cumanaliev, 1994: 12]. Abdurreşid Han hem Kazaklara hem de Kırgızlara yönelik seferlere devam etse de nihai bir sonuç elde edememiştir. Onun 1560 yılında ölümünden sonra yerine geçen Abdulkerim Han ( ) zamanında Özbeklerle dostluk ilişkileri devam etmiş, her iki taraf sık sık elçi teatisinde bulunmuştur. Buna karşılık Abdulkerim Han Moğulistan a ordu göndererek Kazaklar ve Kırgızlarla mücadele etmiştir. [MIKH, ; Cumanaliev, 2004: 51; Akimuşkin, 2004b: 225]. Çoğu zaman hanlıktaki ayrılıkçı hareketin merkezi olan Turfan bölgesinin yöneticiliği için Kazaklar zaman zaman belirleyici rol oynamışlardır. Abdulkerim Han ın ölümünden sonra han olan Muhammed döneminde ( ) kardeşi Kureyş Sultan ın oğlu olan Hüdabende Sultan, Şah Mahmud Çuras ın ifadesine göre, 1594 yılında buraya Kazak Tevke Han ın yardımıyla sahip olmuştu. Ancak Muhammed Han 151

152 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 bu gelişmeyi kabul etmeyerek duruma son vermiş, yeğeni yerine ise kardeşlerinden Abdurrahim Sultan ı atamıştır. Yarkend Hanlığı nın merkezî yönetimine doğrudan bağlı olmayan, fırsat bulduklarında sıklıkla isyana kalkışan Turfan bölgesi ve yöneticileri, Kazak Hanlığı nda taht kavgalarında başarılı olamayan hanedan üyelerinin de sığındıkları yerlerin başında gelmekteydi. Kazak Tursun Muhammed Han ın 1620 li yıllarda Taşkent i ele geçirmesi ve bütün Kazaklar tarafından han tanınması üzerine Turfan bölgesi valisi Abdurrahim Sultan ın yanına gelen ve burada beş yıldan fazla kalan Kazak Şigay Han (ö. 1582) ın oğlu İşim Han (ö. 1643) bunlardan biridir. Abdurrahim Sultan ın yanında kaldığı süre boyunca onunla birlikte merkezi yönetime bağlı Aksu, Uç ve Kuça gibi şehirlere saldırılar düzenlemişlerdir. Abdurrahim Sultan, İşim Han ile aradaki dostluğu ve işbirliğini güçlendirmek için onun kardeşinin kızı Küçük Sultan ı kendisine almış, İşim Han ı ise kendi kızı Padişah Hanım ile evlendirmiştir. Düğün törenleri Çalış şehrinde gerçekleşmiştir [Çuras, 1976: , dipnot 223; Tarih-i Kaşgar, 2001: 138; MIKH, 1969: 339; Karaev, 1995: 107; Bartol d, 1973: 181; Akimuşkin, 2004b: 230]. Abdurrahim Sultan ile İşim Han ın hücumları o dönemde Yarkend Hanlığı tahtında oturan I. Abdullatif Han ı (Afak, Apak Han, ) beş yıl boyunca uğraştırdığı gibi hanlık şehirlerinde de ağır tahribata sebep olmuştur. Böylelikle hem bölge, hem de genel olarak Yarkend Hanlığı güçten düşmüştür. İşim Han, 1624 veya 1625 yılında Turfan dan ayrılarak Deşt-i Kıpçak a gitmiş, giriştiği taht mücadelesi neticesinde 1628 yılında Tursun Muhammed Han ı öldürmüş ve yeni han olmuştur [Çuras, 1976: 300, dipnot 222; Akimuşkin, 2004b: 230; Klyashtorny-Sultanov, 2004: ] lu yıllardan itibaren Cungarlar, Moğulistan da hâkimiyet kurmaya başlamışlardır. Başlangıçta Cungar saldırılarına karşı Kazaklar direnebilseler de ilerleyen süreçte Cungarların bölgeye gelişi hem Yarkend Hanlığı, hem Kazaklar, hem de Kırgızlar açısından tam bir felaket olmuştur [Zlatkin, 1983: ; Moiseev, 1991: 31-54]. Cungarların Kazaklar üzerine düzenlediği seferler bu halkın daha batıya çekilmesine sebep olmuş, bu gelişme de Yarkend Hanlığı ile Kazak Hanlığı ilişkilerinin sonunu getirmiştir. Zaten 1696 yılında Yarkend Hanlığı yıkılarak yerine Hocalar Devleti kurulmuştur. Sonuç Yarkend Hanlığı nın batı ve kuzeyde ilişki kurduğu en önemli siyasi yapılar Özbekler, Kazaklar ve Kırgızlardır. Daha hanlık kurulmadan önce Sultan Said Han, Mâverâünnehr bölgesinin hakimiyeti konusunda Özbeklerle çatışmış, ancak ilerleyen süreçte Doğu Türkistan da devletini kurması Özbeklerle ilişkileri nispeten yumuşatmıştır lerden itibaren Kazaklar hanlık için daha ciddi manada tehdit oluşturmaya başlamışlar, özellikle Moğulistan sahasının egemenliği ve burada yaşayan Kırgızların tabiiyeti konusunda hanlığa ciddi darbe vurmuşlardır. Kazaklar, Kırgızları da yanlarına çekip Yarkend Hanlığı nın Moğulistan daki nüfuzlarını sona erdirme gayreti içine girince Sultan Abdurreşid Han buna güçlü bir diplomasi ve strateji ile karşılık vermiştir. Bir yandan ciddi bir savaş hazırlığı yapmış, bir yandan seferine gaza niteliği kazandırmak için dönemin din âlimlerinden fetva elde etmiş, bir yandan da Özbekler gibi güçlü bir dış destek elde ederek konumunu güçlendirmiştir. Bu strateji işe yaramış ve onun hücumundan Kazaklar, Kırgızlarla birlikte ağır bir darbe almışlardır. Abdurreşid Han dan sonra da Kazaklarla ilişkiler daha çok savaş merkezli gelişme kaydetmiştir lu yıllardan itibaren Moğulistan bölgesinde Cungarların ciddi varlık göstermeye başlamaları, Kazakları buradan uzaklaşmak zorunda bırakmış, sonuçta da iki devlet arasındaki ilişkiler de bu gelişmeden etkilenmiştir. KAYNAKLAR 1. AKİMUŞKİN, O. F., Hronologiya Praviteley Vostoçnoy Çasti Çagatayskogo Ulusa (Liniya Tugluq-Timur- Hana), Srednevekovıy Iran: Kul tura, Istoriya, Filologiya, Sankt-Peterburg: Nauka, 2004a, ss AKİMUŞKİN, O. F., K Voprosu o Vneşnepolitiçeskih Svyazyah Mogol skogo Gosudarstva s Uzbekami i Kazahami v 30-e Godı XVI v. 60-e Godı XVII v., Srednevekovıy Iran: Kul tura, Istoriya, Filologiya, Sankt- Peterburg: «NAUKA» 2004b, ss BARTHOLD, V. V., Four Studies on the Central Asia, tr. V. And T. Minorsky, c: I, Leiden: E. J. Brill, BARTOL D, V. V., Mogolistan, Soçineniya, c: II/1, Moskova, 1963, ss BARTOL D, V. V., Otçet O Komandirovke v Turkestan, Soçineniya, c: VIII, Moskova, 1973, ss BUĞRA, MEHMET EMİN, Şark-i Türkistan Tarihi, Kabil, CUMANALİEV, T. D., Politiçeskaya Bor ba s Mogul skom Gosudarstve v XVII-Naçale XVIII Vekov: Po Dannım Tarih-i Kaşgar, Bişkek: IIMOP KNU, ÇURAS, ŞAH MAHMUD, Tarih (Hronika), kritiçeskiy tekst, perevod, kommentarii, issledovanie i ukazateli O. F. Akimuşkina, Moskova: Nauka,

153 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, DAZHENG, MA, The Tarim Basin, History of Civilizations of Central Asia: Development in Contrast: from the Sixteenth to the Mid-Nineteenth Century, c: V, Editörler: Chahryar Adle and Irfan Habib, Paris: UNESCO Publishing, 2003, ss DUGHLAT, MİRZA HAYDAR, Tarikh-i Rashidi: A History of the Khans of Moghulistan, tr. W. M. Thackston, [Cambridge, Mass.]: Harvard University, DUĞLAT, MİRZA HAYDAR, Tarih-i Reşidî: Geride Bıraktıklarımızın Hikayesi, İngilizce çeviri: E. Denison Ross, Türkçe çeviri: Osman Karatay, İstanbul: Selenge Yayınları, EİJİ, MANO, MOGHULİSTAN, Acta Asiatica, Tokyo: Toho Gakkaı, c: XXXIV, 1978, ss HACI, HACI NUR, Yeken Seidiye Hanlıkının Kıskaça Tarihi, Urumçi: Sincan Halk Neşriyatı, Huncî, Fazlullah bin Ruzbehan, Mihmanname-i Buhara: Tarih-i Padişah-i Muhammed Şibanî, ed: Menuçihr Sutudeh, Tahran: Bungah-ı Tercüme ve Neşr-i Kitab, 1341 hş. 15. KARAEV, O. K., Çagatayskiy Ulus, Gosudarstvo Haydu, Mogulistan: Obrazovanie Kırgızskogo Naroda, Bişkek, Kırgızistan, KLYASHTORNY, S. G., T. I. SULTANOV, Kazakistan: Türkün Üç Bin Yılı, tr. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, LİANGTAO, WEİ, Yeken Hanlığının Tarihinden Umumi Beyan, tr. Ablet Nurdun, Sancak Halk Neşriyatı, Materialı Po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov (İzvleçeniya iz Persidskih i Tyurskih Soçineniy), Sost. S. K. Ibragimov, N. N. Mingulov, K. A. Pişçulina, V. P. Yudin, Alma-Ata: Nauka, 1969 (MIKH olarak kısaltılmıştır). 19. MOİSEEV, V. A., Cungarskoe Hanstvo i Kazahi: XVII-XVIII vv., Alma-Ata : Gylym, Tarih-i Kaşgar: Anonimnaya Tiyurkskaya Hronika Vladeteley Vostoçnogo Turkestana po Konets XVII Veka, Faksimile Rukopisi Sankt-Peterburgskogo Filiala Instituta Vostokovedeniya Akademii Nauk Rossii, İzdanie Teksta, Vvedenie i Ukazateli O. F. Akimuşkina, Sankt-Peterburg, VASIFÎ, ZEYNÜDDİN MAHMUDÎ, Bedayiü l-vekayii, tashih: A. N. Boldyrev, 2. Baskı, c: II, Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1350 hş. 22. ZLATKİN, I. YA., Istoriya Cungarskogo Hanstva, , Moskova: Izd-vo Nauka, Glav. red. vostoçnoy lit-ry, ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ АУЫЗША ТАРИХ АЙТУ ДӘСТҮРІ ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ ТАРИХИЛЫҒЫ Р.Т. АЙТБАЙ ТҮЙІНДЕМЕ: Мақала қазақтың ауызша тарих айту дәстүрі туындыларының тарихылығы туралы мәселеге арналған. Қазақтың фольклор туындыларының тарихилығына сипаттама берілген. Автор түрік дәуіріне жататын ертегі, мифтерде де сол дәуірге қатысты мәліметтер бар екендігі туралы айтады. Мысалы бұл, Ер-Төстік, Құла-Мерген, Шлопан-Мерген т.б.туындылар.оғыз-қыпшақ дәуіріне жататын VI-XII ғғ. «Алпамыс», «Қозы-Көрпеш-Баян-сұлу» сияқты шығармаларда да тарихилық сипат бар екендігін тоқталған. «Ноғайлы» дәуірімен байланысты XIII-XVI ғғ. қамтитын «Бөген батыр», «Едіге», «Қобыланды» т.б. жырларды жатқызған. Тарихи оқиғаларды шынайы берген туындыларға XVII-XVIII ғғ. Абылай және оның батырлары туралы әңгіме, жырларды және қазақ халқының ұлт-азаттық күресімен байланысты туған Махамбет пен Исатай, Бекет, Жанқожа, Кенесары мен Наурызбай туралы шығармалардың тарихи тұстары талқыланған. Тірек сөздер: ауызша тарих айту дәстүрі, тарихи жыр, ертегі, миф, түрік дәуірі, оғыз-қыпшақ дәуірі, ноғайлы кезеңі, қазақ-жонғар қатынастары, ұлт-азаттық күресі. ABSTRACT: Articles Kazakh tradition of oral history to speak on the issue of derivatives tarïxılığı. Kazakh folklore tarïxïlığına description of the works. Author of the era of the Turkish fairy tales, myths say that there is information in respect of the same era. For example, the male Tostik, ear, Mergen, Şlopan Mergen t.b.twındılar.oğız-vi-xii centuries to the era of Kipchak. "Alpamys", "Kozy Korpesh-Bayan Sulu" as well as works, noted that there is a historical character. "Nogai" the era of the XIII-XVI centuries. a "Bogenbay", "Edige", "Koblandy" etc. The assignment poems. The true works of the historical events of the XVII and XVIII centuries. Of Abylay and the heroes of the Айтбай Р.Т - т.ғ.к., доцент Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті Алматы қ. Қазақстан Республикасы E mail: roza.aitbai@mail.ru 153

154 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 stories, poems and Kazakh national liberation fight of the people of born restless and Issatai, Beckett, Zhankozha, Kenesary March on the historical aspects of the works discussed. Key Words: oral histories, traditions and historical poetry to tell, a story, a myth, a Turkish era, the era of the Oguz-Kipchak, Nogai period, Kazakh-Dzhungaria relations, the national liberation struggle. Адамның қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаға бейімделуі, іс-әрекет тәсілдері де осы ортақ заңдылыққа бағынады. Сонымен қатар, қоршаған географиялық жағдайға байланысты адамдардың оған бейімделуінде және іс-әрекет тәсілдерінде өзіндік ерекшелік болады,көшпелі шаруашылыққа негізделген қоғам мен отырықшы,яғни егін шаруашылығына негізделген қоғамдардың дамуы жалпы адамзатқа тән ортақ заңдылықпен жүргенмен, әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Бұл ерекшелік қоршаған гелграфиялық жағдайға байланысты адамдардың бейімделуі мен іс-әрекетімен туындайтын шаруашылық ерекшелігінен шығады. Әр қоғамның өзіндік ерекшелігі мен белгілерін сол қоғамдағы мәдениет пен белгілі бір дәстүрдің қалыптасып,даму барысынан көруге болады.мысалы,көшпелі мал шаруашылығына негізделген қоғам мен отырықшы егін шаруашылығына негізделген қоғамдағы жазу мәдениеті,дәстүрі мен ауызша айту мәдениеті дәстүрінің ара салмағын салыстырсақ,әр қоғамда мәдениет пен дәстүрдің өзіндік ерекшелігі болғандығына көзіміз анық жетеді 1. «Қадырғалидың жазбаларында ең құндысы XV-XVI ғасырдағы қазақ тарихы, - деп көрсетеді академик Әлкей Марғұлан. Бұл тарауға кіретіндер: «Дастан Орысхан», «Дастан Ораз-мұхамет Ондон сұлтан», «Дастан Тоқтамыш хан», «Дастан едіге би», «Дастан Әбілхайыр хан»,... XVI ғасырдың соңында осындай әдемі оймен қазақ тілінде келелі сөзжазып қалдыру, қазақ халқының тарихын, шежіресін, тұрмысын әдемілеп суреттеу сарқылмайтын мәдениет дүниесінің келісті бір түрі деуге болады». Қазақ халқының жазу мәдениеті бұдан кейінгі ғасырларда да одан әрі жалғасады. ХІХ ғасырда жазылып қалдырған Ш.Құдайбердіұлының еңбектері, қазақ халқында жазу дәстүріне негізделген тарихи еңбек жазу дәстүрінің одан әрі жалғасқандығын көрсетті. Демек, қазақ қоғамында ауызша айту дәстүрімен қатар жазу мәдениеті де болып, үздіксіз дамып отырған. Бірақ, бұл мәдениеттің отырықшы елдердегі сияқты халық ішінде кеңінен таралуына, көшпелі өмір салты толық мүмкіндік бермеді. Сондықтан да, ауызша айту дәстүрі көшпелі мал шаруашылығына негізделген қоғамдардың, оның ішінде қазақ қоғамының мәдениетінің ерекшелігінің көрсеткіші ретінде жоғары дәрежеде дамыды деп қарастыруымыз керек. Сонымен, ауызша айту мәдениеті мен жазу мәдениетінің, көшпелі өмір салтындағы елдер мен отырықшы салттағы елдердегі қалыптасып, даму деңгейінің арасалмағы мынадай еді: Біріншіден, бұл екі мәдениет екі қоғамда да қалыптасып, қатар өмір сүрді. Бірақ, олардың әрі қарай даму дәрежесінің арасалмағы өзгеріске ұшырап, екі қоғамда екі түрлі болды. Отырықшы шаруашылыққа негізделген қоғамдарда жазу мәдениеті кеңінен қанат жайып, жан-жақты дамып, қоғамдық қатынастың барлық салаларына ене бастайды. Мәдениеттің жазу дәстүріне негізделген жаңа салалары пайда болды. Мұндай қоғамдағы адамдар басы артық хабарларды есте сақтамай, оларды жазба түрінде қалдыруға дағдыланады.мұндай жағдай бұл қоғамда ауызша айту дәстүрінің шеңберін тарылтып әрмен қарай дамуына мүмкіндік бермей, оның қызметінің шектелуіне әкелді. Ал, көшпелі шаруашылыққа негізделген, қоғамда, жазба дәстүр қалыптасып дамығанымен, отырықшы елдердегідей дәрежеге жетуге мүмкіндік болмады. Сондықтан да бұл қоғамда ауызша айту дәстүрі халық арасында кеңінен таралып, өзінің дамуының жоғарғы дәрежесіне жетіп, қоғамдық қатынастардың барлық салаларын қамтыды. Мәдениеттің осы ауызша айту дәстүріне негізделген салалары жоғары деңгейге жетті. Бұл қоғамдағы адамдардың ауызша айтылғанды есте сақтау қабілеті жоғары болды. Ауызша айту дәстүрінің құрылымы мұндай қоғамда күрделіленіп, бірнеше тармақтан тұрды 2. Енді, қазақ халқының ауызша айту дәстүрінің құрылымын қарастырсақ, жоғарыда оған эпикалық дәстүр, халық ауыз әдебиеті, ауызша тарих айту дәстүрі жататындығын айттық. Эпикалық дәстүр, немесе, фольклорлық шығармалар қазақ халқының ауызша айту дәстүрінің негізгі тармағы. Жалпы қазақ халқының ауызша айту дәстүрін жоғарыдағыдай бөлуіміз шартты түрде алынған. Ауызша айту дәстүрінің бағыттарын түсіну үшін осылай бөлдік. Эпикалық дәстүр мен 1 Кагаров Е.Г. Что такое фольклор. // Художественный фольклор вып.іv-v.-м., Гусев В.Е. Флоьклор /история термина и его современное значение/.сов. этнография-1966, 2.С.З Қоңыратбаев Ә.Қазақ эпосы және түркология-алматы, 1987, 52 бет. 154

155 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 фольклорды теңестіруіміз де осы мақсатта берілген. Шындығында, фольклордың ауқымы кең, эпикалық дәстүр оның құрамына кіруі қажет. Фольклор ұғымының анықтамасына келсек, ағылшынның folklore деген ұғымды береді. Бұл терминді ХІХ ғасырда ағылшын ғалымы У.Дж.Томс ұсынып, көне поэзия, салттық, сенімді материалдарды белгілеу үшін пайдаланған. Жалпы, ғылымда бұл термин әрбір халықтың тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына негізделген тілге байланысты аузша айтылған туындыларды белгілеу үшін пайдаланып келді. Қазақ флоьклоры өте бай. Ауызша айту дәстүрінің, эпикалық дәстүр деп алынған бірінші тармағына фольклордың мынадай салаларын жатқызамыз: біріншіден қазақ ертегілері. Зерттеушілер қазақ ертегісін бірнеше топқа бөледі. Олар: а/мифологиялық ертегілер/қиял-ғажайып ертегілері; ә/жан-жануарлар, хайуанаттар жөніндегі ертегілер,б/тұрмыс-салт /реалистік/ ертегілер 3. Екіншіден, тұрмыс-салт өлеңдері. Өзінің мазмұнына қарай олар да бірнеше түрге бөлінеді. Бақташылық жырлары, ұлыс жырлары, бөбек жырлары, шаманизм жырлары, жарапазан, жаназалау жырлары, шешендік сөздер, мақал-мәтелдер.үшіншіден,эпикалық дәстүр туындысы қазақ эпосы.қазақ хаклқында ауызша айту дәстүрінің көрсеткіші осы-қазақ эпосы.зерттеушілер қазақ эпосын шығу тарихына,тегіне жанрлық сипатына байланысты топтастырған.соның ішінен академик Ә.Марғұланның қазақ эпосының шығу тарихына байланысты бес кезеңге бөлуі көңілімізге қонады. Бірінші кезеңге, ерте түрік тайпаларының ислам дәуіріне дейінгі мифтерін,аңыз әңгімелерін жатқызған. Мысалы, Ер-Төстік, Құла-Мерген, Шлопан-Мерген т.б. Екінші кезең, оғыз қыпшақ дәуіріне жататын VI-XII ғғ. Бұл кезеңге «Алпамыс», «Қозы- Көрпеш-Баян-сұлу» сияқты шығармаларды жатқызған. Үшінші кезең-«ноғайлы» дәуірімен байланысты XIII-XVIғғ. қамтиды.оған «Бөген батыр», «Едіге», «Қобыланды» т.б. жатады. Төртінші кезең қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресімен байланысты XVII-XVIIIғғ. Абылай және оның батырлары туралы әңгіме, жыр циклдарынан тұрады. Бесінші кезең қазақ халқының, оның адал ұлдарының Қоқанд езгісіне, патша үкіметінің үстемдігіне, үстемтап өкілдерінің озбырлығына қарсы күресімен байланысты туған Махамбет пен Исатай, Бекет, Жанқожа, Кенесары мен Наурызбай туралы шығармаларды жатқызған 3. Ә.Марғұланның ұшінші кезеңге жатқызған «Ноғайлы» дәуіріне аталған эпоспен қатар «Ер тарғын», «Ер Сайын», «Қазтуған», «Орақ-Мамай» т.б. жатады. Қазақ эпосын жанрлық сипатына қарай, сонымен қатар, лироэпмкалық деп те бөледі. Бұған «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек» сияқты шығармаларды жатқызады. Екінші батырлық эпос, бұған «Алпамыс», «Қобыланды» эпостары жатады. Эпостың бұл түрі эпостың даму сатыларының барлығын толық өтіп, эпос түрінде қалыптасқан классикалық эпосқа жатады. Үшіншісі тарихи жырлар. Бұған XVII- XVIII ғғ. Қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысына байланысты туған шығармалар жатады. Сонымен қатар, эпосты жанрлық жағынан бөлгенде, жоғарыдағы үш түріне, ғалым Ә.Қоңыратбаев айтқан ертегілік эпос деген анықтаманы да қосуымыз қажет. Бұл түріне: «Ер Төстік», «Құлқа Мерген», «Таласбай Мерген», «Дотан», «Мұңлық-Зарлық» сияқты шығармаларды жатқызамыз. Қазақ халқының ауызша айту дәстүрінің үлкен саласы фольлор арқылы, қазақ халқының архаикалық кезеңнен ХХ ғасырға дейінгі дәуір аралығындағы тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, қоғамдық қатынастары, халықтың қоршаған ортаға байланысты көзқарастарын, дүниетанымын, ұрпақ тәрбиелеудегі ойтанымы, саяси көзқарастары, бастан кешірген тарихи оқиғаларға берген бағасы, діни көзқарастары туралы мәлімет алуымызға болады. Қазақ фольклорының алғашқы туындылары архаикалық кезеңнен бастап қалыптаса бастаса керек. Фольклор туындыларында жеке автор болмайды.әдебиет пайда болғанаға дейінгі мәдениеттің тілге байланысты негізгі түрі осы фольклор болған. Фольклорға сөз өнерімен қатар, музыка өнері, қолөнер т.б. жатады. Онда этнографиялық сипат басым. Сонымен, қорыта айтсақ, фольклорда айтылғандарды ойдан шығарған қиял, арман деп бағалау негізсіз. Фольклор халықпен бірге жасасып келе жатқан, сол халықтың тарихының, салт-дәстүрінің, сана-сезімінің, танымының айнасы. Қазақ халқының ауызша айту дәстүрінің келесі саласы, қазақ ауыз әдебиетіне XV-XIX ғасырлардағы қазақтың жыраулық поэзиясы жатады. Мұнда жекелеген авторлардың, яғни, 3 Маргулан А. О характере и исторической обусловленности казахского эпоса.// Известия казахского Ф.АНСССР серия историческая С.І. 3 Сонда, 155

156 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ақындардың шығармалары ауызша айтылып, бізге дейін жеткен. Қазақ ауыз әдебиетінің өкілдеріне: ХҮ ғ. Асан-Қайғы, Қазтуған, ХҮІ ғ.доспамбет, Шалгиіз жыраулар жатады. Олардың туындыларына негізделген әдеби мұра өздерінен бұрынғы, мысалы,1260 жылы Шамасында қайтыс болған ұлы жыршы Кетбұға толғаулары мен XIV ғасырда өмір сүрген Сыпыра жырау Сұрғалтайұлының творчествосы арқылы жалғасты. Сыпыра жыраудан басталатын Алтын орда дәуірінің әдебиеті қазақ халқының төл әдебиетіне жол ашқан өтпелі дәуір мұрасы еді. Жоғарыда аталған жыраулариен қатар, қазақ әдебиетінің мынадай өкілдері де болған: Жиембет, Марқасқа, Бұқар, Ақтамберді, Тәтіқара, Үмбетей, Көтеш, Шал, Жанкісі. Әдеби шығармаларда жеке адамның субъективті көзқарасы, бағасы басымырақ болады десек те, ауыз әдебиеті өкілдерінің шығармаларында сол кезеңнің ахуалы, қоғамдық қарым-қатынасы, жекелеген саяси қайраткерлерге берген бағасы, үлкенді-кішілі тарихи оқиғалар туралы мәліметтері кездеседі. Сонымен қатар, ауыз әдебиеті шығармалары фольклормен де тығыз байланысты болған. Ауызша әдебиет пайда болғаннан кейін де, қазақ халқында әдебиет пен фольклор қатар жүрген. Ауыз әдебиетінің фольклордан өз алдына бөлініп шығуы, қазақ халқында ауызша айту дәстүрінің жоғары дәрежеде дамып, қазақ қоғамында мәдениеттің жаңа салаларының осы дәстүр негізінде қалыптасып, дамығандығын көрсетеді. Қазақ қоғамында ауызша тарих айту дәстүрінің қалыптасуы үшін қажетті алғышарттардың барлығы да болды деп айта аламыз. Қазақ фольклорының жоғарыда айтылған, бізге дейін жеткен бай туындылары, ауыз әдебиетінің шығармалары, тарихи әңгімелер, дастандар, ауызша айтылып қалдырған шежірелер қазақ халқының есінде өзінің өткені туралы мәліметтер мен білімдер жиынтығының сақталып, белгілі бір жүйе бойынша қазіргі заманға жеткізілгенін дәлелдейді. Қазақ қоғамында ауызша айту дәстүрі туындыларын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыратын арнайы адамдар болған. Оларды айтушылар мынадай үш топқа бөлінеді: айтушылар, жыраулар, ақындар. Ертегі, ұсақ салт жырлары көп ортасында, жай айтушылардан басталған. Ертегі ұсақ салт жырлары семьялық шеңберде туса, эпос таймалары бой түзеп. өзінің елдік, тайпалық тәуелсіздігі үшін күресе бастаған кезде туады. Жай айтушы енді маман айтушыға айнала бастаған. Түрік-монғол тайпаларында алғашқы маман айтушылар-бақсылер болған. XV-XVI ғасырларда солардан жыраулар бөлініп шығады. Ауызша тарих айту дәстүрінің келесі саласы тарихи әңгіме. Тарихи әңгімелер, жоғарыда келтірілген, Ян Вансина айтқандай, ондағы мәліметтер белгілі бір формаға енгізілемей еркін түрде бізге жеткен. Бұл әңгімелерді-аңыз деп атайды. Олардың көлемі қысқа, нақты бір оқиға туралы немесе жеке бір адамның іс-әрекеті туралы айтылады.көбіне диалог түрінде де беріледі. Ертерек кездері пайда болғандары халық арасында аңыз түрінде тарап, оларда нақта, қай тарихи оқиға туралы, тарихи қандай адам туралыайтылғанын ажырату қиындап, көбінесе халықтың салт-дәстүрін айқындауға болады деп ойлаймыз. Ал, кейінгі кезеңдерде пайда болғандары нақты оқиғалар, сол қоғам туралы, қоғам ішіндегіәлеуметтік топтар, мысалы, билер, батырлар, хандар туралы мәліметтер береді. Мысалы, XVIII ғ. саяси қайраткерлері, туралы Төле, Қазыбек билер туралы, Абылай ханға байланысты т.б. көптеген әңгімелер бар. Қазақ халқының ауызша тарих айту дәстүрінің келесі туындысы шежіре. Қазақ қоғамында жазу дәстүріне негізделіп, жазба түрінде қолданылған шежірелермен қатар, ауызша айту дәстүріне негізделген шежірелер өте көп болған. Үш жүзге байланысты негізгі материалдар біріктірілген, қомақты үлкен шежірелермен қатар, кішігірім жекелеген жүздің шежірелері өте көп. Бұларды сол жүзге жататын негізгі рулар талданған. Әр рудыңішіндегі кейбір аталары, тармақтары бүге-шігесіне дейін талданғандары кездеседі. Бір жүз туралы бірнеше шежірені салыстырғанда, біреуінде сол жүздің бір руы өте көп талданса, екіншісінде басқа біреуі солай талданған. Бұдан сол шежірені айтушылардың өз жүзі, өз руы туралы мәліметтерді көбірек бергенін, ал айтушылардың келесі ұрпақтары оны арман қарай жалғастырып, өз кезеңінің мәліметтерімен толықтырып бізге жеткізгендігін байқаймыз. Шежіренің ішінде бір руды талдай отырып, сол рудың ішіндегі атақты адамдар, олардың басынан өткен кейбір оқиғалар туралы тарихи әңгімелерді көптеп кездестіруге болады. Ал, тарихи жырларда басты кейіпкерге байланысты, оның ата-тегі туралы шежірелік мәліметтерді кездестіреиіз. Бұдан қазақтың ауызша тарих айту дәстүрі туындылары өзара тығыз байланысты болған деген қорытынды жасауға болады. Қазақ халқының ауызша тарих айту дәстүрінің бір саласына авторлық дастандарды жатқыздық. Бұл авторы белгілі, жазба тарихпен ауызша айту дәстүрі мәліметтері негізінде қарастырылған, ауызша айтып қалдырылған тарихи шығарма. Мұндай дастандардан бізге белгілісі, ақын-жырау Қазанғап Байболұлының «Еңсегей бойлы Ер Есім», «Төле бидің тарихы» атты шығармасы. Бұл 156

157 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 шығаромаларда автор ауызша айту дәстүріне негізделген, халық арасында таралған тарихи мәліметтерді кеңінен пайдаланған. Сондықтан да, бұл шығармаларды ауызша тарих айту дәстүріне жатқыздық. Сонымен айтылғандарды қорытындыласақ, көшпелі шаруашылық негізінде қалыптасқан қазақ қоғамында ауызша айту дәстүрі жоғары дәрежеде дамыған. Оның көрсеткіші сол, осы дәстүр негізінде, қоғамның тек эстетикалық талабына ғана емес, тарихи танымын қалыптастыратын шығармалар пайда болды. Сөйтіп, ауызша тарих айту дәстүрі қалыптасқан, алғаш рет тарихқа мән беріліп, оның элементтерінің ауызша дәстүр шығармаларына енуі батырлық эпостан басталған. Жалпы эпостың өзі, тайпалар бой түзеп, өзіндік елдік тайпалық тәуелсіздігі үшін күресе бастаған кезде туған. Одан әрі, бұл дәстүр аңыз әңгімелер, шежірелер арқылы жалғасқан. Шежіре- жазба дәстүрге негізделген жылнаманың қызметін атқарған. Бірақ, онда жылма-жылығы оқиғалар берілмегенмен, әрбір руға байланысты, кейін жүздерге байланысты шығу тектері, рудың өміріндегі, жалпы ел өміріндегі үлкен оқиғалар, өткен ұрпақ ішінен шыққан атақты адамдар туралы мәліметтер жинақталып, ұрпақтан-ұрпаққа таралып отырған, кейінгі кезеңдерде, ауызша тарих айту дәстүрін тарихи жырлар мен тарихи әңгімелер жалғастырған. Бұл кезеңдерде тарих айту дәстүрі нақтыланып, таза тарихи мәліметке негізделген, тарихта болған тұлғалар туралы шығармалар пайда болды. Сонымен, қазақ халқының ауызша айту дәстүрінде ауызша тарих айту дәстүрі өз алдына сала болып дамыған. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Кагаров Е.Г. Что такое фольклор. // Художественный фольклор вып.іv-v.-м., Гусев В.Е. Фольклор /история термина и его современное значение/.сов. этнография-1966, 2.С.З Қоңыратбаев Ә.Қазақ эпосы және түркология-алматы, 1987, 52 бет. 3. Маргулан А. О характере и исторической обусловленности казахского эпоса.// Известия казахского Ф.АНСССР серия историческая С.І. 4. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы І томы Алматы, 1981, беттер. 5. Азбелев С.Н. Историзм былин и спецфика фольклора-л., с Молдобаев И.Б. Эпос «Жаныш и Байш» как историко-этнографический источник.- Фрунзе, Лихачев Д.С. «Слово о полку Игореве» и культура его времени. Л., с.177. ТЮРКСКИЕ ПРАВИТЕЛИ СОГДА А.М. АТАХОДЖАЕВ ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада орта ғасырдағы Соғда конфедерациясының тарихы және оның түрік әулеттерінің мұрагерлік тарапынан басқару мәселесі анықталған. Соғданың Түрік қағанаты қоқанлықтардың Орталық Азиялық вассалдары арасында үлкендерді басқарған түрік қағанатының мұрагері «чжаову» және «ун уқ» әулет уәкілдерінің аймақтық басқарудағы орнын, деректерін талдау негізінде қарастырады. Тірек сөздер: Соғда конфедерациясы, түрік әулеттері, аймақтық басқару. ABSTRACT: In the article enlightened the question of the history of Sogdian confederation in Early Medieval period and the rule of Turkic dynasties in it. On the base of data of primary sources is shown the place of Turkic population of Sogd, and the role of prototurkic dynasties of Chjaowu and On ok ruled in regions of Sogd with vassals of Turkic kaganate in Central Asia in political processes. Key Words: Sughd Confederation of Turkish families, the regional administration. Как история показывает, народы Центральной Азии являются наследниками созданных на основе этнокультурной общности культурных и духовных ценностей. Многие проблемы государственности, имеющей глубокие исторические корни, получили научное обоснование. В частности, началось изучение взаимоотношений между тюркских и согдийских элементов. Как показывает, научные выводы в раннем средневековье в регионе произошел тюрко-согдийский А.М. Атаходжаев - доктор исторических наук, ведущий научный сотрудник. института Истории Академии наук Республики Узбекистан, город Ташкент. otaxujaev.a@gmail.com 157

158 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 симбиоз. Более того раннесредневековая период в качестве новой исторической эпохи было важным этапом в истории всего региона. Уместно отметить, во взаимоотношениях народов восточно-иранской и тюркской языковых групп, имевших общность в истории, судьбе, культуре, религии и традициях, различие в языках не служило серьезным препятствием. Более того, в период раннего средневековья в регионе имело место тюрко-согдийское двуязычие (билингвизм). Ученые, обратившие внимание на отдельные аспекты проблемы, называли этот период «тюрко-согдийской» эпохой 56. Политические, социально-экономические и этнокультурные отношения между сформированными в этом период Тюркскими каганатами и Согдийской конфедерацией были своеобразным этапом в эволюции всего региона. Исходя из этого, мы рассмотрим вопрос системы административного правления Согда в период Первого Тюркского ( ) и Западно-Тюркских каганатов ( ). Как известно, Согд (Sugda / Suguda (др. перс.), Sugda (Vd. I, 4) / Suxda ( Yt. X. 14) ( Авесто ), šu-ug-da (элам), su-ug-du (аккад.), Σογδαυή Σογδοί (греч.) был древним историко-культурным краем в бассейнах рек Зеравшана и Кашкадарьи 57. Население его согдийцы (sogdianoi) происходило с одно пространства с саками, рузие (юэчжи) и тюрками с побережье Каспия и Арала, поселилось на территории Согда во второй половине II тысячелетия до н.э. и начале I века 58. Государство Согд (кит. Кан) со столицей Самарканд возникло во 2-ой половине IV века после распада Кангуя Канга. Как говорится в китайских источниках его население было подобно тукуватам (тюркам). В частности, в период правления царя Тайвуди ( ) в Китай направлялись послы и это означало независимую политику Согда. Сам царь согдийцев происходил от родов (вэн) из ручжицев (юэчжицев), которые покинув Восточный Туркестан продолжали традиции центральноазиатской государственности. Они называли себя чжаову. 22 поколении этой династии на протяжении 400 лет правили Бухарой, самаркандская ветвь династии Кан и другие представители этого Дома правили Чаче, Хорезме, Фергане и на юге Амударьи 59. Согласно мусульманских источников предполагается, что жители чжаову входили в родство с династиями Западно-Тюркского каганата «жамук»ами. По мнению З.В. Тугана, жамуки были чумукунами 60 - родоначальниками западных пяти тулисов (дулу). Если приводимые в источниках чжаоу (t siau-miu) и جموك - (*jamug) идентичны, то проливается на свет этническую принадлежность правящей (династии) всего Центральной Азии. Распад государства Кангуй способствовал формированию в Согде земельные владения к отношении среди собственников земли и укреплению власти местных правителей 61. На этой основе была сформирована территориально-политическая и административная система. Отношения между центральной и местной властью устанавливались при содействии Советов Старейшин. Ихшиды - цари были подотчетны этому Совету. Первые Тюркский каганат предоставило экономические и политические свободы местным правителям, а Западно-Тюркский каганат принимало непосредственное участие в местном административном правлении. Это усилило контроль со стороны центра и ответственность местной системы управления. 1 Бернштам А.Н. Среднеазатская древность и ее изучение за 30 лет // ВДИ С Tomashek W. Centalаsiatische Studien. I. Sogdiana // SPAW. Bd. LXXXVIII. Wien, s.; Пьянков И.В. Средняя Азия в античной географической традиции. Источниковедческий анализ. М.: ИВЛ РАН, С , 342; Сагдуллаев А.А. Поход Александра Македонского в Согдиану. Ташкент, с. 3 Fray R.N. Sughd and Sogdians: A Comparison of Archeologocal Discovries with Arabic Sources // JАOS vol Р. 56; Абаев В.И. К вопросу о прородине и древнейших миграциях индоиранских народов / Древний Восток и античный мир. М.: С Бичурин Н.Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. М. Л.: Изд. АН СССР. том II С , 271, ; Малявкин А Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии. Тексты и исследования. Новосибирск, С История ат-табари / Пер. с араб. В.И. Беляева с допол. О.Г. Большакова, А.Б. Халидова. Ташкент: Фан, С. 253; Togan A. Z. V. Umumî Türk Tarihi ne giriş. Cild I. / En eski devirlerden 16. asra kadar. 3 Baski. Istanbul: Enderun Kitabevi. Aksiseda matbaasi, Ss. 51, 428; Бабаяр Г., Кубатин А. К новой интерпратации имени правящего рода Самарканда из надписей в росписях Афрасиаба // Самарқанд шаҳрининг умумбашарий маданий тараққиёт тарихида тутган ўрни. Самарқанд шаҳрининг 2750 йиллик юбилейига бағишланган халқаро илмий симпозиум материаллари. Тошкент Самарқанд, Б Асқаров А.Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. Т.: Университет, Б. 21,

159 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Надо отметить что, между системами правления Тюркского каганата и Согда были определенные отличия. В Согде ихшиды цари назначались Советом Старейшин, а в каганате действовали принципы рода и племен. В административном правлении Западно-тюркского каганата действовали должности ябгу, тегин, шад, эльтебер, хатун, тудун, тутук, тархан, чур, эркин, чабиш, а в управлении Согда были местные должности и звания: ихшид, хвабу, хутав и др. 62 Кроме этого в согдийских тестах встречаются тюркские должности и звания. К примеру, в архиве с горы Муг имеется много данных о местных и тюркских званиях в административном правлении. В этих документах Тархун (trγwn) указан как ихшид Согда (док. Nov. 3 и Nov. 4), а тархан (trγ n) как титул (док.а-13). Титул тархан в памятнике Бугут приводится в ряду шадапитов, тархаванов, қуркапинов и тудунов 63. Тархан одно из древних тюркских титулов, которое присваилось представителям категории освобождаемых от налогов и платежей. В эпоху каганата использовался тюркский титул чур (сwr). Например, в архиве с горы Муг (док. В-8) указывается имя и титул: «βγt-ского царя, государя Панча Чыкин чур Бильга, сына Бичута. Это тоже из древнейших тюркских титулов, оно было присовено даже военачальнику сасанидов, потомку Деваштича Бахрам гуру (жур/чуру). В Согде чуры управляли владениями, по значению приравнивавшимися к Панчу. Поэтому к именам представителей высших сословий прибавляли титула «чур». Примером может служить имя второго сына правителя Гурека Баничура 64. В 603 году после разделения Первого Тюркского каганата на две части, Согд вошел в состав Западно-Тюркского каганата. До 600 года им правили Тайшеби, затем - Каймочжо (Кюе-му-чжи) ( ). Административные реформы Западно-тюркского кагана Тун ябгу-кагана ( ) усовершенствовали местное правление и приспособили его к системе тюркского правления. Его представители на местах выполняли роль связующего звена между местной и центральной властью. Целью Тун ябгу-кагана было объединение маленьких самостоятельных владений в единое государство. В частности, административные реформы Тун ябгу были направлены на координацию деятельности каганата и местного правления. Заслуживает внимания, что не встречаются сведения о грабеже и хищении местной собственности в этот период. Наоборот, представители каганата на местах отправляли часть налогов и податей в центр резиденцию каганата, а остальную часть, возможно, использовали на удовлетворение местных нужд. В этот период в Центральной Азии укрепился статус Тюркского каганата, произошел синтез тюркской государственности с местным административным правлением. Кроме того, по законодательству в отношении тяжких преступлений применялись тюркские законы, в практике гражданского ведомства согдийские 65. К примеру документы архива горы Муг «Брачный контракт и» Nov 3, Nov 4; «Договор о продаже земельного участка» В-8; «Договор об аренде мельниц» В- 4 были составлены на основе согдийского гражданского законодательства. В середине VII века Согдом из Кеша управлял ихшид Шишпир (640/ /655). В 650/655 годах после конфликтов среди тюркских династий Семиречье правление Согдом перешло к тутугу (дуду) Фухуману ((А)Вархуман, βrγwm n) 66 представителю пришедшей в Самарканд династии «онок». Сначала он был военным администратором каганата в Согде, а потом, по всей видимости, Совет Старейшин назначил его ихшидом, т.е. царем Согда. Из этого можно сделать вывод, что Авархуман заложил основу тюркского правления в Согде. Он приблизительно в годы правел центр из Кеша в Самарканд и на основе конфедерации объединил с центром согдийские территории (Пандж, Маймург, Иштихон, Кушания, Кеш и Нахшаб). Но в период правления ихшида Урк Вартрамука (675-7 Смирнова О.И. Заметки о среднеазиатской титулатуре (по монетным данным) // ЭВ Вып. XIV. C. 62; 8 Chavannes E. Documеnts sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux // Сб. Тр. Орхонской эксп. Вып. 6. СПб., P. 135; Согдийские документы с горы Муг. Вып. II: Юридические документы и письма / Чтен., пер. и коммент. В.А. Лившица. М.: ИВЛ, С , (далее СДГМ II); Кляшторный С.Г., Лившиц В.А. Согдийская надпись из Бугута // СНВ. М.: Наука, Вып. Х. С СДГМ II. С. 47; Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар. Тошкент: Фан, 1990 Б. 13; Бобоёров Ғ. Турк хоқонлиги даврида Суғд // Шарқшунослик Б Бичурин Н.Я. Собрание сведений. Т. II. С ; СДГМ II. С ; Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар. Б ; Лившиц В.А. Согдийские тексты, документы и эпиграфика. С Бичурин Н.Я. Собрание сведений. Т. II. С. 311; Лившиц В.А. Надписи на фресках из Афрасиаба // Тезисы докладов сессии, посвященной истории живописи стран Азии. М., С ; Бабаяров Г., Кубатин А. К новой интерпретации имени правящего рода Самарканда из надписей в росписях Афрасиаба. Б

160 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, ) не была особо заметной независимая политика Согда. Кроме того, частная смена западнотюркских каганов ослабила контроль политической ситуации в регионе 67. В результате в начальный период арабского завоевания ябгу-каганы, занятые собственными проблемами, не смогли предпринять против него серьезных мер. Эпоха правления согдийских ихшидов Тукаспадака ( ), Мастич Унаша (Унук/ Он-ок), Нинейшиша ( ) и Тархуна (trγwn, Ту-хунь, (طرخون ( ) приходится на первый этап арабского завоевания. Среди них Тархун занимал лидирующее место в борьбе против захватчиков. После уступки арабам, Совет Старейшин отстранил его от должности. Тархун совершил суицид. Но он был историческим личностью, который занимал определенное место в борьбе против арабского гнета. По нашему мнению, титул ихшида в Согде до Тархуна не было династическим. В 710 году, после трагической гибели Тархуна Совет Старейшин назначил на трон Согда его брата Гурека ( ). Эту традицию устранили брат Тархуна Гурек. Анализ разных источников показывает, что до правления Гурека ихшиды Согда (Шишпир, Авархуман, Тукаспадак, Мастич, Тархун) назначались Советом Старейшин. Этой власти, в отличие от правления, основанного на племенных и родственных принципах 68, были присущи принципы демократии, но, по всей вероятности, Тюркский каганат сохранив традиции местного административного правления, избрало в этом вопросе путь примирения. Гурек тоже при содействии бухарских бухархудатов, тюркских каганов, тегинов и тудунов Чача, и правителей Ферганы вел борьбу против захватчиков. В 712 году подписав «Самаркандский договор» с наместником Хорасана Кутайбой бен Муслимом ( ), официально «оформлял» себя как «афшина (правителя) Самарканда, Кеша и Насафа, то есть всего Согда 69. Гурек был сложной и загадочной личностью. Он иногда уступал арабам, но вместе с тем признавал себя «одним из рабов и чекаров кагана» 70. Можно предположить, что он пользовался защитой Туркешского кагана Сулукхана ( ) и Восточно-тюркского кагана Бильге кагана ( ). После Самаркандского договора правитель Панча и города Пенджикента Деваштич ( ) в качестве опекуна детей Тархуна стал претендовать на звание Царя Согда и правителя Самарканда». В результате в Согде стало два правительства. Только после убиения Деваштича по указу наместника Хорасана Саида Хараши в 722 году, престол Согда остался в полном владении Гурека. В тоже время его сыновья Тургар и Баничур правили Иштиханом и Маймургом. В 738 году престол занял его старший сын Тургар ( ), а затем Баничур ( ). Несмотря на арабскую зависимость, Тургар провел денежную реформу, и поддерживал независимую внешнюю политику, посылав послов в Китай 71. Баничур (Мо-чжо) под мусульманским именем Йазид в целях сохранения легитимности собственной власти между годами встречался с наместником Хорасана Абул Аббасом Туси. Согласно работы Ан-Насафи «Ал-канд фи зикри улама Самарканд», можно предположить, что арабы назначили Баничура правителем Тохаристана, и в IX X веках Тохаристаном правила династия Баничуров (Давидов) 72. Ихшиды Согда - Тархун, Гурек, Тургар и Баничур были представителями одной династии, а также они были одной из тюркских ветвей согдийской династии, основателем которой был Авархуман. Надо отметить что, до середины VIII века согдийские и тюркские должностные лица принимали равное участие в правлении Согда. Например, на монетах Кеша и Нахшаба VII VIII веков 12 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. М.: Наука, 1970 С. 275; Ахунбабаев Х.Г. Дворец ихшидов Согда на Афрасиабе. Самарканд: МИИЦИ, С Баратова Л. Турк хоқонлиги ва унинг Ўрта Осиё давлатлари билан ўзаро алоқалари // Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари. Тошкент: Шарқ, Б Kurat A.H. Kuteybe bin Müslim in Hvarizm ve Semerkand i zabti (higri miladi 712) // Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Gǒgrafiya dergisi. Cild VI, Ss ; Frye R.N. Tarxun Turxun and Central Asian History // Harvard Journal of Asiatic Studies. Cambridje, vol. XIV. P ; Кадырова Т. Из истории крестьянских движений в Мавераннахре и Хорасане в VIII начале IX в. Ташкент: Фан, С История ат-табари. С. 123, 225; СДГМ II. С (док. Nov 3 и Nov 4); Смирнова О.И. К истории Самаркандского договора 712 г. // КСИВАН Вып. XXXVIII. C ; Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар. Б История ат-табари. С ; Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. С , 277; Лившиц В.А. Правители Панча (согдийцы и тюрки) // НАА С ; Камолиддин Ш.С. Новые данные о потомках царя Согда Гурака // ОНУ С Наршахий, Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар. Бухоро тарихи / А. Расулов тарж. // Мерос туркуми. Тошкент: Камалак, Б. 112, 170 (прим.); Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. С. 277; Камолиддинов Ш.С., Мухамедов У.З. Новые данные по истории Средней Азии в эпоху арабских завоеваний. С

161 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 есть надписи «правитель Турак» или «правитель Турана» и изображения тюркских правителей. А имена правителя Фая (Нарпай) Тюрк хакана, правител Кабудана Суду-пуло (Суду-бугро), правителя Хузора (Гузор) Су-бугро 73 подтверждают роль и статус тюрков в управлении Среднеазиатскими владениями. Это можно снова определить сведения из архива с горы Муг (док.в-8) правитель области Панча (Багта) Чакын чур Бильга сын Бичута ( ) 74. Такое правление отображало интересы Тюркского каганата, и Согда, а также обеспечивало стабильность тюрко-согдийской государственности. В целом, в период IV и до середины VII вв. Согдом управляли династия ручжицев, то есть юэчжицев чжоуву, а с середины VII века - тюркская династия он ок и в этом процессе проявился многовековая синтез тюркского и местного правления. В целом, традиционная местная система административного правления Согда была усовершенствована в результате реформ Тун ябгу. Ихшиды Согда, бухархудаты Бухары, «афшины» Усрушаны проводили независимое административное правление, а ихриды Кеша придерживались принципов конфедерации. ГЕРОИ И ЛЕГЕНДЫ КАЗАХСКОЙ ИСТОРИИ В СОВРЕМЕННОЙ ЖИВОПИСИ АСТАНЫ Р.А. ЕРГАЛИЕВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақала астаналық суретшілердің шығармашылығындағы Қазақстанның жалпытүріктік тарихи-мәдени мұраларының тарихынан сыр шерткен кенептеріне арналған. Астананың алдыңғы қатарлы суретшілері С.Смағұлов пен Қ.Әжібекұлының туындыларын үлгі ете отырып, қазақ даласындағы батырлар мен хандардың көркем бейнелері, солар туралы аңыздар мен тарихи әңгімелердегі тарихи кезеңнің рухани және жанды бейнесінің жүзеге асуының бейнелеу өнеріндегі шынайылығы туралы мәселелерді сөз еткен. Өнердегі тарихи бейнелерді үлгі ете отырып, отандық заманауи мәдениеттің дамуына, олардың құндылығын осылайша жариялаудың қажеттілігін де қорытындылап айтқан. Бұл әлеуметтік-мәдени кезең этномәдениетті өзіндік сезінумен, жекелеген қолтаңбалардың Қазақстан мәдениетінің дамуына жалпы қосылатын қомақты үлестің дамуы кезеңін жасап отырғандығы туралы да ой тұжырымдалған. Астаналықтардың қазақ тарихына деген қызығушылықтары олардың халықтық салт-дәстүрді, қазақ елінің тұрмыс-тіршілігін өз туындыларында шебер көрсете алуымен байқалып отыр, бұл дәстүр астаналық суретшілердің шығармашылық бастамасы деп те айта аламыз. Тірек сөздер: Қазақстан, Астана, бейнелеу өнері, кескіндеме, түркі мұрасы, қазақ даласы, аңыз, кеіпкер, бейне. ABSTRACT: Article of Yergaliyeva R. "Heroes and legends of Kazakh history in the modern painting of Astana" devoted to the questions of reflection of Kazakh history as part of Turkish cultural and historical heritage in the painting of modern Astana artists. On the examples of pictures of well-known painters of Astana as S.Smagulov and K.Azgibekuli, depicted in the artistic images the khans, batyrs, heroes of Kazakh steppe, the legend and poems, author analyses spiritual and artistic priorities of Kazakh people transforming in modern fine art. As the conclusion proposed idea of the requirement of translation of traditional values for development of modern culture of our country due the interest in historical characterst. This sociocultural stage is intelligent as the stage of active height of ethnic -cultural identity, self-definitions in the culture of Kazakhstan. Interest in history of the Kazakh people, to their traditions, customs, presented in the art of Astanas artists, can be admitted as most active. 18 История ат-табари. С. 173, 190; Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет. М.: Наука, С. 40, 425; Её же. Очерки из истории Согда. С. 40; Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии. С. 80; Камалиддинов Ш.С. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX начала XIII вв. Ташкент: Узбекистан, С , 46, СДГМ II. С. 47; Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар. Б. 13. Ергалиева Р.А. - доктор искусствоведения, профессор, почетный академик НАН РК, зав. отделом изобразительного искусства Института литературы и искусства им. М.О.Ауэзова НАН РК, Алматы, Казахстан, yergaliyeva@rambler.ru 161

162 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Key Words: Kazakhstan, Astana, fine art, painting, Turkic heritage, steppe, legends, heroes, character. История Казахстана, героические предания, подвиги казахских батыров и мудрость предков, славные события казахской истории с её достижениями и успехами как часть общетюркского культурного наследия всегда остается главной тематикой в творчестве астанинских художников. Во многом данная приоритетность связана с исторически необходимым для отечественной культуры этапом этнокультурного самосознания, самоидентификации, но, безусловно, особенно значимым стимулом стал фактор причастности актуальным событиям новейшей истории Казахстана, социокультурной жизни, активно бурлящим в столице. Художники Астаны не могут оказаться в стороне от общих процессов роста самосознания, укрепления национальной гордости и патриотизма. Вполне закономерно, что вклад астанинских живописцев в национальное культурное возрождение может быть определен как наиболее весомый. Историческая тема представлена масштабно и что достаточно необычно в абсолютно разных видах искусства в творчестве одного из ведущих астанинских живописцев - Сембигали Смагулова. Ему удается плодотворно работать и в живописи, и в скульптуре, монументально-декоративном искусстве, и в графике. На примере творчества С.Смагулова отчетливо выкристаллизовывается концепция и имидж современного астанинского художника активного творца и амбициозного сподвижника идеи гордости отечественной историей и культурой. Творчество этого художника, длительно и активно работавшего в качестве председателя отделения «Союза художников» Астаны, признано на отечественном и мировом уровне. Ему присвоено звание Заслуженного деятеля Казахстана, Почетное Звание «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері», Почётное звание «Художник мира во всем Мире», награжден Юбилейной медалью «10 жыл Астана». Также С.Смагулов является Обладателем международного ордена «Кавалер искусства», профессором Нанкинского художественного университета. Подход к исторической тематике в творчестве С.Смагулова отмечен разносторонностью и своеобразием выбора героев. Репрезентативная, в каком-то смысле пантюркистская составляющая, достаточно ярко проявленная в искусстве Астаны, присутствует и в его творчестве, но при всем том в его картинах ясно звучит нота личностного индивидуального сопереживания героям и что необычно - четко высвечивается лирическая, мягкая, подчас теплая эмоциональная интонация. Внимательно вглядываясь в его масштабные, посвященные прекрасным страницам истории казахского народа и его легендарным героям произведения «Саки» (2003), «Султан Бейбарс» (2011), «Жалантос батыр» (2013), «Агыбай батыр» (2013), «Коркут» (2013), видишь, как образно претворяется в них эта проникновенно эмоциональная авторская интонация. Первое качество, способствующее этому впечатлению способность художника к передаче динамики действия. В его работах, даже в композиционно спокойных, лишенных внешней линеарной или ритмической экспрессии всегда ощутим внутренний порыв, скрытый потенциал динамики, полета. В тех же полотнах, где живописец передает динамику более открыто, можно также заметить её специфику. Практически всегда у С.Смагулова это динамика в статике. Согласно традиционному тюркскому сознанию, когда внутренние страсти запрятаны вглубь, не выражены открыто, на полной внешней экспрессии, а даны лишь в сжатом, сконцентрированном эмоциональном сгустке решены эти образы. И султан Бейбарс, возвышающийся на застывшем в драматическом порыве скакуне, и Жалантос батыр, и Коркут ата изображены не в прямом, не во внешне активном движении. Экспрессия этих образов создана чисто изобразительными средствами, композиционными составляющими авторского решения. Игрой цвета и света, ритма и композиционными направляющими художник создает искомое впечатление мощи, силы и решимости народных героев. Творческий метод С.Смагулова характерен завораживающим умением раскрыть динамику в статике. Генетически переданный ему поколениями предков мастеров орнаментального искусства дар точной и четкой ритмизации пространства картины в соответствии с поставленной задачей выразительно обнаруживается в любом произведении художника. Творческое экспериментаторство Сембигали Смагулова показательно для астанинской художественной жизни. Оно затрагивает не только освоение им разных видов искусства, но и смелый эксперимент в области формы. Сембигали нельзя назвать художником, однажды нашедшим свой стиль и метод в искусстве и варьирующим его до бесконечности. 162

163 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Большинству живописных полотен художника присуща сочная теплая цветовая гамма. Благодаря такому колористическому предпочтению в его картинах царит атмосфера позитива, жизнеутверждения, даже если сами отображаемые в них события и не лишены драматизма. Разновекторность и всеядность творчества Сембигали Смагулова черта астанинской художественной жизни. Проявляясь по-разному в многогранных ситуационных моментах, в творчестве этого художника она приобретает позитивную наполненность. Историческая тематика, являясь внутренним ядром его искусства, создает для художника мощный этнокультурный фундамент, воплощая потенциал его творческого развития. В рядах астанинских авторов своей креативностью в историческом жанре выделяется творчество художника Казахбая Ажибекулы. По степени отмеченности его творческих заслуг государством можно судить о затребованности его искусства и его вкладе в активную художественную жизнь столицы. Будучи достаточно молодым живописцем (г.р. 1966), Казахбай Ажибекулы является в настоящее время лауреатом стипендии Президента РК, лауреатом премии Союза молодежи РК, государственной молодежной премии «Дарын» Правительства РК, дипломантом и лауреатом многих международных и республиканских выставок, конкурсов и фестивалей искусства. Очевидно, что данный не полный перечень говорит не только о высоких профессиональных заслугах художника, но и о его активной вовлеченности в культурную жизнь страны. Картины его словно бы затребованы самим временем - временем мощного всплеска духовного самосознания, патриотического подъема и гордости своей страной, ей историей и культурой. Главная тема творчества художника история Казахстана. Героям славной, полной подвигов и борьбы, достижений и великих побед истории нашего народа посвящено большинство знаковых полотен живописца. Историческое прошлое казахского народа оживает в его полотнах с романтической приподнятостью и эмоциональной экспрессией, внося в сознание современного зрителя то искомое воодушевление, что так необходимо нынешнему поколению, молодежи страны. Не менее значимое направление в его искусстве, это этнография - произведения на темы казахского быта, традиций, обычаев. Этнокультурное наследие казахского народа для Ажибекулы - бесконечная сокровищница, неиссякаемый источник вдохновения, откуда он черпает идеи, сюжеты, мотивы для своих живописных произведений. Казахбай пишет этнографические мотивы казахского быта в причудливой загадочной и манящей смеси реальности и фантазии, они словно одновременно и воспоминания о далеком детстве и легенды, услышанные от отцов и дедов. Это умение представить в живописном произведении некое совмещенное олицетворение мечты и реальности, драматизма и светлой оптимистичной эмоции характерно для живописца. Оно придает особое сконцентрированное напряжение его полотнам, придает им узнаваемый авторский стиль. При меньшей социальной направленности этой тенденции творчества Ажибекулы, патриотизм художника наполняет полотна живым трепетным чувством. Предоставляя зрителю неспешный и задумчивый рассказ о красоте народных ремесел или ритуализацию обычая, он одушевляет свои картины любованием гармоничной красотой казахской традиции. Оба эти пласта творчества Казахбая Ажибекулы соприкасаются по всем своим параметрам с вопросами вечных ценностей, экзистенциальными вопросами национального и человеческого масштаба. Обозначают в искусстве живописца и в сознании зрителя зримое воплощение нетленных сокровищ национального духа и истории казахов. Возможно, сейчас немногих можно удивить изображением казахских ханов, биев или батыров, но в живописных полотнах К.Ажибекулы есть нечто, что резко и выгодно отличает его полотна от большинства, посвященных аналогичной тематике. Сюжеты и мотивы казахской истории этот художник подает с убедительной масштабностью и высоким гражданским пафосом. Эти качества образной трактовки исторической тематики, в принципе являются искомыми в творчестве многих отечественных авторов. Но подкрепленные заметным мастерством в области композиционного построения картины, сильным и безошибочным колористическим даром К.Ажибекулы, его работы вкупе представляют некую живописную эпопею истории нашей страны. Здесь трудно не процитировать правильные определения карагандинского искусствоведа Н.Иваниной, написавшей предисловие к недавно изданному каталогу-альбому о творчестве этого художника. Она пишет: «Интерес к истории не случаен у человека, который собственную жизнь 163

164 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 соизмеряет с жизнью страны. История народа, далекая и недавняя, она помогает понять настоящее, она волнует, она рождает вдохновение» 1 и еще «По характеру своего дарования Ажибекулы монументалист: автор многих росписей, он монументален и в станковых произведениях. Любые явления и события жизни художник рассматривает, придавая им вселенские масштабы, соизмеряя их с вечностью. Время в полотнах протекает медленно, а иногда даже замирает, давая возможность осознать значимость происходящего. «Большая форма» очищенная от мелких, либо случайных деталей, очень точно передает ощущение эпохальности, непреходящей ценности изображенной сцены» 2. В историческом жанре Казахбай Ажибекулы не отдает предпочтения одному определенному направлению. Он пишет обобщенные, посвященные родной земле и казахской истории, панорамные в ментальном смысле этого слова композиции «Земля обетованная» (1998), «Сара-Арка» (1998), «Родная земля» (2001), триптих «Великая степь», состоящий из трех немалых по размеру картин «Совет старейшин», «Страна Алаш» и «Послы» (2005), «Благословение» (2011), «Адыраспан» (2011) и многие другие. К.Ажибекулы создает также образы прославленных исторических личностей, любимых казахским народом ханов, биев, батыров «Хан Абылай» (2008), «Абулхайыр хан» (2010), «Сагындык би» (2010), «Абай» (2012), «Кобланды батыр» (2010). Исследователи творчества живописца пишут: «Обращаясь к историческому прошлому своего народа, художник выделяет основные события из жизни великого кочевого государства. Глубокое знание истории казахов, их древних традиций и обычаев помогает мастеру представить сюжет поводом для углубленных размышлений зрителя и воспроизвести в своих произведениях основные идеи и события раннего средневековья» 3. Значительное место в его творчестве занимают полотна, посвященные традиционным бытовым мотивам, национальным праздникам и повседневным жизненным ситуациям «Узороткачество» (2005) «Мастерица» (2007), «Плетение алаши» (2008), «Наурыз» (2011), «Кумыс» (2006), «Вышивка» (2002), «Мастерицы» (1999). Произведения Ажибекулы с большой живописной силой воплощают философию и ментальность степи, лучшие качества казахского народа. Не определяя конкретно место или даты изображенных событий, он подчас ведет свою живописную летопись очень обобщенно, повествуя в ней о многих спрессованных в мгновения событиях, закаливших характер и дух казахского народа. Картины Казахбая Ажибекулы передают подлинный героизм и силу личности степных героев и правителей. Художник умеет воссоздать величие образа народных героев, в горделивой постановке фигур и статной осанке, в строгих жестах и мудрых спокойных взглядах его персонажей оживает их величие и простота, читается высшая степень ответственности перед народом и тот самый мощный патриотический дух, что так затребован сегодня всей социальной и культурной средой Астаны. Работая, главным образом в русле современной интерпретации реалистического направления, художник вносит в национальную художественную школу искомый профессионализм. Исследуя творчество Ажибекулы, искусствоведы склоняются к мнению о важности данного стиля в общем развитии современного изобразительного искусства. Так С.Кобжанова, одна из последовательных исследователей творчества этого живописца отмечает: «Работы Казахбая доказывают, что в современной ситуации парадоксальным образом именно реализм демонстрирует потенциал осознанной свободы и энергию сопротивления конъюнктуре, непрофессионализму и потоку образов экранной визуальности. Живописный реализм на современном этапе воспринимается как возможность понимать историю и современность за пределами общепринятых клише и интерпретаций. Подсказанные поэтическим символизмом большие панно, вобравшие в себя историческую динамику пространственные композиции, эффектнодраматические, лирически-праздничные, освещенные внутренними размышлениями произведения мастера вызывают безграничное доверии зрителя. На примере творчества К.Ажибекулы возможно предположить, что язык реализма возвращается в качестве визуального зыка, на котором живая традиция говорит с нами о ценностях культуры. Живописи Казахбая присущи мощь и оптимизм, 1 Иванина Н. Вступит. статья к фотоальбому «Казахбай Ажибекулы» - Астана: «Сарыарка» баспасы, 2012, стр Кобжанова С. Казбек Ажибеков. В кн. Мастера изобразительного искусства Казахстана. 4 выпуск. Алматы: ИД «Жибек жолы», стр Кобжанова С.Ж Феномен живописца. О творчестве К.Ажибекулы/Керуен. 4 (33), 2013, стр

165 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 основанные на исторической ретроспективе, а талант и мастерство художника составляют основу реалистической живописи» 4. История казахского народа для астанинских художников не просто тема, это скорее материк традиционной культуры, сокровенный источник, из которого каждый мастер черпает идеи и образы, созвучные его представлениям о жизни, его творческим принципам. Глубокая заинтересованность исторической темой подчас перерастает в самобытный творческий эксперимент, становясь основой для создания собственного художественного языка и стиля. Интерес к истории родного народа, к его традициям, обычаям, представленный в искусстве астанинских художников, может быть назван самым активным катализатором творческих идей столицы. История казахского народа, тесно связанная с общетюркской историей, развивалась в активном взаимодействии, испытывала константное влияние родственных соседних народов. Безусловно, отображая в своем искусстве казахскую историю, отечественные художники представляют важную часть общетюркской культуры, ее национально-стилевую ветвь, где своеобразно преломляются кардинальные традиционные представления. Художественный строй произведений современных астанинских авторов, работающих над исторической тематикой, основан на образной визуальной трансформации исконных представлений о роли личности и воле народа, о человеке и природе, о гармонии мироздания, принадлежат единой этнокультурной системе тюркского традиционного сознания. ЛИТЕРАТУРА 1. Иванина Н. Вступит. статья к фотоальбому «Казахбай Ажибекулы» - Астана: «Сарыарка» баспасы, 2012, стр Там же, стр Кобжанова С. Казбек Ажибеков. В кн. Мастера изобразительного искусства Казахстана. 4 выпуск. Алматы: ИД «Жибек жолы», стр Кобжанова С.Ж Феномен живописца. О творчестве К.Ажибекулы/Керуен. 4 (33), 2013, стр.134. ПРЕЕМСТВЕННОСТЬ ИДЕИ «ТҮРІК ЕЛІ» И «ҚАЗАҚ ЕЛІ» В ИСТОРИЧЕСКИХ ИСТОЧНИКАХ Б.З. АИТОВА ТҮЙІНДЕМЕ: «Қазақ Елі» оның мазмұны мен мақсаттары «Қазақстан 2050 стратегиясы» мақсаттарына жауапты жаңа қазақстандық патриотизмде идеологиялық негіз болу үшін әзірленген «Мәңгілік Ел» идеясын қалыптастыру. Бұл құрылтай ұлттық құндылықтарды қамтиды. Ұлттық дәстүрді, тарихын, діни сезімді ұлтаралық қарым-қатынас және нәтижесінде топтасқандығын қамтамасыз ету мәдениетін құру, көпэтносты қоғамның ұлттық шоғырландыру тәжірибесін, қазіргі заманғы әлеуметтік тапсырыс жолына аударады. Бұл дәстүр мен инновациялар, олардың тарихы терең тамырлы, жан-жақты жақын және көпұлтты Қазақстанның барлық этникалық топтарына қымбат болып табылады. Біздің тарихымыздың әртүрлі кезеңдер арасындағы тарихи көздерден көрініс табатын идеялары «Tүрік Елі» және «Қазақ Елі» сабақтастығы бізге тұтас процесс ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Тірек сөздер: «Tүрік елі» және «Қазақ елі», үздіксіздігі, тарихи көздері, Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақ халқына Жолдауы, мақсаттары мен міндеттері «Қазақстан стратегиясы », екі империялардың (Алтын Орда және Әмір Темір), «Алаш» - ұлттық бірлігінің негізі, Қазақ хандығының, жаңа қазақстандық патриотизмді қалыптастыру. 4 Кобжанова С.Ж Феномен живописца. О творчестве К.Ажибекулы/Керуен. 4 (33), 2013, стр.134. Аитова Б.З. - ассоциированный профессор Казахского государственного женского педагогического университета г.алматы, <plt86@mail.ru> 165

166 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ABSTRACT: The idea of "El Mangilik" - "Kazakh Eli" - designed to be the ideological basis for the formation of a new Kazakhstan patriotism responsible for its content goals and objectives of the "Strategy of Kazakhstan ". It contains a constituent, national values. As an archetype at customs, traditions, history, mentality, ie it is indigenous origins, history itself; this national sentiment; it's religious feelings; this mentality - and this translates into a way of modern social order, as the practice of national consolidation of multi-ethnic society, creating a culture of inter-ethnic communication and as a result ensure cohesion. This tradition and innovation, rooted they go deep into the story. They are versatile, near and dear to all ethnic groups of multinational Kazakhstan. Continuity of ideas "Tүrіk Eli" and "Kazakh Eli", reflected in historical sources between different periods of our history, allow us to consider it as a holistic process. Key Words: "Tүrіk Eli" and "Kazakh Eli", continuity, historical sources, NA Address of the President Nazarbayev to the people, goals and objectives of the "Strategy of Kazakhstan ", two empires (the Altyn Orda and the Emir Timur), "Alash" - the basis of national unity, the formation of the Kazakh Khanate, the formation of new Kazakh patriotism. Из истории понятия «ел» (в русской транскрипции - «Эль») в эпоху ее возникновения, необходимо заметить, что между идеями «Түрік Елі» и «Қазақ Елі» есть преемственность и что эти установки берут свое начало в общественной жизни таких древних этнических сообществ как саки, гунны, уйсуни и канглы. Надо также признать, что гунны, уйсуни и канглы, которых государственность существует со II в.до н.э. по происхождению являются тюрками, о чем свидетельствует легенда о матери-волчице, приводимая в древних китайских источниках и характерная как для тюрков, так и для уйсуней. Ныне исторических источников стало больше, а идеологических ограничений и вовсе нет. Благодаря таким коренным изменениям в исторической науке, есть возможность восстановить преемственность между разными периодами нашей истории и рассмотреть его как целостный процесс. Учитывая исторические факты, которые вполне закономерны, в разные исторические периоды состав их племенных объединений менялся и все же, их основная составляющая оставалась неизменной. История связана с прошлым, человеческой памятью и социальным сознанием. Возродить историческое сознание можно только через изучение и исследование самобытной истории, через освоение фундаментальных ценностей, составляющих основу национальной культуры. Поэтому стремление Казахстана к созданию «Мәңгілік ел» в условиях жесткой конкуренции глобализирующегося мира требует, наряду с политическим, социально-экономическим суверенитетом, достижения духовной независимости. Идея «Мәңгілік Ел» - «Қазақ елі» - призвана быть идеологической основой формирования нового казахстанского патриотизма, отвечающего своим содержанием целям и задачам «Стратегии Казахстан ». О формировании нового казахстанского патриотизма говорится в «Стратегии Казахстан 2050» - Новый политический курс состоявшегося государства». Затем в Послании Президента Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» 17 января 2014 года сформулирована национальная идея нашего общеказахстанского дома, это мечта наших предков это Мәнгілік Ел. Для того, чтобы понимать настоящее и предвидеть будущее, надо знать прошлое. Жизненные и гражданские принципы человека наиболее четко определяются, если он глубоко проникает в суть социально-культурного опыта, накопленного предыдущими поколениями. Наряду с родным языком, пробуждающим людей в духовном плане, необходимо возрождение традиций, полное восстановление исторического прошлого народа это и есть путь формирования исторического самосознания, составляющего духовную платформу Независимости (Б.Сатершинов). Точно также и в Иссыкском кургане вещи принадлежавшие человеку в золотых доспехах памятники взаимно проникающей сакско-уйсуньской культуры. Пока еще никто не смог отрицать, что текст из 26 букв написан «древнетюркскими руническими знаками на древнетюркском языке» 1. Иссыкский курган это памятник сакско-уйсуньской культуры, далеких предков казахов. Ясно, что за тысячелетие до н.э. в сакском обществе, создавшем свою культуру на казахской земле, 1 Назарбаев Н.А. Политика мира и согласия. Астана

167 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 сформировались понятия «отан» и «ел», которые характерны ныне и для казахского языка. К сожалению, у нас мало сведений по их общественной жизни, в связи с чем трудно придти к определенному заключению. А вот об уйсуньском обществе жившем после саков на побережьи Или, в Жетысу, основавших там свое государство и оставивших после себя исторические памятники под названием «уйсуньские курганы» в китайских источниках достаточно материалов. По ним нетрудно сделать заключение о понятии «ел» в ту древнюю пору. Возникновение идеи «Түрік елі». Во второй половине VI века Тюркский каганат на просторах Азии стал мощной империей, способной противостоять на равных великим державам. В основе этого лежало, с одной стороны, достаточное экономическое развитие каганата, с другой формирование удельно-лестничной системы в системе управления и установление строгого порядка в унаследовании каганского престола. Российские и европейские исследователи выход на арену истории в раннее средневековье тюркского каганата связывают с его экспансией в сопредельные страны. Это очень ошибочное представление. Экономическое и в связи с этим военное превосходство любой страны есть результат каждодневного труда его народа. А что касается богатства пришедшего в результате грабежа или эксплуатации других народов, оно только до определенного периода оказывает влияние на экономику страны, однако все равно не может стать постоянным фактором экономического роста. В период продуктивный экономический рост тюркского общества был напрямую связан с весьма полезной для скотоводства природной средой. В свой начальный период формирования и роста тюркское общество очень выгодно использовало пригодное для скотоводства пространство Центральной Азии. Скотоводство и, в особенности, разведение лошадей породило хорошие условия для превращения тюрков в грозную военную силу, заставляющую считаться с собой другие страны и государства. Было бы ошибочным понимать это как Тойнби в том плане, что народ приспособивший свою жизнь к кочевому скотоводству впадает в рабскую зависимость от окружающей природной среды. Народ на протяжнии столетий живший в тяжелой природной среде, научился жить в гармонии с природными явлениями, поднял скотоводство до отрасли экономики необходимой в развитии человеческого общества. Человеческая цивилизация в долгу перед кочевниками в деле освоения продуктов скотоводства, а также в совершенствовании соответствующей хозяйственной утвари пригодной для восхождения на новый уровень. К сожалению, и это возрождение Туркестана не переросло на долгое, как в Европе, экономическое и культурное процветание. Всего за два столетия, т.е. с XIII по XIV века тюркские народы, обитавшие в Центральной Азии стали свидетелями возникновения и распада двух империй (Золотой Орды и Эмира Тимура). Конец этого кровавого исторического периода совпал с формированием в отдельных регионах сильных национальных образований, где нация и государство были слиты воедино. В 60-ые годы ХV века возникновение Казахского ханства, или государства в виде ханства стало итогом развития казахского народа. Этот народ, состоящий из трех частей - жузов называл себя в этот период «Алаш мыны» («Тысячей алашей»), а соседние народы называли его «Қазақ елі» («Страна казахов»). Понятие «Алаш азаматы» очень распространенное в народе появилось именно в этот исторический период. С тех пор слово «Алаш» стала восприниматься как основа национального единения. Иначе говоря, этноним «Алаш» впоследствии замененный на «Қазақ елі» стал восприниматься как национальная идея, показывающая волю народа к целостности и свободе, а также к равноправным отношениям с другими государствами. Ученый Мирза Мухаммед Хайдар, историк, рассматривавший государственную власть как основу к постоянному развитию писал, что если народ останется без правителя, то его постигнет несчастье и ждет уничтожение от вероломного нападения врага. В этом плане надо обратить внимание на два обстоятельства. Во-первых, на возникновение Казахского ханства или государственности не где-нибудь, а в Жетысу (на возвышеннсоти Козыбас на побережьи Чу), вовторых, на то, что это ханство стало называться «Казахстан» или «Қазақ елі». Конечно, неслучайно, что народ ведомый султанами Кереем и Жанибеком с Узбекского улуса, возглавляемого ханом Абулхаиром переместился на побережье Чу и здесь обосновал новое ханство. И совершенно ясно, что дело не ограничилось одной только перекочевкой. К сожаленью, 167

168 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 средневековые историки строго следившие за деятельностью ханов и султанов, выказывали равнодушие к инициативам и активным действиям простого народа. В связи с этим, когда дело касалось важных исторических свершений, в средневековой историографии простой народ воспринимался как молчаливое большинство. Но было бы несправедливостью возникновение Казахского ханства в гг. (870 год хиджры) связывать только с активной деятельностью султанов Керея и Жанибека и не учитывать при этом установок и роли местного населения Жетысу. Иначе говоря, надо помнить, что в краю Жетысу еще с древности пустило корни традиция формированияи продвижения государственности и что она не могла быть забыта в XV веке. Вместе с тем, во-вторых, в условиях нависшего с востока нашествия калмыков, а также с юга опасности исходящей от ханства Абулхаира для родственного местного народа Жетысу было естественным поддержать своих соплеменников отделившихся от улуса Узбека и стремиться построить с ними единое государство. В сложившейся тяжелой политической обстановке для народа стремившегося к государственному единству было также совершенно естественным предложить потомкам хана Уруса, султанам Керею и Жанибеку возродить «улус предков» (Кадыргали би Косумулы). Как видим, возникновение Казахского ханства было результатом совместного свершения мечтавшего о государственном устройстве народа и султанов, явившихся инициаторами этого движения. Образование Казахского ханства на возвышенности Козыбасы на побережье Шу было закономерным результатом и продолжением проживавших до этого в Жетысу и на Сыр-Дарье племенных союзов с общей историей, культурой, языком, обычаями и этническим составом. Наряду с этим это событие позволило определить пространство народа Алаш и начать борьбу за его возрождение. Самое главное в том, что народ давший свое имя вновь образовавшемуся ханству стал известен соседним странам как гоударствообразующая нация. К концу XV века Казахское государство упрочилось и даже расширило свою территорию. Эпоха сына Жанибека, хана Касыма ( ) самый светлый и важный период в истории казахской государственности и Казахского ханства. В эти годы было образовано этнополитическое пространство казахов. Впервые все три части казахского народа собрались под одним шанраком. Численность народа Казахского ханства превышало 1 миллион. Хан Касым как государственник кодифицировал казахское обычное право и оставил после себя свод законов под именем «Крутой путь хана Касыма». Установка на державность, присущая потомству хана Джучи в ХVІ-XVIII вв. четко проявилась в деятельности хана Есима, хана Жангира и его сына, хана Тауке. Великорослый хан Есим, пойдя в законотворчестве вслед за ханом Касымом, породил свод законов «Старинный путь хана Есима», а благородный Тауке-хан «Жеты Жаргы» («Семь установлений»). Хан Жангир, посвятивший свою жизнь избавлению казахской земли от джунгарского нашествия, погиб в поединке с джунгарским принцем Галдам-нойоном. Национальное чувство, идея «Қазақ елі», сформированные при вышеназванных великих ханах прошли испытание в процессе трехвековой борьбы с нашествием джунгаров. В 1723 году нашествие джунгарских калмыков, потеря казахами Туркестана, их насильственный исход с родной земли явилось большим ударом для формирующегося национального самосознания. И все же, самые избранные и активные силы народа СТРЕМИЛИСЬ СОХРАНИТЬ ЕГО ОТ ТАКОГО БЕДСТВИЯ. В ХХ веке идея «Қазақ елі» выразилась в виде просветительства и казахского национализма. Идея просветительства в казахское общество пришла из России. Наряду с этим в плане содержания и хронологии у казахского просветительства были свои особенности и своя судьба. Понимать казахское просветительство, особенно в период с начала ХХ века как подражание европейскому и русскому просветительству, привело бы к непониманию его природы. ЛИТЕРАТУРА 1. НАЗАРБАЕВ Н.А. Политика мира и согласия. Астана ПОСЛАНИЕ ПРЕЗИДЕНТА Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана. «Казахстанский путь 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» 17 января 2014 г ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ НЕГІЗІН ҚАЛАҒАН ХАНДАР: КЕРЕЙ МЕН ЖӘНІБЕК 168

169 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Қ.Қ. ЖЫЛҚЫШЫБАЕВА А. АМАНЖОЛОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада қазақ тарихындағы ең басты оқиғаның бірі Қазақ хандығының кұрылуына байланысты мәселелер қарастырылған. Қазақ хандығының негізін қалаушы алып тұлғалар Керей мен Жәнібек хандарға қатысты тарихи зерттеулер мен деректерге шолу жасалып, ғылыми пікірлер келтірілген. Биылғы жылдағы ең маңызды оқиғаның бірі жылдары құрылған Қазақ хандығына 550 жыл толуы. Сондықтан қазақ тарихындағы осы айтулы оқиғаға ереше мән берілген. Хандықтың құрылып нығаюы алғашқы қазақ хандарының хандық территориясын кеңейтуге, күшейтуге бағытталған. Хандықтың құрылуында алғашқы хандардың қазақ мемлекеттілігін қалыптастырудағы жүргізген ішкі және сыртқы саясаты баяндалады. Қазақ хандығының құрылу тарихын, жеке тұлғалардың, хандардың тарихын білу келешек ұрпаққа патриоттық сезімді қалыптастыра отырып, ұлағат болып сақталады. Тірек сөздер: Қазақ хандығы, патриот, тарих, ұрпақ, хандар, негізін қалаушы. ABSTRACT: This article discusses issues related to the most important event in the motherland's history - the foundation of the Kazakh Khanate. The article provides an overview of historical research and sources concerning the activities of the founders of the Kazakh Khanate Khans Janibek and Kerey, also provides a variety of scientific point of view on this issue. One of the significant events of the year is the 550th anniversary of the formation of the Kazakh Khanate, whose foundations were laid in the years and the study of which is emphasized in the Kazakhstan historical science. The article focuses on the challenges of strengthening the state, domestic and foreign policy pursued by the first Kazakh rulers to expand the borders and strengthening the power of the Kazakh Khanate. The study of the history of formation of the Kazakh Khanate, the role of individuals, khans, of course, is essential for the formation of patriotic spirit among the younger generation and is an invaluable historical experience for the future of our country. Key Words: Kazakh khanate, patriot, history, khans, founder. «Тарих тоғыстырған, тағдыр табыстырған бүгінгі ұлы күнге біз берік сеніммен жетіп отырмыз...», деген Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың айтқан сөзімен бастағым келіп отыр. Биыл Қазақ мемлекетінің бастауы болған Қазақ хандығымыздың құрылғанына 550 жыл. Бұл мейрам Қазақ хандығына деген қызығушылықты арттырып, қажеттілік тудырған маңызды оқиға. Тарихтың өзі адамзаттың өткенін зерттейтін, үздіксіз даму үстінде болатын ғылым. Өткенімізді білмей, келешегімізді болжау мүмкін емес. Бұл ғылым біздің болашағымызға дұрыс қадам жасауға көмектеседі. «Тарихсыз халық жоқ» деген нақыл сөз бекерге айтылмаған болса керек. Қазақ хандығының құрылуы, бірігу тарихы туралы көптеген деректер сақталған. Олар Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди, Захир ад дин Бабырдың Бабырнама, Самарқандидің Матлағ ас-сағдайн ва маджмағ ал-бахрайн (Екі бақытты жұлдыздың шыққаны және екі теңіздің түйіскен жері), Махмуд бен Уәлидің Бахр ал-асрар фи манакиб ал- ахйар, Рузбихан Исфағанидің Мехмана-наме-және-Бухара атты еңбектерден көптеген мәліметтер көре аламыз. Қазақ хандығының құрылу тарихына байланысты жазылған тарихи зерттеулерлерде, әдебиеттерде Қазақ хандығының негізін салушылар Керей мен Жәнібек хандар екені белгілі. Деректерде көрсетілгендей, «олардың Әбілқайыр ханнан бөлініп, Жетісудағы Моғолстан хандығында Қазақ хандығы құрылды» деген пікірді зерттеушілердің бәрі мойындайды. XIX ғасырдың ортасында айтылған бұл пікір қазіргі күнге дейін тек даму үстінде болды. Бірақ та осы саяси үрдісте жетекші рөл атқарған тұлғалар Керей мен Жәнібек хандар туралы зеттеулер толық жүргізілмей, олар туралы біліміміз тек дерек мәліметі деңгейінде қала берді. Оған себеп деректік мәліметтердің аздығы. Қазіргі күнде заман талабы өзгеріп, өз тарихымызға қайта үңілгенде, алғашқы хандарымыздың тарихын, олардың атқарған рөлін көрсетуге осы себеп қолбайлау болады да тұрады. Жылқышыбаева Қ.Қ. т.ғ.к., доцент, Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы қ. Аманжолова Ардақ Тарих мамандығының 2 курс студенті 169

170 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Олай болса, қолда бар деректерге сүйеніп, ұлттық мемлекетіміздің іргетасын қалаушылардың ел тарихындағы алатын орнын неге ашып көрсетпейміз?! Керей мен Жәнібек хандарға тағдыр жаңа этникалық бірлестікке негізделген мемлекетті құру және оны басқару үлесін берді. Бұл үлес кездейсоқ сияқты болып көрінгенімен, заңдылық болатын. Өйткені екі ханның арғы ата-бабалары Шыңғыс ханнан Керей мен Жәнібек хандарға дейін Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы саяси билікті мұрагерлік жолмен иемденіп, атадан балаға қалдырып отырған. Басқаша айтқанда, Керей мен Жәнібек бірнеше ғасыр бойы уысынан кетпеген өте мықты, әрі өте беделді әулеттің өкілдері болып табылады. Тарих ғылымында ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарынан бері Қазақ хандығының негізін қалаған екі тұлғаның Керей мен Жәнібектің есімдері анықталып, белгілі болған. В.В.Вельяминов-Зернов алғаш рет Оразмұхаммед ханның шығу тегін анықтау барысында «Тарих-и Рашидидің» мәліметтерін айналымға енгізе отыра, былай деп жазған болатын: «Қазақтар туралы (В.В. Вельяминов-Зернов қырғыз қайсақтар деп жазды Б.К.) «Тарих-и Рашидиде» Мұхаммед Хайдар айтқан мәліметтер хижра бойынша 860 жылдан 944 жылға дейінгі, яғни 1456 жылдан жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Осы 80 жыл ішінде Мұхаммед Хайдар бойынша қазақтардың ең басты тұлғалары: жошылық Керей мен Жәнібек, Керейдің ұлы Бұрындық, Жәнібектің ұлдары Әдік пен Қасым және Әдіктің ұлы Тахир болды». Міне, осы кезден бастап Керей мен Жәнібек хандардың Қазақ хандығының құрылуындағы тарихи рөлі анықталып, қазіргі күндерге дейін оны ешбір зерттеуші теріске шығармай, керісінше, оны зерттеушілердің бәрі бірауыздан мойындап отыр 1. Әйгілі ортағасырлық тарихшы, Моғол хандығы тарихнамасының басты өкілі Махаммед Хайдар Дулаттың көлемді тарих баяндауды жж. жазылған. Мұхаммед Хайдар Қазақ хандығының бастапқы тарихына кең көлемде тоқталған: «Ол кезде XVғасырдың 50 жылдары Дешті Қыпшақта Әбілқайыр хан билеп-төстеді. Жошы әулетінен шыққан сұлтандарды көп мазалады. Жәнібек хан мен Керей хан Моғолстанға қашты. Есенбұға хан ниетімен қарсы алып, оларға Моғолстанның батыс қиыры Шу мен Қозыбасы аймақтарын берді. Олар анда жарылқанып жатқанда, Әбілқайыр хан өлген соң Өзбек ұлысы ретсіздікке тап болды: онда үлкен бейберекетсіздік басталды. Халықтың көбі Керей хан мен Жәнібек ханға көшіп кетіп, маңындағылары екі жүз мың адамға жетті. Оларды «өзбек-қазақ» деген атау бекіді. Қазақ сұлтандарының билей бастауы сегіз жүз жетпісінші жылдан ( жж.), анығын Алла біледі». «Әбілқайыр хан өлген соң Өзбек ұлысында бұлғақ (өзара қырқыс) басталды. Қауіпсіздік пен береке іздеген әркім, қолынан келсе, Керей хан мен Жәнібек ханға кетті. Осыған байланысты олар едәуір күшейді. Олар әуелі қашып, өздерінің көп халқынан бөлініп, біраз уақыт дәрменсіз, жалқы тұрғандықтан, оларды «қазақтар» деп атап, бұл атау оларға бекіп кетті» 2. Керей хан(т.ж.б ) Қазақ хандығының негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. Ақ Орда ханы Орыстың ұрпағы. Орыс ханнан Тоқтақия, одан Болат, одан Керей хан тараған. «Тауарих-и гузида-йи нусратнаме» дерегі бойыша, Керей хан Болаттың жалғыз баласы. Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде Керей хан туысы Жәнібек ханмен бірге ХV ғасырдың 50-жылдарының аяғында Қазақ хандығының құрылуына қатысты оқиғаларда алғаш рет атала бастайды. Онда Керей хан мен Жәнібек ханның Әбілхайыр хандығынан бөлініп, Моғолстанның батысындағы Шу бойы мен Қозыбасы өңірі аралығына келіп қоныстанғаны туралы баяндалады. Бұл аймақ сол жылдардағы Моғолстан билеушісі Есенбұға хан мен оның туған ағасы Жүніс хан иеліктерінің арасы болды. Керей хан мен Жәнібек хан қол астындағы ру-тайпалармен жж. Шу өңіріне көшіп келген. Керей 1465 жылы хан сайланды. Әбілхайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей хан мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыт ішінде Қазақ хандығындағы халық саны 200 мыңнан асып кетеді. Керей хан мен Жәнібек ханның арқасында Есенбұға хан ағасы Жүніске қарсы күресті сенімді, әрі мықты одақтас табады. Жүніс 1461/62 жылы Есенбұға хан қайтыс болғанға дейін Моғолстан тағына қарсы ешқандай әрекет жасай алмайды. 1 «Алты алаштың ардағы. Керей мен Жәнібек хандар. Қазақ мемлекетінің негізін қалаушылар болды»//берекет Кәрібаев, әл-фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті тарих факультетінің доценті, тарих ғылымдарының докторы. -Ана тіл. 2- Маусым, 2011ж. 2 Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков: извлечения из персидских и тюркских сочинений // сост.: С.К.Ибрагимов, Н.Н.Мингулов, К.А.Пищулина, В.П.Юдин. Алма-ата, 1969; Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди.- Алматы,

171 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, / жылдары Моғолстан ханы Досмұхаммедтің мәнсіз, мағынасыз жүргізген саясатынан Керей мен Жүніске қолдау көрсете бастайды. Ақыры, 1469 жылы Досмұхаммед хан қайтыс болғаннан кейін, Моғолстандағы билік басына еш қиындықсыз Жүнісхан келеді. Керей хан тұсында негізі қаланған Қазақ-Моғолстан қатынасы ХVІ ғасырдың 30-жылдарына дейін достық, бейбіт сипатта болды. Әбілхайыр хан Керей хан мен Жәнібек хан ықпалының күшейе бастағанынан қауіптеніп, оларды дер кезінде талқандау мақсатымен 1468/69 жылы жорық ұйымдастырады. Жорық кезінде Әбілхайыр хан ауырып қайтыс болады да әскері кейін оралады. Кешегі Әбілхайыр ханның қарсыластары Ахмет пен Махмұт хандар, Ноғай мырзалары Мұса мен Жаңбыршы, Сібір ханы Ибақ, шайбанилық Берке сұлтан және Қазақ хандары Әбілхайыр ханнынң мұрагері Шайх Хайдар ханға қарсы шығады. «Тауарих-и гузада-йи нусратнаме» дерегінде Қазақ хандары ретінде Керей хан мен Жәнібектің есімдері аталса, «Фатхнама», «Шайбани-наме» деректерінде тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Дегенмен Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет жылдары, Жүніс хан Ордасында Бұрыш Оғлан деген сұлтанның шабуыл жасауына байланысты аталады. Аңыз бойынша, Керей хан Хан тауы етегінде жерленген. Керей ханның қандай жағдайда, қай жылы қайтыс болғандығы жөнінде нақты мәліметтер жоқ. Керей ханныңүш баласы болды. Олар: Бұрындық хан, Қожа-Мұхаммед және сұлтан Әлі. Олардың ішінде 30 жылдан астам Қазақ хандығын билеген Бұрындық ханнан соң тақ билігі түпкілікті түрде Жәнібек ханның ұрпақтарының қолына өтеді. Керей ханның қалған екі ұлы жөнінде деректер кездеспейді 3. Жәнібек хан, Әбу Сайд (т.ж.б ) - Қазақ хандығының негізін қалаған хандардың бірі, Орыс ханның ұрпағы, Барақ ханның кіші ұлы. Керей ханмен бірге Қазақ хандығының негізін қалаған жылы әкесі Барақ хан (Ақ Орда ханы) өлген соң, Дешті Қыпшақтағы саяси билік Әбілхайыр ханға көшеді жылы жаздың соңында Әбілхайыр хан Сығанақ түбінде қалмақтардан жеңілгеннен кейін, Керей мен Жәнібек сұлтандар қарамағындағы ұлысымен Моғолстанғакөшеді. Көшуге тарихи аңыз бойынша, Қобыланды батыр мен Ақжол би арасындағы дау жанжал себеп болған. Жазба деректер мәлімет бойынша Керей мен Жәнібектің қалмақтарға қарсы әскер жию туралы Әбілхайыр ханның жарлығына құлақ аспауы және 1457 жылғы жеңілістен кейінгі қалыптасқан жағдай, яғни екі сұлтанға Әбілхайыр хан тарапынан қауіп-қатердің төнуі Орыс хан ұрпақтарының өз ұлыстарымен бірге кетуіне мәжбүр етеді жылы күз айының соңында көшіп келген ек сұлтан ұлыстары Шудың төменгі бойында қыстап шығады жылдары жазылған «Тарих-и-Рашидиде» қазақ сұлтандарының билік ете бастауы 870-ші жылдан ( ж.) басталады делінеді. Керей хан қайтыс болғаннан кейін Жәнібек ханның ұрпақтарына толық көшеді. Қазақ тарихында Жәнібек хан Қазақ хандығының құрылуы үрдісіне толық қатынасып, басшылық еткен тарихи тұлға жылға дейін Қазақ хандығының халқы Әбілхайыр ханның қарсыластары есебінен өсе түседі жылы Әбілхайыр хан қайтыс болғаннан соң хан мұрагеріне Сібірден Ибақ хан, Алтын Ордадан Ахметхан, Ноғай Ордасынан Мұса мен Жаңбыршы билер, Хорезмнен Береке сұлтан, ал Қазақ хандығынан Керей мен Жәнібек хандар қарсы шығады жылдың басында Шайх Хайдар хан өлтірілген соң Дешті Қыпшақтың басым бөлігінде Қазақ хандығының билігі орнайды. Жәнібек хан ХV ғасырдың 70-жылдары ішінде қайтыс болған. Жәнібек хан тұсында Қазақ хандығы жеке ел болды. Жәнібек ханның артында тоғыз ұлы қалды. Олар: Иренші, Махмұт, Қасым, Әдік, Жаныш, Қамбар, Таныш, Үсек және Жәдік. Бұлардың ішінде Қасым мен Әдіктің ХV ғасырдың соңы ХVІ ғасырдың басында қазақ қоғамындағы ықпалы өте зор болды. ХVІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырға дейінгі барлық қазақ хандары Жәнібек ханның ұлы Жәдік сұлтаннан тарайды 3. Қазақ хандығының құрылу кезеңін баян еткен шығыс жылнамаларын талдап шыққан зерттеуші Т.Сұлтанов Керей мен Жәнібектің Әбілқайыр ханнан бөлініп шығу жылын хижраның 864/ жж деп көрсеткен болатын/4/. Бұл оқиғаны бір жылда ғана 1459 ж. немесе 1460 ж. болған деп көрсетудің нақты уақытнамалық дерекке негізделмейтінін ғана атап өткіміз келеді. бб. 3 Қазақ хандығы тарихы: құрылуы, өрлеуі, құлдырауы.// Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Исин А.И.. Алматы бб. 3 Қазақ хандығы тарихы: құрылуы, өрлеуі, құлдырауы.// Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Исин А.И.. Алматы

172 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Қазіргі қазақ тарихнамасында Керей мен Жәнібек сұлтандардың жаңа саяси орталық құру әрекетінің себептеріне тоқталумен қатар, бұл қай жылы болады деген жорамалдарды ұсыну жиі кездеседі. Бұл мәселеге қатысты қорытынды есебінде шолу мақаланы Н.Ағытаев жариялады 4. Қазақ хандығы Алтын Орда империясы ыдырай бастағанда, одан бөлініп шықты. Батыс зерттеушілері К.Г.Босворт, С-П. Стэнли тағы басқалар Алтын Орда жж., енді бір авторлар ол жылдар аралығында ғұмыр кешті деседі. Қазақ хандығының құрылуы жөнінде, белгілі ғалым Н.Мыңжани Қытай, араб-парсы, Еуропа деректеріне сүйеніп, аталмыш хандық 1456 ж., Қазақ мемлекетінің тұңғыш тарихшысы мырза Мұхаммед Хайдар Дулати жж., құрылды дейді, бірақ соңғы авторлардың жыл қайыруын қайта есептегенде 1466 жыл 1460-ы жылға дәл келген (С.И.Сұлтанов) 4. Қарастырылған Қазақ хандары туралы мәліметтерімді қорытындылай келсем, Хандықтың құрылуы, орта ғасырдағы хандар өмірі, ішкі сыртқы мәселелері мен тарихы еліміздің тарихымен тікелей байланысып жатқандықтан, бұл жеке тұлғалардың тарихын білу арқылы өз тарихымызды терең біле түсеміз және ұлы адамдар өмірі әрқашанда бізге үлгі, өнеге болады деп айта аламыз. Бір орталыққа бағынған, берекелі, мықты Қазақ хандығын құруға қажырлы қайрат жұмсаған мемлекет қайраткері деп, толықтай есептеуімізге болады. Хандықтың құрылып нығаюы алғашқы қазақ хандарының хандық территориясын кеңейтуге, күшейтуге бағытталған. Сырдария өңіріндегі қалалармен Шығыс Дешті Қыпшақтың қырдағы аудандарындағы өз билігін нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясаты туралы баяндайды. Керей мен Жәнібек хандар Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның құлдырауын пайдалана отырып, 15 ғасырдың 60 жылдарының соңында қазақ халықтары мекендеген аумақты біріктіру жолындағы мақсатты алға қойған болатын және ойдағыдай күрестерін жүргізді. Қазақ хандығының құрылып бір орталыққ бірігіп ел болуы тарихтағы маңызды оқиға болды. Олар ұлан байтақ өңірді мекендеген қазақ халқының, қазақ тайпаларының басын бір орталыққа қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтап, оны бір орталыққа бағындырып, аса маңызды және түбегейлі шешуші рөль атқарған оқиға болды. Сөздің ең ұлысы - тарих, - деп Ахмет Байтұрсынов атамыз айтқандай кешегі өткен тарихымызды, тағдырымызды, бүгінгі күнімізді, келер келешегімізді болжап көрсете алатын оқиғамыз. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков: извлечения из персидских и тюркских сочинений // сост.: С.К.Ибрагимов, Н.Н.Мингулов, К.А.Пищулина, В.П.Юдин. Алма-ата, 1969; Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди.- Алматы, Қазақ хандығы тарихы: құрылуы, өрлеуі, құлдырауы.// АЯҒАН Б.Ғ., ӘБЖАНОВ Х.М., ИСИН А.И.. Алматы бб. 3. ПОТОМКИ ЧИНГИЗ-ХАНА. Поднятые на белой кошме// Султанов Т.И., Алматы Время образования Казахского ханства: некоторые аспекты проблемы в историографии и источниках // Ағытаев Н.,- Отан тарихы ҚАЗАҚТЫҢ АРҒЫ АТАСЫ: // Елторы Жалғабаев. Қазақ хандығы. -Алматы, Білім, бб. МҰХАММЕД ХАЙДАР ДУЛАТИ ЖӘНЕ ОНЫҢ «ТАРИХ-И РАШИДИ» ЕҢБЕГІНІҢ ТАРИХИ ТАҒЛЫМЫ Айнагүл Толғанбайқызы ҚАИПБАЕВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада Мухаммед Хайдар Дулатидың өмірі мен оның «Тарих-и Рашиди» еңбегінің тарихи маңызы мен тағлымы баяндалады. «Тарих-и Рашиди» еңбегінің түркі халықтары 4 Потомки Чингиз-хана. Поднятые на белой кошме// Султанов Т.И., Алматы Сонда, 114 бетте Қаипбаева Айнагүл Толғанбайқызы - Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы қаласы, Қазақстан Республикасы. Aina 78@mail.ru 172

173 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 тарихының рухани әлемінде ортағасырлық кезеңнен бүгінгі күнге дейін өзінің құндылығынан айырылмаған тарихи-танымдық шығармалар, мәдени жәдігер ретінде қарастырылады. Оның бүкіл әлем зерттеушілерінің назарына ілініп, зерттеу нысанасына алынғандығы дәйектеледі. Олардың М.Х. Дулатидың классикалық атақты еңбегіне сүйеніп, оны ең құнды дерек, мәлімет ретінде еңбектерінде пайдаланатындығы атап өтіледі. Қорытындысында М.Х. Дулатидың «Тарихи-и-Рашиди» шығармасы шынайы әрі нақты тарихи деректерге негізделіп жазылған құнды еңбек ретінде әлем тарихының алтын қорынан ойып орын алады. Қазақ хандығының құрылуының тарихи алғышарттарын, мерзімін айқындауда Орталық Азияның екі ғасырлық тарихын нақтылауда зерттеуші ғалымдар мен тарихқа қызығушы оқырман қауымына басты бағдар болатын құнды дереккөзі болып табылатын тарихи маңызы мен тағлымы зор шығарма деп тұжырым беріледі. Тірек сөздер: М.Х. Дулати, «Тарихи-и Рашиди», моғұл, дулат, Шағатай, шығарма, қазақ хандығы. ABSTRACT: The article describes the life of Mohammed Haydar Dulati, as well as the historical significance and influence of his work "Tarikh Rashidi." Work "Tarikh Rashidi" in the historical spiritual world of Turkic peoples from the Middle Ages to the present day is regarded as not squandered its value historical and cognitive work as cultural relics. This work has attracted the attention of researchers around the world as an object of study. The article specifically discusses how they are based on the famous classical work M.H.Dulati how to valuable information, facts, and use in their work. In conclusion, this work M.H. Dulati "Tarikh Rashidi", takes its place in the golden fund of world history as a valuable work written with specific historical data and historical destinies characters. Also, this work provides the main direction of the historical background of the formation of the Kazakh Khanship, to clarify the time specifying two century history of Central Asia researchers and scholars interested in the history readers. Key Words: M.H. Dulati, "Tarikh Rashidi", Mughal, Dulat, Shagatay, Artwork, the Kazakh Khanate. Түркі халықтары тарихының рухани әлемінде ортағасырлық кезеңнен бүгінгі күнге дейін өзінің құндылығынан айырылмаған тарихи-танымдық шығармалар, мәдени жәдігерлеріміз жетерлік. Солардың қатарында көрнекті мемлекет қайраткері, Кашмир билеушісі, моғұлдың дулат руынан шыққан белгілі тарихшы, ақын Мұхаммед Хайдар Дулатидың XVI ғасырдың ортасында парсы тілінде жазылған «Тарихи-и Рашиди» шығармасы. «Тарих-и Рашидиді» күншығыс тарихын, Орталық Азия, Шығыс Түркістан, Тибет және Үндістан туралы жазған тарихшылар, жазушылар айналып өткен емес, олар қалайда М.Х.Дулатидің классикалық атақты еңбегіне сүйеніп, оны ең мықты дерек, мәлімет ретінде еңбектерінде пайдаланып отырды 1. «Тарихи-и Рашиди» негізінен бірқатар ғалымдар тарыпынан зерттелген еңбек. Ол XVI ғ. өзінде шығыс әлеміне таралып, танылды. XІX ғ. шығарманы Еуропа ғалымдары танып, тарихи маңыздылығын мойындады. Бүгінге дейін көрнекті ғалымдар тарапынан зерттеу нысанасына алынып, еңбектің қазақ халқының тарихын зертеудегі маңызын жоғары бағаланып, одан үзінділер аударылып, зерттеу еңбектерінде құнды дереккөзі ретінде кеңінен пайдаланылған. Атап айтсақ, Ш.Уәлиханов, В.В.Вельяминов-Зернов, В.В.Бартольд, С.Асфендияров, М.Мингулов, Т.И.Сұлтанов, М.Қ.Қозыбаев, К.А.Пищулина, Ә. Дербісәлі, З.Қинаятұлы, Б.Кәрібаев, Ислам Жеменей, Н.Атығай т.б. Дулатитану саласында тұңғыш қолына қалам алып, ХУІ ғасырдағы шығыстың ортағасырлық тарихи әдебиетіндегі көрнекті жазба ескерткіштердің бірі, Орталық Азияның тарихына байланысты негізгі аса құнды дереккөзі ретінде зерттеген қазақтың ұлы ғалымы, шығыстанушы, тарихшы фольклоршы, этнограф Ш.Ш.Уәлиханов болды десек қателеспейміз. Ш.Ш.Уәлиханов тұңғыш рет Дулати жөнінде «Тарих-и Рашидиден» («Из Тарих-и Рашиди») атты зерттеу мақаласын жазып, Мұхаммед Хайдардың генологиялық кестесін жасап, «Тарих-и Рашидиден» үзінділер аударған. Ол өз зерттеулерінде М.Х.Дулатиды тарихшы ретінде мойындап, пікір қалдырады 2. Одан кейін «Тарих-и Рашидидің» көптеген тарауларын парсы тілінен алғаш рет орыс тіліне аударып өз зерттеуінде талдау жасаған орыс шығытанушысы, тарихшы В.В.Вельяминов-Зернов болды. Осылайша, дулатитанудың негізін салған Шоқан болса, В.В.Вельяминов-Зернов оны өз зерттеуінде тереңдетіп жалғастырды. В.В.Вельяминов-Зерновтың «Қасым хандары мен ханзадалары жайлы зерттеу» деген төрт бөлімнен тұратын зерттеу кітабын жазуға «Тарих-и-Рашидидің» көмегі тиді, сондай-ақ, аталған еңбектің екінші 1 М.Қазыбек. Дүние таныған Дулати Ш.Уәлиханов. Көп томдық шығармалар жинағы. Алматы,

174 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 бөлімінде М.Х.Дулати еңбегінің түпнұсқасы мен аудармасынан көлемді үзінділер келтіреді 3. Сондайақ, академик Ә.Марғұлан Дулатитану саласында жүргізген зерттеулері нәтижесінде М.Х.Дулатиды орта ғасырлардағы қазақ халқының тұңғыш тарихшысы ретінде тұжырым жасап, ой қорытады 4. Бүгінгі таңда Қазақстанда «Дулатитану» саласының зерттелу аясы кеңейіп келеді. Академик, шығыстанушы ғалым Әбсаттар Дербісәлі М.Х.Дулатидың өмірі мен шығармашылығын зерттеуде де соны қадамдар жасады. Қашғария (1994), Пәкстан (1995), Индияға (1998) арнайы барып, Кашмир өлкесінен ғалымның зиратын тапты. Құлпытасының эпитапиясын шешті. Берлин және Қашғар қолжазбасы бойынша ғұламаның «Жаһан наме» атты поэмасын шағатай тілінен тәржімалап жариалады және М.Х.Дулати туралы библиографиялық көрсеткіш құрастырды («Білім» Алматы, 2006, Мұхаммед Хайдар Дулати. Өмірбаяндық-библиографиялық анықтамалық. А., 1999;). Ол жайлы бірқатар зерттеулерін жариялады 5. Бүгінгі таңда Қазақстанда «Дулатитану» саласының зерттелу аясы кеңейіп келеді, қызығушылық соңғы жылдары күрт өсті. Шығарманың ағылшын, қытай, орыс тіліндегі аудармалары бар жылы «М.Х. Дулат қоғамдық қорының» қолдауымен отандық тарихымызға тікелей қатысты шығарма «Тарихи-и Рашиди» түпнұсқадан қазақ тіліне алғаш рет аударылып, «Тұран» баспасынан жарық көрді.... Кітаптың «Тарих-и Рашиди» аталуының үш түрлі себебі бар. Біріншісі, Тоғлық Темір хан ислам дінін Маулана Аршададдиннің ықпалымен қабылдады. Екінші себебі, Тоғлық Темірге дейін-ақ исламды Барақ хан, одан кейін Кебек хан қабылдаған еді. Алайда, осы хандар дәуірінде моғол ұлыстары ислам дінінен дұрыс жол таба алмады. Ал құдіретті де мәртебелі Тоғлық Темір хан мен бақытты моғол ұлысы исламнан дұрыс жол тауып, ұлыққа бет бұрды. Үшіншіден, қазіргі уақытта моғол ханы Әбдірашид хан болғандықтан, бұл тарих соған арналып, оның құрметіне құрастырылып отыр. Осы үш себептен бұл тарих «Тарих-и Рашиди» (Хақ жолындағылар тарихы) деп аталды 6. Жалпы редакциясын басқарған және алғы сөзін жазған филология ғылымдарының докторы, профессор Әбсаттар Дербісәлі. Парсы тіліндегі қолжазба нұсқасынан тәржімелеген ғалым Ислам Жеменей. Қазақ және орыс тіліндегі нұсқаларын салыстырып, әдеби өңдеп, толықтырып аударған әрі ғылыми редакциясын жасаған жазушы Мұхтар Қазыбек. Өлеңдерін аударған ақын Қадір Мырза Әлі. Ескертпелері мен атау көрсеткіштерін дайындағандар: тарих ғылымдарының докторы Б.Кәрібаев, зерттеуші М.Қазыбек, профессор Ә. Байбатша. Әрине, аударманың жетістіктері мен кем-кетік дуниелері уақыт өте бағаланады. Дегенмен, тұңғыш рет құнды шығарманың өз ана тілімізде тәржімаланып, жарыққа шығуы, сонымен қатар қазақ тілді оқырмандарға ұсынылуы ең басты нәтиже деп санаймыз. Сондай-ақ, биылғы жылы Қазақ хандығының құрылуының 550 жылдығы аясында ұйымдастырылған көптеген ғылыми конференциялар мен іс-шаралар барысында да ғылыми-танымдық тұрғыда әр қырынан зерттеліп айқындалуда. Түркі дәуірі тарихының деректік жазба әдебиетінің белді өкілі Мырза Хайдар Дулати ( ) «Тарихи-и Рашиди» атты еңбегінде жылдар аралығында өткен Орталық Азия, Қашғар, Тибет, Үндістан, Ауғанстан, Иран елдерінің тарихи оқиғаларын, саяси ахуалын баяндайды. Бұл еңбекті жазуға Шыңғыс хан ұрпақтарының саяси тарихы өмір жалғастығы түрткі болғанын автор: «Дәл осы дәуірде моғол хандары өздері жаулап алған елдерден, қол үзе бастап, сахараны мекендеуді қанағат тұтқан. Сол себепті, олардың арасынан өз тарихын ешкім жазған жоқ. Ол бабаларын тек қана ауызша айтылып келе жатқан аңыз әңгімелерден естіп, еске алып келеді» Қазіргі заман, 951 (1544) жылы, ол хикаяларды есінде сақтап қалған бірде бір адам жоқ. Егерде мен батыл түрде осы маңызды іске бел шешіп кірісіп, бет бұрмасам монғол хандарының өмірбаяны тарих беттерінен мүлдем жойылып кетер еді... Моңғол мен оның хандарының өмір тарихы Шыңғыс ханнан бастап Тоғылық темірге дейін тарихнамелерде жазылған. Бірақ, Тоғылық Темір ханнан кейінгі хандар жайлы ешнарсе жазылмапты. Тек сөз арасында реті келгенде жазылып, одан артық көңіл бөлінбеген»,-деп жазады. Шындығына келсек, «Тарихи-и-Рашиди» кең байтақ территорияны, түрлі тайпалар мен ұлыстарды баяндаса да, негізінен Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай билік құрған өлкелер мен Шағатай әулеттері тарихының бір бөлігін әңгімелейді. «Тарихи-и Рашиди» 3 В.В.Вельяминов-Зернов. «Исследования о Касимовских царях и царевичах». - Санк-Петербург, Ә.Марғұлан. Шығармалары. Алматы, Қансейіт Әбдезұлы. «Жаһан наме» дастаны және оның тарихи тағылымы. // веб-сайты. 6 Мухаммед Хайдар Дулати. Тарихи-и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы). Алматы,

175 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 шамамен, жылдар аралығындағы тарихи оқиғаларды қамтиды. Бұл аралықта Орталық Азияға қатысты көптеген саяси ағымдардың түрлі жағдайдағы қатынастары сөз болады. Автордың басты көздегені Шыңғыс хан ұрпағының тағдыры болса, соған қоса Әмір Темір ( ) мен оның әулеттері тарихтың сол бір дүрбелең кезеңінде Орталық Азияда ықпалды саяси күшке айналған-ды. Сол дәуірде Мұхаммед Шейбан тарих сахнасына шығып, Тұран өлкесінде 135 жыл билік құрған Әмір Темір әулеттерінің саяси өміріне соңғы нүктені қойды. Содан барып Әмір Темірдің тағы бір тұлғалы ұрпағы Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр ( ) өз империясының іргетасын Кабулдан Үндістанға жеткізіп, әулеттерінің сонда 1862 жылға дейін билік етуіне негіз қалады. Иран жерінде үлкен саяси күш ретінде сахнаға шыққан түркі тектес Сәфи әулеттерінің ( ) бір перзенті Шаһ Исмаил Сәфәви Мұхаммед Шайбани (Шаһибек) ханды 1510 жылы Мары маңында болған шайқаста ойсырата жеңіліске ұшыратып өзін мерт етті. Орталық Азияның осындай қарбалас дәуірінде Қазақ хандығы 1466 жылы Талас жазығында саяси тарихтан өз орнын алды. Шағатай әулеттерінің саяси сахнада өмір кешуіне оңды ықпал жасап отырған Дулат әмірлерінің де орны ерекше болды. Жоғарыда аталған түрлі саяси ағымдар Орталық Азия халықтарының келешек тарихын саясимәдени бағыттарда айқындауға зор ықпал жасады. Мырза Хайдар «Тарих-и Рашиди» еңбегінде олардың бір-бірімен тоғысқан сәттерін баяндап, тіпті кейде талдап отырды 7. Шығарманың тарихи мәні мен тарихи тағлымының құндылығы осынысымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, еңбекте Орталық Азия халықтарының тарихы мен мәдениеті кешенді, кең тарихи арнада қарастырылады. Қазақ хандығының құрылуы мен ел билеген хандарының қоғамдық-саяси тарихы бойынша негізгі дерек көзі болып табылатын Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» еңбегі бірқатар деректердің ішінде өзіндік бірегейлігімен ерекшеленетіні сөзсіз. Оған бірқатар себептер де негіз бола алады. Әрине бұл алдымен еңбек авторының Қазақ хандығы құрылған Моғолстан жерінде өмір сүруімен тығыз байланысты. Осы елдің әлеуметтік-экономикалық даму жағдайымен қатар, ең бастысы саяси тарихын жетік білген Мұхаммед Хайдар Дулати Қазақ хандығының құрылуының саяси алғышарттарын дәл көрсетіп бере алды. Рас Қазақ хандығының құрылуының саяси алғышарттары көшпелі өзбек мемлекетінің, нақты айтар болсақ Әбілхайыр ханның ойраттардан жеңілуімен тығыз байланысты. Дегенмен Керей мен Жәнібек қоныстанған Моғолстандағы саяси ахуал және Есенбұға ханның оларды «құшақ жая қарсы алуының» негізгі астарын Мұхаммед Хайдар Дулати дәл әрі нақты көрсетіп береді. Сонымен қатар қазіргі таңда бірқатар зерттеушілер немесе осы мәселеге қатысты деректердің өзі сол тұстағы Керей мен Жәнібек хандардың Әбілхайырдан бөлініп шығуының басты себептері ретінде тек көшпелі өзбек ханының ойраттардан жеңілуі және соның салдарынан саяси беделінің төмендеп кетуімен тығыз байланыста қарастырады. Ал Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің өзінің еңбегінде «Әбілқайыр хан Жошыдан тараған сұлтандарға көп қысымшылық жасады» - деп көрсете отырып, көшуге өзге де жайттардың әсер еткендігіне назар аударады 6. Рас көшпелі өзбек ханы Әбілхайырдың саяси беделі тек ойраттармен болған шайқастан бастап түсе бастамаған. Оған дәлел 1457 жылғы ойраттармен болатын шайқас қарсаңында оны бірқатар ру басшылары қолдаудан ашық бас тартқандығы белгілі. Бұл сөзсіз Әбілхайырдың жүргізіп отырған саясатына деген наразылықтың бір көрінісі болып табылды. Оған жауап ретінде Әбілхайыр өзін қолдамаған ру басшыларына қатал саясат ұстана бастаған сыңайлы. Ол турасында Мұхаммед Хайдар Дулати: «...Кейбір жошылық сұлтандар Әбілхайыр хан тарапынан төніп келе жатқан қатерді алдын-ала сезіп, оны болдырмауға тырысты. Сол мақсатпен олар Керей хан, Жәнібек сұлтан және сол сияқтылар азғантай адамдары мен Әбілхайыр ханнан қашып, моғолстанға келді» - деп жазады 6. Демек Мұхаммед Хайдар Дулатидің еңбегі зерттеушілер үшін Керей мен Жәнібектің бөлініп шығу себептерін Әбілхайыр ханның жүргізіп отырған саясатының олқылығынан іздеуге шақырады. Демек, Қазақ хандығының құрылуының тарихи алғышарттарын ашу барысында сөзсіз Мұхаммед Хайдар Дулатидің еңбегінің алар орны ерекше. Әрине бұл тек алғышарты ғана емес, сонымен қатар Қазақ хандығының саяси тарихына қатысты да айтуға болады. Жалпы Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» еңбегі алғаш құрылған Қазақ хандығының ту тіккен жерін анықтау, алғаш құрылған мемлекеттің тұрғындары, олардың жалпы санын анықтау ісінде өте маңызды. Сонымен қатар Бұйдаш ханға дейінгі Қазақ 7 Ислам Жеменей, Асқар Әбдіуәлі. «Тарихи-и-Рашиди» еңбегінің тарихи әлемі. // Қазақ тарихы. 6 (99), Мухаммед Хайдар Дулати. Тарихи-и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы). Алматы,

176 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 хандығының саяси тарихы дәл Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» еңбегі арқылы ашыла түседі десек қателеспеспіз. Бұл сөзсіз аталған еңбектің тарихи тағылымының зерттеу жұмыстары және ұрпақ тәрбиесінде жоғары екендігінің басты көрсеткіші болып табылатыны ақиқат. Ол турасында белгілі ғалым, Қазақ хандығының тарихын зерттеген Берекет Бақытжанұлы Кәрібаев М.Х. Дулатиды тек қана мәлімет беруші емес, сонымен қатар, Қазақ хандығының тарихын алғаш зерттеуші деуге толық негіз бар деп тұжырым жасайды 8. Қорытындылай келе айтарымыз, Мухаммед Хайдар Дулатидың «Тарихи-и-Рашиди» шығармасы шынайы әрі нақты тарихи деректерге негізделіп жазылған құнды еңбек ретінде әлем тарихының алтын қорынан ойып орын алуға әбден лайық. Сонымен қатар, қазақ хандығының құрылуының тарихи алғышарттарын, мерзімін айқындауда, Орталық Азияның екі ғасырлық тарихын нақтылауда зерттеуші ғалымдар мен тарихқа қызығушы оқырман қауымына басты бағдар болатын құнды дереккөзі болып табылатын тарихи маңызы мен тағлымы зор. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Ш.Уәлиханов. Көп томдық шығармалар жинағы. Алматы, В.В.Вельяминов-Зернов. «Исследования о Касимовских царях и царевичах». - Санк-Петербург, Ә.Марғұлан. Шығармалары. Алматы, Қансейіт Әбдезұлы. «Жаһан наме» дастаны және оның тарихи тағылымы. // веб-сайты. 5. Мухаммед Хайдар Дулати. Тарихи-и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы). Алматы, ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚҰРЫЛУЫ ТАРИХЫНАН Ш.Ө. ӨНЕРБАЕВА Ж.К. ТОЙШУБЕКОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада Қазақ хандығының құрылу тарихы мен Қазақ хандығының этникалық, экономикалық және саяси алғышарттары баяндалған. Кеңестік және отандық әдебиеттер пайдаланылды. XV ғасырдың ортасында тарих сахнасына шыққан Қазақ хандығының құрылуындағы Керей мен Жәнібек хандардың басты рөл атқарғандығы айтылады. XІ-XІІІ ғасырларда қалыптасқан қазақ халқының этникалық құрылымын монғол шапқыншылығы мен монғолдық басқару жүйе өзгеріске ұшыратып, жергілікті этностарды аралыстырып жібергендігі жайында баяндалған. Тірек сөздер: Қазақ халқы, көшпенді, Қазақ хандығы, мемлекет, этникалық, деректану, алғышарттары. ABSTRACT: This article tells the story of the creation of the Kazakh Khanate, as well as ethnic, economic and political conditions for the establishment of the Kazakh Khanate. Were used by Soviet and Russian literature. 8 Б.Кәрібаев. Мұхаммед Хайдар Дулат - Қазақ хандығының тарихын тұңғыш зерттеуші. // «Дулат оқулары» аясындағы халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Тараз мемлекеттік университеті, Өнербаева Ш.Ө. - Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті ҚазЖенПУ, аға оқытушы. Тел.: s_unerbaeva@mail.ru Тойшубекова Ж.К. - Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті 176

177 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 And also, in this article refers to the formation of the Kazakh Khanate played an important role Kerey and Janibek. The article said that in fact the Kazakh people XI-XIII centuries have formed. At this time of the Mongol invasion and the Government of Mongolia to change the ethnic structure of the Kazakh people. Key Words: Kazakh people, Koçevıe plemenï, Kazakhxanstvo, state, étnïçeskïx, Chronology, background. Қазақ хандығы қазақтардың XV және XIX ғасырлар аралығында қанат жайған, тәуелсіз ұлттық мемлекеті. Қазақ хандығы қазақ халқының ғасырлар бойы сақтап, қорғап келген мемлекеттігінің нышаны. Ол ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші роль атқарды. Қазақ хандығының құрылу тарихы Қазақстан тарихындағы өзекті мәселелердің бірі жәнеxix ғасырдың 60 жылдарынан зерттеушілердің назарында болып келе жатыр. Солардың ішінде Ш.Құдайбердіұлы, В.В.Вельяминов-Зернов, А.П.Чулошников,М.Тынышпаев, С.К.Ибрагимов, В.Г.Юдин, Т.И.Сұлтанов және тағы басқа тарихшылардың бұл мәселені зерттеуге қосқан үлестері орасан зор. Соңғы жылдар ішінде бұл мәселе бойынша тарихшылар Ә.Хасенов 1-7, С.Жолдасбаев, Б.Кәрібаев өз ойлары мен пікірлерін білдірді. Қаншама зерттелсе де қазақ хандығының құрылған жылы толық анықталмай, даулы мәселе болып қалып отыр. Қазақ хандығының алғашқы кезеңі тарихына байланыстыкөптеген материалдар бар. Олар: Камал ад-дин Әли Бинаидің «Та-варих-и гузида-йи нусрат-наме», «Шайбани-наме», Шадидің «Фатхнаме», Рузбихан Исфаханидің «Михман-наме-йи Бухара» және басқалары. Бұл еңбектер Мұхаммед Хайдар Дұлатидің«Тарих-и Рашидиден»жиырма-отыз жыл бұрын жазылған. XVI ғасырдың басындағы бұл деректемелерде Жәнібек пен Керей хандар аталады. Қазақ хандығы XV ғасырдың ортасында тарих сахнасына шықты. Хандықтың құрылуында Керей мен Жәнібек хандар басты роль атқарды. Қазақ хандарының бірыңғай мемлекет құрып, нығайтуға бағытталған әрекеттеріқазақ рулары мен тайпаларының ақсүйектері тарапынан қолдау тауып отырды. Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы-қаратау қойнауларындағы, Сырдария сағаларындағы, Түркістанның солтүстік бөлігіндегі олардың едәуір бөлігі жылдардың өзінде-ақ Керей мен Жәнібектің төңірегіне топтасты. Әбілқайыр хан даладағы өз билігін нығайту жолындағы күреспен айналысып жүргенде Ақ Орда хандарының мұрагерлері Қазақстанның оңтүстігінде өздерінің күшті билігін қамтамасыз ете алды. Рулар мен тайпалардың Әбілхайырға наразы көптеген көсемдері өздерінің қол астындағылармен бірге бұларға ағылып келіпжатты. Сондай-ақ, өзара тартыстар мен соғыстар халық бұқарасының жағдайына ауыр тиді. Халық бұқарасының наразылығы орта ғасырға тән әрекеттер, яғни өз әкімдерінің билігінен кетіп қалуға, басқа жаққа көшіп кетуге әкеп соқтырды. Әбілхайыр хандығының сыртына кетуші рулар мен тайпаларды Жәнібек пен Керей басқарды. Енді осы Жәнібек пен Керей жеке хандық құру үшін, Қазақ хандығының дербес мемлекет болып қалыптасуына қандай әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси жағдайлар мүмкіндік берді, яғни Қазақ хандығының дербес мемлекет болып қалыптасуына түрткі болған алғышарттар: Қазақ хандығыныңқұрылуының этникалық алғышарттары.қазақстан аумағындағы ежелгі замандардан бері жалғасып келе жатқан этникалық процестердің бәрі қазақ халқының қалыптасуына әр түрлі дәрежеде алғышарт бола алады. Өйткені қазақ халқы бір сәтте емес, ғасырлар бойғы түрлі процестердің қорытындысы ретінде құрылған Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі.алма-ата, Вельяминов- Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах.часть вторая. СП б., бб. Чулошников А.П. Очерки по истории казак киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских народов. Оренбург, 1924, ч. 1, Тынышпаев М. Великие бедствия... (Актабан шубырынды) А., б., Ибрагимов С.К. "Михман-намеи Бухара" Рузбехана Рузбехана как источник по наук Казахской ССР Алма-Ата, Том. 8. С Сұлтанов истории Казахстана XV XVI вв. - Труды Института истории, археологии и этнографииакадемии Т.И. Кочевые племени Приаралья в XV-XVII вв. М., Хасенов Ә.Қазақ хандығы қай жылы құрылды? Қазақ тарихы жур-лы 2,1993,38-41б. 177

178 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Негізінде, тарихи тұрғыдан алғанда қазақ халқының қалыптасуы XІ-XІІІ ғасырлардағы қыпшақ дәуірінде өзінің соңғы фазасына жетеді. Ал, моңғол дәуірі мен одан кейінгі қалыптасқан тарихи кезеңдегі саяси оқиғалар мен жағдайлар халықтың этникалық өміріне әсереткен еді. Этникалық өмірдегі аз болса да болып өткен өзгерістерді сипаты жағынан сандық және сапалық өзгерістер деп қарастыруға болады. Сандық өзгерістердің әсері онша елеулі болмағанмен, сапалық өзгерістердің этникалық дамуға ықпалы айтарлықтай болып өтті. Осы сапалық өзгерістер XV ғасырдың ортасында этникалық процесті жаңа сатыға халықтық деңгейге көтерді. Ал,XV ғасырдың ортасында құрылған Қазақ хандығы сол халықтық дәрежедегі этностың мемлекеті болып есептеледі 8. Монғол жаулаушылығының, осы жаулаушылыққа байланысты туындаған оқиғалардың жергілікті халықтың этникалық құрамына тигізген кері әсері көп болды. Бұқтырмада моңғолдардан талқандалғаннан кейін наймандар 1206 жылы Алтайдан біржолата Жетісуға қоныс аударады. XІІІ ғасырдың басында монғол шапқыншылығы қарсаңында келген наймандар Қазақ даласына қоныс теуіп, Сырдарияға дейін жететін Қазақ халқының қалыптасуына белсене қатысады. Керейіттердің бір бөлігі батысқа Еділ бойына дейін барып, онда өзінің керейіт деген этнонимін сақтап қалды. Кейін осы атаумен өзбек, қырғыз, ал шығыс тобы қазақтар құрамына кірді. Керейіттердің бір бөлігі керей деген атпен Ортажүз қазақтарына қосылды. Қазақстан территорияларында басталғанмонғолдардың шапқыншылығы салдарынан 1218 жылдары Шығыс Дешті Қыпшаққа, Жетісу территориясына тек монғолдар ғана емес, сонымен бірге түрік этникалық топтары: маңғыт, қият, барлас, қоңырат,татар, жалайыр, барын және т.б. тайпалар орын ауыстырады.олар да Қазақстан территориясына келген соң этникалық процестерге өздерінің белгілі дәрежедегі ықпалдарын жасаған еді. Шыңғыс хан басып алған жерлерін ұлдарына ұлыс ретінде бөліп беріп, ол ұлыстарын басқаруға Жошы, Шағатай, Үгедейдің әрқайсысына төрт мыңнан тұрақты әскер береді 9. Жошы мен Шағатайдың ордаларының Жетісуда орналасуына байланысты мұнда нөкерлері мен қалың әскерлері шоғырланады. Бұдан кейінгі бірнеше ондаған жылдар бойы монғолдар тобы осылай қарай ағылады. Жетісуға осындай жолмен келген әскерлердің негізгі бөлігі бұл территориядан кеткенімен, біраз бөлігі біржолата қалған. Мұның өзі этникалық процестерге өзіндік әсерін тигізген. Шыңғыс хан бағынбаған елдерді қырып-жойса, еркімен мойындаған Қазақстан аумағындағы рутайпаларға да айтарлықтай зиянын тигізеді. Қарсылықсыз берілген қарлұқ, оғыз, ұйғыр, қыпшақ, қаңлы, дулат, найман, керейлерді жаппай жауынгер қатарына қосуынан ол халықтар зардап шегеді. Олар Шыңғыс хан мен оның мұрагерлерінің жорықтарынақатыса отырып, басып алған жерлерде монғолдардың әскери күші ретінде орналасып, туған жерлеріне орала алмай қалады. Сол жерлерде олар жергілікті тұрғындармен араласып кетеді 10. Осы айтылғандардың барлығын түйіндей келе, монғол жаулаушылығынан туындаған оқиғалардың Қазақстандағы жергілікті этникалық құрылымға біршама өзгеріс әкелгенін және ол өзгерістер негізінен сандық сипатта болғандығын айтуға болады. Этникалық құрамдағы сандық өзгерістер XІV-XV ғасырлардағы оқиғалар көрсеткендей монғолдық этностың пайдасына шешілмей, жергілікті қыпшақтық этностың даму бағытымен жүрді. Монғол жаулаушылығы мен одан кейінгі алғашқы жылдың ішінде қалыптасқан тарихи жағдайдың жергілікті этникалық құрылымға тигізген кері әсерін мынандай оқиғалармен іс-әрекеттерден көрсетуге болады.монғолдың шапқыншылығынан жергілікті этникалық топтар өздерінің тұрғылықты жерінен айырылып, басқа жерге көшеді. Елді мекендерді қирату, егісті малға таптату, бау-бақшаны, суару жүйелерін жойып жіберу отырықшы-егінші халықтың босып кетуіне әкелді. Жаулап алушылар ең жақсы жайлымдар мен қыстауларды меншіктеп, жергілікті ру-тайпаларды басқа жерлерге орнығуға мәжбүр етеді. Мұнан кейін этникалық процестерге зиянын тигізген келесі бір құбылыс жаңа ұлыстардың құрылуы және оған жергілікті этникалық топтардың территориялық негізде енуі халықтың этникалық, шаруашылық, мәдени тұрғыдан бытыраңқылығын ұзартты. Қазақстан жері монғолдың үш ұлысының құрамына: үлкен далалық бөлігі Жошы ұлысының, оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстан Шағатай 8 Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғышарттары туралы: //КаМҰУ хабаршысы, 2001, 3, 27-б. 9 Петрушевский И.П. Поход монгольских войск в Среднюю Азию в гг. и его последствия. Татаро-монголы в Азии и Европе, 131-б. 10 Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 2 т. Алматы, 1998, 77-б. 178

179 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ұлысының, Жетісудың солтүстік шығыс бөлігі Үгедей ұлысының құрамына кіріп, бөлшектенеді. Ұлысқа бөлу қазақ халқының мемлекеттікке бірігуіне шектеу қояды. Осы этникалық процестерді қорытатын болсақ монғол шапқыншылығы мен монғолдық басқару жүйе қазақстандағы этникалық құрылымды өзгеріске ұшыратып, жергілікті этностарды аралыстырып жіберді. Бұл қарастырылған этникалық құрам мен құрылымдағы өзгерістер, XІІІ ғасырдыңі-жартысында болған. Мұндай этникалық өмірдегі құрылымдық өзгерістер жалпы этникалық дамуды тежей алғанымен, оның дамуын тоқтата алмады. Тіпті, жаңа этникалық құрылымдардың негізінде жергілікті этностар қайта жандана бастады. XІІІ-XV ғасырларда этникалық алғышарттарды талдауға назар аударатын фактор - ол монғолдық этникалық топтардың түркіленуі немесе қыпшақтануы мәселесі. Яғни Әл-Омаридің «Монғолдар дәл қыпшақтардай болып кетті» - дегеніндей монғол тайпаларының түріктенуі жүрді 11. Монғолдық элементтердің жергілікті этностарға сіңіп кетуі сол дәуірдің өзінде-ақ белгілі болды. Осылайша XV ғасырдың ортасында халықтық деңгейге көтерілген қазақ этносы өзінің саяси қондырмасы ретінде қазақ хандығын тарих сахнасына шығарды. Қазақ хандығының құрылуының экономикалық алғышарттарына келсек, оны біз Қазақстан территориясындағы ру-тайпалардың, қалалардың экономикалық дамуынан, оның басым бөліктерінің біртекті шаруашылықпен айналысуынан - этникалық топтардың өзара жақындасуы, олардың ортақ белгілерінің қалыптасуына, яғни біртіндеп халықтық сатыға аяқ басуына ықпал жасалғандығынан көреміз. XІV ғасырда Ақ Ордада шаруашылық өсім байқалады. Біртіндеп Отырар, Түркістан, Сауран, Сайрам және т.б. қалалар қалпына келе бастайды, қолөнер жанданып, сауда айырбасы өседі. Оңтүстік қалалардың өсуіне көшпелі малшы аудандардың халқының қолөнер және егіншілік өнімдеріне сұранысының артуы себеп болады. Оңтүстікте қала шаруашылығының және далалы өлкеде мал шаруашылығының өсуі басталды. Бұл Ақ Орданың түрлі аудандарының арасында шаруашылық байланысының, сауда айырбасының дамуына мүмкіндік берді. Яғни экономикалық байланыс халықтың құрылуында маңызды екіндігін айтып өту керек. Жетісуда XІІІ ғасырда қала өмірі құлдырп Тараз, Баласағұн, Қоялық құрып кетеді. Жетісудағы отырықшы мәдениеттің құлдырауы монғолдар шапқыншылығынан кейін басталады. Себебі, оны дамытып отырған егіншілік өңірлерді монғолдар күйретіп, жайылымға айналдырады. Өз кезегінде ол қалалардың құлдырауына әкелген. Елді мекендерді қирату, егіс, бау-бақшаны жою, отырықшы егінші халықтың қырылып кетуі отырықшылықты, Жетісудағы қалаларды күйретіп жіберді. Көшпелі мал шаруашылығы егіншілікті ығыстырып шығарған еді 12. Бұл жерлерге келген түркі және монғол ру тайпалары экономикалық өмірге белсене араласа отырып, біртіндеп жергілікті этнос арасында сіңісіп кетеді. Кейінгі жылдары кейбір қалалардың өсуібайқалады.қазақстан археологтарының XVІ XVІІІ ғасырда Отырардың жоғарғы мәдени қабатына жасаған қазба жұмыстары Отырардың XV XVІ ғасырларда Оңтүстік Қазақстан аймағының ірі сауда - қолөнер орталығы болғандығын көрсетеді. Ал жазба деректер оны растап, бұл процестердің алдағы ғасырларда басталғандығын айтады. 13. Қарастырылып отырған кезеңде Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісуды мекендеген ру-тайпалардың материалдық және рухани мәдениетінен, тұрмысының бірдей болуынан,көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы мен белгілі дәрежеде дамыған отырықшы егіншіліктің болуынан «экономикалық тұтастық» пайда болды. Осы экономикалық тұтастықтар біртіндеп этникалық тұтастыққа айнала бастап,халықтың құрылуына жақындай түседі. Қазақхандығының құрылуының саяси алғышарттары.қазақ хандығының құрылуынаxіv XV ғасырлардадешті Қыпшақ пен Мәуреннахр, Моғолстанда болған экономикалық және этникалық даму процестерінің заңды қорытындылары себеп болады. Бұл процестердің қортындылануына тікелей жағдай жасаған осы мемлекеттердегісаяси, яғни ішкі және сыртқы саяси жағдайлары мен бір-бірімен өзара саяси қарым-қатынастары мәселелерінендеуге болады. 11 Акимжанов Г.М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана. Алматы, 1995, 282-б. 12 Кәрібаев Б. Қазақ хандығы // Егемен Қазақстан, 1998, 25-қырқүйек. 13 Кәрібаев Б. Түркістан және Қазақ хандығы. Алматы, 1999, 64-б. 179

180 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Ең бірінші Қазақ хандығының құрылуына Әбілқайыр хандығынындағы саяси жағдайлар әсер етті. Әбілқайыр хандығы Қазақстанның орталық, солтүстік және шығыс аудандарының көптеген жерлерін қамтыған. Әбілқайыр хандығының ыдырауына және қазақ хандығының құрылуына 1457 жылғы Өз- Темір тайшының жорығы себебін тигізеді. Әбілқайыр хан Өз-Темір тайшыдан жеңіліс табады. Әбілқайырдың жеңілу себебіоны көптеген тайпа көсемдерінің қолдамағандығынан еді. Сондықтан ол, өзін қолдамаған сұлтандар мен тайпа көсемдерін жазалай бастаған еді. М.Х.Дулати бұл жағдайды «Жошы ұлысының кейбір сұлтандары, одан қауіп исін сезініп, оны өлтіруді шешеді. Кейбір сұлтандар Керей хан, Жәнібек сұлтан және басқалар аздаған адамдармен қашып, Моғолстанға келеді» 14 - деп көрсеткен.сол кезеңде Керей мен Жәнібек те бөлініп кету жолын ұстанған. Осылайша, Әбілқайыр хандығындағы XV ғасыр орта тұсындағы ішкі және сыртқы саяси жағдайқазақ хандығының құрылуына қолайлы алғышарттар әзірледі. Қазақ хандығының құрылуына Моғолстанныңда орны ерекше. Өйткені Қазақ хандығы дәл осы Моғолстанның батысында Шу мен Қозыбасы өңірінде құрылды. Моғолстан Шағатай мемлекетінің ыдырауына байланысты құрылған. Қазақ хандығының құрылуы қарсаңындағы Моғолстанның ішкі және сыртқы саяси жағдайы жақсы болмады жылдар шамасында 13 жасында Есен-Бұғаны Моғолстан хантағына отырғызған. Ал оның таққа таласқан ағасы Жүніс Самарқандқа,одан соң Араб және Иракқа кетеді. Моғолстанның сыртқы саяси жағдайында, шығысындағы көршісі қалмақ тайпаларытонаушылық сипатта жорықтар жасап, елді күйзеліске ұшыратып отырған. Ал, МоғолстанМәуреннахрға тонаушылық соғыстар ұйымдастырды. Шығыстан Есен-Бұға хан, солтүстік-батыстан Жахан шах қатер төндіргендіктен екі майданда соғысуына тура келген Мәуреннахр ханы Әбу Сайд Хорасаннан Есен- Бұғаның ағасы Жүністі алдырып, оған қарсы қояды. Моғолстанға шекаралас, Ферғананың шығысындағы Жетікент өңірінеорналасқан Жүніс хан Моғолстанды алуға дайындық жүргізе бастайды. Мұндай жағдай Есен-Бұғаны қатты састырған.сондықтан да, ол Керей мен Жәнібекті қуана қарсы алған. Міне, осы Мәуреннахыр мен Моғолстан арасындағы ішкі және сыртқы шиелініскен саяси жағдайларкерей мен Жәнібектің келуінеқазақ хандығының құрылуына өте қолайлы ықпал жасайды. Жоғарыда айтылғандарды қорытындыласақ, Моғолстанмен Мәуреннахыр арасындағы қарымқатынастар, Әбілқайыр хандығының ішкі және сыртқы жағдайлары, ондағы тоқтаусыз соғыстар, ішкі феодалдық қырқыстардың үдеуі, феодалдық езгі мен қанау, халықтың ауыр күйзеліске ұшырауы, олардың даму барысы XV ғасырдың 50-ші жылдарының аяғында қазақ хандығының құрылуына саяси алғышарттар әзірледі. Сондықтан да, Қазақ хандығының құрылуы кездейсоқ емес, саяси дамудың заңды қортындысы деп айтуға болады. Осылайша,Қазақстан территориясындағы XІІІ- XV ғасырлар арасындағы этникалық, экономикалық және саяси процесстердің қорытындысы ретінде қазақ хандығы құрылған деп нық сеніммен айтуға болады. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі.алма-ата, Тынышпаев М. Великие бедствия... (Актабан шубырынды) А., б., 3. Ибрагимов С.К. "Михман-намеи Бухара" Рузбехана Рузбехана как источник по наук Казахской ССР Алма-Ата, Том. 8. С Акимжанов Г.М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана. Алматы, 1995, 282-б. 5. Кәрібаев Б. Түркістан және Қазақ хандығы. Алматы, 1999, 64-б. 6. Мұхаммед Хайдар Дулат. Тарих-и Рашиди. (Хақ жолдағылар тарихы). А., ,220-б. 7. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков. М BAZI KIRIM TÜRKLERİNİN DEVLET KANALIYLA KIRIM A YERLEŞTİRİLMESİ Kemal ÖZCAN 14 Мұхаммед Хайдар Дулат. Тарих-и Рашиди. (Хақ жолдағылар тарихы). А., ,220-б. 180

181 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ÖZET: Asırlardır yurt edindikleri toprakların Ruslar tarafından ilhak ve işgal edilmesini müteakip, kendilerine karşı sistemli bir imha siyaseti yürütülmesinin son evresinde Kırım Türkleri 18 Mayıs 1944 tarihinde II. Dünya Savaşı sırasında Almanlarla işbirliği yaptıkları gerekçesiyle topyekün vatanlarından sürgün edilmişlerdir. Uzun süren sürgün hayatında çok büyük zorluklar ve ağır kayıplar veren Kırım Türkleri vatan dönüş umudunu ve mücadelesini bir an olsun terk etmediler. Zamanla onların bu mücadeleleri Sovyet hükümetini zor durumlara düşürmeye başlamıştı. Sovyet hükümeti de bu amansız mücadelenin gerek Sovyet toplumunda gerekse dünya kamuoyunda meydana getirdiği etkileri giderebilmek adına bir takım tedbirler almaya başladı. Bunun neticesi olarak Kırım Türkleri içerisinden kendi belirledikleri ve belli bazı kriterlere uyan kişileri Kırım a göndererek yine kendi belirledikleri yerlerde yerleşmeleri sağlanmıştır. Anahtar kelimeler:kırım, Kırım Türkleri, sürgün, Kırım Türkleri Milli Mücadele Hareketi, Stalin, Sovyetler Birliği. ABSTRACT: Annexed by the Russians to occupy the land they have acquired abroad and the subsequent centuries against them, a systematic policy of extermination of Crimean Turks in the final stages of execution II on May 18, During World War II they have been exiled from their homeland altogether on the grounds that they collaborated with the Germans. Long life of great hardship and exile Crimean Turks who had to leave the country with heavy losses, the return of hope and struggle for a moment. This struggle had begun to reduce their time to the difficult situation the Soviet government. The Soviet government should fight these ruthless both in the Soviet society began to take a number of measures in order to resolve the effects caused by the world community. As a consequence of the Crimean Turks in their own identify and comply with certain criteria settlements where people have their own set again sent to the Crimea has been made. Key Words: Crimea, the Crimean Turks, exile, Crimean Turkish National Struggle Movement, Stalin, the Soviet Union. Karadenizin kuzeyinde küçük bir yarımada olan Kırım da yüzyıllardan beri yaşayan Kırım Türkleri 1774 yılında Osmanlı nın hakimiyeti altından çıkmak zorunda kalmış, 1783 te de Rus Çarlığı tarafından işgal ve ilhak edilmiştir. Kırım Türklerinın asırlar sürecek dramı ise bu tarihten itibaren başlamıştır. Rus Çariçesi II. Ekaterina nın Kırım ı Kırım Türklerindan arındırma politikası kapsamında yüzbinlerce Kırım tatarı vatanlarını terke zorlanmışlardır. Uygulanan bu politika ile Kırım daki Türk nüfusu neredeyse yok olmaya yüz tutmuştu yılında Rus Çarlığının yıkılarak Sovyet Hükümetinin kurulması neticesinde Kırım Türkleri da ihtilale destek vermiş, bunun neticesi olarak da Lenin tarafından Kırım Muhtar SSC kurulmuş ve başına da bir Tatar olan Veli İbrahimov getirilmişti. Lenin in ölümünden sonra başa geçen Stalin döneminde ise bambaşka bir politika izlenmeye başlanmıştı yılları arasında bütün ülke genelinde okumuş, tahsilli aydın kesime yönelik bir yok etme faaliyeti başlatılmıştı. Kırım Türkleri da diğer topluluklar gibi bu baskılardan oldukça etkilenmişti. Kısa süre sonra II. Dünya Savaşı nın patlak vermesi ve Alman ordularının Sovyet topraklarını ve bunun neticesinde Kırım ı işgali Kırım Türklerinin kaderine de büyük etkiler yapmıştır. Bir kısım Tatar Türkünün Sovyet Rus zulmünden kurtuluş ümidi olarak Almanlarla işbirliği yapmalarını Stalin çok acı bir şekilde cezalandırmıştır. Savaş sırasında Kırım Türklerinin büyük çoğunluğunu Sovyet ordusunda ve partizan çeteleri arasında Almanlara karşı savaşmalarına ve üstün yararlılıklar göstermelerine rağmen, hiç kimse ayırt edilmeden bütün Kırım Türkleri 18 Mayıs 1944 tarihinde bir gece ansızın topluca vatanlarından çıkarılarak Orta Asya steplerine sürgüne gönderildiler. Stalin in ölümüne kadar sürecek olan sürgünlük hayatı sırasında sürgüne gönderilen yaklaşık 250 bin kişiden yarısına yakını hayatı kaybetmişti. Stalin den sonra ülkede görülmeye başlayan değişiklikler Kırım Türkleri için de bir umut olmuş ve vatanlarına geri dönebilmek için yavaş yavaş mücadele faaliyetlerine başlamışlardı. Zamanla son derece organize, teşkilatlı ve koordineli bir hareket halini almaya başlayan Kırım Tatar Milli Mücadele Hareketi dilekçelerle, miting, yürüyüş gibi sivil direnişlerle Sovyetler Birliği nde eşi benzeri görülmeyen bir mücadele yürütürken sık sık Sovyet hükümetlerinin baskılarıyla karşı karşıya gelmişti. Diğer yandan ise kesinlikle şiddet içermeden tamamen hak aramaya yönelik yürütülen bu mücadele tarzı SSCB deki ve dünyadaki insan hakları savunucularının dikkatini çekerek harekete içten ve dünya kamuoyundan destek bulmaya başlamıştı. Onların bu mücadeleleri Kırım Türkleri ile birlikte hemen aynı dönemlerde Sovyetler Birliği nin çeşitli bölgelerinden sürülen halkların durumlarında bir takım iyileştirmelere gidilmesini sağlayacak bir dizi 181

182 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 karar ve kanunların çıkarılmasına da yardımcı olmuştu. Bunlardan birisi 5 Eylül 1967 tarihinde çıkan kararnamedir. Buna göre Kırım Türkleri da artık diğer Sovyet vatandaşları gibi SSCB nin her yerinde yaşama ve çalışma hakkına sahip olacaktı. Bu her yer ifadesi Kırım ı da kapsıyordu, fakat durum hiç de Kırım Türklerinin umduğu gibi olmamıştı 75. Sovyet Devleti, 5 Eylül Kararnamesi nden hemen sonra Kırım Türklerinin kitleler halinde sürgün edildikleri topraklara tekrar dönmeye başlamaları üzerine, hiç arzu etmediği bir durum olan bu göç hareketinin önüne geçebilmek için çeşitli tedbirler almış, ancak muvaffak olamamıştı. Bunun üzerine Kırım a yapılan göçü kendi kontrolü altına almayı istemiş, bu vesileyle 1968 baharında göçün devlet organları tarafından yapılacak bir organizasyonla yürütüleceği açıklanmıştı. İlk olarak göç etmek isteyen kişilerin kayıtları yapılacak ve bu işle bizzat KGB meşgul olacaktı. Devlet müracaat edecek kişilerde bazı şartlar da aradı. Bu kişilerin öncelikle, Kırım Türk Milli Hareketi ne hiç katılmamış, mektup/dilekçelerin altına imza atmamış, toplantılarda yer almamış, Moskova ya giden heyetler için para vermemiş olmaları istendi 76. Kırım Türklerinin, bu organizasyon bünyesinde Kırım a kabulü ise Ukrayna Bakanlar Kurulu tarafından kurulan ve başında A. Denisenko nun yer aldığı İş Kaynakları Komitesi tarafından yürütüldü. Kırım a yerleştirilmek üzere Kırım Türkleri arasından seçilen kişiler vasıfsız, her türlü işi yapabilecek cahil insanlardı. Anlaşıldığı kadarıyla bu şahısların daha çok kol gücü gerektiren işlerde, özellikle de tarım alanında çalıştırılması planlanmıştı 77. Bu durum, böyle bir organizasyonun sadece göz boyamaya yönelik olduğu, Kırım a yerleştirmek için özellikle cahil insanların seçilerek halkı aydın kesimden ayırmaya çalışıldığı, Kırım Türk toplumunun kültürel gelişiminin sekteye uğratılmak istendiği düşüncesiyle tepkilere yol açtı. Seçilen şanslı fertler arasında yer alamayanlardan bazıları ise çok arzu ettikleri yurtlarına geri dönebilmek için türlü hilelere başvurdular. Bu kişiler genellikle yerleşim için uygun görülen akrabalarının arasına katılmaya çalışmışlarsa da KGB görevlileri tarafından hemen fark edilerek umutları boşa çıkarıldı 78. Bu şekilde 1968 de 198, 1969 da 104, 1970 te 45, 1971 de 65, 1972 de 50 aile, ferdi olarak ise 195 kişi Kırım a gelmiş, gelenlerin toplamı 3496 kişiyi bulmuştu 79. Kırım a yerleştirilen bu ailelerden her birine göçmen kartları dağıtılmış ve para yardımı yapılmıştı. Her aile reisine 50 ruble, ailenin diğer fertlerine ise 15 er ruble tahsis edilmişti. Ayrıca Krasnovod üzerinden demiryolu ile Kırım a gideceklere yürürlükteki tarifeye göre bilet paraları verilmişti. 16 yaşın üzerindeki her ferdin pasaport sahibi olması gerektiği Kırım da, sürekli yerleşme hakkına sadece göçmen kaydı yapılanların sahip olduğu bildirilmişti. Göçmen Kırım Türklerine kalacak yer ayarlanmış, çocukları okullara yerleştirilmişti 80. Anavatanlarında göçmen statüsünde bulunan Kırım Türklerinin, sadece Rus dilinde eğitim yapılan okullarda okuyan çocuklarına karşı farklı uygulamalar yapıldığı iddia edilmiştir. Bu iddialar İçki (Sovyet) rayonunda okuyan öğrencilerin BM Genel Sekreterine yaptıkları bir müracaatta dile getirilmiştir. Çocuklar, okullardaki sınıf defterlerine isimlerinin yazılmadığını, derslerde kendilerine hiçbir şey sorulmadığını, yaptıkları ödevlerin kontrol edilmediğini, sorularına cevap verilmediğini, kendilerine sürekli hakaret edildiğini belirterek, BM den meselelerinin çözümünde kendilerine yardım edilmesini talep etmişlerdir Kemal Özcan, Kırım Dramı, İstanbul 2008, s Aleksiyeva, Lyudmila, İstoriya İnokomıslya v SSSR, Khronika Press, Vermont, 1984, s Taşkent-Yangiyol rayonunda 5 ailenin Kırım a yerleştirilmesi için bir liste hazırlanmış olmasına rağmen sadece 2 ailenin yerleşimine onay verilmişti. Yerleşimi reddedilen aile fertlerinin hepsinin yüksek tahsilli ve mesleklerinde uzman kişiler olduğu dikkat çekmektedir. Ukrayna Bakanlar Kurulu İş Kaynakları Komitesi Başkanı A. Denisenko nun, Mayıs-Haziran 1968 tarihinde yürütülen Kırım Tatarların yerleşimi çalışmaları hakkında Ukrayna KP Merkez Komitesi Sekreteri O. Lyaşek e raporu Gizli- (19 Haziran 1968) için bkz. Tsentral ni Derjavni Gosudarstvenni Arkhiv Gromedyannih Obyedanin (TsDAGO) Ukraini, file (f). 1, List (L). 25, delo (d). 72, y Semerkant İcra Komitesi tarafından Kırım a yerleşmesi için tavsiye edilen Ablaziz Mustafayev, Krasnodar da çalışan kız kardeşine haber vererek kendi ailesine katılmasını istemişti. Bir diğeri, Bekabad rayonundan Nazire Caylak kayınpederi ve kayınvalidesini beraberinde götürmeye niyetlenmişti. Ancak onların bu teşebbüsleri KGB tarafından fark edilerek, kaydı yapılmayanların Kırım a gitmesi önlenmişti. Ukrayna Bakanlar Kurulu İş Kaynakları Komitesi Başkanı A. Denisenko nun, Özbekistan da yaşayan Kırım Tatarlarının Kırım a yerleştirilmesi çalışmaları hakkında Ukrayna KP Merkez Komitesi ne raporu Gizli- (9 Temmuz 1968) için bkz. TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 72, y Kırım Tatarlarının Ukrayna topraklarında yerleştirilmesi hakkında Ukrayna KP Merkez Komitesi İdari organlar şubesinin Ukrayna KP Merkez Komitesi sekreteri İ. Lutak a raporu Çok Gizli- (6 A.ustos 1973) için bkz. TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d.891, y Ukrayna Bakanlar Kurulu İş Kaynakları Komitesi Başkan Yardımcısı V. Şokun un, Ağustos-Eylül 1968 de Kırım Tatarlarının Kırım a yerleştirilmesi çalışmaları hakkında Ukrayna KP Merkez Komitesi ne raporu Gizli- (24 Eylül 1968) için bkz. TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 72, y Hronika Zaşçitı Prav v SSSR, Vıpusk 12, Noyabr-Dekabr 1974, New York, 1975, s

183 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Kırım Türk Milli Hareketi temsilcileri ise, seçilen belli başlı birkaç ailenin Kırım a yerleştirilmesinin Kırım Türklerinin hepsinin vatana donuş meselesini çözmeyeceğini, bunun sadece Sovyet Devleti nin çıkarları için yapıldığını ifade ederek, bu durumdan rahatsız olduklarını belirtmişlerdi. Bunun için yine resmi makamlara müracaatlar yapılmıştı. Mayıs-Haziran aylarında Namangan İcra Komitesi ne protesto mahiyetinde yaklaşık 250 mektup/dilekçe gönderilmişti. Hepsinin ortak isteği, Kırım a sadece ziraat işçisi değil, özellikle aydınların, sakatların ve emeklilerin de yerleştirilmesi yönünde olmuştu 82. Bunun yanında Kırım Türk Milli Mücadele Hareketi temsilcileri, Kırım a yerleştirilen soydaşlarıyla temas kurarak onların da devlet yetkililerine müracaat edip, anadilde eğitim hakkı için talepte bulunabilmek maksadıyla Kırım Türklerinin bir arada toplu halde yaşamalarının sağlanmasını, kendilerine Kırım ın güney sahilleri ile Akmescid (Simferopol) Şehri civarındaki yerleşim yerlerinde ikamet etme hakkı verilmesini, gerekli şartları haiz olmadığı için Kırım a yerleşimi yapılmayan yakın akrabaların yanlarına yerleştirilmelerine izin verilmesini talep etmelerini istemişlerdi 83. Kırım a yerleşen Türkler, devlet tarafından seçilmiş, büyük çoğunluğu tahsilsiz ve vasıfsız insanlardan oluşsa da, hemen hepsinin kalplerinde vatan sevgisinin yattığı, kendileri için sakıncalı sonuçlara yol açma ihtimali taşımasına rağmen Kırım Türk Milli Hareketi temsilcilerinin ricalarını yerine getirmelerinden anlaşılmaktadır. Pek tabii olarak bu kişiler de halkının geri kalan kısmının Kırım a dönerek yakınlarıyla, sevdikleriyle hep bir arada yaşamasını arzu etmekteydiler. Bu arzu içinde Kırım Türk Milli Hareketi temsilcilerinin talep ettiği hususlar doğrultusunda Ukrayna kamuoyuna hitaben aşağıdaki mektubu kaleme almışlardır: 18 Mayıs 1944 te halkımıza karşı vahşice bir zulüm tatbik edildi. Bütün yetişkinlerin Vatan Savaşı cephelerinde, yeraltı faaliyetlerinde, Ukrayna ve Kırım partizan çetelerinde olduğu bir vakitte, Sovyetler Birliği toplumlarının kardeşliğine düşman olan karanlık güçler, Çarlık rejimi taraftarları korkunç bir cinayet planı hazırladılar. Devletimizin Silahlı Kuvvetler Yüksek Komutanlığı karargahında bir taraftan Faşist Almanya ya karşı zafer taktikleri hazırlanırken, diğer taraftan azınlıkların Çeçen, İnguş, Karaçay, Kırım Tatarı, Kalmık, Balkar, Rum, Bulgar, Ermeni ve diğerleri- anavatanlarından sürgün edilme planları hazırlandı. Böylece Sovyetler Birliği topluluklarının Hitler Almanyasına karşı savaşı, ülkemizdeki azınlıkların ezeli topraklarından kovulmalarıyla birlikte yön değiştirdi. Sosyalist devletin kuruluşundan bu yana epey vakit geçti Savaştan sonra harp suçlularının itibarları iade edilmeye başlandı, ancak asılsız ve delilsiz olarak vatana ihanetle suçlanan Kırım Tatar halkı vatanı olan Kırım toprağına gönderilmedi. Halkımız Özbekistan da ve Sovyetler Birliği nin diğer bölgelerinde sürgün şartlarında yaşamaya devam etmektedir. Onların vatanı Kırım ise bu halkın yaşamasının yasak olduğu bir topraktır. Bugün için Kırım Türklerinin asılsız yere ihanetle suçlandığını kabul eden 5 Eylül 1967 tarihli kararnameye rağmen Çarlık rejiminin tatbiki Türksüz Kırım sloganı altında devam ettirilmektedir....kırım Türk halkı içinde bulunduğu bu dayanılmaz duruma daha fazla rıza gösteremez. Günümüzde Kırım Türklerinin geleceği tamamen polisin ve KGB nin kontrolü altında bulunmaktadır. Aydınlarımız yoğun takip ve baskı altındadırlar. Halkımızın demokratik özgürlük unsurlarının anavatana dönüş için feryadı Sovyet kamuoyuna yalan bilgilerle aksettirilmektedir. Kırım da kasıtlı olarak, Kırım Türklerinin kendi evlerinin iadesini talep ettikleri rivayetleri yayılmaktadır. Çeşitli zararlı unsurların sabıkalı caniler tarafından öldürülmelerine kadar varan her türlü olay Kırım Türklerine mal edilmektedir. Bütün bunlar tamamen yalan ve iftiradır. Kırım Türklerinin Büyük Vatan Savaşı sırasındaki kahramanlıkları Sovyet halkından kasıtlı olarak gizlenmektedir. Edebiyatta Kırım Tatar tiplemesi olarak ihanet eden kişiler canlandırılmaktadır. Sovyet tarihinde Kırım Tatar halkı ahlaksız, vatansız bir topluluk olarak takdim edilmektedir. Ülkemizde Kırım Türkleri ve Ukraynalılar gibi tarihi yüzyıllara dayanan köklü toplulukların bulunması çok nadirdir. Kırım Türkleri Ukrayna halkı ile birçok bakımdan ortak bir kültüre ve tarihe sahiptir. Bu yüzden tarihte de birbirimize defalarca dostluk eli uzatmışız. Polonya derebeylerinin Ukrayna halkına saldırısında, Napolyon un Rusya ya akınında, Ukrayna ve Kırım da Sovyet iktidarının kurulması için yapılan Vatandaşlık Savaşında, Vatan Savaşı sırasında atalarımız ve bizler Ukrayna ve Kırım topraklarını birlikte omuz omuza savunmuşuz. 8 TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 72, y TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 72, y

184 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Şu anda Sovyet Hükümeti tarafından anlayış ve Kırım yöneticileri tarafından acıma gösterilmeyerek kendi kaderine terk edilen halkımız, bütün Ukrayna kamuoyuna ve özellikle Ukraynalı aydınlara Kırım Türklerin vatanlarına dönüş mücadelesinde desteklenmesi için müracaat etmektedir. Halen birçok Kırım Tatar ailesi iş bulma ve Kırım ın herhangi bir köşesinde yerleşmek ümidiyle Kırım da bulunmaktadır. Savaş öncesinde Kırım da bizimle birlikte yaşayan Ukraynalılar, Ruslar ve daha sonra göçmen olarak gelenler bizi güler yüz ve sıcaklıkla karşılıyorlar. Ancak sadece sempati beslemek yeterli olmuyor. Değerli arkadaşlar, kardeşler! Kırım a gelen Tatar ailelerine barınacak bir yer gösterin, bizi yerel yönetimlerin keyfi uygulamalarına maruz bırakmayın, halkımızı vatanında yaşama hakkı uğruna yürüttüğü yüce davasında destekleyin 84. Yapılan bu müracaatlar geniş kitlelere ulaşmış, bu arada ülke sınırları dışına da taşmıştı. Belgeler ya Moskovalı muhalifler ya da yabancı gazeteciler vasıtasıyla Batı ya gönderilmişti. Kırım Türklerinin içinde bulundukları durumu anlatan belgeler Radio Liberty, BBC, Voice of America, Radio Kanada vd. gibi güçlü radyo yayınlarıyla dünyanın dört bir yanına yayılmıştı. Kırım Türk Milli Hareketi nin bu safhaya gelmesinde Moskovalı insan hakları savunucularıyla yakın temasının etkisi elbette göz ardı edilmemelidir. Bu arada Kırım Türklerinin Kırım a yerleşmelerine izin verilmediği bir ortamda, 1950 ve 1960 lı yıllarda çok sayıda Ukraynalı ve Rus göçmenler Kırım yarımadasına yerleştirilmişti. Resmi rakamlara göre Kırım da nüfus 1950 de iken, 1968 de kişiye yükselmişti. Bunun binini sonradan yerleştirilen göçmenler oluşturmuştu 85. Ne var ki Sovyet hükümetinin bu tür uygulamaları Kırım Türklerinin vatanlarına dönüş aşkı ve mücadelesine en ufak bir menfi tesir etmemiş, bilakis daha da azimlendirmiştir. Neticede Kırım Türkleri haklı mücadelelerini kazanarak zor da olsa vatan dönüş hakkını elde etmiştir. Kırım Türklerini yıllar süren müthiş mücadelesinin sonuçları arasında SSCB nin dağılış sürecine olan katkılarını da göstermek mümkündür. KAYNAKÇA 1. Aleksiyeva, Lyudmila, İstoriya İnokomıslya v SSSR, Khronika Press, Vermont, 1984, s E. Sabanov, Jaloba na imya General nogo Sekreterya OON, Samizdat Belgesi, Nr. 1729, Oktyabr Hronika Zaşçitı Prav v SSSR, Vıpusk 12, Noyabr-Dekabr 1974, New York, 1975, s Kemal Özcan, Kırım Dramı, İstanbul 2008, s Krımskotatarskaya Hronika, Samizdat Belgesi, Nr. 1189, İyul Obraşceniye Krımskih Tatar v Presidium Verhovnogo Soveta SSSR..., Samizdat Belgesi, Nr. 1186, İyul S. Tohlu, Zayavleniye General nomu Sekretaryu OON, Samizdat Belgesi, Nr. 1728, Oktyabr Syurpriz Krımskim Tataram ko Dnyu Konstitutsii, Samizdat Belgesi, Nr. 1880, Dekabr Tsentral ni Derjavni Gosudarstvenni Arkhiv Gromedyannih Obyedanin (TsDAGO) Ukraini, file (f). 1, List (L). 25, delo (d). 72, y TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 72, y TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d.891, y TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 72, y TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 72, y TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 72, y TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 72, y ЕЖЕЛГІ ТҮРКІ МӘДЕНИЕТІ Т.О. АБИШЕВА 10 Vatanları Kırım a Dönen Kırım Tatarlarının Ukrayna Kamuoyuna Müracaatı (26 Ağustos 1968) için bkz. TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 72, y Obraşceniye Krımskih Tatar v Presidium Verhovnogo Soveta SSSR..., Samizdat Belgesi, Nr. 1186, İyul Krımskotatarskaya Hronika, Samizdat Belgesi, Nr. 1189, İyul S. Tohlu, Zayavleniye General nomu Sekretaryu OON, Samizdat Belgesi, Nr. 1728, Oktyabr E. Sabanov, Jaloba na imya General nogo Sekreterya OON, Samizdat Belgesi, Nr. 1729, Oktyabr Syurpriz Krımskim Tataram ko Dnyu Konstitutsii, Samizdat Belgesi, Nr. 1880, Dekabr 1972 (Adı geçen belgeler Kırım Türklerinin meşhur şairi merhum Yunus Kandımov un özel arşivinden alınmştır). Абишева Т.О. доцент, Қазақ мемлекттік қыздар педагогикалық университеті, Жаратылыстану факультеті 184

185 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада ежелгі түркі мәдениетінің қалыптасуы қарастырылады. Түркілердің ежелгі мекені туралы жазбаша айғақтар әлі де айқындалмаған. Қазіргі қоныс тепкен аумақтардан табылған археологиялық материалдарда мәлімет жоқтың қасы. Түркітанудың ондаған жылдар бойы даму нәтижесінде анықталған немесе ойдан шығарылған құрылымды растайтын немесе жоққа шығаратын бір ғана «құжат» бар. Бұл ауызекі тіл. Біздің заманымызға жеткен жазба деректерде, өкінішке қарай тарих үзік-үзік және авторлардың субъективті көзқарасы тұрғысынан баяндалады. Тірек сөздер: Ежелгі түркі мәдениеті, түркітану, жазба деректер. ABSTRACT: Locality is examined in the article, writing, culture of ancient turks, research of well knownturcologists. The article discussed the formation of the ancient Turkic culture. Writing of the ancient land of the Turks, the evidence has not yet been determined. Currently there is no information archeological materials found in the colonized territories. Turkic as a result of decades of development or fictitious structure to confirm or deny the existence of a "document". This is a spoken language. BC reached record data, unfortunately intermittent history and subjective point of view of the authors of this report. Key Words: Ancient Turkic culture and Turkic, recording the data. Түркілердің ежелгі мекені туралы жазбаша айғақтар әлі де айқындалмаған. Қазіргі қоныс тепкен аумақтардан табылған археологиялық материалдарда мәлімет жоқтың қасы. Түркітанудың ондаған жылдар бойы даму нәтижесінде анықталған немесе ойдан шығарылған құрылымды растайтын немесе жоққа шығаратын бір ғана «құжат» бар. Бұл ауызекі тіл. Біздің заманымызға жеткен жазба деректерде, өкінішке қарай тарих үзік-үзік және авторлардың субьективті көзқарасы тұрғысынан баяндалады. Алайда, адамзаттың өткен тарихы кодталған чип бұл сөз. Қоныс аудару бағыттары, мекен еткен жерлері, пәлсапасы, діні, таңбаны түсіндіруші данышпандардың даналығы немесе жыршы-абыз түйсігінің таяздығы. Халық тарихшылары тарихи қағазға түсірілмеген бұл лексемаларды археологиялық тұрғыдан оқудың ерекше қажеттілігін сезінулері тиіс. Байырғы көне тарихқа бойлау үшін әлі де тынымсыз зерттей түсу қажет. В.В.Иванов сол замандағы ғылыми пікірді келтіре отырып, сөздің ең жоғарғы жасы екі мың жыл деді. Түркілер жазуды да, санауды да, айға да, күнге де, басқа да құдіретті күштерге сенуді білмеген сыңайлы. Бұған дау айтқымыз келеді: егер ежелгі адамның тілі, ең болмағанда, он сөзден тұратын болса, онда сол сөздердің біреуі құдайдың атауы болуы тиіс. Қоныс тепкен жер бедері, хайуанаттар мен өсімдіктер әлемі көрініс тапқан алғашқы сөздерді қалпына келтіру арқылы ежелгі түркілердің пайда болған аймағын анықтауға болады. Тау дала ландшафты, аталған хайуанаттар мен өсімдіктер әлемі Алтай Саян өлкесіне ғана емес, сондай-ақ Кавказға да, (мысалы Краснодар өлкесі) Орта және Кіші Азияға да тән. Тіпті Африка, Америка, Австралияның кейбір аймақтарына да тән. Көне түркі руникалық жазу ескерткіштерінің кең қанат жайған аймағы Оңтүстік Сібір, Монғолия, Қазақстан мен Қырғызстанның кең жазиралы далалары мен тау шатқалдары. Сөз болып отырған жазу нұсқаларының екі жүзден астамы тасқа қашалған, ал ондаған нұсқасы түрлі қорымдардан табылған металл, күйдірілген сазбалшықтан жасалған бұйымдарға ойылса, сондай-ақ сирек те болса ағаш пен сүйек сияқты заттар да қолданылғаны айқындалып отыр. Тілдердің ішіндегі ең көнесі шумер тіліндегі етістік және есім түбірлердің қолданысы туралы олардың бір-бірінен ешқандай айырмашылығы жоқ деген болжау бар. Шумерлер, көне селмиттер, хеттер, шикі балшық тақталарға жазып содан кейін оларды мәңгі материалға айналдыру үшін күйдіріп отырған. Ол дәуірдің кітапханасы бір-бірінің үстіне жалпағынан қойылған қыш (керамика ) тақталардың үйінділері болған. Жазуды басқа материалға (папирус, пергамент) ауыстырған. Кейінгі ұрпақ түсініксіз таңбалармен жазылған қыш кестелерін тауып алып, қабырға қалайтын құрылыс материалы ретінде пайдаланған. Таңбалар жазылған миллиондаған қыш «парақтары» толассыз соғыстардың салдарынан қираған сарайлар мен ғибадатханалар салу үшін Алдыңғы және Кіші Азияның қалаларында және елді мекендерінде пайдаланған. Қыш жазуларының соңғы қорғаны Ассирия Вавилон құлдырағаннан кейін, папирус пен пергаментке жазылған әріптік жазуға жаппай көшу сына жазуын бір сәтте-ақ құнсыздандырды. Ежелгі әлемде мол болған құнды жазба ескерткіштері мен біртұтас жазбалар түгелдей жоғалған деп сенімді түрде айтуға болады. Көне түркі руна жазуы VІІІ-Х ғ көне түркі тайпаларының бір бөлігі қолданған және таңбаларының пішіні бойынша герман рунасына ұқсас жазба Орхон Енисей жазбалары тілін құраған Орта Азия мен Сібір көне руна жазуы 185

186 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 және Орта Азиялық руна жазуымен кейбір әріптері ғана сәйкес келетін Шығыс Еуропа руна жазуы болып бөлінеді. Алайда археология ғасыры әлі де аяқталған жоқ. Бірқатар ғалымдардың болжамы бойынша түркі Азия руналары таңбалардың кескінін геометриялық пішінге өзгерту нәтижесінде VІІІ ғасырдан ерте пайда болған. Аса көрнекті ғалым және қоғам қайраткері О.Сүлейменов оқырмандарға жауһар жырларымен қатар, лингвистика саласында терең пайымды ой толғаған еңбектерімен де кең танымал. Ойшыл ғалым көне түркі жазуының пайда болуымен дамуын әлемдік өркениетке қосылған үлес деп бағалап, дәлелдеп келеді. Бүкіл түркі әлеміне белгілі түрколог ғалым Алтай Аманжоловтың зерттеулері түркі әлемінің мәдениетіне қосқан үлесіне баға жетпейді. Ел тарихын білу жер тарихын білумен шарттас. Өйткені сол жерді мекен етіп, қоныс тепкен, суын ішіп, қайнарының көзін ашқан елдің басынан кешкен өмір өткелдері мен қат қабат оқиғалары зейін аударып қарасаңыз атой салып жатады. Сонау ХІ ғасырдағы Махмуд Қашғари сөздігіндегі Кейген (Кеген), Ертіш (Ертіс), Етіл (Еділ), Іле т.б өзен-су атаулары күні бүгінге дейін сақталса, тау мен тастың, бұлақтардың, елді мекендердің аты қаншама десеңізші. Халық жер мен су, тау мен жота, көл мен бұлақтың атын қалай болса солай атай салмаған. Одан көңілде із қалар ұқсастық пен бейнелі көрініс тапқан. Мысалы, Сарыарқа, Керегетас, Қыземшек, Кемпірадыр ( кемпірдің бетіне ұқсас қыртыстары үшін), Қызылмойнақ, Қаражал және т.б қаншама ұқсатулар мен образды елес жатыр. Кейде орынды, орынсыз өзгертіп, кейінгі ұрпақты шым-шытыр шырғалаңға салар шақтар да аз кездеспейді. Орта Азия, Түркістан жерінде Х-ХІ ғасырларда ғылым-білімнің өте жоғары дамығаны Әбу- Насыр Әл-Фараби, Әбу Райхан Бируни, Әбу Әли ибн Сина сияқты ғұлама ғалымдардың болғаны белгілі. Мысалы, Әбу Әли Ибн Сина араб тілінде жазылған ғылыми еңбектерінде ауру түрлерін емдеу тәсілдерін, аурудан сақтану жолдарына дәрі-дәрмек пен емдік шөптерге толық сипаттама берген. Ал ХV ғасырдағы шипагер ғалым Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы өзінің ізашар ұстаздары Әбу Насыр әл фараби, Юсуф (Жүсіп) Баласағұн шығармаларымен толық танысқанын, олардың пікірлеріне баға беріп, дамытып отырғанын баяндайды. Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының ескі қазақ тілінде жазылған «Шипагерлік баян» атты шығармасы медицина, этнография, философия, тіл ғылымы үшін аса құнды еңбек әрі ғылымнама (энциклопедия) болып табылады. «Шипагерлік баян» шығармасы ХV ғасыр мұрасы. Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы жылдары өмір сүріп шығарманың алғашқы нұсқасын 1473 жылы 85 жасқа келгенде аяқтаған. «Шипагерлік баянның» негізгі тілдік өзгешелігі сөз байлығында, сөздік құрамында, кейбір көнерген сөз тұлғаларының сөз орамдары мен мақал-мәтелдердің қолданылуында. Еңбекте кездесетін жан-жануар, аң-құс, жәндік атаулары : абадан ( көкжал, арлан, қасқыр, батыста абадан «қасқыр үйірінің басшысы»), аңдағай (бөкен бұқасы), бадырақ (үкі), бая (нар інгені батыста бая «тентек, құсаған түйе»), бастармақ (серке), бекіре (мекіре балық, батыста бекіре, монғолша (бэхер), борбаң (суыр), борсаң (борсық), жар (қос өркешті түйе), жылмаң (абжылан), жылпың (түлкі), жылтың (ақкіс, ақ тышқан), сыпылдақ (бөдене), тарбақ (бақа, көлбақа) және т.б. Қазақтың мүшел есебінің жыл аттары бұл еңбекте ерекше берілген. Олар белгілі бір жанжануардың мінез-құлықтарына, қимыл-әрекеттеріне, кейде аңыздағы атауларына байланысты болып келеді.: сумақы (тышқан), маңғаз(сиыр), айбар(барыс), секем (қоян), сумаң (жылан), айтақ (ит ), шақырауық (тауық), қорысқы (доңыз), тұлпар (жылқы), шопан (қой), мешін (мешін), иіртек (ұлу), сол сияқты ай аттары күн аттары да өзіндік ерекшеленеді. Он екі жыл адамның мүшел жасын құрайтыны белгілі. Шипагер, ата-бабаларымыздың түсінігіне сәйкес, әр жылы дүниеге келген баланың мінезпейілі сол жылдың атына айналған жануармен ұқсас болады, мүшел жастың басы аса қауіпті болады, сондықтан мүшел жастағы әрбір адам сақтана жүруі қажет деп ескертеді. «Шипагерлік баян» еңбегінде өсімдік атауларының дені қазақтың байырғы сөздері адыраспан, алабота, арша, баялыш, бидайық, жалбыз, жауқазын, жуа т.б Дәрілік шөптердің шипалық қасиеттері ұрығында, гүлінде, сабағында, тамырында болатыны шөптің жинау мерзімін, дайындау әдісін білу шарттары кітапта айқын көрсетілген. Шығармада «жетіге тиіспеу», «қырық бірге жұғыспау», «он екіден айырылмау» сияқты өнеге-өсиет, ырым-тиымдар тізбегі берілген. Мұны шипагер дәурендеу, бақытты өмір сүру заңы, аман есендік шарты ретінде ұсынуды жөн көрген. Ұрпақтан-ұрпаққа көшіріліп, бұл мұраның шипагерлік сырлары шашылып жойылмауы үшін алдағы нұсқалары өртелген болатын. Бесінші көшірмесі 1766 жылы Шалкөде деген жерде, ал алтыншы көшірмесі 1952 жылы Текесте жасалынған. Іле аймағының тұрғыны, емші Түменбай Ыстанбайұлы «Шипагерлік баянның» 1952 жылғы жаңартылған нұсқасын баласы Нұртайға өсиет 186

187 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 етіп қалдырған екен. Сол нұсқасы 1050 дәрі-дәрмек түрімен қоса, 4577 «шипашақпен» (рецептімен) таныстыратын мыңға жуық өсімдік атауларын, ауру-сырқат атауларын қамтитын, емдеу сырларын баяндайтын көлемді шығарма еді. Бірақ Қытайдағы аты шулы «Мәдени төңкеріс» кезінде (1968ж) бұл кітаптың төрттен үш бөлігі өртеліп қалған бөлігін Нұртай Түменбайұлы қайта көшіріп баспаға ұсынған. Шипагерлік те өнердің бір түрі. Қазақ халқының дүниетану тәжірибесі мол, емшілік дәстүрі орасан бай. Сондықтан ХV ғасырдан қиын-қыстау жолмен бізге жеткен асыл мұрамызды одан әрі зерттеп, халық игілігіне айналдыруымыз керек. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. О.Сүлейменов Атам заманғы түркілер. «Олжас кітапханасы», Баспа үйі Алматы Түркі филологиясының негіздері А.С.Аманжолов Алматы «Мектеп» Ә.Сайран, М.Сейтқали Қазақтар және түрік әлемі. Алматы, Баспалар үйі «МӘҢГІЛІК ЕЛДІҢ» КЕПІЛІ ТІЛДІҢ ЭТНОТАҢБАЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕ («Қырымның қырық батыры» жыр циклі бойынша) Ж.А. МАНКЕЕВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада қазіргі қазақ тіл біліміндегі зерттеулер ұлт тарихынан да ежелгі болып саналатын тіл тарихын зерделеу нәтижесінде анықталған этнотаңбалық тіл деректері арқылы «Мәңгі ел» ұғымын дәлелдеуге кепіл бола алатыны жөнінде сөз болады. Мақалада танымдық ой-өрістің өзекті арқауын тілмен сабақтас қарап, танымдық-ақпараттық мәні ерекше құрал ретіндегі қызметін, тіл әлемінің құдіретін, қазынасын, құндылығын кешенді сипатта, сол тілді тұтынушы ұлт өкілінің (адамның) болмысымен бір тұтастықта қарастыратын тілді антрополингвистикалық бағытта зерттеудің мәселелеріне қатысты төмендегі тұжырымдар ұсынылады: - осы тұрғыдан «Қырымның қырық батыры» жырларының тілі әр халықтың тарихи-мәдени ұлы мұрасын өз бойында «ғаламның тілдік бейнесі» негізінде сақтаушы, жеткізуші және танытушы қазынаның бірі; - тілдік деректердің мәдени-танымдық коннотациясында «тасаланған» мән-мағыналардың архетиптік мазмұн межесі уақыт пен кеңістік контексіне сай ашылып, ұлттық біртұтасымдылық сипаты айқындалады; - тілді зерттеудегі қазіргі антрополингвистикалық (адамтанымдық) бағыт қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін ұлықтайтын, ана тілінің мәңгілік сипаттағы ұлттық әлеуетінің, өміршеңдігінің, рухани ұлт тұтастырушылығының этномәдени қызметін дәлелдеп, дәйектейтін кешенді жүйе. Тірек сөздер: Тіл, тілдік дерек, тіл тарихы, тарихи-мәдени мұра, ұлттық мәдениет, ономастикалық ақпарат, этномәдени код, ұлтымыздың тілдік қазынасы, танымдық бағыт, халықтың жады, танымдық қор, «Мәңгілік ел» ұғымы. ABSTRACT: In the article actual basis of cognitive thinking is given related to the language, to issues such as the importance of educational and informational activities as a tool, the power of the world of language, the Treasury, the value as the complex nature, with a personality of the language user of the nation considered as the integrity, related the study of language in anthrop linguistic direction research the following conclusions are recommended: - this point of view, "Hero of the Crimea" songs language is the guardian, delivery and acting treasure of each great historical and cultural heritage of people, based on "the image language of the universe". - value-archetypal values disclosed in accordance with the context of the content boundaries of time and space "hidden" in cultural connotation of the language data, is determined by the nature of national unity; Ж.А.МАНКЕЕВА - Филология ғылымдарының докторы, профессор, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Алматы қаласы, Қазақстан Республикасы Jamalmankeeva@mail.ru 187

188 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, anthrop linguistic study of language (cognitive) eulogized the direction of the Kazakh language status, the native language of the eternal nature of the potential viability of the spiritual unity of the nation and ethno-cultural system justifying their reasoning. Key Words: Language, the language data, language, history and cultural heritage, national culture, onomastic information, cultural code, the treasure of the nation's language, cognitive orientation, memory, cognitive stock, "the eternal nation" concept. Кез келген халықты мәңгілікке ұластырып, жетілдіріп, кемелдендіріп отыратын мәдениетінің қазынасы тілі. Оларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін ауыз әдебиеті, эпостық жырлар, шешендікпаремиологиялық-фразеологиялық, ономасиологиялық жүйе, ақын-жыраулар шығармашылығы т.б. Мұндай рухани-мәдени мұра үлгілерінің арқауы болған сөз өнері, айшықты тілі арқылы қазақ халқының этникалық тарихы мен мәдениеті, көркем ойлау жүйесі мен танымдық деңгейі заманнан заманға этнотаңбалық ақпарат түрінде жетіп отыр. Ұлттың болмысын тілі арқылы сипаттайтын төл мәдениеттің этнотаңбалық деректерінің мәні жоғарыда көрсетілген үлгілерде, біріншіден, эстетикалық, екіншіден, тарихи-этникалық тұрғыдан уақыт пен кеңістік контекстегі әлеуметтік-функционалдық, үшіншіден, танымдық-аксиологиялық (құндылықтық) қызмет атқарады. Бұл мәселені зерттеу қазіргі қазақ тіл білімінде ұлт пен тіл біртұтас деген қағиданы ұстанатын антропоөзектік бағытқа сәйкес жүргізіле бастады. Тілді зерттеудегі бұл үрдістің қазақ тіл біліміндегі бастау көзін проф. Қ.Жұбанов еңбектерінен табамыз. Олар ғалымның қазақ тілінде сақталған, кейде қазіргі қолданысы тарихи-танымдық тұрғыдан жаңғыртылып, анықталған, иә мифтік таным деңгейіне сай қалыптасқан архетиптік сипаттағы тілдік деректердің, антропонимдердің, топонимдердің, терминдердің, фразеологизмдердің т.б. мәнін ұлт мәдениетімен байланыста қарастырған зерттеулері мен ғылыми топшылаулары. Мысалы, ғалым қазақ тіліндегі зат атауларының қалыптасуындағы негізгі қағидасын сөздің аталуының ұлттық ерекшелік, тарихи-мәдени, әлеуметтік-кәсіптік, т.б. жағдайларымен байланыстырады: «лошадь жылқы, бірақ ат,байтал, айғыр емес. Ал, біздің ісек, тұсақ, құнан, құнажын, дөнен, дөнежін, деген сөздеріміз басқаларда жоқ. Қазақ синий, голубой, зеленый деген түстердің бәрін көк дейді. Адайларда, арабтарда түйе түлігінің аттары көп: Еділ, Каспий (Атырау) бойының қазақтары балық түрлерінің аттарын көп біледі. Демек, қолданылмаған затқа ат жоқ» 1. Бұл пікірді ұлт болмысы сипатын танудың жолы десек, қазақ тіліндегі ұлттың әлеуметтік тұрмысын, тарихы мен мәдениетін белгілеген тілдік деректері-қазақ әлеуметтік-мәдени кеңістігінде қалыптасқан ұжымның этнотаңбалық жүйесі. Мысалы, тайға таңба басқандай, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман т.с.с. идиомалар көркемдік ойлау деңгейін ғана емес, ұлттың күнделікті тәжірибесінен қалыптасқан танымдық тұжырымын да белгілейді. Ал, әрбір этностың ежелден қалыптасқан төл мәдениеті оның тілі арқылы сақталған, таңбаланған ішкі мазмұны. Сол мазмұнды ашу арқылы ұлт мәдениетінің мәні айқындалады десек, «мәдениетті тану кілті» тіл арқылы сақталған мәдени ұғымдардың мәдени фонында астарланған. Мысалы, қазіргі тілді зерттеудің танымдық бағыты ономастикалық жүйедегі атауларды халықтың жады, тарихы, білімі мен танымдық қоры деп қарайды. Осы тұрғыдан ономастикалық атаудың тек тілдік мағынасын ашу, оның ұлт болмысымен сабақтас мазмұнын толық аша алмайды. Осы мақсатқа орай, лингвокогнитивтік негізге сүйенген кешенді тілдік талдау ономастикалық атаудың тек тілдік мазмұнын ғана емес, сонымен қатар оның мәдени, тарихи, психологиялық, әлеуметтік т.б. қызметіне сәйкес ақпараттар арқылы ұлт ~ тіл ~ мәдениет сабақтасқан этномәдени кодын да ашады. Осымен байланысты көшпенді мәдениеттің өкілі ақынжанды қазақ ұлтының мәдениетін оның тілі арқылы жаңғыртып, тануға мүмкіншілік беретін тарихи кезеңдер мен өркениет түрлерінің көркем бейнеленген жүйесі. Ал, сол көркем жүйені қалыптастырушы, «ауызша дамыған қазақ әдеби тілінің» (Р.Сыздық) өлең-сөз үлгілерін тудырған ерекше тұлғалар, қазақ мәдениеті мен болмысын келесі ұрпаққа шұрайлы тілі арқылы танытып, жеткізген ақын-жыраулардың қазақ өркениетін дамытудағы атқарған қызметі ерекше 2. 1 Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, Р.Сыздық. Ауызша дамыған қазақ әдеби тілі. Алматы,

189 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Ақын-жыpаулаpдың шығуы, еpлiк-жауынгеpлiк тақыpыптағы жыpлаpдың тууы қазақ сөз мәдениетінің рухани-әлеуметтік негізі қалыптасқан хандық құрылым кезеңіндегі таpихи құбылыс. Олаpдың шығаpмашылығын қазақ тiлi таpихынан, қазақ халқының таpихынан тыс қаpай алмаймыз. Ғалымдаpдың iзденiстеpiнiң нәтижесiнде бiзге көне дәуipден келiп жеткен өлең-жыpлаpдың нұсқалаpы мен ақын-жыpаулаpдың пайда болуы қазақ халқының халық болып құpылуынан бұpын басталғанын көpсетедi. Фольклоpдың тегi мен табиғатын зеpттеуге елеулi үлес қосқан ғалым Ә.Қоңыpатбаев «қазақ эпосы да елдiң тiлдiк, халықтық тұтастығы оpныққан дәуipлеpде туған, оның басы ноғайлы дәуipi (ХV-ХVI аяғы) ХVIII ғасыpдағы қазақ хандықтаpы заманы болды» деп санаса 3, академик Ә.Маpғұланбұл жыpлаpдың да кейбipiн көне заманда пайда болған деп топшылауға болатыны туpалы: «Қозы Көpпеш-Баян сұлудың» ескi дәуipдегi суpетi бiздiң заманымыздан екi мың жылдан аса бұpын шыққан», деп жазады 4. Ал, этнограф-ғалым А.Сейдімбек: «фольклорға халықтың өзі туындатқан, туындата беретін және сол халықтың тарихи даму барысындағы әлеуметтік-этникалық болмысын айғақтайтын рухани қазыналардың біртұтас кешені» ретінде назар аударады 5. Демек, халық санасында сақталып, ұмытылмай, ұpпақтан-ұpпаққа жеткен ақын-жыpаулаpдың шығаpмалаpының негiзгi аpқауы жалпы халықтық мүдденi бiлдipу, шама-шаpқы келгенiнше халықтың бipiгуiне, халық болып қалыптасуына қызмет ету. Мысалы, сондай мақсаттағы ақын-жыраудың көрнекті өкілі, тіпті басы Бұқар жырау туралы «Қазақ энциклопедиясында» былай делінген: «Бұқар қазақтың үш жүзінің басы қосылып, бір орталыққа бағынған күшті мемлекет болуын аңсайды. Сондықтан Абылайды осы арманды жүзеге асырушы деп есептеп, оны ісімен де, жырымен де қолдайды, хандықтың нығаюы, хан үкіметінің берік болуы жолында күреседі» [ҚСЭ, ІІ, 532]. Бұқаpдан басталған ақын-жыpаулаpдың жалпыхалықтық мүдденi жыpлаған дәстүpi жалғасып, соған көpiктеу әpi бейнелегiш құpал pетiнде жалпыхалықтық қазақ тiлiнiң қалыптасуына қызмет етедi. Осы орайда қарастырылған ноғайлы дәуірі (ХІІІ-ХҮІ )кезеңіне жататын «Қырымның қырық батыры» жырлары (Едіге, Қобыланды, Ер Сайын, Орақ, т.б.) халықтың pухани да заттық мәдениетiнiң мол көздi аpнасы, бойында халықтың өткен өмip жолын бейнелейтiн таптыpмайтын нақты да бай тiлдiк деpектеpi сақталған ежелгі жыр нұсқалары 6. Олардың мәтінінде кездесетін «...белгілі бір тарихи кезеңде социум қолданатын жалқы есімдер жиынтығы ономастикалық кеңістік» (А.В.Суперанская) құрайды. Атап айтқанда: Көкше, Жаңбыршы, Тауыпберді, Тоқтамыс, Ақмеңді, Меңдіхан, Жылқыбай, Қойқара, Құлыншақ, Аңшыбай, Қыдырбай, Байқасқа, Баба Түкті Шашты Әзіз, Қарақұм, Қызылқұм, Ақберен, Ақтабан, Жиренше, Көкшұбар, т.б. Бұл мұра ел тұтастығы тілдік бейнесінің тіл құдыреті арқылы берілген мазмұндық-деректік әлеуеті, сол тілді тұтынушы этностың бүкіл рухани, мәдени байлығының асыл қазынасы. Осымен байланысты қазіргі тіл білімінде тілдің мұрагерлік қызметінің мәнін зерттеудің әлеуметтік лингвистика негізінде кеңейіп, ұлттық мазмұны тереңдей түсуде. Оның себебі, әр тіл өз бойында ұлт тарихын, төл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе. Осындай мазмұнды құрылымына сәйкес ол этнотаңбалық жүйе, ұлт болмысыныңұрпақтан ұрпаққа жалғасқан тұрақты да тұтас сипаты және мәңгілік ел ұғымын дәйектейтін кешенді тілдік кепіл. Тілдің мұрагерлік қызметіне сәйкес уақыт пен кеңістік сабақтастығындағы «мәңгілік ел» ұғымын дәйектеп, дәлелдеу мақсатында қарастырылатын кешенді лингвомәдени зерттеу барысында бір кезде күнделікті өмірде өте қажетті болған көптеген заттардың атаулары ғана қазіргі қазақ тілінде мәдениеттің, дәстүрдің және ұлттық мұраның жұрнағы ретінде сақталып қалғаны анықталады. Демек, атаулар жүйесінің қызметі тек атауыштық қана емес, танымдық та. Міне, осы тектес зерттеулер нәтижесінде ғана тілдің негізгі коммуникативтік қызметіне қоса, ұлттың рухани қазынасын бойына 3 Ә.Қоңыратбаев, Т.Қоңыратбаев. Көне мәдениет жазбалары. Алматы, Ә.Марғұлан. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы, А.Сейдімбек. Күй-шежіре. Алматы, С.Қондыбай. Маңғыстау географиясы. Маңғыстау мен үстріттің киелі орындары. Алматы,

190 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 сақтаған құжаттық, этномәдени мұралық (кумулятивтік) қызметінің, елдің мәңгілік құныдылықтарының нақты мазмұны ашылады. Мысалы, жоғарыда көрсетілген ономастикалық ақпараттың этномәдени кодын ашу лингвомәдениеттік талдауды қажет етеді. Осымен байланысты қазіргі лингвомәдениеттануда мәдениетті тіл арқылы тану үшін белгілі бір тұлға шығармашылығы негізінде мынадай ұғымдарға ерекше назар аударылады: мәдени әрекет, мәдени орта, уақыт пен кеңістік контексіне сәйкес рухани және материалдық игіліктерге берілетін баға, мәдени трансляция, мәдениеттің метатілі т.б. Осы арада тұлғаның (ақын-жыраулардың) өмірдің мәні мен мағынасын түсінуге қатысты шығармашылық мәдени қажеттіліктерін сипаттайтын мәдени сұхбатты да атап кетуге болады. Байқап отырғанымыздай, жоғарыда аталған ұғымдар тіл арқылы анықталатын, жеткізілетін мәдениеттің коммуникациялық (қатысымдық) табиғатымен астасады. Олай болса, жыр тіліндегі мәдени лексиканың қолданысы мәдени коммуникацияның, мәдени куммуляцияның, мәдени трансляцияның, мәдени архетиптердің жаңғыруын дәйектейді. Мысалы, «Қырымның қырық батыры» жырларында қолданылған мәдениетке қатысты атаулар жай аталмайды, олар сол заманда өмір сүрген осы тұлғалардың мәдени әрекеті нәтижесіндегі рухани дүниесінде заттанады. Яғни, бұл осы тұлғалардың (ақын-жыраулардың) өзіндік санасындағы мәдени ұғымның дискурстық сипаттағы айшықты көрінісі. Осының негізінде әр замандағы ұрпақтар жалғастығы, мәдени мұраларды игеру, қабылдау шығармашылық негізде тиімді іске асады. Қай заманда болмасын, мәдени туынды егер мәдени коммуникация негізінде рухани мұраға айналмаса, ол мәдени айналымнан шығып қалады. Демек, мәдени болмыстың тірегі қарымқатынаста, ақпараттылығында. Олай болса, жыр мазмұны заманындағы мәдениеттің болмысы жыраулардың айшықты тілі мен мәтінінде сақталып, келесі ұрпаққа жетеді. Бұл сабақтастық пен ұрпақ жалғастығын мәңгілікке ұластыратын рухани желі. Және, ол тек денотативті коммуникация құралы ғана емес, сонымен бірге халықтың тарихи, әлеуметтік, мәдени мазмұнын ашатын коннотативтік те құрал. Академик Р.Сыздық осы мәселеге қатысты «Қазақтың ауызша дамыған әдеби тілі» терминді ұсынып, оларды да қазақтың ауыз әдебиетінің эпос, фольклор, шешендік сөздер, дидактикалық өлеңжырлар т.с.с. бірақ, ауызша таралып, ауызша сақталып келген көркем тіл үлгілерінің қатарына жатқызады. Және, олардың ерекшелігін атап көрсетеді: ауызша айтылған осы көркем үлгілердің құлаққа жағымды, көңілге қонымды, жалпыға түсінікті, көркем, әсерлі (естілуі, айтылуы, жадында сақтау, жаттап алу қабілетінің күштілігі т.б.) 2. Олай болса, тәуелсіздіктің қалыптасқан кезеңінде ұсынылып отырған «Мәңгілік ел» идеясының негізі ұлтымыздың тілдік қазынасында екенін академик Ә.Қайдардың мына тұжырымы айқын көрсетеді: «Этностың басып өткен санғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін 6. Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да бір елесі ғана. Оның шын мәнісіндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілініде ғана сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киер киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салтсанаға, әдет-ғұрып, наным-сенімге, ойын-күлкі, той-томалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтел арқылы ғана бізге жетуі мүмкін». Бұл қағиданың тілдік нақты дәйегі ғалымның «Қазақтар ана тілі әлемінде» атты үш томдық этнолингвистикалық сөздігінің, кешенді зерттеуінің мазмұнында жан-жақты көрсетілген. Бұл тектес зерттеу бағытының жалғастығы іспетті он бес томдық «Қазақ әдеби тілі сөздігі», т.б. қазіргі қазақ тіл біліміндегі зерттеулер ұлт тарихынан да ежелгі болып саналатын тіл тарихын зерделеу нәтижесінде анықталған этнотаңбалық тіл деректері арқылы «Мәңгі ел» ұғымын дәлелдеуге кепіл бола алатын кешенді зерттеулер. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, Сонда, 6 С.Қондыбай. Маңғыстау географиясы. Маңғыстау мен үстріттің киелі орындары. Алматы,

191 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, Р.Сыздық. Ауызша дамыған қазақ әдеби тілі. Алматы, Ә.Қоңыратбаев, Т.Қоңыратбаев. Көне мәдениет жазбалары. Алматы, Ә.Марғұлан. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы, А.Сейдімбек. Күй-шежіре. Алматы, С.Қондыбай. Маңғыстау географиясы. Маңғыстау мен үстріттің киелі орындары. Алматы, «МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫ КОНТЕКСТІНДЕ ЖАСТАРДЫ РУХАНИ- АДАМГЕРШІЛІК ТҰРҒЫДА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ Т.К. АУЕЛГАЗИНА Өмірдің азаматтық тұғырға көтерер ең маңызды ұлағаты - адамгершілік қарым-қатынас Көрнекті украин педагогі В.А.Сухомлинский ТҮЙІНДЕМЕ: «Мәңгілік Қазақстан» еліміздің рухын көтеретін, ұлы мақсаттарға жеткізетін тұғырлы идея. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан жолы : Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты халыққа Жолдауында «Мәңгілік Қазақстан» жобасын ұсынып, «Біз үшін ортақ тағдыр бұл біздің Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан!... Біз үшін болашағымызға бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар. Ол Мәңгілік Ел идеясы», - деп тұжырымдап, мәңгілік ел идеясы барша қазақстандықтарды ұлы мақсаттарға бағыттайтын түпқазық болып табылады деді. Осы орайда «Мәңгілік ел» болу үшін еліміздің әрбір отбасында адамгершілігі жоғары, иманды, саналы дүниетанымы қалыптасқан жастар тәрбиеленсе, болашағымыз жарқын, келешегіміз кемел болатыны сөзсіз. Тірек сөздер: Қазақстан, Қазақ елі, ұлт, Мәңгілік ел идеясы, тәуелсіздік, халық, халықтық педагогика, адамгершілік, рухани-адамгершілік тәрбие. ABSTRACT: «Мәңгілік Қазақстан» - to raise the spirit of the country, the fundamental idea that great goals. President of the Republic of Kazakhstan Nursultan Nazarbayev "Kazakhstan's way : The overarching goal, common interests, common future" Message to the People "Мәңгілік Қазақстан" project was presented, "We have a common destiny for our eternal good and great! We are the future of the nation uyıstırıp, with a great idea that will lead to the goal. He is the eternal idea", he formulated the idea of eternal country - all the people of Kazakhstan is the great goal-oriented tüpqazıq said. In this regard, the "Мәңгілік ел" to be the country every family with high moral standards, decent, intelligent young people trained in the philosophy, the future is bright, the future will be perfect. Key Words: Kazakhstan, Kazakh state, nation, idea Мәңгілік ел, independence, population, people pedagogy, spiritual and moral education. Адамгершілік адамның рухани арқауы, оның ішкі дүниесіндегі асыл қасиеттердің жиынтығы. Адам баласы қоғамда өзінің ізгі адамгершілік қасиетімен, адамдығымен, қайырымдылығымен ерекшеленеді. Ұлы ойшыл Ж.Баласағұн «Адамдардың жақсы қылықтары мен қасиеттерін жетілдіре білсе, қоғамды да жақсартуға болады» деген. Олай болса, жас буынның бойына ізгілік пен адамгершілік қасиеттерін орнықтыру ежелден-ақ адам баласының мұрат-мақсаты болған. «Адамгершілікке тәрбиелеу құралы еңбек пен ата-ана үлгісі», деп алғашқы ұстаз Ы.Алтынсарин айтқандай рухани бай адамды қалыптастыру әрбір баланың туған кезінен басталуы керек. Халқымыздың «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген мақалындағыдай өмір есігін аша салысымен, ата-бабаларымыз баланы бесігінен жақсы әдеттерге баулыған, олардың бойына жақсы әдет, мінез-құлқын қалыптастыру жолында тәрбиелік әрекеттер жүргізген. Ар-ұят, әдеп, үлкенге ізет Ауелгазина Т.К. саяси ғылымдарының докторы, доцент, Педагогикалық білімнің халықаралық Ғылым Академиясының академигі, «ӨРЛЕУ» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының филиалы «Алматы облысы бойынша педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты» директорының ғылыми-әдістемелік жұмыстар жөніндегі орынбасары, Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, A.Tolkyn@mail.ru 191

192 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 көрсету, кішіге қамқор болу, айналасындағылармен дұрыс қарым-қатынас жасау, өзара сыйласу секілді қасиеттерді үй-ішілік қарым-қатынастарда, күнделікті тұрмыста ұрпақ зердесіне сіңіре білген. Адамгершіліктің қайнар бұлағы халқымыздың сан ғасырлар бойына қалыптасқан халық фольклорындағы шығармаларда көрініс тапқан. Жеткіншектерді рухани-адамгершілік рухында тәрбиелеуде халқымыздың даналыққа толы мақал-мәтелдерінің, жұмбақ-жаңылтпаштарының, қиялғажайып ертегілерінің, ой-өрісті дамытатын ойындарының маңызы ерекше. Халықтық педагогиканың осындай үлгілері адамдарды адамгершілікке баулиды. Осы орайда қазақ ауыз әдебиетінің іргелі бір саласы - мақал-мәтелдерде қоғамдағы жеке адамдардың даралық, адамгершілік қасиеттері, оның гуманистік мәні сарапталады. Мәселен, төмендегідей мақалдардың баланың бойына жастайынан адамгершіліктің құнды қасиеттерін сіңіруде мәні зор: «Адамгершілік болмай, әділдік болмас», «Адамның ұяты бетінде, адамгершілігі ниетінде», «Асыңа тойғызбасаң да, ақ ниетіңе тойғыз», «Су бермегенге, сүт бер, ақ ниетіңді білсін», «Кең болсаң, кем болмайсың», «Кішіпейілділік кісінің көркі», «Ақылың болса, арыңды сақта, ар-ұят керек әр уақытта», «Ынсап, ұят, терең ой - асыл зейнет ойлап қой», «Ұлық болсаң, кішік бол», «Өз қадірің өз байлығың», «Ары таза, нар жүгін көтереді». Сонымен қатар, «Үлкенді сыйла», «Үлкеннің алдын кеспе, бос шелекпен өтпе», «Кішіпейілділік - кісінің көркі», «Әдептілік белгісі иіліп сәлем бергені», «Көргендінің қылығы көңіл марқайтады» деген секілді ұлағатты сөздерді сәби кезінен баланың санасына дарытқан. Сондайақ, «Сіз деген әдеп, біз деген көмек», «Сыйға сый, сыраға бал», «Жаным десе жан семірер» деген мақал-мәтелдер арқылы игілікті істерге бастаған. Ал, «Адам бір-біріне қонақ», «Қайтып кірер есікті қатты жаппа», «Адамды алдау - арыңның алдында қылмыс, ағаны алдау - анаңның алдында қылмыс», «Ағайын тату болса ат көп, абысын тату болса ас көп», «Ағайын бір өліде, бір тіріде керек» деген мақал-мәтелдерде адамдар арасындағы қарым-қатынаста өзара түсіністік пен сыйластық, ынтымақтастық пен кеңпейілділік тәрізді қасиеттердің маңызы айрықша екендігі бейнеленген. Баланы ізгілікті адамгершілік қасиеттерге бейімдей отырып, тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай білген. Мұны «Жақсының жақсылығын айт - нұры тассын, жаманның жамандығын айт - құты қашсын», «Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат», «Жақсымен жолдас болсаң жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң, қаларсың ұятқа», «Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға», «Дос көптігі көңілден», «Жақсы - арына құл, жаман - малына құл», «Басыңа іс түссе, жақсы көмек етеді, жаман күліп өтеді» деген мақалдарда жақсылық пен жамандық, мейірімділік пен қатыгездік сияқты қасиеттердің ара-жігін салыстырып ашып көрсеткен. Өйткені баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі жан-дүниесін ояту нәтижесінде оның бойында руханиадамгершілік қасиеттері негізделеді. Балалардың ақыл-ой белсенділігін дамытуда ойындардың да атқаратын маңызы зор. Соның ішінде, ұлттық ойындардың орны ерекше. Қазақ халқының ұлттық ойындары әділдік пен адамгершіліктің жоғары ұстанымдарына негізделген. «Көкпар», «Алтын сақа», «Бәйге», «Тапқыр болсаң, талас жоқ», «Кім жылдам?» сынды түрлі зияткерлік ойындар бала қиялын дамытып, мүмкіндіктерін ашып, жаңалыққа, бәсекелестікке ұмтылуға мүмкіндік береді. Сөйтіп, халық фольклорындағы адамгершілік, адалдық, ізеттілік, имандылық, ар-намыс, үлкенді сыйлау, кішінің көңілін қалдырмау сияқты атадан балаға беріліп келе жатқан гуманистік құндылықтар жеке тұлғалардың күнделікті өмірінде ұстанатын адамгершілік ережелері ретінде әр кезде де зор маңызға ие. Айта кетерлік маңызды жайт, адамгершілік қасиетті әрбір жеке тұлғаның бойына дарыту мәселелері барлық қоғамдағы ойшыл - даналардың көзқарастарына арқау болып келеді. «Адам барлық дүниенің өлшемі» деп ежелгі ғұламалар айтып кеткені және қоғамдық жүйенің осы пайымға байланысты бағаланғаны белгілі. Осы орайда Ежелгі Қытайдың көрнекті ойшылы Конфуцийдің этикалық ұстанымдары зор маңызға ие. Ол адамдарды ізгілікке, адамгершілікке үндеді. Сол тұрғыда ұстаз айтты: «Адамгершіл кісіде мына бес қасиет болуы керек: кісіге шын құрмет, кең пейілділік, шыншылдық, зеректік, мейірбандық. Біріншісі жарамсақтануға жол бермейді; екіншісі барлығын бағындырады; үшіншісі адамдардың көңіліне сенім ұялатады; төртіншісі жеңіске жетуге мүмкіндік береді; 192

193 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 бесіншісі адамдарды басқаруға мүмкіндік туғызады» 1. Яғни, Конфуций әрбір адам ойының биік, адамгершілігі зор, тұла бойы ізгі қасиеттерге толы болуы үшін тырысуы керек деген қағиданы ұсынған. Жастардың бойында адамгершілік, ізгілік, қайырымдылық қасиеттерді дарытып, рухани жағынан жоғары деңгейдегі азамат етіп қалыптастыруда Мұхаммед ғ.с. пайғамбарымыздың хадистерінің тәрбиелік мәні зор. Бұл ретте оның ізгілікке, қайырымдылыққа арналған өсиет-хадистері жас ұрпақ өкілдерін гуманистік ұстанымдарды негізге ала отырып, әлеуметтендіруге жол ашатыны ақиқат. Мысалы, мейірімділікке, имандылыққа арналған хадистерде мынадай ой-түсініктер тұжырымдалған: - Адам өз әдеттерінде әрбір істе қайырымды болу - ақылдылықтың бастауы. - Егер адамда төмендегі үш қасиет болса, Алла оған ризалық білдіріп, жұмаққа жібереді, олар: әлсіздер мен кедейлерге қайырымдылық; ата-анаға мейірбандылық; өзінің қол астындағылармен жақсы қарым-қатынас және мейірімділік. - Кімде кім халықтың қамын жесе, Алланың шапағатына ие болады... - Алдыңызда басқа халықтың қастерлі адамы келсе, оған құрмет көрсетіңіз. - Үмітсіздікке бой алдыруға болмайды, қашанда халыққа пайдалы жақсы іс істеп, соның мұңын мұңдауға тырысу қажет. - Жақсылық істерге үндеу мен жағымсыз істен сақтандыру, қиын жағдайда шындықты қорғап, соған жақтас күйде қалу күреспен пара-пар іс 2. Сонымен қатар, Ахмет Иугінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегінде баяндалған діни-мораль саласындағы тәрбиенің құндылықтық негізі ерекше маңызды. Ойшыл: «Білімді не айтады, тыңдап көріңіз! Әдептіліктің басы аузын бағу....шыншыл бол, туралық ет, әділ атан. Шыншыл деп білсін халайық сені......кішіпейілділікті берік ұста. Одан мүлде айырылма... Адамгершілік бір үй, қарапайымдылық оның іргетасы сияқты. Немесе қарапайымдылық [жасыл] алқап, Адамгершілігі [онда өскен] алқызыл гүл сияқты......дәрежең үлкейген сайын ұстамдырақ болып, Үлкенге-кішіге сыпайы сөйле...», - деген 3. Сол сияқты аты әлемге әйгілі ұлы ғалым Әбу Насыр әл-фарабидің гуманистік ойтұжырымдарының да дүниежүзілік өркениетте, соның ішінде Орта Азия мен Қазақстандағы адамгершілік ұстанымдардың дамуына тигізер ықпалы айрықша. Ұлы ойшылдың адамзатты бақытқа жеткізу жайындағы, халықтар арасындағы туысқандық қатынас турасындағы, адам өміріндегі ақылой мен адамгершіліктің мәні жөніндегі ой-пікірлерінің маңызы өте зор. Ол «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат» еңбегінде: «Адамдар бірлестігі шынайы бақытқа жеткізетін істерде өзара көмектесу мақсатын қойған қала қайырымды қала болып табылады, ал адамдары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын қоғам қайырымды қоғам. Барлық қалалары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын халық қайырымды халық. Егер халықтар бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын болса, бүкіл жер жүзі осылайша қайырымды болмақ», - деп ой қорытады 4. Сонымен бірге, «қоғам мүшелері бір-біріне адамгершілік, достық, өзара көмек көрсету арқылы өмір сүргені жөн» деп осы ойын әрі қарай былайша жалғастырады: «Ал адамдар жөніндегі байланыстырушы дәнекер адамгершілік, сондықтан адамзат санатына жататындар бір-бірімен тату тұруға тиіс» 4. Міне, осылайша ғұлама ойшыл әл-фараби өз заманында ұсынып, көтерген ой-тұжырымдарының қазіргі кезеңде де өзекті екендігі даусыз. Назар аударарлығы, ойшыл - дана әл-фарабидің көзқарастарымен ұлы Абайдың 1 Мырзагелді К. Конфуций даналығы. - Астана: Аударма, б. 2 Мұхаммед пайғамбардың өсиет хадистері. - Шымкент: Азиат, , 16, 17, 65-бб. 3 Ислам философиясы. Жиырма томдық. 4-том. - Астана: Аударма, , 100, 102, 104-бб. 4 Әл-Фараби Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат // әл-фараби. Философиялық трактаттар. - Алматы: Ғылым, (324 б) 4 Абай. Қара сөз, поэмалар. - Алматы Ел, бб 193

194 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 толғамдары үндесіп жатыр. Ұлы ойшыл - демократ қоғам мүшелерін тіршілікте бір-бірінің білместігіне түсіністікпен қарауға, тату-тәтті, мағыналы өмір сүруге шақырып, өзінің отыз төртінші сөзінде мынадай тұжырымдарды ұсынады: «Адам баласына адам баласының бәрі дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде тууың, өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің бәрі бірдей, ахиретке қарай - өлуің, көрге кіруің, шіруің, махшарда сұралуың бәрі бірдей, екі дүниенің қайғысына, пәлесіне қаупің, екі дүниенің жақсылығына рахатың бәрі бірдей екен. Бес күндік өмірің бар ма, жоқ па? Біріңе бірің қонақ екенсің, өзің дүниеге де қонақ екенсің, біреудің білгендігіне білместігін таластырып, біреудің бағына, малына күндестік қылып, я көрсеқызарлық қылып көз алартпақ лайық па?» 5. Және де ұлы Абай «адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» барша адамзатты тату-тәтті өмір сүруге, ынтымақ пен бірлікке шақырған. Оның бұл тұжырымы қоғамдық тұрақтылық пен ұлтаралық келісімді мұрат тұтып келе жатқан еліміздің ұстанған бағыт-бағдарына сәйкес. Айта кетерлік маңызды жайт, мұндай рухани қазыналар арқылы жеке тұлғалардың бойына ұлттық ізгілікті қасиеттер ғана емес, сондай-ақ, жалпыадамзаттық құндылықтардың да сіңірілетіні сөзсіз. «Біз балаларды тәрбиелеуде және оқытуда ғасырлық тарихи тамыры бар дәстүрлі қазақ халық тәрбиесінің негізгі идеялары мен құндылықтарын қалпына келтіріп, кеңінен пайдалануымыз керек» 6. Осылайша, жас ұрпаққа рухани-адамгершілік тәрбие беру қандай қоғамның да ең маңызды міндеттердің бірі. Бұл қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын өзекті міндет. Демек, бүгінгі таңда да жастарды рухани дамыту, рухани-адамгершілікке тәрбиелеу, болашағына жол сілтеу қажетті, кезек күттірмес мәселе болып табылады. Рухани-адамгершілік тәрбиесі - адамзат қоғамын үнемі толғандырып келе жатқан күрделі мәселелердің бірі. Қоғамдағы адамгершілік тәрбиесі - адамгершілік сезімді, ұлттық сананы, парасатты мінез-құлық дағдыларын қалыптастырып, жетілдіруде жалпыадамзаттық құндылықтарды тиімді пайдалануға бағытталған жалпыадамзаттық тәрбиенің бір бөлігі. Рухани-адамгершілік тәрбиесі тәрбие бағыттарының ішіндегі ең күрделісі болып табылады. Рухани-адамгершілік тәрбиесі туралы ұғым қоғамның рухани мәдениетінің бір көрінісі ретінде өмірдің тарихи-әлеуметтік мәні мен міндеттерін айқындайды. Орысша-қазақша түсіндірме сөздікте көрсетілгендей: «Рухани-адамгершілік тәрбиесі - өмірге адамның тұрақты және үйлесімді дамуын қамтамасыз ететін құндылықты қатынасты қалыптастыру. Рухани тәрбие - борыш, әділеттік, шындық, жауапкершілік т.с.с. адамның ісі мен ойына жоғары мән бере алатын қасиеттерді тәрбиелеу» болып табылады 7. Демек, «...рухани-адамгершілік тәрбие әлеуметтендіру барысында тұлғаның құндылық аясының кеңеюі, моральдық нормалар мен адамгершілік идеалдар негізінде өзінің айналаға деген қатынасын саналы ұйымдастырып, бағалау қабілетін қалыптастыру» 8. Өз кезегінде баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылықты сіңіріп, өзөзіне сенімділікке тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар қауымы шешуші рөл атқарады. Осы екі арнада жүргізілетін тәлім-тәрбие сабақтаса, ұштаса өткізілгенде ғана көздеген мақсат нәтижелі болары сөзсіз. Демек, рухани-адамгершілік тәрбие - екі жақты үдеріс. Адамгершілікке, кішіпейілдікке тәрбиелеу күнделікті өмірде, тұрмыста, ойын және білім беру ісінде жоспарлы түрде іске асады. Дана халқымыздың әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік, қонақжайлылық сынды асыл да абыройлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-санасына сіңіру үшін әрбір тәрбиеші, ұстаз халық педагогикасын, сан ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жан-жақты терең білумен қатар, өзінің бойына адамдық құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы шарт. Педагог қауымы рухани-адамгершілік тағылымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра 5 Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Педагогика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ б. 6 Құсайынов А. Әлемдегі және Қазақстандағы білім берудің сапасы. Алматы: б. 7 Қожахметова К.Ж. Ұлттың рухани-адамгершілік әлеуетін сақтап қалуда этномәдени білім берудің маңызы // «Қазақ елі» пәні жаңа заман талабы» тақырыбындағы дөңгелек үстелдің материалдар жинағы /Бас редактор С.Ж.Пірәлиев/. Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ: «Ұлағат» баспасы, б. 4 Абай. Қара сөз, поэмалар. - Алматы Ел, бб 8 Қожахметова К.Ж. Ұлттың рухани-адамгершілік әлеуетін сақтап қалуда этномәдени білім берудің маңызы // «Қазақ елі» пәні жаңа заман талабы» тақырыбындағы дөңгелек үстелдің материалдар жинағы /Бас редактор С.Ж.Пірәлиев/. Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ: «Ұлағат» баспасы, б. 194

195 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде басшылыққа алғаны жөн. Сонда ғана қоғамда өзінің міндетін айқын сезіне білетін, көркем мінез-құлқы жетілген рухты адам қалыптасады. Рухани-адамгершілік тәрбие бұл адамның өзін-өзі дұрыс ұстау дағдылары мен қарым-қатынас мәдениетінің жиынтығы болып табылады. «Адамның адамшылығы ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады», - деп ұлы ақын А.Құнанбаев тұжырымдағандай жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру - ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Сондықтан қоғамдағы рухани-адамгершілік білім мен тәрбие беру жас ұрпақтың бойына өмірдің мәні, сүйіспеншілік, бақыт, сыйластық, татулық, бірлік, төзімділік сынды құндылықтарды дарыту арқылы адамның қоғамдағы өз орнын табуына, қабілет-дарынының ашыла түсуіне, ақыл-парасатын дамытуына қызмет етуі тиіс. Себебі адамгершілік - адамның рухани арқауы. Өйткені адам баласы қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен, қайырымдылығымен ғана ардақталады. Ал, қоғамдағы адамгершілік тәрбиесі - адамгершілік сезімді, ұлттық сананы, парасатты мінез-құлық дағдыларын қалыптастырып, жетілдіруде жалпыадамзаттық құндылықтарды тиімді пайдалануға бағытталған жалпыадамзаттық тәрбиенің бір бөлігі. Осыдан 13 ғасыр бұрын «Tүркі жұртының мұраты Мәңгілік Ел», - деп Тоныкөк абыз өсиет қалдырған болатын. Осылайша, біз жалпыұлттық идеямыз - «Мәңгілік Ел» идеясының бастауы тым тереңде жатқандығына, яғни, көне тарихтан бастау алатынына көз жеткізіп отырмыз. Атабабамыздың арманы ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел болып - Тәуелсіз Мемлекет атану еді. Бүгінгі таңда біз сол арманға қол жеткізіп, тәуелсіз елде өмір сүріп жатырмыз. Сондықтан Қазақстанның болашағы үшін аянбай еңбек етіп, келешек үшін дамудың даңғыл жолында ұлы идеяны жүзеге асыру әрқайсымыздың перзеттік парызымыз. Осы орайда болашақ бүгіннен басталатынын ескерсек, Қазақстанның тәуелсіздік туын биік ұстау міндеті жастарға да үлкен аманат жүктеп, салмақты жүк арқалатып отыр. Себебі алдыға қойған ұлы мақсаттары бар, ертеңіне сеніммен қарайтын, жастары алғыр, жаңалыққа жаны құштар, рухани биік ел ғана мәңгілік ел болып ғасырлар бойы жасайды. «Арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, мен жастарға сенемін!», - деп Мағжан Жұмабаев та ел ертеңі - жастарға осындай үміт артқан болатын. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Мырзагелді К. Конфуций даналығы. - Астана: Аударма, б. 2. Мұхаммед Пайғамбардың ӨСИЕТ ХАДИСТЕРІ. - Шымкент: Азиат, , 16, 17, 65-бб. 3. ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫ. Жиырма томдық. 4-том. - Астана: Аударма, , 100, 102, 104-бб. 4. ӘЛ-ФАРАБИ. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат // әл-фараби. Философиялық трактаттар. - Алматы: Ғылым, АБАЙ. ҚАРА СӨЗ, ПОЭМАЛАР. - Алматы Ел, бб 6. Құсайынов А. Әлемдегі және Қазақстандағы білім берудің сапасы. Алматы: б. 7. ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІК: ПЕДАГОГИКА / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ б. 8. Қожахметова К.Ж. Ұлттың рухани-адамгершілік әлеуетін сақтап қалуда этномәдени білім берудің маңызы // «Қазақ елі» пәні жаңа заман талабы» тақырыбындағы дөңгелек үстелдің материалдар жинағы /Бас редактор С.Ж.Пірәлиев/. Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ: «Ұлағат» баспасы, б. АКАДЕМИК М. ҚОЗЫБАЕВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ТҮРКІ ӘЛЕМІНІҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ З.М. ТӨЛЕНОВА ABSTRACT: In this paper the author considers the views and concepts of the academician M.K. Kozybayev about the unity of the Turkic world and Turkic civilization. Basing on the Orkhon-Yenissei writing and other sources, the scholar argued the leading role of the society development in steppe, and substantiated the basic tendency to expansion of sedentism, agriculture and urbanization, consolidation of ethnic communities, spread of common ideology, cults and religion, epic literature, the transition from tribe unions to state associations, which represents the common spiritual world of the Turkic nations. 195

196 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 АННОТАЦИЯ:В данной статье автор рассматривает взгляды и концепции академика М.К. Козыбаева о единстве тюрского мира и тюркской цивилизации. Ученый на основе Орхоно- Енисейских письменности и др. источниках доказывал ведущую роль развития общество в степи, а также обосновал основную тенденцию к расширению зон оседлости, земледелия и урбанизации, консолидации этнической общности, распространения единой идеологии, культов и религии, эпоса, письменности, перехода от племенных союзов к государственнымобъединениям является единым духовным миром тюркских народов. Түркі халықтарының тарихы мен рухани құндылықтарына қатысты қоғамдық ғылымдардың барлық саласы бойынша көптеген зерттеулер мен ғылыми мақалалар жазылды. Кешегі Кеңес кезеңінің өзінде де түркология ғылымына ерекше көңіл бөлініп, көптеген ғалымдар осы салаға іргелі ғылыми зерттеулері мен саналы ғұмырын арнады. Айтар болсақ, түркі тектес халықтардың рухани құндылықтарына ұлтымыздың дарынды таланттары Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Ысмайлов, С.Аманжолов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, М.Жолдасбеков, С.Қасқабасов, Ш.Сатпаева, А.Егеубаев, М.Мағауин, Н.Келімбетов, Ә.Кекілбаевтар, М. Қозыбаев, З. Қинаятұлы, Қ. Сартқожаұлы жәнев.в. Радлов, Л.Н. Гумилев, С. Кляшторный сынды өзге де зерттеушілер өз үлестерін қосты. Осылармен қатар мажарстандық белгілі түркітанушы ғалым Мандоки Қоңыр Иштванның артында қалған мол мәдени мұрасы да толығымен түркі әлеміне қатысты. Ал осындай әлемдік деңгейде зерттелген түркі әлемінің рухани құндылықтарын зерттеудегі ортақ басымдылықтың сыры ғалым Н. Келімбетов пайымдауындағыдай: «Түрік қағанатының ұланғайыр өлкесін мекендеген сан алуан тайпалардың бәріне бірдей түсінікті ортақ тілі болғандығы», - десек қателеспейміз [1,37-б.]. Осы ортақ тілдің астарында ортақ мәдениет, ортақ рухани құндылықтарымыз жатыр. Сол арқылы жаһандық өркениет өрінен көрініп келетіндігіміз де тарихи ақиқат. Академик М. Қозыбаев «Ұлт тілі» туралы мақаласында «Оларды ортақтастыратын тілі, тағдырластыратын тарихы, сырластыратын, силастыратын, мұңдастыратын, жырластыратын, әдебиеті, ата мекенінің тұтастығын, бүгіні мен ертеңін ойластыратын, Отанын қорғауды ұйымдастыратын мемлекеті. Ендеше, тіл, тарих, әдебиет - ұлттың жаны мен қаны, рухани болмысы. Тіл дамып, әдеби тілге айналған тұста, шығыстанушы академик Н.И.Конрад айтқандай, жаңа этнос қалыптасып, биік тұғырға қонады. Тек тіл, тарих, әдебиет бірігіп-кірігіп, тұтас бір рухани материк болып ұлттық болмысты тудырады», - деген болатын [2]. Шындығында «Осынау мәдениетті мейлі түздіктердің, мейлі бесенелердің, мейлі бұлғарлардың мәдениеті десін, қалай десе де бәрінің түбі бір, түбірі бір. Ұлы далада бір-ақ халық қыпшақтар тұрған. Қыр халқы бір-ақ тілде түрік тілінде сөйлеген. Бір ғана түркі мәдениетінің дәстүрлерімен өмір сүрген. Бір ғана түркі рухани құндылықтарын ұстанған», - деп деп құмық ғалымы Мұрат Әджи де әділ көрсетеді. Академик М. Қозыбаев зерттеулерінің тереңіне үңілер болсақ, онда түркі әлемінің құндылықтарын біртұтас дүние ретіндеқарастырып, ғылыми-салыстырмалы саралау арқылы негізінен мынандай тұжырым жасағанын байқаймыз. Шындығына сайып келгенде кешегі кеңестік кезеңде де, кейінгі тәуелсіздік жылдарында да түркі әлемінің ортақтастығы лингвистикалық зерттеулерде басымдыққа ие болып отырғандығын, ал тарих, әдебиет, этнография, археология секілді ғылымдардағы зерттеулер бағыты ғана емес, мазмұны жағынан да түркі дүниесінен алыстап кеткендігін айта келіп, ендігі кезекте бар мүмкіндіктерді пайдаланып, осы бағытқа барынша назар аудару қажеттігін ұсынады. Мұндай қоғамдық ғылымдар саласындағы тоқыраудың тамыр алуын академик қасаң идеологияға негізделгенкеңестік кезеңдеодақ құрамындағы түркі тілдес халықтардың рухани құндылықтарының зерттелуі «ұлы халықтың» мұраларымен салыстыра зерттеу керек деген ұстанымнан туындағанын айтады. Дегенмен тәуелсіздік жылдарының алғашқы кезеңінен бастап-ақ көне түркі жазбаларын тың ғылыми тұрғыдан зерттеуге,түркі тектес халықтардың мәдениеті әлемдік өркениеттің құрамдас бөлігі ретінде зерделеуге мүмкіндік жасалды. Тәуелсіздік тарихының табалдырығын аттар сәттен бастап қазақ мемлекетінің хандары, атақты қолбасшылары, ұлы билері, батырлары тарих төріне шықты. Ұлт-азаттық қозғалысы жаңа тұрғыдан зерделеніп, қазақ тарихы әлемдік өркениеттің, түркі әлемі тарихының құрамды бөлігі ретінде, Дала өркениетінің өзегі ретінде қайтадан қарала басталды. 196

197 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Идеологиялық құрсаудан босаған тарихшы-ғалымдар өткен ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының соңынан бастап отандық тарихты жалпы әлемдік дамудың, түркі әлемінің, Орталық Азия халықтарының, бүтіндей дала өркениетінің азиялық және европалық дамудың тұтас әлемі ретінде таразылай бастады. Ең алдымен тұтас түркі әлемінің тікелей мұрагері саналатын қазақ халқының шығу тарихына барынша назар аударылды.оның алғашқы қадамы неден басталды деген сауалға жауап беру үшін тағы да академиктің пайымдауына жүгініп көрелік: «Халқымыздың этногенезін зерттеу бағытын өзгертер кез келген сияқты. Түрік қағанаты түрік халықтарының жыл санауының басында тұpғaны белгілі. Шығыстанушысы Н.И. Конрадтың пікіpі бойынша VІІ VІІІ ғасырларда ерте пайда болған халықтардың мәдениеті мен тілі ысырыла бастады (қытай, санскрит, парсы, арамей, копт, грек, латын) мәдени жасампаздық басшылық, көсемдік жас халықтарға көше бастады. Олар жаңа жазу, әдебиет жасады (жапон, жаңа үнді, жаңа түpік, жаңа парсы, араб, армян, грузин, славян, роман, герман халықтары). Шын мәнінде, Tүpік қағанаты құлаған кезде төрт түркі тілді тайпалар қалыптаса бастады олар түркілер, түpік-оғыз, қырғыз, қыпшақ тайпалары. Олардың негізінде жаңа түрік этностарының аймақтары пайда болды. Осы тұста моңғол шапқыншылығына дейін қыпшақтардың жетекшілігімен қазақ этносының қалыптасу кезеңі өзінің аяқталу кезеңіне енді. Шыңғыс хан шапқыншылығы бұл процесті тоқтатты. Қазақстан империяның ұлыстарына бөлшектенді. Біздің ойымызша, моңғолдарға дейін негізінен қыпшақ, қазақ нeгізі (ядро) пайда болды. Оның өте терең мәдени дәстүрі, мемлекеттік тәжірибесі барды. Қыпшақ сахарасының халықтары ертеректе мемлекет құрған түркі негізді найман, керей, жалайыр, маңғыт, оңғыт сияқты тайпалармен қосылып көпэтностық «қайнаған қазанда» 2000 жыл ішінде Қазақ этносының негізгі тұлғасын атабабалық тұқымдық негізін жасады.... Туысқан түркі халықтарының әскери бірлестігі Алты Алаш қалыптасты»[3]. Міне, өздеріңіз көріп отырғандай, жалпы түркі халықтарының тарихы, сондай-ақ қазақ халқының тарихы да әлемдік тарихи үдерістің ырғағымен үндес, кең байтақ Орталық Азияның кіндігінде түбі бір түркі халықтарының мемлекеттері болып қалыптасты, қайталанбас Дала өркениеті жасалынды. Дала мен отырықшы өмірдің басын қосқан сол рухани құндылықтардың мұpaгepі осы күнгі Орталық Азия халықтары болып қалды. Академик М. Қозыбаев зерттеулерінде түркі әлемінің рухани құндылықтарына тоқталғанда, ең алдымен, Орхон-Енисей ескерткіштерінің маңызына ерекше мән береді. Сондықтан болар академик: «Орхон-Енисей ескерткіштерінің мәнін бағалау өте қиынға соғады. Ең алдымен олар түркі халықтары өркениетінің дамуының жарқын айғағы болып табылады» [4],- дейді. Сондай-ақ түркі халықтарының рухани ортақтастығы көне ескерткіштерде хатталуынан мыналарды аңғаруға болатындығын айтады: «1) Күлтегіннің, Тоныкөктің тас стелласында «тайпалар басын біріктірдік, біз түркілер тұтас ел болдық» - деген тезис негізгі арқау болып өтеді; 2) Шашыраған елдің басын қосатын бір ғана дүние ұлттық мүдде екендігі сөз желісінде есіп тұрады; 3) Өркөкірек ел билеген көршілердің басын түрік әлемінің алдында идіріп, тізесі бүктірмегенді бүктірген ұлттық идеяны, мемлекеттік идеяны танудың бас қайнары екендігін түсінесің; 4) Түркі әлемі сонау Онон, Керуленнен басталып, оңы мен солына, солтүстігіміз бен оңтүстігіне қанат жайып, алып империяға айналдырғанын білесің; 5) Осынау ұлы Евразия сахарасында түркі әлемінің құрамына енгендер ішінде Үйсіндер барын оқып, тәңірге тәубе етесің,- дей келе,- «Орхон-Енисей жазуларының тағы бір үлкен сабағы:... біріншіден, түркілердің этностық бірлігі, екіншіден мемлекет құрарлық қауқары, ұлттық мемлекетке негіз боларлық болмысы, үшіншіден өркениет дегенің тағылықтан мемлекетке көшу болса, оның жазуы болса, оның тарихқа із қалдырар ескерткіштері болса, ол басқа өркениеттер елдер дәрежесіне жетіп» [5] өзге елдермен терезесі тең өмір сүріп келе жатқандығымыздымақтан тұтады. Ал академиктің осы көне түркі ескерткіштеріне қатысты ойын белгілі ғалым Х. Әбжанов былай сабақтастыра отырып жалғастырады: «Күлтегін жазуларын оқи отырып, байырғы түркі өркениетінің экономикалық, геосаяси, әлеуметтік, дүниетанымдық құндылықтарын, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатында қастерлеген ұстанымдарын қаз-қалпында тануға болады. Бұлай дейтін себебіміз, қағандарға, қолбасшыларға, атақ-даңқы артқан тұлғаларға қойылған Орхон-Енисей ескерткіштерінің бәрі нақты тарихи оқиғаларға байланысты сөз қозғап, келер ұрпақ пен болашаққа бағыт-бағдар сілтейді. Мәтінде өзін немесе өзінікін зорайтып, басқаларды түкке алғысыз жандай тұқырайтып көрсету ниеті жоқ, батырлар жырларында жиі кездесетін әсірелеу, қиял қаһарманына айналдыру тәрізді әдістер 197

198 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 қолданылмаған, түркілер жақсылық көрсе де, жамандық көрсе де сырт күштің әсерінен емес, өздерінің мемлекетіндегі үйлесімсіздіктен, әйтпесе келісімге келе алмағандықтан тапқаны деген тұжырым әлденеше рет қайталанады. Ескерткіш Түркі қоғамындағы, әсіресе саяси элита ортасындағы тарихи сана мен тарихи танымның өресін анықтауға мүмкіндік беретін айғақтарға мейлінше бай»[6]. Міне, түркі тектес халықтардың тарихының тамырының тереңдігіне осындай тасқа қашалып жазылған көне түркі жазба ескерткіштері арқылы көз жеткізе аламыз және ол біздің ортақ рухани байлығымыз, баға жетпес тарихи құндылығымыз болып табылады. Осындай ортақ құндылықтарымыздың бірегейі саналатын Орхон-Енисей жерінен табылған көне ескерткіштеріміздің көшірмесінің елімізге әкелу барысында да академик М. Қозыбаевтың зор үлесі бар екендігін айта кеткеніміз жөн болар жылы арнайы құрылған мемлекеттік комиссия мен экспедиция құрамында сол ескерткіштер орналасқан аймақты және олардың сақталу деңгейін бағамдап қайтқан болатын. Сонымен қатар, түркі әлеміндегі рухани байланыстар мен қарым-қатынастардың тереңдігін барынша айқындай және жақындастыра түсетін сала Шежіре жазу екендігін айта кеткеніміз орынды болар. Өйткені шежіре жазу мен айту түркі тілдес халықтардың көпшілігіне ортақ дүние. Мысалға, бағзы ғасырлардан жеткен «Оғызнама», Рашид-ад Диннің «Жамиғат ат тауарих», Әбілғазының «Түркі шежіресі», Қадырғали Жалайридың «Жылнамалар жинағы» секілді ұлт тарихына қатысты шежірелер баршылық. Бұлардың барлығы дерлік түркі әлемін тануға жол ашатын маңызды мағлұматтар мен дереккөзі болып табылатындығы анық. Сонымен, М. Қозыбаев зерттеулерінің негізгі өзегі осы күнгi Түркі дүниесі - Paх Turkica - Алтайдан Жерорта теңiзiне дейiнгі аумақта орналасқан мемлекеттер - Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан, Азербайжан республикалары мен Түркия және басқа мемлекет құрамындағы бiрнеше автономиялы, әкiмшiлiк құрамаларынан тұратын түркі халықтарының түбі бір, тарихы ортақ екендігін көрсету болып табылады.ғалым өз еңбектерінде түркі халықтарының айрықша «бiр белдеу - пояс - европалық (ресейлiк) - бiр жағынан, Ислам дүниесi Қытай және будда өркениетiнен, екiншi жағынан өз алдына бөлшектенiп тұрғандығын» айтса, екінші өзгешілігінкезiнде батыстық ықпалға, жаңғыртуға - модернизацияға түсіп, менталитетiнің өзгеруіне байланысты басқа ислам мемлекеттерiнен өзгешелігінде деп түсіндіреді. Сондай-ақ бұл өзгерiс, яғни батыстық бағыт олардың мемлекеттiк құрылысына, демократиялық институттарына, азаматтық қоғамына ықпал еткендігін, мысалға кейбір түркi тектес елдердiң демократиялық құрылыстарына авторитарлық бағыт бергiсi келетiн ағымдардыңкездесетінін де дәлелдейді. Осындай толымды ойларын қорытындылай келе М. Қозыбаев түркі әлеміндегі рухани ортақтастық пен оның келешек дамуы ең алдымен геосаяси факторға тірелетіндігін де ескертеді. Әсіресе, соңғы жылдардағы саяси оқиғалардың қауырт дамуы әсерінен әлемдi өктемдiк жүргізуге бейімделген Ресейдің ықпалы қазiр қатты әлсiреп, Қытай мен Батыс ықпалы күшейгенін айта келе, жаңа арнаға бұрылған түркi әлемiнiң замана ыңғайына сай енді ғана күш алған геосаяси алпауыттардың ықпалында қалмай, әлемде өзiндiк өркениеттiк, мәдени бейнесiн сақтау саясатын жүргiзу қажеттігін айтады. Қалыптасып отырған бiртұтас түркi дүниесiнің басты тұжырымдамасысаяси бiрiгу, экономикалық интеграция, мәдени қарым-қатынас, демографиялық өзгешелiктерге басымдылықтар берілуіне шақырады[7]. Түркі халықтарының рухани ортақ құндылықтары туралы мәселелер бүгін де күн тәртібінде тұрған маңызды тақырыптардың бірі. Осы мақсатта келелі істерді күн тәртібіне шығарып, ұрпаққа сабақ болар игілікті істерді, ортақ мақсат пен мүддені осылайша ашық жоғары деңгейде талқылау түркология ғылымына жаңа бағыт пен соны серпіліс береді деп ойлаймыз. Сонда ғана түркі әлемі, түркі дүниесі және түркітану ілімі барынша кең қанат жайып, дами бермек. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, Түркі әлемі тамыры терең, кеңдігі телегей-теңіз шексіз ұғым. Түркі халықтарының материалдық және рухани құндылықтары өркениет жолымен қалыптасқан далалық мәдениеттерді өмірге әкеліп, қазіргі қоғамдық қарым-қатынастарды қалыптастыруға, сан алуан өнер түрлерінің пайда болуына, мемлекет сынды институттың құрылуына, т.б. ықпал етіп қана қойған жоқ, олардың өміршеңдігін танытып келеді. Солардың ішіндегі ең басты құндылығымыз тәуелсіздігіміз. Тәуелсіздік тұсында қол жеткізгенрухани байлығымыз қазіргі таңдағы қалыптасқан геосаяси жағдайдағы әлемдік қауымдастық алдындатүркі әлемімен жан-жақты интеграциялық байланыс жолдарын тұрақтыра алғандығымыз. Бұл орайда Елбасы Нұрсұлтан 198

199 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Әбішұлы Назарбаевтың сындарлы да салиқалы саясатының арқасында түркі әлемімен бірігу идеясы жүзеге асырылуда. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, б. 2. Қозыбаев М.Қ.Ұлт тілі // Өркениет және ұлт. - Алматы: Сөздік-Словарь, б. 3. Қозыбаев М.Қ. Халық рухының қайнары //Қазақ әдебиеті шілде 4. Козыбаев М.К., Кинаятулы З., Пищулина К.А. Орхоно-енисейская письменность и некоторые методологические аспекты изучения истории тюркских народов // Байырғытүркіөркениеті: жазбаескерткіштер. (Материалы международной научно-теоретической конференции, посвященной 10-летию независимости Республики Казахстан).- Алматы, С Қозыбаев М.Қ. Орхон-Енисей жазулары атадан қалған рухани мұра // Көне түркі өркениеті: жазба ескерткіштері: «Байырғы түркі өркениетіжазба ескерткіштері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияға арналған тақырыптық көрме. Алматы ҚР БҒМ ОҒК, бб. 6. Әбжанов Х.М. Тарихи сана мен таным бастауы. Күлтегін жазуы // Қазақстан: ұлттық тарих, идея, методология. Алматы: «Елтаным баспасы», б. 7. Қозыбаев М.Қ. Түрік әлемінің рухани даму мәселелері //Тyrkіye ve Аzerbaycan, Kazakіstan, Kіrgіzstan bіlіm akademіlerі ortak toplantіsі.- Hazіran, бб.; Козыбаев М.К. О тюркской цивилизации (Интервью) // Казахстан. правда мая. ТАРИХЫ ТЕРЕҢ, ТАҒЛЫМЫ МОЛ МӘҢГІЛІК ЕЛ Альбина Қуандыққызы ҚУАНДЫҚ Манат Мешітбаевна АКШАЛОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада «Мәңгілік елдің» рухани құндылықтарын сақтау мен насихаттау сұрақтары қарастырылған. Мәңгілік сөзі бабалардан мирас болып келе жатқан мәңгі өлмейтін асыл қазынамыздың бірі - ана тілімен тығыз байланысты. Олай болса, мәңгілік елдің онымен қатар жасап, бірге дамитын мәңгілік тілі болуы да шарт. Ол мемлекеттік тіл - қазақ тілі! Әр қазақ үшін Ана тілі бәрінен де жоғары тұруы тиіс. Өйткені, Біз қазақ деген халықтың перзентіміз. Елге деген құрмет, өз Отаныңа деген сүйіспеншілік алдымен өз ана тіліңмен қалыптасатынын білген жөн. Тірек сөздер: Мәңгілік ел, тіл, ұлттық рух, ар мен парыз, тәртіп пен ерлік дисциплина и мужество ABSTRACT: In this article, the rassmatrïvaetsya questions Preservation and Propaganda dwxovnıx values of an "eternal" In this article, the "eternal" issues of conservation and promotion of spiritual values are provided. Eternal Word is a growing belief in the immortal legacy of ancestors linked to one of the most precious treasures is the mother tongue. If this is not the case, as well as the country forever, and of the eternal language should also be developed. It is the state language - Kazakh language! Each Kazakh language for most should be higher. Because we are the Kazakh people's babies. Respect for the country, the love of his Otanıña - first of all, should know that my mother instilled tiliñmen. Key Words: Eternal country, language, national dwx, sovest and stipulate obligations, discipline and Courage. «Тәуелсіздікке қол жеткізу қаншалықты қиын болса, оны ұстап тұру одан бетер қиын. Бұл - әлем кеңістігіндегі ғұмыр кешкен талай халықтың басынан өткен тарихи шындық. Өзара алауыздық пен жан-жаққа тартқан берекесіздік талай елдің тағдырын құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне төтеп бере алмай, жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер қаншама? Біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз. Ол сабақтың түйіні біреу ғана Мәңгілік Ел біздің өз Қуандық Альбина Қуандыққызы - «Өрлеу» «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыратын республикалық институты // Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, kuandyk_albina@mail.ru Акшалова Манат Мешітбаевна - «Үміт» мектеп-интернатында директордың оқу ісі жөніндегі орынбасары // Қазақстан Республикасы, Қаратау қаласы, umyt-mektep@mail.ru 199

200 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 қолымызда. Ол үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек»,-деген Елбасы Жолдауында айтылған сөздер әрбір саналы азаматтың жаны мен санасына ой беретіні сөзсіз. Ел мен тіл егіз ұғым. Мәңгілік сөзі бабалардан мирас болып келе жатқан мәңгі өлмейтін асыл қазынамыздың бірі - ана тілімен тығыз байланысты. Олай болса, мәңгілік елдің онымен қатар жасап, бірге дамитын мәңгілік тілі болуы да шарт. Ол мемлекеттік тіл - қазақ тілі! Әр қазақ үшін Ана тілі бәрінен де жоғары тұруы тиіс. Өйткені, Біз қазақ деген халықтың перзентіміз. Елге деген құрмет, өз Отаныңа деген сүйіспеншілік алдымен өз ана тіліңмен қалыптасатынын білген жөн. Отан дегеніміз - халық. Халық дегеніміз - адам. Адамды сүю - оған жақсылық жасау. Ендеше отаншылдық - сонау ерте замандардан қалыптасып келе жатқан қасиетті сезім. Отаншылдыққа тәрбиелеу ұлттық, ерлік дәстүрлерге сүйене отырып, жас өскіннің ішкі жан дүниесі, ой санасы мен сезімін дамытып, қалыптастыруға бағытталуы керек. Отансүйгіштік сезім әр адамды өрге бастайтынын өз ұлтымыздың тарихы да талай дәлелдеп келеді. Кейде шіркін бір өзіне бірнеше мемлекет сыйып кететін ұлан-байтақ жерді ата-бабамыз сан ғасырлар бойы қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шұқтырмай қалай аман сақтаған деп таңданамыз. Шынында талай зобалаң кезеңді бастан кешірген қазақ жері "Найзаның ұшымен, білектің күшімен" өз жер көлемін сақтап қалған. Бұрын-соңды даму үрдісінде отансүйгіштік ұғымы бізде, негізінен, біртекті халықтың басын біріктіріп, бір мақсатқа жұмылдыруға қызмет етіп келгені белгілі. Туған халқымыздың өткен тарихына көз жіберсек, отансүйгіштіктің керемет үлгілерін көреміз. Бүгінгі күні егеменді ел болып, қазақ деген ұлт болып отыруымыздың өзі атабабаларымыздың теңдесі жоқ ерлігінің арқасы. Тарихи мәліметтерден байқайтынымыздай, жоңғар шапқыншылығы кезі мен одан бертіндегі ұлт азаттық көтерілісін алып қарасақ, ондағы батырлардың ешқайсысы бүгінгідей (кеңес дәуіріндегі және қазіргі күндергідей) жүйелі отансүйгіштікке тәрбиелеудің жүйесіне салынбаған. Бірақ елін, жерін, Отанын қорғауда жан-тәнін аяп қалмаған. Осындай көптеген тарихи тәжірибелерден, сол кездегі отбасы тәрбиесіндегі отансүйгіштік сезімнің қалыптасуына ата-ана, ауыл аймағының ықпалының күшті болғанын көреміз. Өсіп келе жатқан жас буындардың бойында отансүйгіштік сезімнің қалыптасуына отбасындағы тәрбиенің ықпалын елемей қоюға болмайды. Б.Момышұлы өзінің "Соғыс психологиясы" еңбегінде ұрыста адамға тән барлық жоғарғы және төменгі сезімдерді барынша ашып көрсетеді. «Жоғарғы сезімдер: парыз, адамгершілік, ержүректілік, ерлік, батырлық, қаһармандық және т.б. Төменгі сезімдер: опасыздық, ұждансыздық, үрей, қорқыныш, т.б. Әрбір адам өз Отанына деген мақтаныш сезімі, өз ұлтын терең сүюі арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеуге тиіс»,-деген сөздер өз маңыздылығын ешқашан жоймайды. Себебі, бұл сезімдер адам санасынан жоғары не төмен тұратыны, нақты жағдаяттарда көрініс табады. Соғыс - дүниедегі ең сұрапыл, адамзатқа қасірет алып келетін жауыздық. Дүниежүзі адамдарының сын сағатта барлық қадір-қасиетінің, бойына сіңген тәрбие, сезімдерінің сыналатын кезі. Сол үшін де батыр бабамыз отансүйгіштік сезімнің бастауы, қайнар көзі отбасынан басталатынын дөп басып айтқан. Бұл сезім ешқашан сырттан, аяқ астынан пайда болмайды, ол ең алдымен анаға, әкеге, бауырларына, яғни, отбасына, туған жеріне, еліне, қоршаған ортасына деген сезімнен басталады. Бірақ бұл сезімнің қаншалықты растығы, жалғандығы нақты жағдаятта, іс-әрекетте өз көрінісін береді. Бұл көріністер қазақ халқының ауыз әдебиетінде мақал-мәтел, нақыл сөздерде, жыр, жырауларда, аңыздарда өз орындарын тапқан. Дәл осындай жырлармен, дастандармен, ата-баба өсиетімен өскен қазақтың ұл-қыздарынан батырлар да, ақын-жыраудар да шыққан. Олар тек қана елін, жерін қорғаған батыр немесе мақтаған ақын-жыраулар болған жоқ, олар өз бойларына барлық адамның асыл қасиеттерін жинаған, есімі ел аузында қалатын тұлғаларға айналған. Мәңгілік елдің тұғыры биік, абыройы асқақ болу үшін, оның ұлттық рухы мен санасы, тілі берік болу қажет! Ұлтымыздың мәңгі өмір сүруі үшін адамдар арасында ұлттық рух, тіл, ар мен парыз, тәртіп пен ерлік т.б. қатар жүруі қажет. Бауыржан Момышұлы өз еңбектерінде, әр шығармасында ұ лттың ұлт ретінде сақталуы туралы ой-пікірлерін, жазбаларын айшықтап, айқындап, ұрпақтарына мұра ретінде қалдырған. Батыр бабамыздың әр сөзі атқан оқтың мөріндей, тура, қақ ортасынан істі шешетін, жүректен шығаратын нақ, адамды жігерлендіріп, қанаттандыратын қанатты сөздерін әр шығармаларынан байқауға болады. Оған дәлел ұлт, ұлттық рух туралы төменде көрсетілген сөздері: 200

201 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 І. Ұлттық рух. 1. Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті. 2. Ұлтшылдықтың негізінде басқа халықтарға өзін қарсы қоюшылық, антогонизм жатады, ал ұлттық рухтың табиғатына өз халқына деген сүйіспеншілік арқылы басқа халықтарды сүю мен құрметтеу тән. 3. Ұлттық рух бұл, асыл қасиет, ұлтшылдық бұл ұлт ішіндегі жеке адам бойындағы көркеуделік. 4. Өз ұлтын сыйламау, оны мақтаныш етпеу сатқындық! 5. Дәмді, дәстүрді сыйламай өскен балалардың қолына қылыш берсе, кімді де болса шауып тастауға даяр. 6. Ұлттық рух ұлы адамның және тұтастай алғанда ұлттың да асыл қасиеті. 7. Ұлттық мақтаныш ұлт ішіндегі жеке адам үшін мызғымас әрі қасиетті заң. 8. Халықтардың бауырмалдығы ұлттық мақтанышқа негізделген. 9. Халықтың ізгі дәстүрі біздің ең асыл мұрамыз. 10. Әдебиет, музыка, живопись барлық ұлы да тамаша нәрселерді нақты бейнелейді, ол атабабаларымыздың даналық сөздері мен олардың еңбектері өмірді танудағы нақты, күшті, мықты құрал, күрестің күшті қаруы болып табылады. Бұл қанатты сөздерде бүгінгі күнге жетіспей жүрген ұлттың ұлттық сезімі, рухы, мақтанышы сияқты асыл қасиеттер сөз болды. Мұндай ұлттық сезімдердің бастауы халықтың дәстүрінен, әдетғұрпынан, өнерінен басталатыны сөзсіз. Әр ұлттың қадір-қасиеті, рухы, рухани байлығының қайнар көзі халық ауыз әдебиеті! Адам неғұрлым халық ауыз әдебиетімен сусындап өссе, ол дәстүрдің де, ұлттық сананың да, тәрбиенің де негізін қалыптастырады. Мәңгілік елдің тілі де мәңгі болуы шарт! Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік тіл туралы Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: «Қазақ тілі мәселесіне келер болсақ, бүгінде біздің тіліміз ғылым мен білімнің, интернеттің тіліне айналды. Қазақ тілінде білім алатындардың саны жыл өткен сайын көбейіп келеді. Еліміз бойынша мемлекеттік тілді оқытатын 57 орталық жұмыс істейді. Одан мыңдаған азаматтар қазақ тілін үйреніп шықты және әлі де үйренуде. Былтырға қарағанда биыл қазақ тілін білемін деген өзге ұлт өкілдерінің саны 10%-ғы өсті. Бұл да бізге біраз жайттан хабар берді». Осы орайда айта кету керек, өзге ұлт өкілдерінің қызығушылығы мен саны тілімізді үйренуге өсіп жатқанда, өз ұлтымыздың санасын өзгерту керек! Ұлт тілі, ұлттық сана, ұлттық құндылықтарымыз сақтауға, насихаттауға деген ой-саналарын оятып, өзгерту қажет. Мемлекетіміздің ұйтқысы, негізгі тілі туралы одан әрі елбасымыз өз жолдауында: «Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар ана тіліміз мәңгілік елмен бірге мәңгілік тіл болды. Бұл мәселені даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы деп білгеніміз жөн. Біздің тіліміз мемлекеттің барлық жүйесінде қолданылуы үшін, барлық жерде керек болуы үшін біз өзімізді өзіміз қамшылауымыз керек, өзіміз соған атсалысуымыз керек, деп нақты кесіп айтты Елбасы. Тіл қай ұлтта, қай елде болса да қастерлі, құдыретті. Ол әрбір адамға ана сүтімен бірге еніп, қалыптасады. Тіл байлығы - әрбір елдің ұлттық мақтанышы. Ол атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра. Демек, әр адам ана тілін көзінің қарашығындай қорғауға, оның орынсыз шұбарлануына қарсы тұруы тиіс. Мемлекеттік тіл мемлекет-тің бүкіл аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық салаларында қолданылатын тіл болғандықтан, жүргізілетін барлық іс-қағаздары мен құжаттар мемлекеттік тілде болуы тиіс. Өйткені өркениетке құлаш ұратын елдің өрісі қашанда білікті де, саналы ұрпақпен кеңеймек. Әлемдегі мүйізі қарағайдай елдердің санатына енуді көздеген халықтың басты мақсаты да сауатты ұрпақ тәрбиелеу. Сауатты ұрпақ тәрбиелеу дегеніміз, өз ана тілінде еркін сөйлей алатын, оны терең меңгерген ұрпақ. Ал ана тілін жақсы білмейінше сауатты сөйлеп, сауатты жазып, тіл байлығын мол қолданбайынша, шын мәніндегі білімді, мәдениетті адам бола алмайсың. Себебі, білім мен мәдениет бірінші өз еліңнен, өз тіліңнен, өз салт-дәстүріңнен басталады. Тіл мәселесін ұлт пен тарихтың ең маңызды көрсеткішіндей санаған ұлт мақтанышы Б.Момышұлы: «Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту»,-деген. Сондай-ақ тілдің өз және өзге ұлтқа қаншалықты қажеттігін, мәнмағынасының маңыздылығын тілге, оның тазалығына, қолдануына қатысты айтқан ой-пікірлері мен тарихта белгілі сол кездегі Орталық комитеттің басшысына жазған хатынан байқауға болады. 201

202 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, Мақал, мәтел өмір тәжірибесі. 2. Тіл байлығы, тіл тазалығы ұлт қасиетінің, салт-санасының негізгі өнеге, нағыз басты белгісі. 3. Ана тілін сүймегендік, білмегендік, ұлт сезімін жоя отырып, ұлт безерлік тудырады. 4. Дұрыс аударма жасау үлкен өнер. Тілдің нәзік сырларын білмей аудару мазмұнды жүдетеді, шығарманың екпінін, ішкі тынысын тарылтады. Орталық комитеттің басшысына жазған хатынан: 1. Ежелден, атам заманнан тіл - елдің мәдениеті, әдебиеті өсіп-өніп, от басындағы үй тіршілігінен бастап, қоғам, халық, ел-жұрттың, жалпы мәдениетінің арнаулы құралы - ғылымның атаулы санасы екендігі даусыз. 2. Тілсізді - айуан дейді. Тілі кедей елді - мәдениетсіз, анайы, надан халық деп санайды. 3. Тіл адам баласының негізгі қасиеті болғандықтан - тіл байлығы елдің елдігін, жұртшылығын, ғылыми-әдебиетін, өнеркәсібін, мәдениетін, қоғам-құрылыстары мен салтсанасының, жауынгерлік дәстүрінің - мұрасының қай дәрежеде екенін көрсететін сөзсіз дәлелді мөлшері (мерило). 4. Тіл байлығы, тіл тазалығы - ұлт қасиетінің, салт-санасының негізгі өнеге, нағыз белгісі емес пе 5. Тілдің көмегімен өнер-білімге, мәдениет-ғылымға жетіп, өткен-кеткенмен әлемді танып, өзімізді жұртқа - әлемге танытамыз, сөйлейміз, оқимыз, жазамыз, өз басымызды, үй-ішімізді, қоғамхалықты, ел-жұртты, мемлекетті меңгереміз - сондықтан «өнер алды қызыл тіл» дегендейін, адам баласының байлығында тілден артық не бар. Әр сөзін ауыз әдебиетінің мақал-мәтелімен өрнектейді. Оған дәлел: «Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді», «Ат жүйрігі айырады, тіл жүйрігі қайырады», «Сөз жүйесін табады, мал иесін табады», «Қиыстырып қаласаң отын жанар, қисындырып айтсаң халық нанар», «Зекетсіздің малы арам, тілсіздің дауы арам», «Сөз тапқанға қолқа жоқ». Тарихы терең, тағылымы мол Мәңгілік елге айналу үшін сол елде тұратын азаматтардың қарым-қатынасы, сыйластығы, бір-бірінің отбасында, қоғамда, қызметтегі орындайтын міндеттері мен байланысындағы ар-ожданы, парызы таза болуға міндетті. Бұл ең алдымен әр адамның өз алдында, өзге алдында, Отан алдында орындайтын өзіндік қызметі болып саналады. Ар мен парыз. Ар мен парыз - өмірде де, соғыста да өз алдыңда әрі өзге алдында, Отан алдындағы әркімнің таразысы, міндеті. Б.Момышұлы бұл ұғымдарды өз тұжырымымен төмендегідей түсіндіреді: 1. Парыз алға қойған міндеттен туады, яғни, міндет адамға парызды жүктейді.сондықтан да парыз бен міндет адамның қызмет әрекетінде де әр түрлі. 2. Адамның жан-тәніне түсетін жөнсіз сын мен ауыртпалықтан, арып-ашу мен қажудан мүмкіндігінше аулақ болған жөн. 3. Парызды түсіну ар-ұят деп айтылады. 4. Ар парыздың бақылаушысы, адам қызметін реттеп отырушы. 5. Абыройды, жоғары моральдық рухты сақтау жолында өз өмірін қиюға дейін баруға ниет ету намыс деп аталады. 6. Адам бойындағы басты сезім парыз сезімін ұштап, тәрбиелеу. 7. Әлемде парыздан артық қуатты қозғаушы күш жоқ әрі болмайды да. Ұлттық сезім - өзінің ұлттық өкілділігін мойындай отырып ұлтына деген сүйіспеншілік, жанашырлық, халық мұраларын бағалай білуден басталады. Еліміздің әр азаматы өз тілін құрметтеп, қорғаштап, салт-дәстүрін сақтап, халық мұрасын қастерлеп ұстап, дамыта білсе, ол ел сонда ғана тұғыры биік, Мәңгілік елге айналар! ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. ҚР Президентінің «Қазақстан жолы : Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» халыққа Жолдауы. - веб-сайтынан 2. Гвардия плковнигі Бауыржан Момышұлы. Қазақ тілі туралы пікірі. Алматы. 3. Бауыржан Момышұлы. «Ұлы тұлғалар» ғылыми-ғұмырнамалық сериясы.-алматы: Орталық ғылыми кітапхана, Ғаламтор материалдары: 202

203 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 ЖҮЙЕСІЗ ҚОҒАМ - ТАМЫРСЫЗ БӘЙТЕРЕК Аман ШАҚАРБЕКҚЫЗЫ ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада Ислам тек қана Жаратушыға құлшылық етумен шектелетін сенім ғана емес, адам баласының өмірін тәртіпке салушы, шынайы бақытқа жетелеуші күшке ие жүйе екендігі айтылған. Адамзат баласын жайлаған Жаратушы заңымен өмір сүруді артта қалушылық, қараңғылық, өркениетті өмірдің қалыптасуына кері әсерін тигізетін кесапат дейтін бұрыс түсініктен аулақ болуға үндеу. Тірек сөздер: Ислам, Жаратушы, Адамзат баласы. ABSTRACT: This article tells about Islam as a faith which is not only limited by obedience to the Creator, but as a system which has a power to discipline the humans life and lead to true happiness. It states about staying away from the wrong definitions on staying behind, ignorance, vice, which will adversely affect the formation of a civilized life and how to live by the laws of the Creator. Key Words: Islam, the Creator, human. Тәуелсіз еліміздің билігі халықтың қолында деген аты болмаса, шын мәніндегі жойқын күштің ат төбеліндей билік бағыбандарының қолында екендігі айтылмайтын шындық. Сонымен бірге қара халыққа да, басшы мен бақырға да бірдей тең деп жар салатын заңның да валютаға бет бұрып, берекесіз басшыларға бағыншты жәйі тағы бар. Демек тәуелсіз еліміздің билігі ақшаның ығына жылып, оған тәуелді болып тұрған мынау заманда халықтың зарын тыңдап, мұңын шағатын (айтатын) жақтаушысының да болмауы табиғи құбылыс. Әлдебір нәрсеге тәуелді болған жүйенің (заңның) де тамыр тартып, бой көтере алмайтындығы дәлелсіз ақиқат. Күн ұясынан шықпай жұмысына аттанып, түн ортасында қайтып оралатын халықтың табысы қалтасының түбінен көрінсе, бесіктен белі шықпай, ауызынан анасының уызы кетпеген, болашақ зиялы жастарымыздың оқуына, дипломына ақша таппай түнгі базарларда жұмыс істеп ұйқы көрмей жалған өмірдің кермек дәмін мезгілсіз татқан жәйі тағы бар. Аранын ашқан аш қасқырдай бұқара халықтың табан етін жеп, маңдай терімен тапқан санаулы тиынын сүліктей сорып жалмап жатқан, сағат сайын өзгеретін жалмауыз саясаты таға бар [1]. Бауыр еті баласын, ары мен тәнін сатқан жетесіз жесірлер мен ерік жігері жасып, еңсесі түсіп жер болған, жауапкершілік пен жан ұясынан безген берекесіз без бүйрек жандар тағы бар. Көкірегі ояу, көзі ашық, ғылым мен білімнің атасы атанған көкелеріміздің ұрылардың қолы жетпеген білімді алып, ата-бабасынан қалған мұрадай, қымсынбастан саудаға салып, алтынға айырбастаған жәйі тағы бар. Студенттердің таланты мен талабын емес, табысын бағалап білімнің құнын таразыға салып өлшеуді әдетіне айналдырған, жетіспеушілік пен жоқшылықтың тауқыметін тартып, сабағының берекесі қашқан, алайақтықпен жинап алған қосымша табысымен кредитін (несиесін) төлеуге ұмтылған, ұстаз дейтін ұлы есімге өшпес қара дақ салған жалған ұстаздар қауымы тағы бар. Қоғамның құтын қашырып, адамдардың ақылын арбаған, қоғамның әр саласында еш кедергісіз жүрген, мұндай жан тұршіктірер жайларға себеп болған нәрсе жүйенің әлсіздігі болып отыр [2]. Ешкімге және ешнәрсеге тәуелсіз жүйе (заң) ғана аталымыш былықтардан пәк, алыс болып, оларды тәртіпке салатын күш-құдіретке ие болмақ. Айтайын деген ойым, әлде бір нәрсеге (мысалы, ақшаға) тәуелді болған заңның тамырының тереңге бармайтындығы белгілі. Сондықтан ойымды тұжырымды етіп жеткізу үшін, адамзат баласы тіршілік етіп жатқан Жер шары дейтін әлемді былыққа толы қоғам деп алып, ондағы атқарылып жатқан заңды (жүйені) тамырсыз бәйтерекке теңеп суреттеп жазуды жөн көрдім. Бәйтеректің бұтағы бүр жарып, жапырағы жайқалып, жемісі жерге төгіліп көз татқаны болмаса, тамыры тереңге тартпай, шіруге жақын тұрғаны көзге түсе бермес көмескі, көңілге көлеңке түсіретіні әркімдердің біле бермес шындық екендігі ақиқат. Шақарбекқызы Аман жаратылыстану ғылымдарының магистрі, оқытушы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, ФМФ, физика кафедасы, Алматы қ., Қазақстан 203

204 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Жер шары әртүрлі ұлттар мен ұлыстарға бөлінетін адамдар мен жанды, жансыз затқа толы үлкен мекен болса да, олар өз мекендерінде қоғам болып топтасып өмір сүруде. Ал өмір өзені уақыт дейтін ұлы кемені арнасына бұрып алға жылжып өтуде, ал адамдар болса сол қоғамнан өз бақытын іздеп, жалпақ әлемге жар салып, жан таласып, жар құлағы жастыққа тимей құзға қарай құлшынуда. Өмірімізге күннен-күнге өң кіріп, техниканың дамып, материалдық көрністердің көз тартарлықтай көркейіп, көңілдерге қуаныш силайтыны шындық болғанымен, бар байлықтың бес байдың қолына тиіп, бейбақ жандардың баз кешіп, рухани жақтан жаны күйзеліп, тауы шағылып, жауыз саясаттың батбағына батып, шырмауына шырмалып, қараңғылықта қаңғырып тентіреп жүргені жан ауыртатын жара. Шынайы бақыт алаңсыз өмір сүріп, тән ләззатын сезіну деп саяз ойлайтын, халықтың мүлкін сүліктей сорып жүрген пасықтар, қарны тоқ, қайғысы жоқ қатігез қанішерлер басқаның қайғысын қайдан білсін. Иә, халқым осындай бай өлкеде сен неге кедей болдың? Неге бақытсыз болдың? Неге жүзің жалған жымиіп жүрегің шындықты іздеп жылады? Сол шындық қайда? Шындықты мойындаудан неге қорқасың? Өйткені сен шындықты жалғаннан іздедің, өміріңнің өлшемін жалғаннан алдың. Жалған жүрегіңе дерт салды, сол дерттің емін іздесең шындықты табасың. Шындықты тапсаң кедейлік өмірден де, бақытсыздықтан да, мазасыз жүректен де құтылып, қорылықта өткен өміріңнің қарымтасын қайтарасың. Біз іздеген шындық қайда? Енді өзіміз тіршілік етіп жатқан қоғамға назар салайық. Қоғам Батыс қоғамының атап өткен анықтамасындай, тек қана адамдардың жиынтығынан және заңдардан (кез-келген билік өкілі шектеулі ақылымен ойлап шығара салатын) тұратын әлсіз жүйе емес. Міне қоғам туралы осындай қате түсініктің өзі өркениетті қоғамның қалыптасуына үлкен кедергі болып отыр. Шын мәнінде қоғам дегеніміз - адамдардан, заңдардан, ортақ мақсаттан және сезімдер мен ішкі түйсіктерден тұратын бір бүтін жинақ. Осы қоғамның құраушыларына (бөлшектеріне) тоқталып өтейін. Қоғамның негізгі құраушысы адам. Ал адамдардың бір-бірінсіз және ешқандай байланыссыз өмір сүруі мүмкін емес. Ендеше адамдарды өмірлік байланыстыратын байланыс бар ма? Егер бар болса ол қандай байланыс? Біздің қоғамымызда белең алған, отаншылдық, ұлтшылдық, рушылдық, пайда негізіне құрылған байланыс және адамдарға ешқандай заңы да әсері де жоқ рухани байланыс, сол сияқты тағы көптеген байланыстарды айтуға болады. Бұл байланыстардың ешқайсысы адам баласын өмірлік байланыста ұстап тұра алмайды. Себебі олардың барлығы уақытша, адам баласының шындықты іздеп табуына жол сілтей алмайтын, сезімге ерік берген, жеке бастың пайдасын негізгі өмірлік мақсаты етіп белгілеген, зианға ұшыраған жағдайда кез-келген уақытта, адам өміріне қауіп төндіруге, кек алуға ұмтылатын байланыстар. Сондықтан осындай байланыстарға жол берген қоғамның да адамдар арасындағы байланыстың әлсіздікке ұшырауымен, әлсіреп кетуі күмәнсіз. Бір ғана шындыққа (Ислам жүйесіне) негізделіп құрылған байланыс қана адамдарды өмірлік байланыста ұстапт ұра алады. Себебі бұл жүйеден келіп шыққан байланыс ұлы мақсатқа жету жолында құрылған, Ұлы Жаратушының адамдаға жіберген заңынан алынған үкімдерге негізделген байланыс. Адам баласының табиғаттарына (сенім, өмірге құштарлық, ер мен әйел арасындағы қарымқытынасты іреттеуші әлеуметтік байланыстар) және организм талаптарына сай келетін, сонымен бірге бұл табиғаттарды Ұлы Жаратушы заңымен тәртіпке салатындықтан күмәнсіз дұрыс әрі адамдар арасындағы өмірлік байланысты соңына дейін жеткізуші күшке ие байланыс. Қоғамның келесі құраушы бөлшегі заң. Қатаң заң қабілетті, қайратты қоғам мен халқының қайғысыз өмір сүруінің қайнар бұлағы. Ал біз өмір сүріп жатқан қоғамның заңы қандай? Бұл күндері адамдарға әділ заң шығаратын заңның да, құты қашып, құлқынын ойлап, билікке бағынып, басшыға бүйрегі бұрылып, ақшаға сатылып, айласын асырып, ақылдыны айыптап, әлсізге бармағын батырып бәтуәмен үкім шығаратын, бақылаусыз, кері кеткен алалау мен қаралауға толы ашкөз заң екендігі халықтың тұрмыс жағдайынан-ақ тайға таңба басқандай болып көрініп тұр. Ой толғайтын тұлғалар үшін бұл жағдайды жария айтпасақта белгілі. Айрандай ұйыған момын халқымның қаһарын тудырып, ашуға ерік беріп әр мезгіл дүрбелең туғызып, қан төгіп, жандарынан безіп, баз кешкен жан айхайы осындай әлсіз әрі әділетсіз заңның айқын айғағы. Адам баласы шектеулі ақылымен өз өмірін тәртіпке салатын ақаусыз заң шығару күшіне ие емес екендігін мойындап, барша адамзатқа бірдей әлсіз пенде деген көз қараста қарайтын, 204

205 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 бай-кедей, күшті-әлсіз, басшы-бақыр деп бөлмейтін Ұлы Жаратушы заңына ғана сүйеніп төрелік еткені абзал болмаспа еді [3]. Қоғамның ең нәзік тұсын торлап тұрған айрықша құраушылары болып табылатын адам баласының сезімдері мен ішкі түйсіктеріне тоқталайық. Сенім еркіндігі, жеке бастың еркіндігі, пікір еркіндігі, мүлік еркіндігі дейтін төрт бірдей жауапкершіліктің адам баласының өз қолына тасталып қойылуы қоғамымызда анық көрініп тұрғандай, әрбір адам өзі жақсы, пайдалы, ұтымды деп сезетін, түсінетін істі амалға асыруына үлкен мүмкіндіктер беріп отыр. Бұған мысал: бір топ адам арақ ішуді, көңіл көтеруді, ұрлық жасап жеңіл жолмен мал табуды, зорлық жасауды дұрыс деп түсініп амалға асырды. Осы істің нәтижесі екінші топ адамдардың шығынға ұшырап, рухани күйзеліске түсіп, өмірге деген сенімін жоғалту тауқыметіне душар етті. Демек адамдардың әртүрлі сезімдермен өмір сүруі бақытсыздықтың кілті болмақ. Ендеше бір қоғамда өмір сүретін адамдар тек бір ғана сезімде (Ұлы Жаратушының разылығы үшін өмір сүру сезімі) болуы шарт екендігіне көз жеткізуге бролады. Демек бізді алдап қойған капитализм түсінігіндегі жақсы өмір сүру, атақ-аброй мен мал-дүние жинау, өмірден ләззат алу бақытқа қол жеткізу емес, бақытсыздыққа бастайтын бұрылыс, көзіңді дүниеге байлап, ақылыңмен ой жүгіртпей, көкірегіңді соқыр ететін аталмыш жүйенің амал-айласы екені анық. Шынайы бақыт- шындықты іздеп табу. Иә, халқым ойыңды мазалаған сұрақтардың жауабы мен шырылдап шарқ ұрып таппай жүрген шындық міне осы. Бұл шындықты мойындамаған қоғам, тамырсыз бәйтерек сияқты тек тамыры солғанға дейін ғана өмір сүретінін есте сақтасын. Бәйтеректің тамыры шындыққа құрылған жүйе. Шындықты айтқандардың шыңырауға батып, жалғанның жалауын көтерген жағымпаздардың жаны жәй тауып, тасы өрге домалап тұрған осынау жалған өмір қоғамында шындықтың шетін шығару да шынайылық пен батылдықтың белгісі. Иә халқым, жылатып айтатын досың көп болсын, күлдіріп алдайтын дұшпаның жоқ болсын[3]. Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, Және хақ жол осы деп әділетті. «Абай». Өтірікке құрылып, өрмекшінің торындай әлемді торлаған жауыз саясаттың тамырына балта шабатын күш тек Исламда болмақ. Соның дәлелі ретінде төмендегі «Заман сыры - өмір шыны» атты өлең жолдарын осы мақаланың толқтаушысы ретінде жазып қалдыруды жөн көрдім. Мынау заман қай заман, азған заман, Өтірікке шырмалып, тозған заман. Рухы өшіп, өзегі өрт боп жанып, Жан айхайы тұншығып қалған заман. Азғын заман, сұм заман, жалған заман, Ар-намысты аяқ асты қылған заман. Қыз-қырқынды қымыздай шөлін басар, Жан дауасы нәпсінің қылған заман. Құзғын заман, бұл заман құрдым заман, Беті жылтыр, ал іші шұбар жылан. Ақиқатты аттандап жыр еткенге, Жыландайын атылған улы заман. Оқты заман, бұл заман отты заман, Ғылымы мен білімі шоқты заман. Ал атомы, қаруы Хаққа қарсы, 205 Зымыраған жебедей оқты заман. Тәтті заман, бұл заман ащы заман, Жағымпазға тым жайлы жайсаң заман. Ал, шындықты шайқаған шаршы топқа, Жан түршіктірер у берген ащы заман. Шындығында бұл заман арзан заман, Ұлыларға құнсыз боп қалған заман. Тек пайдаменен өмірді өлшем еткен, Бейбақтарға құнды боп қалған заман. Құнсыз заман бұл заман, құлсыз заман. Құтырған ит сияқты құтты сараң. Әлсіздерді ақшаға сатып алып, Арсыздарға айдауға салған заман. Айдау заман, бұл заман сайлау заман, Дәрменсіздер айдауда қалған заман. Жөн білмейтін ақымақ, ақылсыздар, Мәртебелі, жомарт боп қалған заман.

206 «ІI ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ», ІII ТОМ Мамыр, 2015 Күнсіз заман, бұл заман түнсіз заман, Күңіренген күллі әлем күйсіз заман. Жалған өмір қамымен қайғы жұтып, Шын өмірге азықсыз қалған заман. Дінсіз заман, бұл заман тілсіз заман, Құран тілін қор қылған қынсыз заман. Жаратқанның бұйрығын бүлік етпестен, Бүлдіргеннің билігі биік заман. Биік заман, бұл заман бүлік заман, Надандарға қол жетпес биік заман. Ал оянған көзі ашық мұсылманға, Улы пікір жайлаған бүлік заман. Улы заман, бұл заман шулы заман, Жай халыққа баспана шулы заман. Ал Алланың сүйікті құлдарына, Қарғыс айтып, қан төккен улы заман. Ақиқаттың ақ жолы алып жеткен. Біз ұрпақпыз, ей халқым сол Бабаға, Бір Аллаға бас иген даналарға. Сол Бабалар жолынан кері қайтып, Тентіреткен бұл өмір, сұм жалғанба. Сұм жалғанба кінәлі, сұм жалғанба? Бұл жалғанба кінәлі, бұл жалғанба? Улы пікір жайлатқан саналарға, Момын халқым жоқ әлде сен жалғанба? Оян халқым Құранмен есіңді жи! Ақиқаттан білім ап, күшіңді жи. Жалған менен озбырдың тамырын шап, Шын ниетпен Шексізге басыңды и! Қанды заман, бұл заман қайғы заман, Қарыны тоқ қамсыздарға жайлы заман. Қарыны аш қайғысы көп қара топқа, Бір түйір ас мұң болып қалған заман. Қандай заман, бұл заман қандай заман? Нәпсіге құл, билікке ұл болған заман. Саналарға сіңіріп, дінсіз пікір, Ақиқаттан алшақ етіп қойған заман. Гүлді заман қайда екен, күйлі заман? Жаның тыныш табатын силы заман. Өз қолыңда, ей халқым, өз жұртыңда, Ақиқаттан жол тапса осы заман. Ақиқатсыз еш заман оңалмайды, Ақиқатты еш жалған жеңе алмайды. Жалған болса, шектеулі әрі әлсіз, Ал ақиқат Шексіздің бір айғағы. Ақиқатқа ей халқым басыңды бұр, Жалғандықпен қанша жыл жасыдың құр. Шегі барын ұмытпа бұл жалғанның, Шексіз Алла алдына бармағын құр. Шексіз Алла жаратқан бәрімізді Ақыл менен ой берген, арымызды. Арсыз мынау жалғанның арбауынан, Шығарады сол ақыл бәрімізді. Ақыл бірақ шектеулі жаратылыс, Сондықтанда сезімге тым асығыс. Құрансыз ақыл күші жалғыз жетпес, Оқы халқым құранның соңына түс. Бұдан бұрын қаншама заман өткен, Көсем әрі шешен боп Бабам өткен. Сол Бабамды осындай дәрежеге, 206

207 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Халифа Алтай, Құран Кәрім қазақша мағынасы және мүсінігі. Мадина. 2. Фетхуллаһ Гүлен, Ғаламның рахым нұры- Мухаммед пайғамбар (с.ғ.с.). 3. Абай Құнанбаев, қара сөз, Поэмалар. «Кітап» баспасы, 1992ж. 4. әл-ғазалидің «хадис-ул Қуддусиден» теріп алынған уағыздары. 5. Жүсіп Баласағұн, Құтты Білік. Жазушы баспасы, Алматы,1986ж. 6. Құдайбердіұлы Шәкәрім, «Шәкәрім шығармалары», жазушы баспасы, Алматы 1988ж. ҚАЗАҚ ЕЛІНДЕГІ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ТАРИХИ МӘДЕНИЕТІ Н.К.КАЙДАУЛОВА А.Е.МАМУНОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Түркі халықтарының тарихи мәдениетіне қатысты ғылымда көптеген еңбектер жазылды.кеңес дәуірінің өзінде де түркология ғылымына қызығып, өмірінің барлық күш-қуатын сарқа жұмсаған ғалымдар есімі жұлдыздай жарқырап тұрғаны мәлім. Түркі тектес халықтардың асыл қазыналарына қатысты айтарлықтай істер тындырғандар Е.Э.Бертельс, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, И.В.Стеблева, Ә.Н.Нәжіп есімдері ғылымда өз бағасын алған. Түркі халықтарының ортақ мұрасына көне мифологиялық-салттық жырлар, шамандық культ поэзиясы, оғыз-қыпшақ фольклоры мен жазба әдебиеті. Алтын Орда және басқа да түріктік мемлекеттер әдебиеті жатады. Бұл мәдени туындылар ескі нұсқасын сақтап, әрбір жаңа дәуірде өзгеше бітімге еніп отырған. Мәдениет тарихи құбылыс. Оның дәрежесі мен сипаты қоғамдық өмірдің жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Тарихи дәуірлердің алмасуы мәдениеттің мазмұны мен формаларына сөзсіз терең өзгерістер енгізеді. Әрбір ұлттық мәдениет бос кеңістікте емес, адамдандырылған қоршаған ортада әрекет етеді. Мәдени кеңістік оқшау, мәңгіге берілген енші емес.ол тарихи ағынның өрісі болып табылады.әрбір мәдениет басқа да мәдениет тәжірибесін өзіне пара-пар, лайықты деп қана қарастырмай, өзіндік болмысты кеңейту, ұлғайту мүмкіншілігі деп те қарастырғаны жөн.ешқандай мәдениет жеке-дара емес.ол әрқашанда басқа мәдениеттермен байланыса отырып тіршілік етеді әрі соның нәтижесінде жетістіктерге де жетеді. Тірек сөздер: Түркі халықтары, тарих, мәдениет, Түркі тектес халықтар, ұлттық мәдениет, миф, оғыз-қыпшақ фольклор, дәстүр. Ключевые слова: тюркские народы, история, культура, Тюркские народы, национальная культура, миф, Огуз-Кипчак фольклор, традиция. Key Words:Turkic peoples, history, culture, Turkic peoples,national culture, myth, Oguz-Kipchak folklore, tradition, story. ABSTRACT: Of these historical culture, has written numerous works of science.turkic interested in science, but in Soviet times, has exhausted all of his life energy, conducted by researchers announced that the name of the Light.Turkic peoples precious treasure of the significant achievements E.É.Bertels, A.N.Samoylovïç, S.E. Malov, Ï.V.Stebleva, names Ä.N.Näjip science has its price. Of these, the common heritage of the ancient mythological ritual poetry, shamanic cults of poetry, Oguz-Kipchak folklore and written literature.the Golden Horde States and other Turkish literature.this cultural works to keep the old version of a new era of those who entered into a ceasefire. Culture - historical phenomenon.it varies depending on the degree and nature of public life.exchange eras to make changes to the content and form deep culture.each national culture is not an empty space, the human environment.cultural Space in a stand-alone, not permanently fixed lot.this field is the historical flow.each culture is equivalent to experience other cultures, it is considered appropriate that the increase in Н.К.Кайдаулова магистр, оқытушы Қазақстан республикасы, Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті Nurgultaraz@mail.ru А.Е.Мамунова, магистр, оқытушы, Қазақстан республикасы, Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, aida.ergalikyzy@mail.ru 207

208 the expansion of its format should also consider this possibility.no individual culture.there is always in contact with other cultures, and as a result of the success they achieve. Мәдениет - кеңінен қолданылып, күнделікті тұрмыста жиі айтылып жүрген сөз. Адамзаттың ертеден өмір сүріп келе жатқанындай мәдениет те ертеден келеді. Мәдениет деген сөз өзінің толық мағынасында адамның өз қолымен, ақыл-ойымен жасағандары және жасап жатқандарының бәрін түгел қамтиды. Жай ғана сауат ашудан және тазалық ережелерін сақтаудан бастап, өмірдің асқан үлгілі шығармаларын жасағанға дейінгі ұғымды қамтып жатқан мәдениет саласының өрісі кең.мәдениет дегеніміз тарихи құбылыс. Оның дәрежесі мен сипаты қоғамдық өмірдің жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Тарихи дәуірлердің алмасуы мәдениеттің мазмұны мен формаларына сөзсіз терең өзгерістер енгізеді. Шығыс Ренессансының талай елдерді қамтыған және 500 жылдан артық өркендеген типі мұсылмандық мәдени өрлеу дәуірі екендігі белгілі. Оның әл-кинди, әл-фараби,ибн-сина, Фирдауси, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи, Омар Хайям сияқты өкілдерінің рухани мұрасын меңгермей қазір, мәдениетті адам деп есептелу қиын.бұл жерде осы ұлы құбылыстың мұсылмандықпен қатысы қанша деген сұрақ заңды туады. Оның негізі де бар. Арабтар Орта Азия жерін 712 жылдан бастап жаулап алды. Осының нәтижесінде бүкіл афроеуразиялық даланы біріктірген ортақ мәдениет қалыптасуына мүмкіндік туды.бұл жағынан алғанда ислам діні осы елдердегі мәдениеттерді араластырып қорытып жаңа үлгі шығаруға себепкер болды.арабтар жаулап алған көптеген елдерде бұрыңғы эллинистік өркениеттің рухы жоғалмап еді. Бұрыннан Орта Азиямен тығыз байланысты Қазақстан жеріне де ислам өз әсерін тигізді.еліміздегі көптеген түрік тайпаларының мемлекеттік бірлестіктері ислам дінін бірден қабылдамаған.қарахандар мемлекетінде мұсылман дінін алғашқы қабылдаған қаған Сатук, ал оның баласы Мұса 955 жылы исламды Қарахандар мемлекетінің ресми діні деп жарияланды.х ғасырда оғыздар мен қыпшақтардың да бірталай бөлігі мұсылмандықққа өтті.жалпы алғанда, исламды қабылдау Қазақстан жеріндегі тайпалардың сол кездегі озық мәдениеттерге қосылуына мүмкіндік берді. Әртүрлі түріктік алғашқы дала империялары мен мемлекеттері, араб халифаты, Шыңғысхан империясы, Алтын орда мен Ақсақ Темір мемлекеттері уақыт сынағынан өтпеді.олардың құрамындағы халықтардың рухы күшпен енгізілген бірлік белдеуін үзіп тастады.бұл процесті әртүрлі бағалауға болады.қалыптасып келе жатқан этностар тұрғысынан көшпелік империялардың ыдырауын қолайлы құбылыс деп те тануға негіз бар... Бірақ бұл ыдырау уақыты номадаларды қоршап тұрған отырықшы империялардың есін жинап, қарсы шабуылға көшуіне мүмкіндік берді.ол Еуразияда жаңа геосаяси жағдайды тудырды.қазақ мәдениетінің дәстүрлік уақыты оның ұлт болып қалыптасуымен және өзіндік төл мәдениеттің пісіпжетілуімен байланысты.бұл кездегі мәдениет туралы түсініктер архетиптік уақыттың негізгі ерекшеліктерінжаңа мәдени хронотопқа байланысты жалғастырды.осыған қатысты тағы бір пікір әдебиетте жиі келтіріледі:бұрыңғы архетиптік түрік мәдениеттің басты құндылықтарын бойына толық сақтаған түріктік этностарға қазақтар, қырғыздар, ноғайлар, қарақалпақтар, қашқайлар, башқұрттаржәне т.б. жатады. Өйткені олар ХХ ғасырға дейін бұрыңғы көшпелілік өмір салтын жалғастырған.бұл тұрғыдан алғанда, қазақ халқының мәдениет туралы дәстүрлі түсініктерінің негіздері өзгерістерге көбірек ұшыраған басқа халықтар үшін архетиптік қызметі бар.сонымен, Орталық Азияның және жапсарлас жатқан аймақтардың номадалары Х-ХІІІ ғасырларда өркениеттілік уақыт өрісіне тартылғанымен кейін ыдырау және этностық қалыптасу кезінде уақыттың дәстүрлі түсініктерін қайтадан жандандырды.яғни,дәстүрлік уақыт халықтық дүниетанымда фольклорлық уақыт арқылы бейнеленді. Қазақтың мәдениет туралы дәстүрлік түсініктерінде көне негіздермен қоса мұсылмандық қағидалар қатарлана келеді.дәстүрлі дүниетанымда қиял-ғажайып кейіпкерлерді,алғашқы тотемдік бейнелерді ислам өркениетіне жалпы тән Ғайып Есен Қырық Шілтен,Жеті кәміл пірлер,арыстанбаб,қыдыр, мұсылмандырылған Түкті Баба, Шашы, Азиз тәрізді қуатты әулиелер ауыстырған.бұл мәселені А.Байтұрсынов өзінің «Қобыланды жырындағы әйел бейнесі» атты мақаласында жақсы көрсеткен.қалмақтармен күрескен қазақтардың салт-дәстүрлері әлі де ескі сенімнанымдардан исламға өту дәуірін бейнелейді.мысалы, Қобыландының әйелі Құртқа бойына мұсылмандық әдет-ғұрып жүйесін жинақтаса, оның шешесі Көктен кемпір мифологиялық жан. 208

209 Исламдық өркениеттің қазақ еліне тигізген әсерінің күшеюі нәтижесінде уақыттың хиджралық өлшемі де (Мұхаммедтің Меккеден Мәдениге қоныс аударуынан,622ж.) қазақтың дәстүрлік мәдениетінде кең қолданыла бастады.бұл есептеу жүйесі,әсіресе, еуразиялық Далада қалыптасқан жазба шежірелерде жиі қолданылған. Жалпы алғанда, шежірешілдік қазақтың және оның ата-тектерінің мәдениетінің маңызды көрінісі.эпостық уақыт дәстүрлік уақыттың,маңызды болса да, бір бөлігі ғана.шежіреден көшпелілілердің бәрі сауатсыз еді деген штамптың жалғандығын дәлелдейді.шежірелер бір жағынан алғанда Ислам Ренессансымен тұтасып жатса, келесі қырымен ол далалық ауызша тарихнаманың арнасымен қатысты.оның ықпалымен Кіндік Азияда тарихи-шежірелік мектеп қалыптасты.концептуалды уақыт болашақ туралы әртүрлі болжамдар жасауды өзіндік мақсат деп есептейді.уақыттың сәттік тар шеңберінен шығып, болашаққа қарай ой жүгіртіп, оны сараптау қазақтың дәстүрлі төл мәдениетінде де кең орын алған талпыныс.бұл туралы С.Қасбасов былай деп жазады: «...халық жақсы өмірді армандап, «алтын дәурен», «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заман», не болмаса елді қиыншылықтан құтқаратын бір қайраткер туралы утопиялы әңгіме, аңыз шығарады.ол әңгіме, аңыздардың басты кейіпкерлері өмірде болған. Бара-бара мұндай аңыздар әпсана-хикаятқа айналды.осыдан барып мессиандық рөл атқаратын адам, елге ырыс-дәулет беретін қоныс жайында әпсана-хикаят қалыптасады.мұндай әпсана-хикаяттың тарихи аңыздан айырмашылығы оның тек көркемдік дәрежесінде емес.оның басты ерекшелігі сол-тарихи аңызда өткен тарихтан гөрі қиялдан, арманнан туған оқиғалар мен кейіпкерлер дәріптеледі, мұнда заман, адам, жер-су, мекен халықтың қалауы бойынша суреттеледі, олар осындай болса екен деген тұрғыда көрсетіледі». Осындай аты аңызға айналған тұлғалардың бірі ХV-ғасырлардағы алғашқы қазақ хандары Жәнібек пен Керейдің ақылшысы болған ақын және философ Асан қайғы атанып кеткен Хасен Сәбитұлы.Шоқан Уәлиханов оны «көшпелі ноғай, қазақ ұлысының философы» деп атайды.қорқыт ата сияқты Асан қайғы үлгі тұтарлық Гүлстанды идеалды қоғамдық құрылысты арман етті.бұл қазақ мәдениетінің жаңа ғана қалыптаса бастаған кезі еді.ол қазақ хандарына тым ерте қуанбаңдар, табысқа масттанып кетпеңдер деп ескерту жасады.ол халықтың болашағын ойлап, Еуропадағы Томас Мордың «Утопия» аралына Томаззо Кампанелланың «Күн қаласына» ұқсас «Жерұйықты» іздейді.жерұйық- қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын, ру-тайпа таласы жоқ, жұт пен қайғықасіреттен аулақ, шөбі- шүйгін, суы сүт, топырағы май, тасы алтын, ағашы жеміс жидекке толы құтты қоныс. Сол жерді табу үшін ол желмаяға мініп, төңіректің төрт бұрышын шарлап кетеді.алайда таба алмайды, қайғыланып, өмірден өтеді. М.Әуезов халықтың нағыз ертегісі болып, тек сол қалыпта ғана ой-жадында сақталған адамның бірі «Асан Қайғы» дейді. Әрине, Асан қайғы пессимистік тұлға емес.оның шығармашылығынан туатын негізгі қағида: «Жерұйыққа», бақытқа жететін жолдың оңай еместігі; оған қажымас қайратты, дәйекті, ел қамын ойлаған жетеді.асан қайғы уақыт пен кеңістіктің салыстырмалылығы, олардың ішкі ырғақтары және тіршілік тылсымдары туралы терең де әсерлі бейнелер келтірген. Дәстүрлік уақытты талдағанда Асан қайғының заман мен болашақ, жақсылық пен жамандық, мұрат пен шындық, мәңгілік пен ғаріптік туралы айтқан пікірлерінің амбиваленттік сипатында болатындығын еске сақтаған жөн.жалпы алғанда, уақыт ұғымының өзі екіұшты.ол әрі бар, әрі жоқ. Әрі жасампаздақты, әрі өткіншілікті бейнелейді.асан қайғы уақыт ағынына байсалды сеніммен қарайды.оның қайғысы тіршілікті қастерлеуден туған.асан қайғы кеңістіктен таба алмаған жер жаннаты «жерұйықты» үйлесімділік деп пайымдайды.бұл тек Хаос пен Реттіліктің (мифологиялық сана), Табиғат пен Адамның (архериптік дүниетаным), арасындағы үйлесілімділік емес.ол адамның өзінің өзімен үйлесімділігі.бұл жағдайда заман мен адам теңесе алады. Әрине, бұл идея қазақтың төл мәдениеті қалыптысып келе жатқан уақытта қажеттіліктен ықтималдыққа жақын еді.кейін Қазақ хандығының жау қыспағынан әлсіреп, Ресейдің отары бола бастаған кезде заман бейнесі «Жерұйық» кейпінен «Зарзаманға» айналады. ХХ ғасырдың басында Ш.Құдайбердиев, С.Торайғыров, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, Халел, Жаһанша Досмұхамедовтар, М.Дулатов. Н.Төреқұлов сияқты озық ойлы бір топ қоғам қайраткерлері саяси сахнаға шықты. Бұлар ең алдымен «Зар заман» атанған дәуір өкілдерінің ой-пікірін ілгері дамытты.оларды ойландырып, толғандырған ежелгі проблема отаршылдық бұғаудан құтылу, қазақтарды өз алдына тәуелсіз ел ету, қолдан кеткен мүмкіндіктер мен айрылған жерлерге өкініш білдіру, халықтың санасын ояту болатын. Сол мақсатқа бағытталған әрекеттердің бірі 1909 жылы Уфа қаласында Каримов, Хусаиновтар баспаханасынан жарық көрген 209

210 М.Дулатовтың «Оян, қазақ!» дастаны. Поэманың атына ішкі мағынасы сай, халыққа көзіңді аш, байқа, айналаңды жайлап, кеулеп барады, енді намыстанып, егемендік алмасаң, бәрінен айырыласың деп, халық санасына ащы шындық сәулесін ұялатты. Зарзаман ақындары халық тағдырының этномәдени кеңістіктің тұтастығымен тығыз байланысты екендігін жақсы түсінді.зарзаман ақындарының уақыт тығырығын дұрыс түсінгені және оған әділ баға бергені тарихи маңызды іске жатады.дәстүрлі мәдениеттің басты құндылықтарын қызғыштай қорғау сол кездегі уақыт талабына сәйкес еді.олардың заманға берген бағасы уақыт сынынан өтіп, кейінгі тығырықта да өз актуалдығын жоғалтқан жоқ. Алайда, «Зарзаман» өкілдері рухани мәдениеті тарылып, суала бастаған арнадан әлемдік өркениеттің шексіз мұхитына апаратын ағын бағдарын көрсете алмады.бұл бұрыңғы әдетке айналған маркстік сында қайта жаңғырту емес. Уақыт философиясының маңызды қағидасы оның кері жүрмейтіндігін дәлелдейді. Екіншіден, уақыт әлем мен тіршілік ырғақтарынан тыс шексіз ұзақтық та емес. Яғни, ол адам үшін жатсыздандырылған болмыс бітімі де емес. Оны уақыт керуені, мәдениеттер көші деген бейнелік таңбамен түсінген дұрыс. Керуен басын адам бұра алады; яғни, адам уақытқы тек тәуелді пенде емес. Ол тарихи мәдени процестің (уақыт ағынының) субъектісі. Сергелдеңге түскен мәдени көштің басын өткен белестерге бұру, мұраттар мен құндылықтарды ескіден іздеу антиутопияның бір түрі болып табылады.техникалық жетістіктер мен батыстық өркениеттің Қазақстан жеріне жете бастаған кейбір құндылықтарына тосқауыл қою арқылы дәстүрлік мәдениет өзін өзі сақтай алмайтын заман туды. Бұл заман талабына дәл және сәйкес жауап беру керек. Еуразиялық және афраазиялық далалардың тұрғындары көне заманда табиғаттың қатал сыны қуаңшылыққа өздерінің бұрыңғы шаруашылық-мәдени типін өзгертіп, көшпелілерге айналған болатын. Жаңа Заманда одан да қатал сынды сол көшпелілердің ұрпақтары бастарынан өткізді. Бірақ талапты қойып отырған табиғи күштер емес, тарих пен заман еді. Ал заман қысымы табиғаттың дүлей күштерінен де адуынды болды. Мәселе тікелей қойылды: не өзінің мәдени- шаруашылық типін өзгертіп, кеңістіктің төрінен мығым орын алу, не америкалық үндістердің тағдырын қайталау. Бұл тарихи сыннан орны толмайтын құрбандары болғанымен, қазақ мәдениеті абыройлы шыға білді. Әрбір ұлттық мәдениет бос кеңістікте емес, адамдандырылған қоршаған ортада әрекет етеді.мәдени кеңістік оқшау, мәңгіге берілген енші емес. Ол тарихи ағынның өрісі болып табылады.мәдени кеңістіктің маңызды қасиеті-оның тылсымдық сипаты.мысалы, «ата қоныс» ұғымы көшпелілер үшін қасиетті, ол өз жерінің тұтастығының кепілі және көршілес жатқан мекендерге де қол сұғуға болмайтындығын мойындайды. Қауымдық қатынас мекендер егемендігінен туады.ата қоныстың әрбір жағрафиялық белгілері халық санасында киелі жерлер деп есептелінеді, яғни қоршаған орта киелі таулардан, өзен-көлдерден, аңғарлар мен төбелерден, аруақтар жататын молалардан және т.б. тұрады.олардың қасиеттілігі аңыз-әпсаналарда, жырлар мен көсемсөздерде болашақ ұрпақтарға мұра ретінде қалдырылған. Белгілі бір парасаттылық, ізгілік, ұстамдылық,интуициялық жоғары қабілеттері жоқ адамдар қатал далада өмір сүре алмас еді.кеңістікте үйлесімді мәдениетте адам мен табиғаттың арасында «қытай қорғаны» тұрған жоқ.керісінше,мәдениет олардың арасындағы нәзік үндестікті білдіретін дәнекер қызметіңн атқарады.қазақтың төл мәдениетінде экологиялық мәселе әдептіліктік жүйесіндегі обал және сауап деген ұғымдармен тікелей байланыстырылды. Табиғат аясындағы мәдениетті қатып-сеніп қалған, өзгеріссіз әлем дейтін пікірлер де әдебиетте жиі кездеседі.алайда, бұл осы мәдениетке тынымсыз қозғалыс тән екендігін аңғармаудан туады.шексіз далада бір орында тоқталып қалу көпшілік тіршілікке сәйкес келмейді. Олмезгілдік,вегитациялықзаңдылықтарға бағынып, қозғалыс шеңберінен шықпайды.әрине бұл қозғалыс негізінен қайталанбалы, тұрақты сипатта болады.қуаң даланы игеру табиғатты өзгертуге емес, қайта оның ажырамас бір бөлігіне айналуға бағытталған.яғни, адам табиғат құбылыстарынан тәуелді болып қалады. Шексіз даланы игеру оны жәй ғана кеңістік, жазықтық деп түсінбей, осы даланы тұтас бір континиум ретінде бағалаумен қатысты.хх ғасырда қалыптасқан этникалық аумақтар мен жағрафиялық ұғымдардың және көшпелілер өркениеті шарықтап тұрған кездегі ата-мекен түсінігінің арасында үлкен айырмашылық бар.қазақ және басқа да түрік халықтарының мәдени мұраларынан бүкіл еуразиялық Ұлы даланың түріктердің ата қонысы деп есептелетінін байқаймыз.мысалы, қазақ этносында Қырым, Қоқан,Стамбұл,Хиуа,Алтай,Қазан,Ордос т.б. түріктердің өз жері, ал бұлардың сыртындағы Шам, Мысыр қысылғанда арқа сүйейтін тілектес елдер болып есептелген. 210

211 Түріктердің материалдық және рухани мәдениетінде, олардың ұлттық дәстүрлері мен әдетғұрыптарында түрік тайпаларының ежелгі дәстүрлері, мұсылманның діни рәсімдері, жергілікті кіші азиялық әдет-ғұрыптар және еуропадан енген жаңа ырымдар барлығы араласып кеткен. Түрік фольклоры орта ғасырдың өзінде оғыз тайпаларынан шыққан жазу үлгісін меңгерді. Бұл «Оғызнаме» (XI-XIIғғ.) батырлар эпостық-жырларында біртұтас көрініс тапқан аңыз және тарихи әңгіме. XI ғасырдағы Махмұд Қашқаридің атақты «Түрік тілінің сөздігі» және т.б. шығармаларында еңбекке, әдет-ғұрыпқа арналған өлеңдер бар. Атақты батыр Көрұғлы туралы дастанның маңызы зор. Ауызша поэзиялық шығармаларда төрт шумақтан тұратын әзіл-сықақ тәрізді лирикалық әндер. Әсіресе Бу-Адаш атынан айтылатын Қожанасыр туралы әңгімелер мен анекдоттар кең тараған. Түркия аумағы грек мәдениетінің тарихи ескерткіштерінетолы, әрі сонымен аты шыққан. Бұлар жартылай қираған Троя қабырғалары, әлемге пергамент берген және атақты Эскулапхрамемханасы бар Пергамның қираған орны, Артемид храмының қалдықтары, Эфес ескерткіштері, ежелгі Лидия астанасы Сард, «тарихтың әкесі» Геродоттың отаны Галикарнастыңқалдықтары, эллиндіктердің, римдіктердің,1453 жылы түріктер басып алған визвнтиялық ескерткіштері. IX-X ғасырларда оғыздар құрамындағы түріктер Қазақстан аумағындағы Жетісу өңірін мекендеді. Ұйғыр халқының ұрпақтары қазіргі кезде Қазақстан мен Орта Азияның бір бөлігін құрайтын ұйғырлар моңғол, түркі халықтарының арасындағы алғашқылар болып жер өңдеу жұмыстарымен айналысып, отырықшы тұрмыс кеше бастаған, бақсылықтан қол үзіп, манихейлікті, содан соң буддизімді, кейінрек ислам дінін қабылдаған жыл бұрын өздерінің жазуларын қалыптастырған ұйғырлар, кейін көрші тайпалар да пайдаланған өз әліппелерін жасады. Олар Орталық және Орта Азия, сонымен бірге Оңтүстік Сібір халықтарының мәдени өмірінде маңызды рөль атқарады. II IV ғасырларында ұйғыр тілі қырғыз және түрік тіліне ұқсас болды. Бұл кезеңде ұйғырлардың әріптен тұратын алфавиті болды. Этникалық топтасудан соң ұйғырлардың әдеби тілі қалыптасты. Халық тарихының негізгі кезеңдері, оның мәдениетінің деңгеиі туралы ұйғырқабірлерінің үстіндегі тастар сыр шертеді. Селенге тасы ұйғырлардың 744 жылғы шығыс түрік қағанатын жеңіумен байланысты, ал Суджинь жазуын ғалымдар 840 жылы ұйғыр қағанатының жеңіліс табуымен байланыстырады. Француз шығыстанушысы Жозеф Тури ұйғырлар біздің заманымызға дейі екі жүз жыл бойы өздерінің тарихын жазбаша түрде қалдырған деп атап көрсетті. Бұл пікір ұйғырларда орхон жазуы ашылудан көп бұрын жазудың болғанына куә бола алды.ежелгі ұйғыр жазулары әртүрлі руналық, үнді, манихей, сирия, соғды, араб алфавитіне негізделген. Ұйғыр мәдениетінің дамуындағы маңызды кезең Қарахандықтар мемлекеті (Х ғ.) мен одан кейінгі уақыт.бұл қалалар мен монументальды құрлыстың дамуы, исламның салтанат құруы, феодалдық қатынастардың тұрақтануы кезеңі.қалалар мәдениет орталықтарына айналды. Онда асқан шеберлер тұрды. Олар үй тіршілігіне қажетті заттармен қоса, аса көркем, қымбат ыдыстарға оюөрнектер салды, үйлер мен храмдар қабырғаларын безендірді; ғалымдар мен жазушылар өз шығармаларын жазды. Сол заманға тән архитектураның тамаша ескерткіштері Үзгендегі мұнара мен күмбез, XI ғасырдағы Тоқмақта «Боран мұнарасы» деген атаумен танымал болған мұнаралар. Қарахан мемлекетінің (X ғ.) құрамына кіретін аудандарда жазба әдебиет дамуы парсы және араб әдебиетінің ықпалында болды. Қашқарда жазылған әдеби ескерткіштер ұйғыр халқы мәдениетінің аса маңызды байлығы болып табылды. Ондағы шығармалар арасында атақты Махмұд Қашғаридің Диуани лұғат түрік ( Түрік тілінің сөздігі ) атты еңбегі болды. Бұл сөздіктің авторы XI ғасырдағы ұйғыр фолькулерінің көптеген үлгісін көрсетті. Ұйғыр әдебиетінің ең ежелгі ескерткішінің бірі XI ғасырдағы Құтадғу білік ( Бақытқа жету туралы кітап ) деп аталатын шығарманың авторы ұйғырдың классикалық әдебиетінің негізің қалаушы, алғашқы ұйғыр ақыны әрі жазушы Юсуф Хас-Хаджиб Баласағұнныңдидактикалық поэмасы. Құтадғу білік тамыры өте ежелгі заманда жатқан шығарма.бұл жанр ежелгі египеттерге, үндістерге, кейін Ренессанс заманында еуропалықтарға аса танымал болды.ұйғыр әдебиетінің тарихына аса маңызды із қалдырған қашғар ақыны Хиркити ( ). Ақынның өмірге көзқарасы, оның адамдарға қарым қатынасы Махаббат және еңбек (1670) поэмасынан көрінеді. XVIII ғасырдың бірінші жартысында шығармалары жоғары көркемдікке және музкалыққа ие болған ұйғыр ақыны Залили. Залилидің замандасы Нобати ұйғыр әдебиетіндегі ұлы лирик ақындардың бірі болып тарихқа енді. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында ұйғыр 211

212 әдебиетіне Шахрахун, Арип, Химат, Қашғари сияқты талантты ақындар келді. Ұйғыр әдебиетінің одан әрі даму кезеңі XIX ғасырдың екінші жартысы. Бұл кезеңде Садыр Палван, Билал Назим, Сеийт- Мұхаммет Каши, Мулла Шакир сияқты ақындар өмір сүрді. XIX ғасырдың жылдары арасында Шығыс Түркістан жақтан көптеген ұйғырлар Жетісу төңірегінде қоныс аударуы нәтижесінде, олар Верный (Алматы) қаласы мен Жетісудағы тұрғылықты халық құрамы мен шаруашылығы дамуына үлкен ықпал жасады. Бұгінгі күні Қазақстандағы ұйғыр мәдениетіодан әрі жалғасуда. Әртүрлі мерекелер, халық дәстүрлері, әдет ғұрып шаралары өткізіледі, ұйғыр халқының ән билерінен тұратын концерттер берілетін ұлттық орындар бар. Қазіргі татарлар Поволжье мен Орал төңірегіндегі ежелгі тұрғындары финнтілділермен араласып кеткен түрік тілдес бұлғарлардың ұрпақтары. Кейін олардың құрамына басқа да этника тайпалары қыпщақтар, славяндар, ирандар, моңғолдар, кавказдықтар, гректер, германдықтар енді. Қазіргі татарлар антропологиялық жағынан моңғолоидты қоспасы бар еуропоидтық нәсілге жатады. Түркі тілінің біреуі болып табылатын татар тілі қазақ, башқұрт және басқа да тілдерге ұқсас болып келген шағатай диалектісіне жатады. Татарстан тұрғындарының дінге сенуші бөлігі екі түрлі ірі дін христиан мен исламға сыйынады. Суниттік бағыттағы ислам IX ғасырдың соңында қазіргі Татарстан территориясына енген. Христиан дініне провославие бағытындағы татарлардың аз бөлігі сыйынады. Ежелгі татарлар ата-баба рухына, жан-жануарларға, жерге, отқа, күнге және ағашқа табынған. X ғасырда исламмен бірге Волга Бұлғариясына бұрын пайдаланып келген жалпы түрік графикасын ығыстыра отырып, араб жазуы енеді. КурдтарКіші Азия мен Иран тауларының бөктерінде орналасқан кең таулы аймақ Курдстанда тұрады. Ал шетте тұратын курдтар Иранда, Сирияда, Түркияда, Қазақстанда орналасқан. Армиян тарихы жазбасындағы курдтардың этикалық атуы мар (медиец). Курдттың арғы атасы Курд, Марданның (жылан) ұлы. Лингвистика бойынша курдтардың арғы атасы мидян скифтері болуы мүмкін. Курдтың тілі үндіеуропалық одақтың батыс тобындағы иран тіліне жатады. Диалектісі: курманджи, сорани, горани, заза жіне т.б. Курдтардың көпшілігі курманджилер. Халық қауымдастығы әртүрлі болғанына қарамастан Таяу шығыстағы курдтардың этикалық және лингвистикалық дамауы әртүрлі, сонымен тірге бұл халықтың мәдени және тілдік ықпалына қарамастан бұгінде курді тілі сақталып келеді. VII ғасырдың соңында көптеген курдтар ислам дінін қабылдады, тек біраз бөлігі ғана пұтқа табынды. Дінни сеніміне қарай курдтардың көпшілігі мусылман суниттер (Түрік, Иран, Сирия,Ирак). Курдстан атауы Хамдулла Мустаофи Казвинидің (XIV ғ) ''ноузат-ул-коулоуб'' шығармасында аталған. Таяу Шығыста провинция ретінде курд елі құрылуының алғашқы мезгілі XII ғасыр, Бахар басты қаласы болып саналады. Бұл провинцияның ең алғаш құрушы Сельджук әулетінің ең соңғы билеушісі Санджар болды. Курдстанда курды әулетінің феодалдық ұстанымен басқарылатын жеке, бір-біріне тәуелсіз княьздіктер көп болды жылы, кейін 1639 жылы Курдстанды Осман империясы мен Иран арасында болды, осының салдарынан көптеген курд тайпалары бөлініп қалды. Ұзақ уақыт бойы курдтар армяндарға, грузиндерге, түріктерге телінді. Xғ. Бастап курд халқы және курд және әлем мәдениетіне көптеген ақын, жазушыларын берді. Олардың арасында Пире Шариар, Али теремахи, Махмуд Баязиди, Ахмет Молла Джизири, Факие Тейран, Харис Битлис есімдері әлемге әйгілі. Ахмед Ханидің (XVII ғ.) ''Мам және Зин'' атты аңызы Мама атты батырдың Зин ханышасына махаббатын әңгімелейді. Бұл шығарма курды әдебиетінің бастамасы.курдтар туа біткен суырып салма ақындар, курды әйелі Райсаның ұлы Низами Гянджеви ( ) өзінің ''Ләлі-Мәжнүн'' (1188ж.) атты ұлы шығармасында өзінің анасына деген шексіз махаббатын жырлайды. Өзі қыпшақ тайпасының күң қызы Афақа үйленеді. Өзіе тәнті еткен қыздың кейпін ''Хұсрау-Шырын'' деген махаббат поэмасында суреттейді.''дым дым'', ''Мама және Айше''эпостары белгілі шығармалар жылы Арменияда латын графикасына негіздеоген курдыалфавиті жасалды, ''рия таза газеті'' шығады, 1937 жылы курд драма тиатры ашылды. Көшпенді халықтың негігі баспанасы шатырлар (кон) болатын, ал таулы аймақтағылар ұңгірлерді, балшықтан, кірпіштен тұрғызылған жайларды мекендейтін. Ошақ (тандыр, корси) қасиетті орын, құдіретті күштердің белгісі, өшіруге болмайды, ол ұрпақ жалғасу белгісі болып 212

213 табылады. Дүнгендер арабтар мен қытайлардың ұрпақтары деген аңыз бар, бір жағынан қытайларға мәдениеті мен тілі жақын болса, екінші жағынан олардың мұсылман әлемімен діни қауымдастыққа болуы себеп болды. Дүнгендер исламның сүннит бағытын ұстанады. Дүнгендер Орта Азия мен Қазақстанда өз бетінше ұлт құрайды. Оларда Ресей империясына қоныс аударған дүнгендердің арасында кеңінен тараған, соңғы 100 жыл ішінде ганьсу диалектісі негізінде қалыптасқан әдеби тілдері бар. Қазіргі заманға дүнген тіліне айналасындағы көршілері қызғыздар, қазақтар, орыстардан көптеген жаңа сөздер енген. Дүнген тілінде кітап,газет шығарылады- (қазіргі дүнген алфабиті орыс графикасына негізделген). Орта Азия мен Қазақстанда қоныстанған дүнгендер арасында жазушылар мен ақындар, ғылыми қызметкерлер, дәрігерлер және оқытушылар бар. Жетісудағы дүнгендер қауымдаса тұрып, ұзақ уақыт бойы Қытайдан ала келген өздерінің тұрмыстарын, тілі мен дінін сақтап қала алды. Көршілес көшпенді мұсылман халқымен араласу дүнгендердің тұрмысымен мәдениетіне ықпалын тигізбей қоймады, орыс мәдениеті де оларға айтарлықтай әсер етті. Қытайда тұрып дүнгендер өздері бастарынан өткізген Қытайдың көпғасырлық мәдениетімен шектеліп қалмады. Тіл, ә леуметтік-экономикалық жағдайлар қытай мәдениеті және қытай халқының әдет-ғұрыптары мен ырымдары ықпалынан ажырап кете алмады. Ислам және оның нанымдары мен ырымдары дүнгеннің тұрмыс тіршілігі мен мәдениетіне әсерін тигізді. Бұл әсер шариғаттың барлық ережелері мұсылман халықтарындағы сияқты бұларға да тән, оларда тек әйелге деген көзқарас өзгешелеу болады.дүнгеннің діни сенімдерінде айырмашылықтар болғанына қарамастан, халықтың сенімі мен мифологиялық нанымдарына қытайлықтармен кейбір ұқсастықтар бар. Бұл екі жақта да бірдей ертегі кейіпкерлері жын, айдаhар, ақ жолбарыс жіне т.б. көрінеді. Дүнгендер екі елдің әнін де өз әндері деп есептейді. Бұндай әндерге мысалы «Апиын әндері» жатады. Халық әндері арасында лирикалық махаббат әндері кең тараған, оған «Сүйгеніңді шығарып салу», «18-дегі жастық шақ», «Сүйікті Маву», «Жастық шақ» әндері жатады. Шешендердің өзіндік атаулары «нохчи». «Шешен» атауы XVIII ғасырда қалыптастырды. Шешендер мен ингуштар кейде «вайнахтар» (біздің халық) немесе «нахтар» (халық) деп аталады.шешен тілі кавказ-ибер тіліне жатады. Ежелгі шешендер мен ингуштардың табыну патеонында Дела-күн күркіреу, найзағай, Фурки жел, Чача су, Кхинч ай құдайлары болды. Әсіресе Ерда - ұйқы және Тумони ұрпақтану құдайларын ерекше құрметтеді жылы Шығыс Грузия Ресейге қосылды. Онымен байланыс Әскери-Грузия жолдары арғылы жасалып тұрды жылы орыс үкіметі ингуштарды өз еріктерімен қол астына қабылдады, патшалық үкімет ингуштардың жерін казактардың жорығынан қорғады және олардың жазыққа қоныстануын құптады. Осыған байланысты ингуштардың көпшілігі XIX ғасырдағы Ресейге қарсы соғысқа қатысқан жоқ.1834 жылы Шешен мен Дағыстанда теократтық мемлекет онға жуық тайпаны біріктіре алған Шамиль басқарған иманат құрылды. Шешендердің Ресейге қосылуының нақты уақыты 1859 жыл жылдары неміс-фашист басқыншыларымен астыртын біріккен деген айыппен шешендерді Орта Азия мен Қазақстан аймақтарына күшпен көшірді.1957 жылы қаңтарда Шешен-Ингуш автономиялық республикасы қалпына келтірілді. Шешендердің көпшілігі өз отандарына қайта оралды. Әрбір мәдениет басқа да мәдениет тәжірибесін өзіне пара-пар, лайықты деп қана қарастырмай, өзіндік болмысты кеңейту, ұлғайту мүмкіншілігі деп те қарастырғаны жөн. Ешқандай мәдениет жеке-дара емес. Ол әрқашанда басқа мәдениеттермен байланыса отырып тіршілік етеді әрі соның нәтижесінде жетістіктерге де жетеді. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Ғабитов Т., Мүтәліпов Ж., Құлсариева А. Мәдениеттану Алматы «Раритет» 2007ж. 2. Тимошинов В.И. Мәдениеттану Алматы, 2008 ж. 3. Багдасарьян С. Мәдениеттану Алматы, 2006 ж. 4. Мәдени-философиялық энциклопедиялық сөздік Алматы, 2004 ж. 5. Абиров М.Ж. История казачества Казахстана Алматы: Казахстан, 1994 ж. 6. Байпаков К.М. История Древнего Казахстана Алматы, 1995 ж. 7. Гумилев Л.Н. Древние тюрки М., 1993 ж \ Түркі халықтарының рухани құндылықтары 9. Ғабитов Т. Мәдениеттану. Электронды оқулық Алматы, 2003 ж. 10. Ғабитов Т. Мәдениеттануға кіріспе Алматы, 1996 ж. 11. "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясы, Қазақ энциклопедиясының редакциясы, 1998 жыл, 10 томдық. 213

214 ТҮРКІ ӘЛЕМІНДЕГІ САЯСАТ ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАТЫС АЙМАҒЫНДАҒЫ ТІЛДІК АХУАЛ А.М. АБАСИЛОВ ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада Қазақстанның батыс аймағындағы тілдік ахуал туралы сөз болады. Қазақстанның батыс аймағындағы тілдік ахуал титулды ұлт қазақтардың басым болуымен (аймақ халқының 81.9% пайызы), соған сәйкес өңірде мемлекеттік тілдің кеңінен таралуы мен қолданылуына оң әсер ететін табиғи тілдік орта қалыптасқандығымен сипатталады. Соған қарамастан халықтың тіл мәдениетінің төмендігі, қазақ әдеби тілі нормаларының сақталмауы, әсіресе жастардың тіліндегі жаргондық, сленгтің, пиджиндік құбылыстардың етек алуы байқалады. Сондай-ақ бұрынғы КСРО кезіндегі ұлттық-тілдік сананың әлсіреуі, біржақты қостілділіктің (ұлттық-орыс қостілділігі) қарқынды дамуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болғанына қарамастан тарихи немесе аумақтық даму факторларына байланысты аймақ халқының (Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарында) көпшілігі әлі күнге дейін тұрмыста да, кәсіби сала деңгейінде де негізінен орыс тілін қолданады. Сондай-ақ кейбір ауылдық жерлерде (Атырау, Маңғыстау облыстары) жастардың орыс тілін білу деңгейінің жоғары еместігі де байқалады. Тірек сөздер: Қазақстанның батыс аймағы, тілдік ахуал, тіл мәдениеті. ABSTRAST: The article analyzes the linguistic situation of the western regions of Kazakhstan, the language interaction of nations of Kazakhstan, as the level of language ownership, using sphere and the basic functions in society with specific statistics, problems of two and polylinguism, social function of the state and other ethnic languages. Author separately notes the realization of the Law on Languages. Key Words: Kazakhstan's western region, the situation in the language, the language of culture. Бүгінгі таңда Қазақстанның әлеуметтік-коммуникативтік жүйесін генетикалық және типологиялық тұрғыда әртүрлі болып келетін 128 тіл құрайды. Қоғамдық-саяси өмірінде екі үлкен серіктес тіл қазақ және орыс тілдері қатар қызмет етеді. Мұндай тілдік ахуал жалпы елімізге тән болғанымен, мемлекеттік тілді дамыту, қолданыс аясын кеңейту және белсенді түрде меңгеру, оқыпүйрену ісі, қоғамдық өмірдің әртүрлі қатынас салаларындағы орыс тілінің бүгінгі жағдайы, өзге тілдерді ана тілі ретінде сақтау мен дамыту, жергілікті жерлердегі біртілділік, қостілділік, көптілділік т.б. мәселелері әр аймақта аумақтық және тарихи себептермен шартталған ерекшеліктерге ие. Қазіргі қазақ қоғамы халықтың басын біріктіруші фактор болып табылатын қазақ тілін дамыту үшін оның қолданыс аясын шектеу мен тежеуге әсері бар жағымсыз ықпалдарды жою қажеттігін айқын сезінуде. Бұл аймақтық деңгейлерде анық көрінеді. Халыққа жақын болғандықтан жергілікті жердегі мұндай тіл проблемаларын анықтау да оңай және оны барынша жақсы білетін жергілікті билік органдарымен жұмыс жасау да тиімді болмақ. Айталық, қазақ тілінің дамуы мен қолданыс мүмкіндігі кең оңтүстіктің және батыс аймақтың Атырау, Маңғыстау облыстарының тұрғындары отандастарының қазақша сөйлей алмақ тұрмақ, оны түсінбейтіндігін айтарлықтай қынжылыспен қабылдайды және бұл мәселеге белсенді түрде көңіл бөледі. Ал қазақ тілінде сөйлеушілердің саны орыс тілін меңгергендер санына жетпей отырғанын шығыс, солтүстік және орталық аймақтарда бұл жағдай керісінше, қазақ тілді халықтың әртүрлі құқықтарына, әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктеріне айтарлықтай қысым жасап отыр. Осыған қарағанда кейбір аймақтар тіл проблемаларын шешуге жақын болса, басқалары оны іске асыру барысында айтарлықтай қиындықтарды басынан өткеруде. Лингвистикалық тұрғыдан әртүрлі болып келетін осындай аймақтар елдің тіл дамыту барысына жайсыздық әкеледі. Демек, тіл проблемалары алдымен аймақтық тұрғыда зерттеліп, оған әсер етуші күші бар обьективті және субьективті факторлары анықталып, нақтылы шаралар жүйесін жасап барып шешілу керек. Бүгінгі жағдай еліміздің әр аймақтарындағы тілдік үрдістерді ғылыми тұрғыда, обьективті түрде зерттеу және ұтымды тілдік ортаны қалыптастыруға бағытталған шаралар кешенін әзірлеу Абасилов А.М. Қорқыт ата атындағы мемлекеттік университеті, Қызылорда, Қазақстан, 214

215 қажеттілігін алға шығарып отыр. Бұл орайда тілдің нақты таралу аймағы мен көлемін және оның қоғамдағы қолданысын кеңейтудің нақты мүмкіндіктерін ескеру қажет 1. Сонымен қатар әрбір аймақтың тілдік ахуалын қарастыруда және оның өзіндік ерекшелігі мен проблемаларын айқындауда көптеген әлеуметтік лингвистикалық зерттеу мәселелеріне көңіл аударылды. Бұл әуелі аймақтың өзіндік сипаты, ерекшелігін көрсетуден басталып, одан соң аймақ халқының ұлттық құрамы, олардың жалпы тұрғындар ішіндегі үлес салмағы, аймақ халқының ана тілін таңдау және меңгеру деңгейі, аймақ тұрғындарының қазақ, орыс, ағылшын тілдерін меңгеру дәрежесі, солардың ішінде аймақ тұрғындарының қай тілді басымдықпен қолданытыны туралы мәселе, аймақтағы тілдердің дамуы мәселелерін зерттеу: қазақ, орыс және ағылшын тілдерін оқу қажеттілігі және осы тілдердің қазіргі кезеңдегі даму проблемалары, халықтың тілдік ахуал үдерістері жөнінде хабардарлығы мәселелері, тұрғындардың тіл саясаты мен тілге қатысты жоспарлаудан күтетін үміттері мәселесі, мемлекеттік тілді қолдану саласындағы жағымсыз стереотиптер мен теріс ұғымдар, тілдерді меңгеруге кедергі туғызатын себептер, халықтың аймақта жүргізіліп жатқан ономастикалық және терминологиялық жұмысқа қанағаттанушылық дәрежесі, мемлекеттік тілді оқуға деген қызығушылықты арттыру үшін жергілікті органдардың тіл саясатын іске асыруда қандай жұмыс түрлері мен әдістерін қолдануы қажеттілігі жөнінде өз пікірлері т.б мәселелер назарға алынуы керек. Қазақстанның батыс аймағындағы тілдік ахуал титулды ұлт қазақтардың басым болуымен (аймақ халқының 81.9% пайызы), соған сәйкес өңірде мемлекеттік тілдің кеңінен таралуы мен қолданылуына оң әсер ететін табиғи тілдік орта қалыптасқандығымен сипатталады. Соған қарамастан халықтың тіл мәдениетінің төмендігі, қазақ әдеби тілі нормаларының сақталмауы, әсіресе жастардың тіліндегі жаргондық, сленгтің, пиджиндік құбылыстардың етек алуы байқалады. Сондай-ақ бұрынғы КСРО кезіндегі ұлттық-тілдік сананың әлсіреуі, біржақты қостілділіктің (ұлттық-орыс қостілділігі) қарқынды дамуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болғанына қарамастан тарихи немесе аумақтық даму факторларына байланысты аймақ халқының (Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарында) көпшілігі әлі күнге дейін тұрмыста да, кәсіби сала деңгейінде де негізінен орыс тілін қолданады. Сондай-ақ кейбір ауылдық жерлерде (Атырау, Маңғыстау облыстары) жастардың орыс тілін білу деңгейінің жоғары еместігі де байқалады. Әлеуметтік лингвистикалық зерттеу аясындағы тілдік ахуал халықтың әлеуметтікдемографиялық құрамымен айқындалады. Батыс аймақ республиканың өзге де аймақтары сияқты көпэтностығымен сипатталады. Атап айтқанда, соңғы халық санағының (2009 ж.) деректеріне сүйенсек, аймақта тұратын әртүрлі этностардың арақатынасы төмендегідей болып келеді: қазақтар %, орыстар 13.3 %, украиндар 1.7 %, татарлар %, әзірбайжандар %, кәрістер 0.3 %, %, немістер 0.3 %, өзбектер 0.2 %, беларустар %, басқа этностар 1.0 % 2. Басқаша айтқанда, батыс аймақта нақты көптілділік қалыптасқан: жүзден астам тіл мақсатты түрде қолданылады. Бүгінде егеменді елге айналған Қазақстанның әлеуметтік-саяси өмірі тілдік, демографиялық және саяси ахуалды ескере отырып, көпэтносты халықтың тілдік мұқтаждықтарына жауап беретін тіл саясатының жүзеге асырылуын талап етеді. Ол саясат тіл проблемаларын шешудің іс жүзінде белсенді, тиімді әрі нәтижелі факторы болуы тиіс. Аймаққа қарайтын облыстарда бірыңғай тілдік саясатты жүзеге асыру үшін мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, діни және өзге де ұйымдардың әрекет үйлесімділігі қажет. Қазіргі қоғамды демократияландыру кезеңінде адам факторының белсенділігі тілдік өмірімізде де байқалуда. Аймақта тіл дамуын жоспарлау ісін, тіл құрылысын тиімді жүргізу үшін халық санағы қорытындыларын пайдаланудың мәні зор. Өйткені халық санағының материалы бүкіл елді әрбір адамына дейін қамтитын жалғыз құжат. Қазақстанның батыс аймағына қарайтын облыстарда соңғы халық санағының мәліметінде қарастырған тіркеу бойынша шамамен 115 этнос бар. Олардың ішінде аймақта өтіп жатқан әлеуметтік және тілдік процестерде қомақты рөл атқаратын, яғни аймақ тұрғындарының 81,9 пайызын құрайтын қазақтар, 13,3 пайызды құрайтын орыстар және үлес салмағы 1,7 пайызға жататын украиндар. Аймақ тұрғындарының қалған бөлігін әртүрлі этностар құрайды. Олардың ішінен сандық үлесі жағынан алғашқы ондыққа кіретіндер: татарлар 0,9 пайыз (22142 адам), немістер 0,3 пайыз 1 Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасы. Алматы, Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі

216 (7522 адам), әзірбайжандар - 0,3 пайыз (6252 адам), кәрістер 0,3 пайыз (6010 адам), 0,2 пайызды құрайтын белорустар (3966 адам), және өзбектер (3664 адам). Аймақ тұрғындарының қазақтан өзгесінің барлығы бұрынғы одақтық республикалардан келгендер, ал кейбіреулері сырт елдерден ірі және аз санды халықтардың өкілдері болып табылады (Қараңыз: 1-кесте). Халық санағының мәліметі бойынша (2009) батыс аймақтағы барлық халықтың саны адам, бұл республика халқының пайызын құрайды. Оның ішінде ер адам, олар аймақ халқының 48,6 пайызын құраса, әйел адам, олар 51,4 пайызын құрайды. Аймақ халқының 47,2 пайызын ( адам) ауылдық жерде, 52,8 пайызы ( адам) қалада тұрады. 1-кесте Аймақ халқының облыстар межесіндегі ұлттық құрамына, тұрғылықты жеріне және жынысына байланысты бөлінісі Ақтөбе облысы Этностар Екі жыныста Ерлер Әйелдер Қала Ауыл саны % саны % саны % саны % саны % Барлық халық , , Қазақтар , , , Орыстар , , , Украиндар , , , Өзбектер 800 0, , , Белорустар , , , Әзірбайжандар 986 0, , , Татарлар , , , Кәрістер , , , Немістер , , , Басқа этностар Атырау облысы Барлық халық , , Қазақтар , , , Орыстар , , , Украиндар 815 0, , , Өзбектер , , , Белорустар 217 0, , , Әзірбайжандар 388 0, , , Татарлар , , , Кәрістер , , , Немістер 471 0, , , Басқа этностар Батыс Қазақстан облысы Барлық халық , , Қазақтар , , , Орыстар , , , Украиндар , , , Өзбектер 412 0, , , Белорустар , , , Әзірбайжандар , , , Татарлар , , , Кәрістер 843 0, , , Немістер , , , Басқа этностар Маңғыстау облысы Барлық халық , , Қазақтар , , , Орыстар , , , Украиндар , , , Өзбектер , , ,

217 Белорустар 260 0, , , Әзірбайжандар , , , Татарлар , , , Кәрістер 733 0, , , Немістер 282 0, , , Басқа этностар Батыс аймақ бойынша Этностар Екі жыныста Ерлер Әйелдер Қала Ауыл саны % саны % саны % саны % саны % Барлық халық Қазақтар Орыстар Украиндар Өзбектер Белорустар Әзірбайжандар Татарлар Кәрістер Немістер Басқа этностар Батыс аймаққа қарайтын облыстардағы халықтың өз ұлтының тілін немесе басқа ұлттың тілін ата тілім деп көрсетуі бойынша соңғы халық аймақтарының мәліметтерін қоса есептегенде аймақта тұратын халықтың 95,8 пайызы өз ұлтының тілін ана тілім деп есептейді екен. Осы мәліметті жеке этностар бойынша қарастырсақ, өз ұлтының тілін ана тілім деп санайтындардың көшбасшысы қазақтар (99,1пайыз). Өкінішке орай қазақ (0,9пайыз) өзге тілді ана тілім деп санайды. Орыстардың 97,3 пайызы өз ұлтының тілін ана тілім деп көрсетсе, 2,7 пайыз өзге ұлт тілін ана тілім деп көрсеткен. Одан кейін басым көпшілігі өз ұлтының тілін ана тілім деп санайтындардың қатарына әзірбайжандарды (70,4 пайыз өз ұлтының тілін, 29,6 пайыз өзге ұлт тілін) және өзбектерді (68,4 пайыз өз ұлтының тілін, 31,6 пайыз өзге ұлт тілін) жатқызуға болад. Ал қалған этностардың басым көпшілігі өзге ұлттың тілін ана тілім деп санамайды. Айталық, украиндардың 83,5 пайызы өзге тілді ана тілім десе, немістердің 83,9 пайызы, белорустардың 83,9 пайызы ана тілін ауыстырған. Сол сияқты кәрістердің 63,5 пайызы, татарлардың 61,0 пайызы өзге тілді ана тілім деп көрсеткен (Қараңыз: 2- кесте). 2-кесте Аймақ халқының ана тілі бойынша бөлінісі Этностар Осы ұлт адамдарының Ана тілім деп көрсеткендер: саны Өз ұлтының Басқа тілін ұлттыңтілін адам % адам % адам % Барлық халық Қазақтар Орыстар Украиндар Өзбектер Белорустар Әзірбайжандар Татарлар Кәрістер Немістер Басқа этностар Мемлекетіміздің басшысы Н.Ә.Назарбаев атап өткендей, «Біз барлық қазақстандықтарды біріктірудің басты факторы болып табылатын қазақ тілін әрі қарай дамыту үшін бар күшімізді салуға 217

218 тиіспіз. Сонымен бірге еліміздегі барлық ұлт пен ұлыстардың өкілдері өздерінің ана тілдерінде еркін сөйлеп, оқуға, оны дамытуға мүмкіндік алатындай жағдай жасауымыз керек» [3]. Халық санағының мәліметінде (2009) аймақ тұрғындарының 15 жас және одан жоғары жастағыларының 87,5 пайызы қазақ тілін ауызша түсінетін, 79,6 пайыз еркін оқи аламын және оның ішінде 76,9 пайыз еркін жазамын деп көрсетеді. Енді осы мәліметте жекелеген этностар бойынша карастырар болсақ, тіл иесі қазақтардың 98,6 пайызы оны ауызша түсінеді, 96,2 пайызы еркін оқиды, 93,6 пайызы еркін жаза алады. Қазақ тілін біршама жақсы меңгергендер қатарына түркітілдес халықтарды атауға болады. Айталық, солардың ішінде алдыңғы орынды өзбектер (89,2 % ауызша түсінеді, 62,7 % еркін оқиды, 54,9 % еркін жазады), татарлар (81,9 % ауызша түсінеді, 48,1 % еркін оқиды және 41,6% еркін жазады) және әзірбайжандар (75,3 % ауызша түсінеді, 36,3 % еркін оқиды, және 29,7 % еркін жазады) алады. Ал славянтілдес халықтардың қазақ тілін меңгерулері бір-бірімен шамалас. Мысалы, орыстардың 39,4 пайызы ауызша түсінсе, соның ішінде 11,4 пайызы еркін оқимын, 8,6 пайызы еркін жазамын деп көрсеткен. Украиндардың 38,6 пайызы ауызша түсінемін, 9,7 пайызы еркін оқимын және 7,2 пайызы еркін жазамын дейді. Белорустардың 35,6 % ауызша түсінеді, 9,9 % еркін оқиды және 7,9 % еркін жазады. Оларға қарағанда мемлекеттік тілді білуі жөнінен немістер мен кәрістер алда тұр. Қазақ тілін кәрістердің 61,1 пайызы, немістердің 44,2 пайызы ауызша түсінемін деп көрсеткен (Қараңыз: 3- кесте). 3-кесте Аймақ халқының қазақ тілін меңгеру деңгейі (15 және одан жоғары жастағылар) Этностар Осы этнос соның ішінде тілдерді меңгеру деңгейі бойынша адамдарының саны қазақ тілі адам пайызбен ауызша соның ішінде ауызша соның ішінде түсінеді еркін оқиды соның ішінде түсінеді еркін оқиды соның ішінде еркін жазады еркін жазады Барлық халық Қазақтар Орыстар Украиндар Өзбектер Белорустар Әзірбайжандар Татарлар Кәрістер Немістер Басқа этностар Халық санғының (1999) мәліметінде 15 жас және одан жоғары жастағылардың ішінде орыс тілін ауызша түсінемін дейтіндер 91,6 пайызды құраса, соның 84,3 пайызы еркін оқи аламын, 80,5 пайызы еркін жаза аламын деп көрсеткен. Ал орыстардың өз этносының тілін сол жастағылардың 96,4 пайызы ауызша түсінемін, 95,4 пайызы еркін оқи аламын, 93,6 пайызы еркін жаза аламын деп мәлімдеген. Орыс тілін орыстардың өздерінен де жақсы меңгерген этностарға алдымен украиндар 98,6, белорустар 98,5 %, немістер 98,5 %, татарлар 98,4 %, әзірбайжандар 97,3 %, кәрістер 97,2 %, қазақтар 91,5 %, өзбектер - 79,0 % т.б. жатады (Қараңыз: 4-кесте). 218

219 Аймақ халқының орыс тілін меңгеру деңгейі (15 және одан жоғары жастағылар) 4-кесте Этностар Осы этнос соның ішінде тілдерді меңгеру деңгейі бойынша адамдарының саны Орыс тілі адам пайызбен ауызша соның ішінде ауызша соның ішінде түсінеді еркін оқиды соның ішінде түсінеді еркін оқиды соның ішінде еркін жазады еркін жазады Барлық халық Қазақтар Орыстар Украиндар Өзбектер Белорустар Әзірбайжандар Татарлар Кәрістер Немістер Басқа этностар Соңғы санақ мәліметінде ағылшын тілін аймақ халқының 19,3% ауызша түсінемін десе, соның 12,3% еркін оқи аламын 9,3% еркін жаза аламын деп көрсеткен. Мұны жекелеген этностар бойынша талдап көрсетер болсақ, ағылшын тілін меңгеруге ден қойған облыстағы диаспоралар қатарына кәрістерді (28,3%), қазақтарды (19,7 %), әзірбайжандарды (19,5 %), татарларды (19,4 %), орыстарды (17,9 %), немістерді (14,5 %), украиндарды (11,9 %), сондай-ақ өзбектерді (11,4 %), белорустарды (11,3 %) айтуға болады. Қазақтардың арасында ағылшын тілін ауызша түсінемін деген 19,7 % болса, соның 12,9 % еркін оқи аламын 9,8 % еркін жаза аламын деп көрсеткен. Облыс бойынша кейбір аз санды этнос өкілдері арасында болмаса, ағылшын тілін меңгеруге барлық этностардың көңіл бөле бастағанын көруге болады (5-кесте). Аймақ халқының ағылшын тілін меңгеру деңгейі (15 және одан жоғары жастағылар) 5-кесте Этностар Осы этнос соның ішінде тілдерді меңгеру деңгейі бойынша адамдарының саны қазақ тілі адам пайызбен ауызша соның ішінде ауызша соның ішінде түсінеді еркін оқиды соның ішінде түсінеді еркін оқиды соның ішінде еркін жазады еркін жазады Барлық халық ,3 12,3 9,3 Қазақтар ,7 12,9 9,8 Орыстар ,9 10,1 7,5 Украиндар ,9 6,7 4,9 Өзбектер ,4 7,7 5,3 Белорустар ,3 6,4 5,0 Әзірбайжандар ,5 12,3 9,4 Татарлар ,4 11,8 9,5 Кәрістер ,3 15,0 11,5 Немістер ,5 8,1 6,2 Басқа этностар ,5 13,7 11,0 219

220 Осы айтылғандарды қорытындылай келгенде, Қазақстанның батыс аймағындағы тілдік ахуал тұрақты және қазіргі уақытта қандай да бір этносаралық қарым-қатынасқа жағымсыз әсер етпейді. Тұрғындардың этникалық құрылымында қазақтар мен орыстардың басым болуына қарамастан, әртүрлі этникалық топ өкілдерінің көпшілігі этносаралық өзара толеранттықты, бауырмалдықты сақтаған. Бұл тұрғыда тұрғындардың толеранттығы мен өзара түсіністігінің маңызды екенін атап өткен жөн. Аймақ тұрғындары жергілікті атқарушы органдардың тіл саясатындағы басты бағытын қолдайды және бұл бағыттағы қабылдап жатқан шараларын уақытында және қажетті деп бағалайды. Аймақтың барлық тұрғындары орыс тілін біледі. Сонымен қатар, мемлекеттік тілдің рөлінің тұрақты өсіп келе жатқанын да байқауға болады. Екі тілде ақпарат алатын адамдардың үлесі артып екі тілді ортаның қалыптасып келе жатқаны сезіледі. Сонымен қатар аймақта үш тілді дамыту саясаты да біртіндеп өзінің жемісін беруде. Аймақта этностардың өз ана тілін меңгеру деңгейіне қарамастан, ана тілі ретінде өз ұлтының тілін көрсетеді. Бұл ерекшелік қазақтарға, орыстарға және өзбектерге қатысты. Азаматтардың мемлекеттік тілге деген қызығушылығы азаматтық парыз бен адамның жеке мүддесіне байланысты. Азаматтардың қазақ тілін үйрену деңгейі төмен. Мемлекеттік тілді үйренуге кедергі келтіретін факторларға жас шамасын, уақытының жоқтығын, уәждеме және ынтаның жоқтығы себепші болып отыр. Қазақ және орыс тілдерінде ақпараттарды оқып, телехабарларды көретіндерге қарағанда, телехабарлар көру, радиохабарлар тыңдау және ғылыми, кең таралған сипаттағы кез келген ақпараттарды оқитындардың үлесі жоғары. Екінші топқа орыс тіліндегі ақпаратты көп пайдаланатын адамдардың көпшілігі жатады. Олардың үлесі ақпаратты қазақ тілінде оқып, тыңдайтындардан 1,5-2 есе көп. Соған қарамастан, тілдік ахуал туралы мониторинг көрсеткендей, қазақ тіліндегі ақпарат алушылардың санының өскенін байқауға болады. Осы мәліметтердің негізінде қазақ тілі қазақтар арасында басымдықпен дамыған, ал басқа этнос өкілдерінің арасында өз деңгейінде дамымағанын атап өту керек. Қазақ тілі сондай-ақ, басқа түркі тілдес халықтардың арасында да дамыған. Себебі олардың қазақ тілімен туыстас өз ана тілдерін жетік білетініне байланысты болса керек. Мемлекеттік тілге деген қызығушылықтың артуы бірнеше факторларға байланысты, оның ішінде: тұрғындар арасында қазақтар санының өсуі, қазақ тілінде білім беретін мектептер санының көбеюі, медиа кеңістіктегі қазақтар санының сапалы түрде өсуіне байланысты табиғи үрдіс. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасы.- Алматы, Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. Астана, ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІН МӘСЕЛЕСІ: ДІНИ АҒЫМДАР МЕН БІРЛЕСТІКТЕР (ХІХ ғ. аяғы-хх ғ. 50 жж.) СВЕТЛАНА ОДЕПОВНА СМАГУЛОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың 50-ші жылдары аралығында Қазақстандағы дін мәселесі қарастырылады. Патша үкіметінің қазақ жерінде жүргізген миссионерлік саясаты, қазақтарды христиандандыру, мұсылман дініне қатысты қысым барысы айқындалады. Мұрағат және ғылыми деректердің негізінде дінге деген қоғамдық көзқарастарды, сол кезде қалыптасқан діни ахуалдарды нақтылап береді. Ислам дінінен басқа қазақ жерінде әрекет еткен түрлі діни ағымдар мен бірлестіктердің қызметі талданады. Кеңестік билік орнағаннан кейін дінге қатысты ұстанған үкімет саясаты мен оның түрлі діни ағымдар мен бірлестіктерге қатысты жүргізілген іс- Смагулова Светлана Одеповна - тарих ғылымдарының докторы институты директорының орынбасары Алматы, Қазақстан Республикасы adep_s68@mail.ru Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология 220

221 шаралар ашылады. Діни мейрам ретінде айт, ораза ұстауға тыйым салған бұйрық-жарлықтардан кейінгі ахуал барысы баяндалып, дінге қарсы жүргізілген науқан барысының салдары мұрағат және ғылыми материалдар негізінде айқындалады. Тірек сөздер: Дін, миссионер, ислам, діни ағымдар, діни бірлестіктер, шоқындыру, орыстандыру, ағартушылық. ABSTRACT: In this paper the author considers the religious situation in Kazakhstan during the period from the end of XIX th to 50ies of the XX th century. Besides, the missionary policy pursued by the Tsarist government in the Kazakh land, the Christianization of the Kazakhs and examples of pressure on the Muslim religion are highlighted in the article. The author (referring to archival materials) considered separately public opinion about religion, and studied the religious currents, prevailing at that time. In addition, the article provides an analysis of the various religious movements and associations that are not related to Islam; some attention is paid to the policy of the Soviet government in regard to religion and the government s activities in this field. Basing on research, the author highlights the situation after the passing of anti-religious acts prohibiting the celebration of Muslim holidays and fasting. Key Words: Religion, missionary, religious movements, religious associations, Christianization, Russification, enlightenment. Дін мәселесі қай кезеңде де аса өзекті болған. Соңғы жылдары дінге қатысты мәселелер бұқаралық ақпарат беттерінде танымдық, ғылыми жағынан көп жазылып келеді. Діндер әлеуметтік, мәдениеттану, саясаттану, экономика, құқық, философия және тағы басқа тұрғысынан зерттеліп, діннің болмыстық түпкі себебі, дүниенің жаратылу мақсаты мен оның ішкі сырлары танымдық жолмен сараланып, дін мен руханияттың беріктігі ғылыми түрде бағалана бастады. Қазақстанда ХІХ ғасырдың аяғында қандай діндер болды? Ресейлік патша үкіметі экспанциялық саясаты жүргізген кезге дейін тек ислам негізгі дін болып қалды. Тек ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап патша үкіметі миссионерлік саясатты пәрменді жүргізу арқылы христиан діні ішкерілей енді. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясының миссионерлік саясаты қазақ жерінде кең құлаш жайды. Жалпы миссионерлік саясаттың көздегені тұрғылықты халықтың діндерін ығыстырумен христиан дінін енгізу арқылы олардың бойында осы дінге деген сенімділікті ұялату болатын. Миссионерлер Н.И. Ильминский, А.Е. Алекторов, В.В. Катаринский, Н.П. Остроумовтар өздерінің миссиясын оқу-ағарту жүйесі арқылы атқаруға кірісті. Христиан дінін уағыздайтын кітаптар оқу жүйесіне енгізіліп, сол арқылы адам санасына орнықтыру бағыты қолға алынды. Білетініміздей, әлемдік діндердің ішінде түрлі ағымдар мен конфессиялар бар. Мәселен, ислам дінінің сүнниттік, шииттік ағымдары болса, ал христиан діні католиктік, православие және протестанттық конфессияларға бөлінді. Ислам діні және оның бағыты, ағымдарымен жақсы таныс болғандықтан, бұл діннен басқа қазақ жеріне отарлау кезеңінде енген бақса діндер мен ағым, бірлестіктерге тоқталып өтейік. Орыс қоныстанушыларымен қазақ даласына келген діннің бірі христиан дінінің тармағы православие грек тілінен аударғанда «дұрыс пайымдау», «дұрыс ілім» дегенді білдіреді. Бұл бағыты ұстанғандар 12 бөлімнен тұратын «Сенім символын» жатқа біліп, оны дұға ретінде пайдаланған. Православие білімі бойынша оған құлшылық ететіндер «көк құдайға» мойынсұнамыз деп есептеген. ХVІІ ғасырда православие бағытында өзіндік ішкі тартыс пен жіктелу пайда болды. Нәтижесінде ескі дәстүрді ұстанушылар (старообрядцы немесе староверы), хлыстылар, скопцылар, духоборлар, молакан, субботник, ильиндық және т.б. ағымдар мен секталар пайда болды. Осы ағымдардың арасында ескі дәстүрді ұстанушылар халықтың арасында өте жоғары беделді иеленді. Олардың өзі поповшылар және беглопоповшыларға бөлінген. Ескі дәстүрді ұстанушылар шіркеуден және барлық бірлестік түрлерінен бас тартса, ал оның ағымы поповшылар керісінше шіркеуге жақын жүрді. Поповшылардың өзі бірдінділер (единоверцы) және Белокриндік иерархияның жолын қуушыларға бөлінген. Бірдінділер өздерінің ескі діни дәстүрін сақтағанымен де православие шіркеуі басшылығын қолдаса, ал белокриндіктер оларға қарағанда православие шіркеуіне бағынбай, керісінше олардың кейбір догмалары мен дәстүріне жақын болды 1. Әрбір ағым немесе сектаның өзінің ережелері, ұстанымдары болды. 1 Тастанова З.Т. История религии Казахстана / Учебное пособие. Алматы: Изд. «Айтұмар», с. (27-29б) 221

222 жылдардағы Уақытша Ережелердің қабылдануы мұсылман дінінің құқығы мен артықшылықтарына шек қойып, қазақтардың діни істері Орынбор мүфтилігінен алынып, облыстық әкімшіліктерге берілді. Ереже бойынша рұқсатсыз мешіт пен медресе салуға тыйым салынды және оларды жаба бастады. Есесіне христиан дінін уағыздаушыларға бар мүмкіндік жасалды жылдың 8 қарашасында Орынборда Михайлды-Архангельдік ағайындар деген атпен православиелік миссионерлік ұйым құрылды. Бұл ұйым барлық ағымдар мен секталарды біріктірді. Ұйымның Троицкіде (1888), Оралда (1888), Орда (11893), Гурьевте (1893), Қостанайда (1893) жергілікті бөлімшелері құрылып, олар жарғы міндеттерін орындау жолында діни-өнегелік оқумен қатар, бұратаналар арасында әңгіме-дүкен, көшпелі кітапхана ұйымдастырып, орыс, қазақ, татар және т.б. тілдерде діни әдебиеттер шығарды. Ұйымның Орынборда ірі кітап дүкендері мен қоймалары болды. Аз ұлттарға дін басшыларын іссапарға жіберіп, оларды өз дініне тартуда үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді, тұрмысы нашар бұратаналарға қаржылай көмек берді. Шіркеу салуға жәрдем жасады, шоқынғандарға арнап миссионерлік мектептер салды. Бастапқы кездерде бұл мектептер шіркеу-приходтық мектептердің бағдарламасымен оқытылса, ал 1893 жылдан бастап оқу жүйесі православиенің Құдай Заңы, шіркеулік ән салу, орыс тілі мен бұратаналар оқуын, арифметиканы қамтыған Н.И. Ильминскийдің бағдарламасымен жүргізілді 2. Патша үкіметі православие дінін таратуда шоқынған татарларды шебер қолданған. Негізінде бұл дінге тұрмыс жағдайлары төмен, рухани жағынан әлсіз деген қазақтарды пәрменді түрде енгізуге үгіттеді. Православие дініне енген шоқынды қазақтар кейінірек қайтадан мұсылман дінін қабылдауларына рұқсат беруді өтініп өз облыстарының генерал-губернаторларына өтініш білдірген. Осы өтініштердің кейбірінде түрлі себептермен православие дінін қабылдағанымен, шын мәнінде жасырын түрде мұсылман дінінің міндеттерін орындап келгендіктерін ашық жазғандар да болды. Ішкі Істер министрлігінің нұсқауымен шоқынған қазақтармен діни консисториялар арнайы түрде әңгіме өткізіп, оларды райларынан қайтаруға тырысқан 3. Христиан дінінің тағы бір тармағы бұл католиктік бағыт. Православиеден қарағанда бұл қатаң түрде бір орталыққа бағынды және оның орталығы Ватикан болып, өздерінің ұстанымдарын берік орындады. ХІХ ғасырдың ортасында ХХ ғасыр басында Сібірге айдалған поляктардың Қазақстанға келуі мен Ресейдің еуропалық бөлігінен католик-немістер мен латыштардың өлкеге қоныстануы бұл діннің кең түрде өрлеуіне жол ашты. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Қазақстанның қалаларында католиктердің шіркеулері мен үйлері көбейе бастады жылдың өзінде Қостанайда 6 мың католик дініндегілер болған. Қазақстанда протестанттық тармақ Ресейге қосылу уақытынан бастап тарала бастады. Бұл діннің Қазақстан аумағына таралуына Ресей армиясы құрамындағы лютерандық сенімдегі немістер себепші болса, ал кейіннен осы дінді ұстанған шенеуніктер, шаруалардың көптеп келуі ықпал етті. Жалпы протестандық латын тілінен аударғанда «ашық дәлелдеу» дегенді білдіреді және ортағасырда Еуропада реформалау қозғалысы кезінде католиктік шіркеуге қарсы әрекет ретінде пайда болған. ХІХ ғасырдың соңында Ресей мен Украинадан көшіп келіп қоныстанған шаруалардың көпшілігі батпистік, евангельшілік, адвентистік, хлыстылар, толстойшылар, меннониттер, ескі шіркеу тәртібін жақтаушылар (староцерковники), ескі дәстүрді ұстанушылар (старообрядцы), естілер (трезвенники), иеговалықтар, жаңарушылар сияқты ағымды ұстанғандар болды. Қазақстан территориясына баптистер әр қилы уақытта келген. Мысалы, Орал губерниясына баптистер ХІХ ғасырдың соңына, нақтылай айтқанда 1885 жылы келе бастаған. Жәнібек ауданындағы қауымда бастапқы кезде 21 адам болса, жж. 16 адамға, ал жж. 1 адамға, жж. 28 адамға, ал жылдары 59 адамға көбейген 4. Негізінде баптистер Құдай Ана мен әулиелікті, құпиялықты жоққа шығарды, сонымен қатар крест пен икондарға сыйынуды да дұрыс санамаған. Бірақ «Қасиетті жазуды» мойындап, оның әрбір әрібіне сенді. Баптистер үшін жексенбі қасиетті күн болды. Олар өздерін Құдайдың сүйікті құлдарымыз деп санап, шоқындырудың құпиялығы тек ересектер арасында ғана міндетті түрде суға батырып алу арқылы жүргізілуді дұрыс деп есептеді. Сектаға мүше болғандар бұрын 2 Ислам на Урале: энциклопедический словарь /Коллект. автор. Сост. и отв. ред. Д.З. Хайретдинов. М.: Издательский дом «Медина», с. ( б) 3 ҚРОММ. 15-қ., 1-т. 403-іс. 49-п. 4 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 62-п. 222

223 шоқындырылғанына қарамастан қайтадан шоқындырылды. Осыдан «баптидзейн», яғни «шоқынғыш» деген ат алды. Баптистер дұғаның күшіне сенді және ұжым болып ағасы немесе әпкесінің күнәсі үшін ғибадат етті. Тіпті жын-шайтандардың барлығына да сеніп, оларды адамдардың арасында түрлі аурулар таратуы мүмкін деген қорқынышта болған. Сондықтан олардың пресвитері (попы) ауырған адамның бойынан жын-шайтандарды қууға бар күшін салған. Дегенмен басқа діни секталарға қарағанда баптистер кеңес үкіметінің заңына бағынып, өз мүшелерінің Қызыл Әскер қатарында болуға рұқсат берген жж. аралығында ХІХ ғасырдың аяғымен салыстырғанда секта мүшелері 0,7 процентке ғана өсті және өлкеде бір орталыққа бағынған кеңесі болмады. Олардың қызметін Ресейдегі Волга-Кама одағы қадағалап, түрлі нұсқаулар беріп отырды. Сол одақтан губернияға арнайы уағыздаушылар келіп, насихат жұмыстарын жүргізіп, қауыммен мінәжат ету, әскери қызмет, қауымдағы тұрмыстары нашарларға көмек көрсету, миссионерлік жұмыстарға қажетті қаражат және т.б. мәселелерге орай әңгіме өткізіп отырған. Басқа секталарға қарағанда баптистердің сектасы сандық жағынан да, бір орталыққа бағыну жағынан да мықты болды. Баптистер негізінде Қазақстанның 3 ауданында мекендеген. Атап айтқанда: 1) Ақмола, Семей губерниялары мен Қостанай округінің шығыс аудандарында, Омбы қаласындағы Батыс-Сібір одағына бағынды; 2) Орал мен Ақтөбе губернияларында солтүстік өңірін жайлап, Самара қаласындағы Волга-Кама одағының қарамағында енді; 3) Сырдария мен Жетісу губернияларының оңтүстігінде әрекет етіп, Ташкент қаласындағы баптистердің Орта Азиялық Өлкелік Одағына бағынды. Православие дініндегі ішкі қайшылықты және олардың бірнеше ағымға бөлінуін баптистер ұтымды пайдаланды. Олардың арасында өздерінің ілімдерін уағыздап, секталарына кіруге шақырды. Кей жағдайларда сектаның кедей және бай мүшелерінің арасында ішкі тартыстар да туындап отырған 6. Баптистердің арасында әйелдермен жұмыс өте жақсы деңгейде жүргізілді. Секта ішінде оларға арналып арнайы үйірмелері құрылып, жас қыздар мен келіншектерді кесте, киім тігу, тоқуға үйретті. Осындай үйірмелердің қызмет етуі бір жағынан үйірме мүшелерінің арасында қызығушылықты тудырса, екіншіден, сектаға жас қыз-келіншектерді тартуға қолайлы болды. Евангельшілер ағымын кей кездерде «Евангельші елуліктер» деп те атаған. Бұлардың көпшілік әрекеттері баптистерге жақын болып, тек олардың шоқындыруға қатысты ұстанған көзқарастарына келіспеді 5. Қазақстан территориясында саны мен ұйымшылдығы жағынан мықтырағы Қостанай округіндегі евангельшілер болды. Бұларға уағыз айтуға Свердловск қаласындағы евангельшілердің Оралдағы біріккен кеңесінен келіп, түрлі мәселелер төңірегінде жиылыстар өткізіп тұрды. Үгіттеушілердің басшылығымен барған жерлерінде жастардың үйрімелері құрылды. Дегенмен бұл үйірмелер музыка тыңдап, діни әндер орындаумен ғана шектелді. Уағыздаушылардың үгітімен әйелдердің үйірмелері де құрылды. Қостанайдың евангельшілерінен кейінгі екінші орында Ақмола губерниясына қарасты Петропавл қауымы болып, бұлар аудандық кеңестерін құруға талпынған. Кей жағдайларда уағыздаушылар халықты осы дінге кіруді уағыздап қана қоймай, Христос пен Евангелияның ілімін мойындағандар ғана шарасыз соғыстан құтылатындықтарын айтып, сендіруге тырысты және еріксіз мойындауға мәжбүрлеген. Бұндай жайт Жетісу губерниясындағы Куликов қауымында орын алды 7. Қазақстан жеріне адвентистердің келуі патша үкіметінің қоныстандыру саясатымен байланысты. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін де адвентистердің секталары кең түрде болмаса да өз қызметін жалғастырған. Адвентистердің секталары бес губернияларда, атап айтқанда Семей мен Ақмола губерниясы мен Қостанай округінде болып, олар Новосібірдегі адвентистердің Батыс-Сібір бөліміне бағынса, Жетісу мен Сырдария губернияларындағы секталар Ташкенттегі Орта Азиялық адвентистердің одағына қарады, Орал губерниясындағы секталар Самара қаласындағы одақпен байланыс ұстап, Москвадағы адвентистер одағына тікелей бағынды. 5 Учебник для рабочих антирелигозных кружков. М., ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 62-п. 5 Учебник для рабочих антирелигозных кружков. М., ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 62-п. (468б) 7 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 69-п. 223

224 Сектаның мүшелері халық арасында таяу арада Христос екінші рет қайтып оралып, ауыр сот жүргізеді деген қауесет таратқан. Бұл секта «7-ші күндегі адвентистер» деп те аталды. Оның себебі, жексенбі күннен гөрі сенбі күнін демалыс күні деп санап, мерекелік шараларды осы күні өткізуге тырысқан. Осы күнде секта мүшелері жиылыс өткізіп, құрандарын оқып, құлшылық еткен, ет, кофе сияқты тағамдарды ішіп-жемеуге тырысты 5. Адвентистердің ең мықты қауымының бірі Семейде болды. Оған Семей облысының адвентистерін біріктірген аудандық кеңес (Ертіс деп аталған С.С.) пен Славгород округінің (Сібір) бір бөлігі қарады. Ауданның уағыздаушылары губернияны аралай жүріп барлық қауымдарда жұмыс жүргізіп, библиялық оқулар өткізген, әскери мәселелерді жалпы қауымның талқысына сала отырып ақпарлар берген, библиялық түсіндірмеге сүйене әскери қызметті мойындаудың қажеттігін дәлелдеген. Осындай уағыз, әңгімелердің нәтижесінде қауымның көп мүшелері әскери қызметті мойындаған. «Лесная пристань» деп аталған қауымда әскери міндеткерлік мәселесі үш күн бойы талқылауға түскен. Нәтижесінде екі топқа бөлініп, бірі әскери қызметті міндетті деп санаса, ал екінші қарсылас топ қасиетті жазбаға сүйене қолға қару ұстауды үлкен күнә санады 8. Ал өздерін «хлыстылармыз» деп санағандар қасиетті рухпен адам баласы тікелей тілдесе алады деп санады және басқа секта түрлеріне қарағанда православие шіркеуіне барып тұрған. Олар Қазақстанның Орал, Ақмола және Ақтөбе губерниясында шашыраңқы, әрі томаға тұйық өмір сүрген 9. Толстойшылар ұйымы баптистер мен адвентистер сияқты нақты секта құрған жоқ. Өздерін «толстойшымыз» деушілер «нағыз» евангельдік сүйюді, зұлымдыққа қарсы шығуды уағыздауды жөн санаған. Кеңестік өкіметі кезінде олар әскерге барудан бас тартып, социалистік құрылысқа кедергі келтірушілердің бірі саналды 5. Толстойшылар Қазақстанның Сырдария және Жетісу губернияларында тұрып, Орта Азия және Москваның вегетариандық қоғамымен тығыз байланысып, хат жазысып тұрған. Бұлардың арасында мүшелері бойдақтар мен үйленгендер болып екіге бөлініп, өзара қырқысып қалатын жағдайлар да кездесіп отырған. Қауымның ортақ жеміс бағы мен жеке жарғысы болған. Осы жарғыдай көрсетілгендей, қауым мүшелері бостан босқа дем алуға және кітап оқу мен бос сөзбенге уақыт өткізбей тәулік бойы еңбек етуге, қауымның тапқан ақшасын жеке түрде жұмсамауға тиісті болды. Бұл ережеге бағынбаған мүшелер бұрынғы қауымда еңбек еткеніне қарамастан, ақысыз шығарылды. Ал моннониттердің сектасын қазақ жеріне қоныстанушы немістер құрды және олар Ақмола мен Семей облыстарында әрекет еткен. Басқа секталармен салыстырғанда олар да жеке колония болып, тұйық өмір сүрді. Бұлардың бір 2 сатылы және он екі 1 сатылы өз мектептері болып, өз есептерінен қаржыландырылған. Сонымен қатар жеке кооперативтері (4 қауымның қажетін қанағаттандыратын және 1 ауылшаруашылық артелі) болып, ең алғашқы қоры сомға жеткен. Басқа секталардан ерекшелігі моннонитердің ауылдарында мәдени-ағарту және тағы басқа қоғамдық ұйымдары болмаған 5. Қазақ жеріндегі бұдан басқа духобор, молокан, ильиндық, субботник, меннонин, методист, елулік және тағы басқа секталар мен бағыттардың мүшелері де өздерінің ұстанымдары мен міндеттерін қатаң ұстанды және осы секталарды патша үкіметі арнайы бақылап отырған. Секта мүшелерінің басқа діндегілерді өздеріне тартуына барлық жағдайды жасады. Кеңестік жүйе тұсындағы да ұлттар мен этностардың дін мәселесі Қазақстан тарихының өзекті тақырыптарының бірі болып табылады. Себебі этнос пен дін бір-бірімен тығыз байланыста деп айтуға болады. 20-жылдың басынан бастап Қазақстанда барлық діни конфессияларды тіркеу басталды. Себебі шіркеуді мемлекеттен, мектепті шіркеуден бөлу туралы декрет қабылданғаннан кейін өлкеде түрлі діни секталардың қатары көбейе түскен болатын. Секталардың діндерден ерекшелігі сонда олар биліктің кейбір заңдарына мойынсұнғысы келмеді, шіркеуге баруды міндет санамады. Бұл секталардың ішкі құрылымында берік тәртіп пен басқару аппараты, жеке мөрлерді болды 10. Дінге қарсы түрлі қоғам, одақ, үйірмелер, құрылымдардағы үгіт-насихаттың өрлеуіне қарамастан халықтар арасында керісінше дінге деген құлшыныс ұлғая түсті жылы қазақ өлкелік 5 Учебник для рабочих антирелигозных кружков. М., ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 62-п. (465 б) 8 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 67, 69-пп. 9 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 5 Учебник для рабочих антирелигозных кружков. М., ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 62-п. (471б) 5 Учебник для рабочих антирелигозных кружков. М., ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 62-п. (472б) 10 ҚРПМ. 141-қ., 1-т іс. 50-п. 224

225 комитетінің үгіт-насихат бөлімінің есебі бойынша жергілікті қазақтар мен орыс ұлтынан басқа Қазақстанның Ақмола, Ақтөбе, Бөкей, Қостанай, Орынбор, Семей, Торғай, Орал губернияларында аз ұлттардан 886,041 адам өмір сүріп, бірнеше дін мен діни секталарға құлшылық етті жылдарда Жетісу губерниясында православие дініне қарасты бірнеше қауымдар әрекет еткен. Мәселен, Алматы уезінде түрлі 28 қауым, ал Алматы қаласында 11 қауым, жалпы өлке бойынша 39 қауым болып, оның мүшелері 5323 адамға жеткен. Бұлардың барлығы толықтай диқаншылықпен айналысты. Губернияның Лепсі уезінде 15 қауым өмір сүріп, оған да 20 мен 94 жас аралығындағы кедей шаруалар мүше болған. Ал Талдықорғандағы 11 қауымда 23 пен 89 жас аралығындағы 4047-і мүшесі болса, Жаркенттегі 5 қауымға 21 мен 92 жастағы 792 адам мүшелікке кірген. Ең аз қауым Шу ауданында тіркелген. Бұл өңірде жылдары 19 бен 85 жастағы 3-ақ қауым болды. Үкіметтің жүргізіп отырған атеситік саясатына қарамастан түрлі діни ағымдар, бірлестіктер, ұстанымдарын жалғастырып, міндеттерін мүлтіксіз атқарды. Секталардың ішінде евангельшілер мен баптистер мемлекеттік билікпен тіл табыса білді. Сол кездің өзінен діни оқуларын жүргізген иегова куәгерлері, адвентистердің жетінші күні, елуліктер және тағы басқа ағымдар мен түрлі конфессиялардың өкілдері кеңестік жүйе күйрегенге дейін үкіметтің атеистік саясатының күштілігіне қарамастан өмір сүрді. Жоғары орындарға жіберілген мәліметке қарағанда жылдар аралығында Жетісу губерниясы евангельші, баптист және адвентистердің секталары да әрекет еткен жылы Алматы қаласында 2 ірі секта тіркеліп, олардың штабтары Карл Маркс көшесінің 50 үйінде орналасты. Бұл секталарда 18 бен 92 жас аралығындағы мүшелері болған. Бапистердің Жәнібек және Оралдағы қауымдарында әйелдер үйірмесі жақсы әрекет етіп, олардың қолымен жасалынып, сатылған заттардың ақшасы миссионерлік жұмыстарға жұмсалды. Сонымен қатар баптистердің шаруашылық ұйымдары, серіктестіктері, артелдері болып, олар ауылшаруашылығының жұмысына басшылық етіп отырды. Мәселен, Сырдария мен Ақтөбе губернияларында баптистердің шаруашылық ұйымы болса, ал Шымкентте «Бірлестік» (Объединение) атты ауылшаруашылық кредит серіктестігі мен «Жұмысшы» (Работник) деген ауылшаруашылық артелі, Әулиеатада Фрунзе қаласында құрылған «Ағайындық көмек» кооперативінің бір бөлімшесі жұмыс жасаған. Бұл бөлімшенің ұн тартатын дирмені мен оны сататын екі дүкені болды. Негізінде сектаның қызметі қыс мезгілінде жанданып, ал көктем шыға егіске шығуға байланысты бәсеңдеп қалды. Бұған қарамастан сектаның белсенді мүшелері үгіт-насихат жұмыстарын уағыз айту арқылы жүргізе берді. Жас балаларды тартуда қауымға мүше балалардың арасында түрлі ойындар ұйымдастыру, тіпті шағын қойылымдар қоюға дейін барды. Кеш басында революциялық әндер орындалып немесе тұрмысқа байланысты түрлі қойылымдар қойылса, соңы діни уағыз айтумен ұласты. Сектаның жиылысында үкіметтің дінге қатысты жүргізіп отырған саясатын сынға алынған. Мәселен, Жәнібек ауданындағы болған баптистердің жиылысында кеңес үкіметі кедей шаруаның жағдайын жақсартуға емес, басқа арнаға бұрылып, шаруаның соңғы астығын тартып алатындығы, кооперативте шаруға қажетті тауарлардың жоқтығы, ал бар тауарлардың аса қымбаттығы сөз болған ж. Жетісу губерниясына қарасты Лепсі уезінде (Сарқанд станциясында) баптистердің 2 тобы тіркелді. Бұл топқа 18 бен 89 жастағы 51 адам мүше болса, ал Талдықорған уезінде 1926 ж. баптистердің 1 ғана сектасы тіркеліп, штабы Талдықорған қаласында орналасты. Бұл топқа да 18 бен 95 жас аралығындағы егіншілер мүше болған. Әулиеата уезіндегі сияқты баптистердің секталары Жуалы ауданына қарасты Казанск (18 адам мүше), Успен (24 адам мүше), Мерке (13 адам мүше), Петропавел (6 адам мүше) селоларында, Шу ауданының Гуляевка (45 адам мүше) селосында болды. КСРО-дағы бапистер «Баптист» деген журнал шығарып, өздерінің діни қағидаларын, міндеттері жайында мақалалар жариялап отырған 5. Бұл журнал Қазақстанға да кең тарады. Әулиеатадағы евангельшілер сектасы баптистердің сектасы тараған кезде 1925 жылдың күзінде құрылды. Бастапқы кезде бұл сектаның құрамында 12 адам ғана болды (5-і әйелдер, 7-і ер адам С.С.). Баптистерге қарағанда бұл секта ежелгі замандағы діни салт-жоралғыларға ғибадат еткендіктен үкімет оларды зиянды деп есептеді. Секта мүшелері аптасына үш күн жиналып, өзара туындаған мәселелер төңірегінде әңгіме өрбіткен. Олардың жиналыстарына мүшесі емес, бірақ 11 ҚРПМ. 139-қ., 1-т., 693-іс. 52-п. 5 Учебник для рабочих антирелигозных кружков. М., ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 62-п. (484б) 225

226 қызығушылық танытқан әйелдер мен жастар да қатысып отырды жылы сектаның құрамына 2 комсомолдың мүше болып кіргендігі анықталған. 20-жылдың соңында бұл секта саны жағынан емес, сапалық жағынан күшейді және олардың басшылары баптистерге қарағанда діни ілім жағынан аса мықты болды. Сектада әйелдер үйірмесі әрекет етіп, сектант әйелдер діни жоралғылардан басқа қызкеліншектерге тазалықты сақтауды, үй тұрмысын жүргізуді үйретуге тырысқан. Ал Әулиеатада 1926 жылға дейін адвентистердің сектасының құрамында жұмысшы, шаруа, ұсақ саудагерлер мен қолөнершілері бар 32 мүшесі болып, олар Мәскеудегі арнайы 3 айлық адвентистердің курсын оқып келген адамға бағынды. Сол жылы олар өз съездерін өткізбек ке талпынған. Алайда өзара келісімге келе алмай тарап кетіп, біршама уақыттан кейін 12 адаммен қайта құрылды жылғы БМҚБ-ның (ОГПУ) үгіт-насихат бөлімінің құпия барлауы бойынша Қазақстандағы адвентистердің саны 977 адамға жеткен. Губернияларға бөліп қарасақ: Оралда 5, Ақмолада 197, Семейде 408, Сырдарияда 119, Жетісуда 50, Қостанай округінде 198 мүшесі болған [19]. Олар 1929 жылы «Наным ережесі» (Правило веры), «Шіркеу арналған куәлік», «Ояну» (Пробуждение) сияқты әдеби журналдар мен кітапшалар алып тұрған 20. Ал 1928 жылғы мәлімет бойынша Оралда 17, Ақтөбеде 99, Ақмолада 12, яғни 128 хлыстылар болған жылы Орал губерниясында хлыстылардың 22 адамдық 2 тобы тіркелген жылдың соңында иеговалықтар Қазақстанның оңтүстік өңірінде әрекет етті. Мәселен, Әулиеатада 1928 жылға дейін олардың 16 мүшеден тұратын сектасы болған. Алайда көп ұзамай сектаның қатары сиреп, онда 45 пен 70 жас аралығындағы 4-ақ адам қалған. Бұл секта арнайы түрде тіркелмеген 22. Жаңарушылар сектасының қарамағындағылар 1923 жылдан бастап кеңес үкіметіне деген ниеті түзулік жолына түскендіктерін, құдайсыздар сияқты жаңа үкіметке қарсы әрекет ететін діни секта өкілдерімен күрес жүргізетіндіктерін мәлімдеген. Қазақ жерінде қалыптасқан автокефалдық бағыттың өкілдері де (олар өте аз болған) ешкімге және ешқандай да шіркеу ағымдарына бағынбай, кеңес билігіне ниеттес көзқарасын ұстанды. Молакандар өздерін «рухани христиандармыз» деп есептеген. Қазақстандағы молокандардың екі сектасында 298 мүшесі болды жылы 1 наурызда қазақ өлкелік комитетің жанынан дінге қарсы күрес жүргізетін комиссия құрылып, оның құрамына Сафарбековтың төрағалығымен Ибрагимов, Юсупов, Попов, Арықова, Шафиро, Құдабаев және Халимовтар мүше болды 23. Бұл комиссия Қазақстанда әрекет етуші секталарды анықтап, олармен күресу шараларын қолға алып, бақылауға тиісті болды. Бір сөзбен айтқанда дінге қарсы күресті жандандырып, құдайсыздар қатарын көбейтуді мақсат тұтты. Дегенмен үкімет тарапынан жүргізіліп отырған атеистік насихатқа қарамастан Қостанай округінде 1928 жылдың 1 мамырына қарай православие дінінің 178-дей мінәжат ететін үйлері, шіркеулері болған. Бұлардың көпшілігі үкімет тарапынан тіркеуге алынбаған. Осы жылы бұл діндегілер өз съездерін өткізіп, әр шіркеуден поп және осы дінге құлшылық етуші бір мүшесі келіп, діни істерге байланысты мәселелерді қарастырған. Қазақ өлкелік комитетінің нұсқауы бойынша барлық губерниялардағы секталардың саны анықталып, олардың қазақ жеріне таралуы мен негізгі ілімінің мәнісі жайында мәліметтер жинастырылып комиссияға жіберіліп отырды жылғы 31 тамыздағы өлкелік комитетке Орал губерниясынан жіберілген мәліметте өлкеде баптистер, молокан, адвентистер, хлыстар сияқты 4 ірі секталардың халық арасындағы ықпалының күштілігі айтылды. Әсіресе бұлардың арасында ұйымшылдық жағынан баптистер ерекшеленген. Молокандар да мықты уағыз айтуларымен шаруалардың сеніміне кіріп, қатары көбейе түскен 24. Қазақстандағы діндер мен діни ағымдарға қарсы «Құдайсыздар» қоғамының мүшелері белсенді түрде күресті. Бұл қоғам діндер мен діни ағымдардың зияндығын дәлелдеген бірнеше тілдерде кітапшалар мен оқулықтар шығарып, ұлттардың арасынан үгіт-насихат жүргізетін белсенділерге 18 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 13, 67, 69-пп. 20 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2807-іс. 37-п. 21 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 71-п. 22 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 13-п. 5 Учебник для рабочих антирелигозных кружков. М., ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 62-п. (469-б) 23 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 32-п. 24 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 33-п. 226

227 арналған курстар мен семинарлар ұйымдастырды. Діндер мен діни ағымдардың қызметі Ішкі Істер Министрлігі тарапынан қатаң бақылауға алынды. ХХ ғасырдың 30 жылдарының соңында өзге ұлттардың жаппай Қазақстанға жер аударылып келуі өзге діндер мен ағымдардың көбеюіне алып келді. Бұл кездерде елде ұжымдастыру, колхоздастыру науқаны пәрменді жүргізіліп жатқан еді. Өзге дінге табынушылардың қатары 40- жылдары КСРО-ға жер ауып келіп, шекара маңайында мекендеген ұлттарды ішкі аймаққа көшіру нәтижесінде де көбейе түсті. Дінге қарсы күрес барысында ымырасыз құдайсыздар («Союз воинствующих безбожников») қоғамдық ұйымның белсенділігі шектен шығып жататын жәйттер де орын алды. 40-жылдың басында бұл ұйымның 170 мың мүшесі болған. Дегенмен оларың қызметі тек 1941 жылдың соңында, яғни Ұлы Отан соғысы басталған кезде тоқтатылды. Алайда кеңес үкіметі шіркеу мен мешіттермен ымыраға келуге мәжбүр болды. Кеңестік жүйе шаруалар мен жұмысшылардың дінге деген сенімін сындырудың мүмкін еместігін түсінді. Сондықтан уақытша болса да діни кеңшілік беріп, православие мен мұсылмандарға өз басқармасын құруға рұқсат етілді. Нәтижесінде Орта Азия мен Қазақстанда мұсылман діни басқармалары құрылып, мешіт, шіркеу, дұға қылатын үйлер салынды жылы министрлер кеңесі жанынан діни салттар бойынша Кеңес ұйымдастырылды. Діни дәстүрлер үкімет тарапынан сыналғанымен де, оны уағыздаушыларға қарсы қуғын-сүргін саясаты қайта жанданған жоқ. Соғыс аяқталғаннан кейін жер жерлерде мешіттер, шіркеулер ашыла бастады. Дегенмен діни үрдістер үнемі үкімет назарынан тыс қалған жоқ. Дінге қарсы атеистік күрес барысы 50-жылдың басынан жанданды жылы 7- шілдеде «Ғылыми-атеистік насихат жұмысындағы ірі кемшіліктер мен оны жақсартудың жолдары» деген қаулының қабылдануы діни мекемелердің жабылуына алып келді. Ораза айында пітір-садақа жинауға тыйым салу қадағаланып, жұмыс уақытында намаз оқуға, діни мерекелерді атап өтуге рұқсат етілмеді. Ал 50-жылдың соңында қабылданған қаулы бойынша «қасиетті жерлерге» барып, тауап етуге де тыйым салынды. Сөйтіп діни дәстүрге тосқауыл қойылып, «Дін апиын» саясаты пәрменді түрде жүргізіле берді. Десе де, кейбір діни ағымдар мен секта мүшелері өз ұстанымдарынан құпия болса да ауытқыған жоқ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР Тастанова З.Т. История религии Казахстана / Учебное пособие. Алматы: Изд. «Айтұмар», с. Ислам на Урале: ЭНЦИКЛОПЕДИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ /Коллект. автор. Сост. и отв. ред. Д.З. Хайретдинов. М.: Издательский дом «Медина», с. УЧЕБНИК для рабочих антирелигозных кружков. М., ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 62-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 69-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 67, 69-пп. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. ҚРПМ. 141-қ., 1-т іс. 50-п. ҚРПМ. 139-қ., 1-т., 693-іс. 52-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 29-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 31-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс , 61, 65-пп. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 31-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 14-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 13-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 13, 67, 69-пп. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 61-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2807-іс. 37-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 71-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 13-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 32-п. ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2251-іс. 33-п. 227

228 «СИНЬЦЗЯНСКИЕ КЛАССЫ» КАК ОДНА ИЗ ФОРМ РЕАЛИЗАЦИИ БИЛИНГВАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ В СИНЬЦЗЯН-УЙГУРСКОМ АВТОНОМНОМ РАЙОНЕ КНР Р.Р. БАВДИНОВ ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада ҚХР СҰАР-дағы билингвалды саясаттың жүзеге асыру құралы болып табылатын «синьцзяндық таптардың» жұмыс істеу мәселесі талданады. Мақала авторы ҚХР СҰАР дағы билингвалды саясатты енгізу аясында ұйғырлардың этникалық ұқсастығының жойылу мәселесіне тоқталады. Зерттеуші ҚХР СҰАР дағы «синьцзяндық таптардың» болуы хань және хань емес тұрғындарының арасындағы тайталастың күшеюіне және кейін Орталық Азияда тұрақсыздық факторы ретінде шығуына алып келеді деген шешімге келеді. Мақала ғаламтор көздерінен, атап айтқанда, Қытай және оңтүстік-шығыс Азия елдерінің мәселелерін қарастыратын rfa.org сайтынан алынған мәліметтерге сүйенеді. Тірек сөздер: Билингвалды саясат, Синьцзяндық таптар, тұрақсыздық факторы ABSTRACT: The article analyzes the issue of the Xinjiang classes which are instruments in implementing bilingual education policy in Xinjiang Uyghur Autonomous Region of the People's Republic of China. The author highlights the problem of perishing the Uyghur ethnical identity in the framework of bilingual policy in Xinjiang. The researcher concludes that the Xinjiang classes may result in ethnic tensions between the Han and non-hans population in Xinjiang and eventually become a destabilizing factor in Central Asia. The article operates the data from the internet-resources namely the web site rfa.org specifying on the issues related to China and South-eastern Asian region. Key Words: Bilingual policy, found that the factor of instability in Xinjiang. Среди многочисленных проблем СУАР КНР от политического устройства до экологических катаклизмов, особенное место занимает проблема усиления давления на получение среднего и высшего образования среди уйгуров на их родном языке. Политика билингвального образования, проводимая правительством КНР с середины 90-х годов носит радикальный характер, проводится форсированными темпами с грубыми нарушениями всех норм международного права. Необходимо отметить, что данная политика имеет очень жесткие формы именно в СУАР КНР, и нацелена, прежде всего, на местное уйгурское население, подтверждением данного утверждения служат следующие факты: - активно внедряется билингвальное образование, ведущее к установлению второстепенной роли уйгурского языка и доминированию китайского компонента в образовании; - внедрение билингвальной политики наиболее радикально и планомерно проводится в СУАР КНР, и что характерно, что данная политика внедряется с дошкольных учреждений (ясли, детский сад, подготовительные классы), что лишний раз доказывает факт снижения престижности получения образования на уйгурском языке; - особой формой билингвальной политики является наличие так называемых «синьцзянских классов», состоящие из уйгуров-школьников, направляемые на обучение во внутренний Китай; - получение высшего образования на уйгурском языке практически отсутствует, базовые дисциплины читаются на уйгурском языке, специальные предметы только на китайском; - пропаганда уйгурского языка и открытие образовательных учреждений на неханьских языках в СУАР КНР преследуется законом (например, дело Абдувели Аюпа); - массовое переселение ханьцев из внутренних районов КНР в СУАР ведет к диспропорции уйгурского и ханьского населения в образовательных учреждениях, что, несомненно, ведет к «китаизации» всех уровней образования. Многие правозащитные организации, независимые наблюдатели, уйгурские политические эмигранты, зарубежные исследователи отмечают ассимиляторский характер данной проводимой билингвальной политики в СУАР КНР. Под маской благовидных целей превращения Синьцзяна в цветущий рай для всех народов КНР, ханьское правительство уничтожает уйгурскую идентичность посредством внедрения китайского языка и культуры во все сферы образования, начиная от яслей до Бавдинов Р.Р. ассистент профессора, кандидат филологических наук, Международный университет информационных технологий, г. Алматы, Республика Казахстан, serindia10@gmail.com 228

229 высшего образования. Стоит отметить, что билингвальная политика в Синьцзян-Уйгурском автономном районе имеет долгосрочную перспективу, с крупными финансовыми и человеческими ресурсами, и самое важное, что ни при каких условиях китайское правительство не откажется от ведения билингвального обучения в данном регионе. Ведение билингвальной политики в Синьцзян- Уйгурском автономном районе имеет плачевные результаты для уйгурского населения, уже сейчас можно наблюдать результаты такой политики. Например, перевод всей системы дошкольного и школьного образования на билингвальное обучение должен завершиться до 2017 года. Стремительные темпы билингвальной политики в СУАР будут вести лишь к усилению конфронтации между уйгурским и ханьским населением, что может отразиться в целом на центральноазиатском регионе и превратиться в новый дестабилизирующий фактор в Азии. Необходимо отметить, что китайское правительство, проводя национальную и языковую политику в автономных районах КНР, содержала «явный» и «скрытый» вектор обоснования и реализации, в частности, языковой политики. В исследованиях американских ученых приводятся термины overt policies («явная политика») и covert policies («скрытая политика»), в частности, подробно данный факт на примере Синьцзяна анализируется в работах [1] и [2]. Как отмечает Э. Дуайер, «явная политика» подразумевает введение билингвального образования как одну из форм интеграции неханьского населения в модернизационные процессы СУАР КНР, «скрытая политика» подразумевает так называемую «монолингвальность», на практике реализуется программа от языков народов Синьцзяна к одному объединяющему языку ханьскому [1: 34-35]. Одной из форм конкретной реализации билингвальной политики в СУАР КНР является формирование и функционирование так называемых «синьцзянских классов». «Синьцзянские классы» яркий образец той «скрытой» языковой политики, проводимой китайским властями в СУАР КНР. В исследованиях по билингвальной политике уже затрагивалась тема «синьцзянских классов», например, в работах Э. Дуайер, Т. Гроуза, Д. Ру Блэчфорда, Ма Ронг, подробно рассматривается феномен «синьцзянских классов» и билингвального образования в СУАР КНР. В данной статье нами ставится цель осветить культурный компонент при формировании и функционировании таких классов, то есть, мы анализируем данную проблему через призму этнической идентичности и самосознания уйгуров. Хотелось бы сразу отметить, что многие факты о функционировании «синьцзянских классов» взяты нами из интернет-источников, в частности, сайта rfa.org (уйгурская редакция). По свидетельствам очевидцев, набор в «синьцзянские классы» производится не только путем отбора на «добровольной» основе, но и в принудительной форме. Как отмечают родители детей, отобранных в «синьцзянские классы» наблюдаются случаи различного психологического давления на уйгуров-школьников со стороны руководства школ, местных органов управления. Всемирный уйгурский конгресс приводит многочисленные факты жесткого самоуправства исполнительных органов в отношении учеников «синьцзянских классов», состоящих в основном из уйгуров. Приведем факты зафиксированных нарушений в отношении учеников «синьцзянских классов» (ссылки на соответствующие статьи на сайте: Обязательное (в большинстве случаев принудительное) взятие на учет в местных органах власти в Синьцзяне после приезда с учебы на летние каникулы. Данная процедура обязательна в отношении уйгуров, ханьцы и другие народы Синьцзяна такой форме контроля не подвергаются. 2. Во время летних каникул ученики «синьцзянских классов» обязаны посещать курсы по «патриотизму и противодействию сепаратизму». 3. Принудительное посещение лекций по атеистическому воспитанию, а также письменное заверение о том, что ученики не будут держать пост во время священного мусульманского месяца рамазан. 4. Обязательное посещение в каждую пятницу отдела образования по месту проживания (таким образом, ведется учет лиц, посещающих пятничный намаз в мечетях Синьцзяна). 5. Активное участие в мероприятиях, проводимых в местных уйгурских школах, связанных в основном с атеистическим и патриотическим воспитанием. 6. Отсутствие права покидать место проживания без разрешения на то местных исполнительных органов (нарушение данного пункта преследуется законом, вплоть до тюремного заключения). 229

230 7. Школьники «синьцзянских классов» обязаны вести взаимный контроль во время летних каникул. Данный контроль подразумевает на практике сообщать местным исполнительным органам, чем заняты ученики-уйгуры во время каникул, какие места посещают, занимаются ли религиозными практиками (посещение мечетей, чтением Корана, участие в религиозных мероприятиях, соблюдение поста). 8. В случае совпадения летних каникул с постом рамазан, ученики «синьцзянских классов» обязаны посещать обеды, устраиваемые администрацией школы или органами самоуправления, целью подобных мероприятий является усиление патриотического и атеистического воспитания и предотвращения религиозного экстремизма. Подобные мероприятия местное население называет «промыванием мозгов», так как они проводятся в течение дня, с раздачей специальной литературы, проведением многочасовых лекций, содержащих явный «великоханьский» дискурс. 9. Массовое внедрение в «синьцзянских классах» китайского компонента образования. Обязательным условием является изучение истории Китая и внедрение ханьских культурных ценностей. 10. Наблюдались многочисленные случаи психологического давления на учеников-уйгуров, существуют факты доведения до самоубийства на этой почве (в городе Дунгуан провинции Гуандун, в январе 2014 года). Свидетельством психологического давления служит такой яркий пример, который наблюдали очевидцы в провинции Гуандун, ученики-уйгуры отказались посещать занятия, так как им подали на обед свинину, к сожалению, дальнейшая судьба этих учеников неизвестна. Данные факты свидетельствуют о систематических и кардинальных нарушениях прав человека в Синьцзяне, и хотелось бы отметить, что создание «синьцзянских классов» является не только формой реализации билингвальной политики, но и имеет идеологическое основание. Как справедливо отмечает Л. Бенсон, конечным пунктом языковой и национальной политики КПК является интеграция всех народов и языков КНР в единую социалистическую нацию с ханьским стержнем [3: 190]. Синьцзян-Уйгурский автономный район и Тибетский автономный район являются главными плацдармами для реализации подобных амбиций китайского коммунистического руководства и необходимо отметить, что такие радикальные меры по ассимиляции местного населения могут иметь успехи в освоении данных районов для КНР в недалеком будущем. В качестве прогнозируемых результатов функционирования «синьцзянских классов» необходимо отметить следующие. 1. Данные классы преследуют цель слияния местного (уйгурского) населения с ханьским, что подтверждается многочисленными фактами нарушения языковой и национальной политики КНР. 2. Массовое создание «синьцзянских классов» ведет к возникновению так называемого «потерянного поколения» уйгуров, которое не будет владеть ни уйгурским, ни китайским языком. «Синьцзянские классы» дают возможность погрузиться в атмосферу китайской культуры, так как они расположены во внутренних провинциях КНР и дисперсное размещение учеников-уйгуров в подобных классах будет только усиливать ассимиляторские процессы неханьского населения. 3. Функционирование «синьцзянских классов» приведет к «затуханию» этнической идентичности уйгуров. Есть многочисленные свидетельства, подтверждающий данный факт. Например, запрещается или не приветствуется носить национальный костюм или его элементы, а также религиозную одежду или исламские атрибуты (запрет на ношение головного убора допа, платка, хиджаба, паранджи). Наблюдаются случаи запрета на употребление уйгурского языка в общении с одноклассниками-уйгурами, с учителями, с родителями. Особо преследуется соблюдение национальных или религиозных обрядов и традиций (запрет на соблюдение поста в месяц рамазан, выявление лиц, занимающихся распространением и изучением ислама, чтением литературы об истории и культуре уйгуров). Но администрацией школ и местным руководством приветствуется участие уйгуров-учеников в китайских мероприятиях регионального и государственного характера (например, в праздновании китайского нового года, дня рождения Конфуция, день памяти жертв японской оккупации). По многочисленным свидетельствам, атрибутика праздника или памятного события должна беспрекословно соблюдаться также уйгурами, например, на сайте rfa.org размещены фотографии присутствия уйгурских девушек на мероприятиях с распущенными волосами и без головного убора или платка, с ярким и разноцветным макияжем, как у учениц-китаянок. 4. Функционирование «синьцзянских классов» только будет усиливать конфронтацию между ханьцами и уйгурами. Для китайских властей «синьцзянские классы» выступают своего рода инструментом в решении проблем освоения «западного края». Но проблема Синьцзяна стоит в одном 230

231 ряду с такими острыми социально-политическими проблемами, такими как внутрипартийная борьба между коммунистическими кланами, борьба с коррупцией, подавление инакомыслия, преследование Фалуньгун, домашних христиан и тибетцев, цензура в интернете, экологическая ситуация, усиление социального напряжения, резкое расслоение между имущими и неимущими. «Синьцзянские классы» демонстрируют собой наличие комплекса проблем в СУАР КНР, которые должны быть решены немедленно, среди них прекращение ассимиляторской политики в СУАР КНР и проведение реформ во всех сферах социально-культурной и политической жизни общества. ЛИТЕРАТУРА 1. Arienne M. Dwyer The Xinjiang Conflict: Uyghur Identity, Language Policy, and Political Discourse // Policy Studies, 15, Timothy A. Grose The Xinjiang Class: Education, Integration, and the Uyghurs // Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 30, No. 1, March 2010 p L. Benson Education and Social Mobility among Minority Populations, in Xinjiang // China s Muslim Borderland, ed. Frederick Starr, Armonk, New York: M.E. Sharpe, 2004 p. 190 TÜRK-İSLAM SİYASET FELSEFESİNİN İLK ÖRNEĞİ: FARABÎ ( ) Neşet TOKU ÖZET: Açıktır ki Türk dünyasına mensup devletlerin; varlıklarını müstakil olarak sürdürebilmeleri de aralarında beynelmilel işbirliğini sağlayabilmeleri de Batı medeniyetine denk bir medeniyet inşasını becerebilmeleri de onların kendi coğrafyalarında rasyonel düşünce yi ve hukukun üstünlüğü nü tesis edebilmelerine bağlıdır. Elbette bu, felsefî geleneğin yeniden ihyası anlamını taşımaktadır. Türk dünyasının; felsefî düşüncenin parlak devirleri IX-XII nci yüzyıllardaki sosyo-ekonomik yapısı ile bugünkü yapısı nispi ölçülerde mukayese edildiğinde durumu kavramak herhalde daha kolay olacaktır. Bu bildiride, Türk-İslam siyaset felsefesinin ilk örneği Farabî nin düşünceleri irdelenmeye çalışılacaktır. ABSTRACT: It is clearly the fact that the states as member of the Turkish realm subsist their sovereignty, provide international co-operation among them, and create a civilization equal to the Western civilization depend on their success to frame rational thought and supremacy of law in their own territories. Certainly, this bears the meaning of rejuvenation of philosophical tradition. It would presumably be easier to comprehend the case on the condition that the socio-economic situation of Turkish World between 9th and 12th centuries when philosophical thought had its golden age and the present situation of it is compared within reason. In this paper, the thoughts of Farabî as the archetype of Turkish-Islamic political philosophy are aimed to be examined. Açıktır ki Türk dünyasına mensup devletlerin; varlıklarını müstakil olarak sürdürebilmeleri de aralarında beynelmilel işbirliğini sağlayabilmeleri de Batı medeniyetine denk bir medeniyet inşasını becerebilmeleri de onların kendi coğrafyalarında rasyonel düşünce yi ve hukukun üstünlüğü nü tesis edebilmelerine bağlıdır. Elbette bu, felsefî geleneğin yeniden ihyası anlamını taşımaktadır. Türk dünyasının; felsefî düşüncenin parlak devirleri IX-XII nci yüzyıllardaki sosyo-ekonomik yapısı ile bugünkü yapısı nispi ölçülerde mukayese edildiğinde ya da Beyt ül-hikme den (830) sonra ilk gerçek üniversite sayılması icap eden Nizamiye nin 1066 yılında, Avrupa daki üniversitelerden {University of Bologna (1088), University of Paris (1150), University of Oxford (1167), University of Cambridge (1209), University of Montpellier (1220), University of Padua (1222)} çok önce Selçuklular tarafından kurulduğu dikkate alınırsa durumu kavramak herhalde daha kolay olacaktır. Türk-İslam coğrafyasında söz konusu felsefî geleneği başlatan kişi de şüphesiz muallim-i sani ünvanıyla maruf Farabî dir. Tam adı, Ebu Nasr Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ el-farabî el-türkî olan Farabî, Maveraünnehir bölgesindeki Farab beldesinde, Türk bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Felsefe ve tıp eğitimi gördü. Hayatının büyük bir bölümünü Halep teki Hamedanî Sultanı Seyfüddevle nin sarayında geçirdi. Kahire de (?) öldüğü rivayet edilmektedir. Birçok eserine şerh yazdığı Aristoteles hakkındaki teferruatlı bilgisi Neşet TOKU Prof. Dr. Aksaray Üniversitesi Fen-Ed. Fakültesi Aksaray /TÜRKİYE nesettoku@gmail.com 231

232 kendisine muallim-i sani ünvanını kazandırmıştır. Yunan-Helen felsefesinin İslam düşüncesine uyarlanmasında başlangıç noktası Farabî dir. Farabî, Platon a dayanarak ya şerh biçiminde ya da kendisine ait tezlerle siyaset felsefesi konusunda eser yazan ilk Müslüman filozoftur aynı zamanda. Yeni-Plâtoncu çerçevede Platon ve Aristoteles in düşüncelerini uzlaştırmaya çalışan Farabî, buradan hareketle de felsefenin İslam la kaynaşmasının ön şartı olan akıl-vahiy uzlaşımını gerçekleştirmeyi hedeflemiştir. Yine Farabî, bu eklektik yöntemle Tanrı, evren ve insan konusundaki hakikat arayışında, siyasetin felsefe için ne kadar önemli olduğunu da göstermeye uğraşmıştır. 86 Burada, Tahsilu s Saade, Es- Siyasetu l Medeniyye ve El- Medinetu l Fazıla adlı eserlerinden hareketle, Farabî nin siyaset felsefesine yönelik düşünceleri üzerinde durulacaktır. Farabî, düşünsel selefleri, Platon ve Aristoteles ten mülhem, insanın yaratılış gayesinin mutluluğu temin etmek (tahsilu s-saade) olduğu kanaatindedir. Mutluluğun temini tüm felsefe için ne kadar geçerli bir ilkeyse siyaset felsefesi için de o kadar geçerli bir ilkedir. Selefleri gibi, onun için de mutluluktan kasıt erdemlilik ve kendi kendine yeterliliktir. Erdem, hem tek tek insanlar hem de toplumlar/devletler için geçerlidir. Bir insanı erdemli kılan şey neyse bir toplumu ya da devleti erdemli kılan şey de odur. Bu çerçevede Farabî, erdemin dört türünden bahseder: (1) Nazarî erdemler. (2) Fikrî erdemler. (3) Ethik erdemler. (4) Pratik erdemler. Aslında bu dört tür, Aristoteles in, eğitim-öğretimle oluşan ve gelişen, dolayısıyla da tecrübe ve zamanı gerektiren düşünce erdemleri (dianoetik erdemler) ve alışkanlıkla edinilen karakter erdemleri (ethik erdemler) dediği iki türe karşılıktır. Zaten, Farabî de Tahsilu s-saade nin ilerleyen bölümlerinde, irade ile teşekkül eden ahlak erdemleri ve keşifle ortaya çıkarılan düşünce erdemleri birlikte bulunmalıdır, diyerek, esasta iki türe, bilgi ve eyleme işaret etmektedir. 87 Şüphesiz, Farabî için asıl olan ferdin mutluluğudur, ancak bunun temini toplumsal hayatla mümkündür. Çünkü kendi kendine yeterlilik, fert için değil, toplum ve devlet için söz konusudur. Acaba toplum ve devlet nasıl teşekkül etmektedir? Aristoteles in zoon politikon postülası, Farabî için de geçerlidir. Farabî, Aristoteles in o ifadesine karşılık insan için, hayevan-ı insi ya da hayevan-ı medeni tabirlerini kullanır. Ona göre de her insanın, yapması gereken işlerde başka insanlara bağlanması, doğal bir temayüldür. Bütün insanlar, ihtiyaçlarını giderebilme hususunda birbirleriyle yardımlaşmaya ve birlikte bulunmaya muhtaçtır. Kendi türüyle bir arada bulunmak, diğer canlılarda olduğu gibi, insanın doğasında da vardır. Bu nedenden ötürüdür ki insana, ictimaî ve siyasî hayvan adı verilmiştir. Toplum halinde yaşamanın ereği de fertler açısından yetkinliği gerçekleştirmektir. Yani toplumsal hayatın kendisi bizatihi erek değildir, toplumsal hayat mutluluğu gerçekleştirmenin bir aracıdır. Bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere, Farabî, Platon ve Aristoteles gibi, sosyal ve siyasal birlikteliği, rasyonellikle, yani şuurlu ve kararlı bir seçimle, rızayla açıklayan teorilere uzaktır. Diğerleri gibi o da toplumsal ve siyasal hayata doğal bir veri olarak bakmaktadır. Onun bakış açısıyla da insanların bir arada bulunabilecekleri en küçük birim ailedir, ama aile ihtiyaçların giderilmesi noktasında kendi kendine yetebilecek konumda değildir. Yeterlilik ya da yetkinlik, medeni bir hayat tarzıyla kabil olduğundan, sosyal birimin, ülke ya da devlet ölçeğinde büyümesi gerekir. Ailelerin, köylere; köylerin, şehirlere ve şehirlerin de ülke ya da devlete yönelmesi doğal bir zorunluluktur. Yetkin insan topluluklarının ülkelere, devletlere ayrışmasının nedeni de doğal yapı ve doğal karakterdir. Ayrışmadaki en önemli faktör de şüphesiz, insanların kendilerini ifade ettikleri araç olan dildir. Farabî nin, mevcut siyasî modellere yönelik değerlendirmelerinde, onlara vermiş olduğu isimler farklı ise de modeller, Platon un modellerinin aynıdır. Es- Siyaset ul Medeniyye adlı eserinde Farabî, siyasi modelleri dört kategoride ele almakta ve içeriklerini de zenginlik ve zevki esas alan, şan ve şerefi esas alan, eşitlik ve özgürlüğü esas alan ve zorbalık ve tahakkümü esas alan modeller olarak belirlemektedir. Söz konusu bu modellerin; Platon un kötü ve yanlış dediği oligarşi, timokrasi, demokrasi ve diktatörlük (tiranlık) modellerine karşılık geldiği açıktır. Dolayısıyla modellerin isimlerini, siyasî literatürdeki yaygın kullanımları nedeniyle Platon gibi koymakta bir mahzur olmadığını düşünerek, Farabî nin izahatına da o açıdan bakabiliriz: Oligarşi; zorunlu ihtiyaçların ötesinde, servet ve zenginlik tutkusuyla birikim sağlamak üzere iş birliği yapan insanların egemen olduğu, sosyal ve siyasal modeldir. Bu tür sistemlerin yöneticileri, kendi toplumsal katmanları için, zenginliğin kazanılmasında halkı yönlendirmeyi ve yönetmeyi iyi bilen ve onların zenginliklerini sürekli kılan elit gruptur. Oligarşilerde en üstün kişi de yine zenginlikte en ileri gitmiş, zenginliğin elde edilmesinde en becerikli olan kişidir. 86 Neşet Toku, Siyaset Felsefesine Giriş, Kum Saati Yay., İstanbul, Farabi, Tahsilu s-saade, Çev., H. Atay, AÜİF Yay., Ankara,

233 Timokrasi; şan ve şeref tutkunu insanların egemen olduğu modeldir. Böyle bir toplumda şan ve şeref bazen asalete (soyluluğa), bazen savaşçılığa, bazen de zenginliğe atfedilir. Bu duruma göre, şan ve şeref yalnızca asalete dayanıyorsa yöneticinin ötekilerden daha asil olması; savaşçılığa dayanıyorsa yöneticinin ötekilerden daha savaşçı olması ve zenginliğe dayanıyorsa yöneticinin ötekilerden daha zengin olması gerekir. Öte yandan yönetici, halkın arzu ve isteklerinde onlara yararlı olmakla şan-şeref edinmişse onun, halkın arzu ve isteklerinde daima onlara yararlı olması icap eder. Bu durumda da yönetici, yönettiği halkın kendisine saygı göstermesini sağlayabilmek için her şeyi yapar. Şan ve şeref bahşetmek üzere halkı mertebelere ayırır. Şöhretini artırmada kendisine yardımcı olanlara öncelik tanır. Eğer bu toplumun şan-şeref sevgisi aşırı bir biçim alırsa yönetim modeli, tiranlık ya da diktatörlüğe dönüşür. Kötü (erdemsiz) siyasî modeller içerisinde en ehveni, timokrasidir. Diktatörlük (tiranlık); zorbaların, halkın üzerinde zorla egemenlik kurmak üzere iş birliği yaptığı sosyal ve siyasal modeldir. Erdemsiz bir toplumda, üzerinde egemenlik kurmak için halkı aldatmada en büyük mahareti gösteren, en kurnaz ve ikna gücü en yüksek olan kişi isteklerini elde etmede başarılı olursa diktatörlük kurulmuş olur. Diktatörler egemenlik kurmak için bazen hileye, bazen savaşa (teröre), bazen da her ikisine birlikte başvururlar. Diktatörler; katı, sert, öfkeli, şehvet perest, yeme-içme (alkol) düşkünü ve savurgandırlar. Kendilerini halk kahramanı ya da halkın koruyucusu olarak gösteren diktatörler, gerçekte, yardakçılarının dışında herkesin düşmanıdır. Onlar, iktidarlarını devam ettirebilmek için halkı cahil bırakmak ve halkı aldatmayı sürdürmek zorundadırlar. Demokrasi; fertlerin eşitliği ve özgürlüğü temelinde örgütlenmiş olan toplumdur. Yasalara göre hiçbir insan, hiçbir konuda diğerlerinden daha üstün değildir. Herkes, özgürdür ve başkalarına zararlı olmamak kaydıyla istediğini yapmada serbesttir. Demokrasilerde, insanların ahlakî yönelişleri, arzuları, zevkleri çok çeşitlidir. Aynı toplum içerisinde olunmasına rağmen demokrasilerde birbirlerinden farklı çok sayıda hayat tarzı sürdürülebilir. Toplumun yöneticileri, yönetilenlerin isteklerine göre yönetim faaliyetinde bulunurlar. Yönetenler ve yönetilenler arasında hiçbir fark söz konusu değildir ve hiç kimse yöneticileri kendinden üstün görmez. Dışarıdan bakıldığında imrenilecek bir toplum sanılsa da demokrasiler, kötü ve yanlış siyasal formasyonların en kötü ve en yanlışıdır. Demokratik toplumlar ne kadar büyük, geniş ve üretken olurlarsa oradaki dejenerasyonlar da o kadar çok olur. Böylesi toplumlar, gerçek anlamda erdemli olan kişileri yönetici seçmezler. Böyle bir kişi kazara yönetici olmuşsa onu ya mevkiinden atarlar ya da öldürürler. Bununla birlikte erdemli toplumların ve erdemli yönetimlerin inşası için çalışmak, diğer yanlış ve kötü yönetimlere nispetle demokrasilerde daha kolaydır. Farabî, bu kötü ve yanlış modellere, Platon dan farklı olarak bir de hayat için zorunlu ihtiyaçları karşılamak üzere oluşturulan bedevi toplum modelini ilave eder. Bedevi toplum, insanların fiziksel varlıklarını devam ettirmek amacıyla, zorunlu ihtiyaçlarını elde etmek ve kazanmak üzere, birbirleriyle yardımlaşmak için oluşturdukları toplumdur. Zorunlu ihtiyaçların temininde başvurulan yollar da avcılık, hayvancılık, çiftçilik, soygunculuk ve benzeri gibi yollardır. Böyle bir toplumda yönetici, insanların zorunlu ihtiyaçlarını karşılamada onları çalıştırmasını bilen, onlar için gerekli şeyleri korumada maharetli olan ya da onlara zorunlu ihtiyaçlarını kendi sahip olduğu şeylerden cömertçe veren kişidir. 88 Farabî, Olması gereken siyasal formasyon hangisidir? sorusunu da yine Aristoteles ten ziyade Platon a benzer şekilde cevaplandırmaktadır. Mutluluğun temini hususunda, siyasetin formasyonu, Platon gibi Farabî için de çok önemlidir. Çünkü siyasî model, insan modelini de belirlemektedir. Erdemli insanın mevcudiyeti, erdemli devletin varlığına bağlıdır. Bu çerçevede Farabî, Platon un ideal site sine karşılık, erdemli toplum (madına fadıla) modelinden bahsetmektedir. Farabî nin kötü ve yanlış dediği modeller, Platon un kötü ve yanlış dediği modellere ne kadar benziyorsa iyi ve doğru denilen bu model de yine içerikte, Platon un, iyi ve doğru tek devlet modeli dediği meşrutî monarşi ya da aristokratik cumhuriyet e o kadar benzemektedir. Farabî, olması gereken siyasal model hakkındaki düşüncelerini ziyadesiyle El- Medinetü l Fazıla adlı eserinde ortaya koymaktadır. Ona göre, insan, tekâmül ve mutluluk olan yaratılış gayesine, ancak erdemli toplumda (madına fadıla) ulaşabilir. Erdemli ve yetkin topluluklar büyük orta ve küçük olmak üzere üç çeşittir: Bütün milletlerin birleşebileceği evrensel topluluk, büyük; muayyen bir milletin birleşebileceği millî topluluk, orta; muayyen bir milletin muayyen bir şehri, küçük topluluk. Farabî, erdemli ve yetkin topluluğun ilki olarak en küçük birim olan şehir hayatını görüyor ise de onun için ideal topluluk evrensel ölçülerdekidir. Platon ve Aristoteles te olmayan, Farabî nin bu evrensellik düşüncesi, şüphesiz mensubu bulunduğu İslam geleneğinden kaynaklanmaktadır. İslam ın öngördüğü ideal topluluk da evrensel topluluktur. 88 Farabi, Es-Siyaset ul- Medeniyye, Çev., M. Aydın, Vd., Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul,

234 Platon ve Aristoteles teki gibi, Farabî düşüncesinde de erdemli toplum hiyerarşiktir. Seleflerine benzer şekilde Farabî de organizma metaforundan hareketle hiyerarşiyi kurar: Erdemli ve yetkin toplum, unsurları varlığını devam ettirmek için birbirleriyle yardımlaşan canlı organizmaya benzer. Nasıl ki organizmanın her unsurunun doğal bir yaratılışı ve niteliği ve birbirlerine doğal üstünlükleri vardır; medinei fazıla da da öyledir. Mesela organizmada en üstün ve amir organ kalp olup, diğerlerinin dereceleri, kalbe yakın fonksiyon icra edip etmemeleriyle bağlantılıdır. Erdemli toplum ve devlette de durum böyledir. Onun da unsurları (insanlar) yaratılış itibarıyla birbirinden farklı ve birbirinden üstündür. Toplumun da bir amir unsuru (yönetici) ve fonksiyon itibarıyla ona yakın olanlar ve uzak olanlar sıralaması, dolayısıyla da üstünlükleri vardır. Fonksiyonları önemli olanlar yönetici; önemsiz olanlar da yönetilenlerdir. Farabî, organizmaya nispetle kalp ve topluma nispetle yönetici benzetmesini, evrene nispetle Tanrı şeklinde de yapar. Farabî nin bu düşüncesi de yine İslam geleneğinden kaynaklanmaktadır. Tartışmalı da olsa, İslamî geleneğe göre insan, Tanrı nın yeryüzündeki halifesi, yönetici de Tanrı nın yeryüzündeki gölgesidir. Farabî nin toplumsal hiyerarşisinin ekonomik bir temelle ilgisinin olmadığını belirtmek gerekir. Bu tabakalar, insanların sahip oldukları zihnî kapasiteyle, daha doğrusu düşünsel erdemlerle ve bunların derecelenmesiyle ilintilidir. Üst tabakalarda bulunan seçkinler, kesin delillerle makulat ı kavrayabilen insanlardır. Alt tabakalarda bulunanlarsa kavrayış gücü düşük olan ya da olmayan halktır. Erdemli toplumun tabakaları şu şekilde sıralanırlar: 1) Bilgeler, akıl gücü, kavrama gücü üstün olanlar (erdemli yöneticiler). 2) Erbab-ı kalem; şairler, hatipler, edipler, bürokraside çalışanlar, vb. 3) Meslek sahipleri; mühendisler, tabipler, muhasebeciler, vb. 4) Koruyucular; asker, polis, vb. 5) Üreticiler; sermaye ve mülk sahipleri, tüccarlar, çiftçiler, esnaf, vb. Farabî nin bu hiyerarşik sıralaması da Platon dan mülhemdir. Şu farkla ki Platon da tabakalar üçle sınırlı (yöneticiler, koruyucular ve üreticiler) ve şairler, hatipler, edipler tabakası, bir sınıf olarak bulunsun istenilmezken (çünkü onlar retorikçidirler); Farabî, kendi yaşamış olduğu toplumsal yapıdan hareketle ve yapısal fonksiyonlarından ötürü onlara da yer vermektedir. Bir diğer fark da Farabî nin, tabakaları Platon da olduğu gibi, çıkar çatışması ya da karşıtlık içerisinde değil, karşılıklı bağlılık ve dayanışma halinde görmesidir. Farabî, siyaset felsefesinin temel problemlerinden; Olması gereken siyasal formasyon hangisidir? sorusunu, Kim yönetmeli? sorusundan hareketle de cevaplandırmaktadır. Burada da yine ilham kaynağı, Platon ve Aristoteles tir. Platon ve Aristoteles teki niteliksel doğal eşitsizlik argümanı, Farabî için de geçerli bir argümandır. Onun ifadeleriyle, insanın varoluş gayesi, mutluluğun temini ve mutluluk da mümkün varlıkların kabul edebilecekleri nihaî yetkinlik olunca; insanın, bu mutluluğu nasıl temin edeceğinin belirtilmesi gerekir. Bu da ancak ilk bilgileri oluşturan ilk düşünülürlerin (makulat) Faal Akıl tarafından insana bahşedilmesi, verilmesiyle mümkün olur. Bununla birlikte, her insan bu ilk düşünülürleri (makulat), kavrama kabiliyetinde yaratılmamıştır. İnsanlardan bazıları, yaratılışı icabı, ilk düşünülürlerin (makulat) hiç birini kavramaya yatkın değilken, bazıları onları olduklarından başka türlü, bazıları da nasıl iseler öylece kavrayabilirler. Bunlardan yalnızca son grubun yaratılışı sağlıklıdır ve yalnızca onların mutluluğu temin etmeleri beklenir. Öte yandan Farabî, doğal farklılığın sadece makulatın kavranmasıyla sınırlı olmadığını da ileri sürer. Buna göre insanlar, bir takım niteliklere sahip olmada da birbirlerinden farklı ve üstün olarak yaratılmışlardır. Mesela; kimi fertler, insanlara kılavuzluk etme gücüne sahipken, kimileri değildir. Kimileri bedensel işlere yatkınken, kimileri değildir. Doğadan ortaya çıkan bu yaratılış farklılıkları, fertleri sınırlamaz ve onları muayyen bir işi yapmak zorunda bırakmazsa da farklı nitelikler, insanlara doğadan yatkın oldukları, kendilerine kolay gelen işi yapmak üzere verilmişlerdir. Fertler istekleriyle baş başa bırakılır ve kendilerine yönelik dışarıdan bir zorlama olmazsa onlar, kendilerinin yatkın olduğu işe yönelirler. Dışarıdan bir zorlama, onları yatkınlıklarının karşıtı bir işe doğru harekete geçirirse o işe de yönelebilirler, fakat bunu güçlükle yaparlar. İnsanlar, doğadan yatkın oldukları işlere bağlı olarak toplumsal hiyerarşideki yerlerini almak zorundadırlar. Üstün yaratılışta olanlar yönetici, olmayanlarsa yönetilen olmalıdırlar. Yaratılış farklılıkları dikkate alınarak denilebilir ki her insan mutluluğun ne olduğunu ve bu hususta neler yapılması gerektiğini kendi başına bilemez. Bu durumdakilerin bir kılavuza ihtiyacı vardır. Farabî nin kılavuzdan kastı, şüphe yok ki daha çok eğitim-öğretimdir. Öyle ki ona göre, bir insan yaratılıştan üstün dahi olsa gerekli eğitim-öğretimi alamadığı taktirde yaratılıştan düşük olan birilerinin yönetimi altına girmesi pekâla mümkündür. Dolayısıyla yaratılış yönünde eğitim-öğretim şarttır. Bir başka önemli nokta, bazı insanlar, kendilerine kılavuzluk edilse de dışarıdan bir zorlama olmaksızın kendisine öğretilen ve gösterilen şeyleri yapmazlar. Nasıl ki hastalar arasında hastalıklarını bilmeyen, üstelik kendilerini sağlıklı sananlar varsa ve bunlar hekimin sözünü 234

235 dinlemezlerse erdemsizliğini bilmeyen ve kendilerini erdemli sananlar da asla kılavuzun sözüne uymazlar. İnsanların çoğu, bu durumdadır. Dolayısıyla, bunları, gerektiğinde mutluluğa zorlayacak kılavuzlara ihtiyaç vardır. Farabî nin, yöneticinin niteliklerine yönelik bu yaklaşımı, Platon un, hamuru altınla karılmış bilge, filozof ya da uzman yönetici profiliyle aynıdır. Başkalarını mutlu etmek için gerekirse zorlama, düşüncesi de Platon la aynıdır. Platon dan farklı olarak, Farabî nin yöneticisi, sadece bilge, filozof ya da uzman değil, aynı zamanda peygamberdir de. Farabî için mutlak anlamda yönetici, hiçbir işte başka bir kimsenin kendisini yönetmesine ihtiyaç duymayan kişidir. O, her işte kılavuzluk yapabilecek, mutluluğa giden bütün işleri belirleyip, tanımlayabilecek bir güce sahip olan ve Faal Akıl la bağlantı kurabilen kişidir. Mutlak yönetici, Faal Akıl la bağlantıyı, önce edilgen (münfail) aklı, daha sonra da kazanılmış (müstefad) aklı elde ettiği için başarır. İnsan, Faal Akıl la kendisi arasında herhangi bir aracı kalmadığında vahiy alır. Faal Akıl aracılığıyla vahyeden, şüphesiz İlk Sebeptir (Tanrı). Böyle bir insanın yöneticiliği, mutlak yöneticilik olup, diğer yöneticilikler ondan sonra gelir ve ondan kaynaklanırlar. Farabî, gerçek mutluluğun, mutlak yönetici tarafından yönetilmek olduğu ve gerçek erdemin de bu yönetim altında gerçekleşebileceği kanaatindedir: Bir devlet, bu kişilerden teşekkül ederse o devlet, erdemli bir devlet; bir toplum, bu kişilerden teşekkül ederse o toplum, erdemli bir toplumdur. Şayet devlet ya da toplum erdemli değilse elbette ki erdemli kişiler, orada yabancı gibidirler. Farabî nin bu erdemli mutlak yönetici görüşü, şüphesiz onun nübüvvet teorisiyle de bağlantılıdır. Farabî, insanda bir teorik bir de pratik akıl bulunduğunu belirtir. Bu nedenle insan, tahayyül ve tefekkür melekelerine sahiptir. Bunlar, potansiyel olarak insanın içinde ise de sadece Faal Akıl tarafından harekete geçirilirler. Farabî için Faal Akıl, Cebrail ya da Kutsal Ruh denilen melektir. Tanrı, Faal Akıl aracılığıyla teorik aklına vahiy gönderdiği insanı önce bir filozof yapar, daha sonra muhayyile melekesini, yani pratik aklını etkileyerek onu bir peygamber, insanları mutluluğa yönlendirecek bir uyarıcı yapar. Dolayısıyla o hem kendisine uyulan emirdir, hem filozoftur, hem peygamberdir, hem de erdemli devletin, erdemli toplumun ve bütün meskûn yeryüzünün mutlak devlet başkanıdır. Farabî, burada vahiy ve siyaset ilişkisi kuruyor ise de onun çizmiş olduğu çerçeve teolojik, dinsel bir çerçeve değil, felsefî bir çerçevedir. Bu nedenledir ki Farabî, vahiy almanın tek bir dinî şekli olmadığını da belirtir. Ona göre, farklı dinleri olmakla birlikte, hepsi aynı mutluluğu hedefleyen, farklı birçok erdemli toplum ve erdemli ülke de pekâlâ kurulabilir. Kaldı ki Farabî için mutlu ve erdemli olmanın yegâne yolu, vahye muhatap olmak da değildir. Belki de bu yol, mutluluk ve erdem için ikincil yoldur. Şöyle ki, insanların çoğunun, gerek yaratılıştan gerekse alışkanlıklarından ötürü, varlığın nihaî ilkelerini, onun derecelerini, Faal Aklı ve mutlak yönetimi anlama ve tasavvur etme kabiliyeti yoktur. Bu türlü insanlar için söz konusu şeylerin sembollerle ortaya konması gerekir. İşte dinler, onların sembolik anlatımlarıdır. Mutluluğu hedefleyen insanların çoğu, mutluluğu tasavvur ederek değil, sembolik anlatımlarla kavrayabilir. Dolayısıyla, mutluluğu tasavvur edilmiş şekliyle hedefleyen ve ilkeleri tasavvur edilmiş şekliyle kavrayanlar bilge (filozof) kişilerdir. Bu şeyleri, sembolik ifadelerle anlayan ve kavrayanlarsa inanan (mü min) kişilerdir. Aslına bakılırsa bu iki yol, aralarındaki farklılıklara rağmen, birbirleriyle uyumludurlar da. Bütün problem, bu uyumun herkes tarafından kavranamamasıdır. Filozofun farkı da işte buradan kaynaklanmaktadır. Haddizatında herhangi bir zamanda şayet felsefe yönetimin bir parçası olmaktan çıkarsa, bütün diğer şartlar o yönetimde mevcut olsa bile erdemli toplum gerçekte yöneticisiz kalmış olacak ve erdemli toplum, erdemsiz toplum olmaya yüz tutacaktır. 89 Farabî, erdemli yöneticide bulunması gereken özelliklerin tek bir insanda bir araya gelmesinin oldukça zor olduğunun da farkındadır. Bu nedenle, erdemli toplumda şayet bütün bu nitelikleri taşıyan bir kişi yoksa o taktirde bu niteliklerin en çoğunu taşıyan kişi ya da kişiler yönetici olmalı, eğer bu da mümkün değilse o durumda da geçmişte bu tür özelliklere sahip olmuş insanların koydukları kanunlar, kurallar ve adetler benimsenmelidir, der. Farabî nin bu son ifadelerinin günümüzdeki karşılığı, hukuk devleti ve hukukun üstünlüğüdür. İdeal site, el-medinetu l- fazıla nın ana vasfı da zaten hukuk ekseninde tanzim edilmiş olmasıdır. Farabî nin bir düşünür olarak İslam düşüncesine yapmış olduğu entelektüel katkılar elbette inkâr edilemez. Mesela; saltanatın, hanedanlığın egemen olduğu bir sosyo-politik yapıda erdemli yönetimle ilgili seçenekler sunması şüphesiz küçümsenecek bir şey değildir. Devletin istikrarı için yalnızca adaleti değil, toplumsal dayanışmayı, erdemliliği, sevgiyi ve müşterek inancı vurgulaması da çok önemlidir. Bütün bunlardan belki daha da ehemmiyetlisi, İslam dünyasında rasyonel düşüncenin ve rasyonel siyasetin tezahürünü sağlamış olmasıdır. Farabî nin önerdiği siyasal modelin bugünkü karşılığının meritokrasi olduğunu söylemek herhalde yanlış olmayacaktır. Meritokrasi, toplumun liyakat ve ehliyet çerçevesinde 89 Farabi, El-Medinetü l- Fazıla, Çev., A. Arslan, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara,

236 yönetilmesini savunan bir siyasal iddiadır. Prosedürel anlamda demokrasiye karşıtlığı ifade etmese de demokrasinin fırsat eşitliği, liyakat ve ehliyete istinaden tanzim edilmeyişinden ötürü esasta demokrasiden farklıdır. Şüphe yok ki eşitliğin, özgürlüğün ve ekonomik refahın bir imkân olarak herkesi kapsayabilmesi siyasal formun meritokrasiye evrilmesine bağlıdır. Türk dünyasının ihtiyacı olan şey de herhalde budur HANEHALKI GELİRİ VE MUTLULUK İLİŞKİSİNDE HANEHALKI BÜYÜKLÜĞÜNÜN ETKİSİ Onur KÖKSAL Faruk ŞAHİN ABSTRACT: The purpose of this paper was to examine the effect of household size in the relationship between household income and happiness on Turkish sample. The research data was obtained from Life Satisfaction Survey carried out by Turkey Statistical Institute in The research sample consisted of 7956 individuals. As part of the purpose of this paper, hierarchical regression analysis were applied to determine the main and combination effects of household income and household size on individual happiness. The findings showed that as household size increased, the effect of household income on happiness decreased. The result revealed the significance of household size in the relationship between household income and happiness. Key Words: Household Income, Happiness, Household Size. ÖZET: Bu çalışmanın amacı, hanehalkı geliri ve mutluluk arasındaki ilişkide hanehalkı büyüklüğünün etkisini Türkiye örneklemi üzerinde incelemektir. Araştırmanın verisi, Türkiye İstatistik Kurumu tarafından 2012 yılında gerçekleştirilen Yaşam Memnuniyeti Araştırması ndan elde edilmiştir. Bu araştırmaya katılan 7956 kişi araştırmanın örneklemini oluşturmaktadır. Çalışmanın amacı kapsamında, bireylerin mutlulukları üzerinde hanehalkı gelirinin ve hanehalkı büyüklüğünün tek tek etkisi ve birlikte etkisinin (interaction) belirlenmesi amacıyla hiyerarşik regresyon analizi uygulanmıştır. Elde edilen bulgular, hanehalkı büyüklüğü arttıkça, aylık hanehalkı gelirinin mutluluk üzerindeki etkisinin azaldığını göstermiştir. Bu sonuç, hanehalkı geliri ile mutluluk arasındaki ilişkide hanehalkı büyüklüğünün önemini ortaya koymaktadır. Anahtar Kelimeler: Hanehalkı Geliri, Mutluluk, Hanehalkı Büyüklüğü. GİRİŞ İlgili alan yazında, yaş, gelir, sağlık ve hanehalkı büyüklüğü (ailedeki çocuk sayısı) gibi çeşitli değişkenler mutluluk ya da yaşam doyumunun önemli belirleyicileri olarak kabul edilmektedir (Ferrer-i- Carbonell ve Frijters, 2004). Bu değişkenler içerisinden hanehalkı gelirinin insanların mutluluk düzeyleri üzerinde önemli bir rolü olduğu belirtilmektedir. Bu anlamda, hanehalkı geliri arttıkça, bireylerin daha mutlu oldukları söylenebilir (Diener ve Oishi, 2000; Diener ve Seligman, 2004). Evli insanların da evli olmayanlara göre genel yaşam doyumlarının daha yüksek olduğu söylenebilir (Stack ve Eshleman, 1998). Ancak, hanehalkı büyüdükçe bu aileye mensup ebeveynlerin mutluluk düzeylerinin önemli ölçüde azaldığı ifade edilmektedir (Frey ve Stutzer, 1999). Hatta, çocuk sahibi bireylerin endişe, kaygı ve depresyon gibi olumsuz tutum ve davranışları daha fazla tecrübe ettiklerini söylemek mümkündür (McLanahan ve Adams, 1987). Bu gibi olumsuz tutum ve davranışlar, düşük hanehalkı geliri nedeniyle ortaya çıkan finansal tatminsizlik tarafından tetiklenmektedir (Ross ve Huber, 1985). Dolayısıyla, hanehalkının büyümesine dair istek, diğer bir ifadeyle en optimal çocuk sayısı büyük ölçüde hanehalkının finansal durumuna bağlıdır (Van Praag ve Baarsma 2005). Bu anlamda, günümüz insanı çoğunlukla kişisel serveti ve sağlıklı bir yaşamı -kaygı ve depresyondan uzak bir yaşam- geniş bir aile sahibi olmaya tercih etmektedir (Kohler vd., 2005). Onur Köksal- Niğde Üniversitesi Niğde, Türkiye Faruk Şahin - Niğde Üniversitesi Niğde, Türkiye faruksahin@nigde.edu.tr 236

237 Hanehalkının büyümesi, diğer bir ifadeyle çocuk sahibi olmak hayatı hem pozitif hem de negatif yönde etkilemektedir (Angeles, 2010). Çocuk sahibi olmak haz verici bir duygu olmasının yanı sıra, gerek aile gerekse arkadaşlarla olan sosyal ilişkileri kuvvetlendirmektedir. Bunun yanında, yetişkinlere yeni sorumluluklar yükleyerek farklı roller üstlenmelerine neden olmaktadır. Diğer taraftan, hanehalkının büyümesi evde yapılması gereken işlerin miktarını artırmakta, yetişkinlerin işlerine yeterince konsantre olamamaları sonucunu doğurmakta, ebeveynler arasındaki ilişkinin kalitesini olumsuz etkilemekte, rol karmaşasına neden olmakta, daha fazla finansal kaynak gerektirmekte ve hane fertlerinin mutluluk düzeylerini azaltmaktadır (Tsang vd., 2003; Margolis ve Myrskyla, 2011). Böylece, çocuk sahibi olmak suretiyle hanehalkının büyümesi, ebeveynlerin mutluluğu üzerinde yalnızca geçici bir etkiye sahiptir. Bu etki çok uzun sürmemekte ve bir süre sonra bireyler çocuk doğmadan önceki mutluluk düzeylerine geri dönmekte, hatta daha mutsuz olmaktadırlar (Kohler vd., 2005). Nitekim, Margolis ve Myrskyla (2011) tarafından yürütülen çalışmada hanehalkı büyüdükçe mutluluk düzeyinin azaldığı bulunmuştur. Aynı çalışmada ortaya çıkan diğer bir bulguya göre, hanehalkı gelirinin yüksek olması durumunda hanehalkı büyüklüğü ile mutluluk arasındaki negatif ilişkinin şiddeti azalmakta, hanehalkı gelirinin düşük olması durumunda ise hanehalkı büyüklüğü ile mutluluk arasındaki negatif ilişkinin şiddeti artmaktadır. Ayrıca, Glenn ve McLanahan (1982) tarafından yapılan çalışmada hanehalkı büyüdükçe evliliğin kalitesinin olumsuz yönde etkilendiği bulunmuştur. Glenn ve Weaver (1979) tarafından yapılan çalışmada da benzer sonuçlar elde edilmiştir. Tsang vd. (2003) tarafından yapılan çalışmada hanehalkı büyüklüğünün evliliğin yapısını olumsuz yönde etkilediği ve mutluluğu azalttığı bulgusuna ulaşılmıştır. Aynı çalışmadan elde edilen bir diğer bulgu ise, hanehalkı büyüklüğünün mutluluk üzerindeki negatif etkisinin yüksek hanehalkı geliri tarafından azaltılmasıdır. Yani, hanehalkı geliri arttıkça hanehalkı büyüklüğünün mutluluk üzerindeki negatif etkisi azalmaktadır. Bunun yanında, White vd. (1986) tarafından yapılan çalışmada çocukların varlığının evliliğin yapısında birtakım değişikliklere neden olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu yapısal değişikliklerden en önemlisi finansal tatmin düzeyinde meydana gelen azalma olarak göze çarpmaktadır. Böyle bir olumsuzluk, hanehalkı mutluluğunda gözle görülür bir düşmeye neden olmaktadır. Her ne kadar ilgili alan yazında yer alan birçok çalışmadan elde edilen bulgular hanehalkı büyüklüğü ile mutluluk arasında negatif yönlü bir ilişki olduğunu gösterse de, iki değişken arasında pozitif ilişki bulgulayan çalışmalara da rastlamak mümkündür. Öyle ki, Angeles (2010) tarafından yapılan çalışmada, ilgili alan yazında yer alan birçok çalışmadan elde edilen bulguların aksine, çocuk sahibi olmanın yaşam doyumunu pozitif yönde etkilediği bulunmuştur. Bu sonuca göre, doğru koşullar altında (bireyler kendilerini hazır hissettiklerinde) çocuk sahibi olmak mutluluğu artırıcı bir faktör olarak göze çarpmaktadır. Aynı çalışmada, düşük gelir grubuna mensup bireylerin çocuk sayısı artsa dahi yaşam doyumlarında önemli değişiklikler görülmediği, orta gelir grubuna mensup bireylerin çocuk sayısı arttıkça yaşam doyumlarının da arttığı, son olarak yüksek gelir grubuna mensup bireylerin çocuk sayısı arttıkça yaşam doyumlarının azaldığı sonucuna ulaşılmıştır. Buradan hareketle, yüksek gelire sahip bireylerin çoğunlukla kariyerlerine ya da finansal başarıya odaklandıkları ve çocuk bakımından uzaklaştıkları sonucunu çıkarmak mümkündür. Yukarıdaki açıklamalar ve ilgili alan yazında yer alan çalışma sonuçları doğrultusunda, her ne kadar hanehalkı geliri ile mutluluk arasında pozitif yönlü bir ilişki olduğu kabul edilse de, bu ilişkinin hanehalkı büyüklüğünden etkilendiğini ifade etmek mümkündür. Bu çerçevede çalışmanın amacı, hanehalkı geliri ile mutluluk arasındaki ilişkide hanehalkı büyüklüğünün etkisini incelemektir. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Örneklem: Bu araştırmada, Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) tarafından 2012 yılında yapılan Yaşam Memnuniyeti Araştırması ndan elde edilen veri analiz edilmiştir. Yaşam Memnuniyeti Araştırması nda iki aşamalı tabakalı küme örnekleme yöntemi kullanılmış ve nihayetinde Türkiye deki kent ve kır yerleşim alanlarında yaşayan 18 ve daha yukarı yaştaki toplam 7956 hanehalkı ferdi araştırmanın örneklemini oluşturmuştur yılında yapılan Yaşam Memnuniyeti Araştırması na katılan 7956 bireyin % si (5861 kişi) kentte, % ü (2095 kişi) kırsal kesimdendir. Cinsiyetlerine bakıldığında örneklemin % 55.9 u erkek (4447 kişi), % 44.1 i kadındır (3509 kişi) kadındır. Hanehalkı büyüklüğünün ortalaması 3.77 (s.s.= 1.60) kişidir. Hanehalkı gelir düzeyine bakıldığında örneklemin büyük bir kısmı (6078 kişi; % 76.4) 2060 TL ve aşağısı aylık gelire sahiptir. Yaş ortalaması yıl (s.s.= 16.30) olan örneklemin büyük çoğunluğu (6858 kişi; % 86.2) lise ve aşağı derecede eğitim düzeyine sahiptir. Veri Toplama Aracı: 2012 Yaşam Memnuniyeti Araştırması, bireylerin yaşamın farklı alanları hakkındaki genel sübjektif değerlendirmelerini kapsadığı gibi, çeşitli sosyo-ekonomik, demografik özellikler, sağlık, evlilik, eğitim, 237

238 oturulan yer, gelir, ilişkiler ve kamu hizmetlerinden duyulan memnuniyet hakkında da bilgi sağlamaktadır. Bu çalışmanın amacı hanehalkı geliri ve mutluluk arasındaki ilişkide hanehalkı büyüklüğünün etkisini incelemek olduğu için sadece söz konusu değişkenlere ait ölçümler dikkate alınmıştır. Bireyler mutluluk düzeyleri hakkındaki değerlendirmelerini, Bir bütün olarak yaşamınızı düşündüğünüzde ne kadar mutlusunuz? şeklindeki soruya 5 li Likert tarzında (1- çok mutlu, 2- mutlu, 3- orta, 4- mutsuz ve 5- çok mutsuz) oluşturulan şıklardan birini işaretleyerek cevap vermişlerdir. Bireyler hanehalkı geliri hakkındaki Hanenin aylık toplam net geliri (maaş, ücret, kira, faiz, müteşebbis vb. gelirleri) soruya 6 lı Likert tarzında (1 (0-849 TL), 2 ( TL), 3 ( TL), 4 ( TL), 5 ( TL) ve 6 ( TL)) oluşturulan şıklardan birini tercih ederek cevap vermişlerdir. Hanehalkı büyüklüğü Hanehalkında yaşayan kişi sayısı? şeklindeki soruya bireylerin verdikleri cevaplarla ölçülmüştür. İşlem: Analize tabi tutulan değişkenler (mutluluk, hanehalkı geliri gibi) her ne kadar sıralı (ordinal) türde ölçülmüş olsa da, birçok araştırmacı bu türde ölçülmüş veriyi metrik veri olarak ele almaktadır. Beş ve daha fazla sıralı kategoride ölçümlenmiş veriyi metrik veri olarak ele almanın bir problem yaratmadığı belirtilmiştir (Johnson ve Creech, 1983; Zumbo ve Zimmerman, 1993). Bu nedenle, araştırmanın amacı kapsamında, bireylerin mutlulukları üzerinde hanehalkı gelirinin ve hanehalkı büyüklüğünün tek tek etkisi ve birlikte etkisinin (interaction) belirlenmesi amacıyla hiyerarşik regresyon analizi kullanılmıştır. Hiyerarşik regresyon analizinin ilk aşamasında hanehalkı geliri ve hanehalkı büyüklüğü analize sokulmuş, ikinci aşamada ise hanehalkı geliri ve hanehalkı büyüklüğünün çarpımsal terimi (interaction term) analize sokulmuştur (Cohen ve Cohen, 1983). Bütün analizler için.05 anlamlılık düzeyi esas alınmıştır. Bulgular: Tablo 1 de araştırma değişkenleri ve diğer demografik değişkenler arasındaki ilişkileri gösterir korelâsyon analizi sonuçları yer almaktadır. Tablo 1: Değişkenler Arasındaki Korelâsyon Analizi Sonuçları Değişkenler Ort. S.S Yaş Cinsiyet Aylık Hanehalkı Geliri ** ** - 4 Hanehalkı Büyüklüğü ** 0.028* 0.031** - 5 Mutluluk ** ** ** - ** p< 0.01 * p<0.05. Cinsiyet değişkeni erkek (1) kadın (2) şeklinde kodlanmıştır. Tablo 1 deki sonuçlara bakıldığında; aylık hanehalkı geliri ve mutluluk arasında (r = 0.172, p < 0.01) pozitif yönlü bir ilişki olduğu, hanehalkı büyüklüğü ve mutluluk arasında (r = , p < 0.01) negatif yönlü bir ilişki olduğu bulunmuştur. Ayrıca aylık hanehalkı geliri ve hanehalkı büyüklüğü arasında da pozitif yönlü bir ilişki vardır (r = 0.031, p < 0.01) Tablo 2: Mutluluk Üzerine Etkileri Olan Değişkenlere Ait Hiyerarşik Regresyon Analizi Sonuçları Aşamalar ve Değişkenler Temel Etkiler Birinci Aşama İkinci Aşama B t B t Aylık HaneHalkı Geliri (HHG) *** *** Hanehalkı Büyüklüğü (HHB) Çarpımsal Etki HHG x HHB * F *** *** 238

239 F * R 2 (Düz. R 2 ) (0.031) (0.031) R * p < 0.05, ** p < 0.01, *** p < 0.01 Tablo 2 de mutluluk üzerinde etkileri olan değişkenlerin hiyerarşik regresyon analizi sonuçları yer almaktadır. Birinci aşamada analize sokulan aylık hanehalkı geliri ve hanehalkı büyüklüğünün R 2 değerini (p < 0.01) oranında artırdığı görülmüştür. Bununla birlikte, mutluluk üzerinde aylık hanehalkı gelirinin (B = 0.143, p < 0.001) pozitif yönde etkisinin olduğu görülmüş; hanehalkı büyüklüğünün ise (B = , p = ) bir etkisinin olmadığı bulunmuştur. Bu sonuçlar, aylık hanehalkı gelirinin yükseldikçe bireylerin mutluluk düzeylerinin yükseldiğini göstermektedir. Aylık hanehalkı gelirinin ve hanehalkı büyüklüğünün çarpımsal sonucunun ikinci aşamada analize girilmesiyle birlikte R 2 değerinde (p < 0.05) oranında bir artış sağladığı görülmüştür. Başka bir ifadeyle, bireylerin mutluluk düzeyleri üzerinde, aylık hanehalkı gelirinin ve hanehalkı büyüklüğünün birlikte etkisi her birinin tek tek etkisinden % 0.1 oranında daha fazladır. Aylık hanehalkı gelirinin ve hanehalkı büyüklüğünün çarpımsal sonucunun anlamlı olması (B = , p < 0.05), bu iki değişkenin mutluluk üzerinde etkileşiminin var olduğunu göstermektedir. Aiken ve West in (1991: 157) önerileri doğrultusunda, aylık hanehalkı gelirinin ve hanehalkı büyüklüğünün çarpımsal sonucunun etki büyüklüğü (effect size) ise f 2 = olarak hesaplanmıştır. Bu etki büyüklüğü, değeri itibariyle küçük olsa da, deneysel olmayan çalışmalardan elde edilen sonuçlar arasında gerçekçi ve kabul edilebilir düzeydedir (Aguinis vd., 2005). Aylık hanehalkı gelirinin ve hanehalkı büyüklüğünün birlikte etkisinin biçimini ve yönünü belirlemek için; düşük, orta ve yüksek düzeydeki (ortalama değerinden +1 ve -1 standart sapmadaki) hanehalkı büyüklüğü durumunda aylık hanehalkı gelirinin mutluluk üzerindeki etkisi grafiksel olarak Şekil 1 de gösterilmiştir (Aiken ve West, 1991; Stone ve Hollenbeck, 1989). Şekil 1: Düşük ve Yüksek Hanehalkı Büyüklüğünde Gelirin Mutluluk Üzerinde Etkisi Şekil 1 mutluluk üzerinde, aylık hanehalkı gelirinin ve hanehalkı büyüklüğünün birlikte etkisinin var olduğunu göstermektedir. Düşük ve yüksek düzeyde aylık hanehalkı geliri olan bireylerin, hanehalkı büyüklüğünün düşük ve yüksek düzeyde (ortalama değerinden +1 ve -1 standart sapmadaki) olduğu durumlarda mutluluk düzeyleriyle olan ilişkisini gösteren Şekil 1 deki eğimlerin, 0 (sıfır) değerinden anlamlı düzeyde farklılaşıp farklılaşmadığı eğim testi (slope test) ile analiz edilmiştir (Aiken ve West, 1991). Bu test, aylık hanehalkı geliri ile mutluluk arasındaki ilişkinin hanehalkı büyüklüğüne bağlı olup olmadığını ortaya koymaktadır. Düşük hanehalkı büyüklüğü durumunda aylık hanehalkı geliri ile mutluluk arasındaki ilişki anlamlı ve pozitif yönlüdür (B = 0.101, p < 0.001). Yüksek hanehalkı büyüklüğü durumunda ise bu ilişki anlamlı ve pozitif yönlü olmakla birlikte daha zayıftır (B = 0.076, p < 0.001). Bu sonuçlar, hanehalkı büyüklüğü arttıkça, aylık hanehalkı gelirinin mutluluk üzerindeki etkisinin azaldığını göstermektedir. SONUÇ VE TARTIŞMA Bu çalışmanın amacı, hanehalkı geliri ile mutluluk arasındaki ilişkide hanehalkı büyüklüğünün etkisini incelemektir. Araştırma sonuçlarına göre, aylık hanehalkı gelirinin mutluluk üzerinde pozitif yönde 239

240 etkisinin olduğu bulunmuştur. Araştırmadan elde edilen bir diğer bulgu ise, hanehalkı büyüklüğünün mutluluk üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığıdır. Buradan hareketle, haneye giren toplam gelirin artması durumunda, bireylerin mutluluk düzeylerinin yükseldiğini ifade etmek mümkündür. Hiyerarşik regresyon analizinin ikinci aşamasında hanehalkı geliri ve hanehalkı büyüklüğünün çarpımsal teriminin (interaction term) analize dahil edilmesiyle, bu iki değişkenin mutluluk üzerindeki çarpımsal etkisinin anlamlı olduğu görülmüştür. Bu doğrultuda gerçekleştirilen eğim testi sonucuna göre, hanehalkı büyüklüğü arttıkça, aylık hanehalkı gelirinin mutluluk üzerindeki etkisinin azaldığı ortaya çıkmıştır. Bu bulgular, ilgili alan yazında gelir, hanehalkı büyüklüğü ve mutluluk arasındaki ilişkileri inceleyen bazı çalışma sonuçlarıyla benzerlik göstermektedir (Glenn ve Weaver, 1979; Glenn ve McLanahan, 1982; White vd., 1986; Tsang vd., 2003; Margolis ve Myrskyla, 2011). Ulusal yazında hanehalkı geliri ile mutluluk arasındaki ilişkide hanehalkı büyüklüğünün etkisini araştıran çalışma sayısının oldukça az olduğu göz önüne alındığında, ülkemiz genelinde yapılan bir araştırma verisini kullanarak gelir, hanehalkı büyüklüğü ve mutluluk arasındaki ilişkileri inceleyen bu özgün çalışmanın ulusal yazına önemli katkılar sağlayacağı düşünülmektedir. Çalışmanın pratik katkıları kısmında ise, vatandaşlarının mutluluk düzeylerini artırmak isteyen devletlerin yalnızca kişi başına düşen gelir miktarı üzerinde değil, aynı zamanda hanehalkı büyüklüğü üzerinde de durmaları gerektiği ortaya çıkmıştır. Bu anlamda, bireylerin mutlulukları üzerinde devletlerin alacağı ekonomik tedbirlerin yanında, nüfus planlamasına ilişkin uygulamalarının da etkili sonuçlar ortaya koyacağı söylenebilir. Bu araştırmanın iki temel kısıtı bulunmaktadır. İlk kısıt, veri toplama yöntemiyle ilgilidir. Anket yöntemi kullanılarak yapılan bu araştırmada verilerin tek bir kaynaktan (bireyin kendisi) toplanması yanlılığa neden olabilmektedir. Bu durum, analiz sonucunda ortaya çıkan doğrusal ilişkilerin büyüklüğünü artırabilmektedir (Podsakoff vd., 2003). Araştırmanın bir diğer kısıtı ise bu araştırmanın aslında kesitsel bir araştırma olmasından kaynaklanmaktadır. Kesitsel araştırma, belirli bir zaman diliminde yapılan bir alan araştırması olduğu için değişkenler arasındaki nedensel ilişkilerden bir sonuç çıkarmak her zaman mümkün değildir. Bu nedenle, ileride yapılacak çalışmalarda, belirli bir zaman diliminde verilerin toplanması yerine, boylamsal bir araştırma tasarımı ile bu kısıt engellenebilir ve değişkenler arasındaki nedensel ilişkiler daha güvenilir hale gelebilir. Bu çalışma sonucunda, hanehalkı geliri ile mutluluk arasındaki ilişkide hanehalkı büyüklüğünün etkili olduğu görülmüştür. Buna göre, haneye giren toplam gelirin mutluluğa yansımasında hanehalkı büyüklüğünün önemli bir paya sahip olduğunu söylemek mümkündür. KAYNAKÇA AİKEN, L.S., & WEST, S.G. (1991). Multiple Regression: Testing and Interpreting Interactions, Newbury Park, CA: Sage. AGUİNİS, H., BEATY, J.C., BOİK, R.J., & PİERCE, C.A. (2005). Effect size and power in assessing moderating effects of categorical variables using multiple regression: A 30-year review. Journal of Applied Psychology, 90, ANGELES, L. (2010). Children and life satisfaction. Journal of Happiness Studies, 11, COHEN, J., & COHEN, P. (1983). Applied multiple regression/correlation analysis for the behavioral sciences, 2nd ed., Hillsdale, NJ: Erlbaum. DİENER, E., & OİSHİ, S. (2000). Money and happiness: Income and subjective well-being across nations. In E. Diener & E.M. Suh (Eds.), Culture and Subjective Well-Being (pp ). Cambridge, MA: MIT Press. DİENER, E. & SELİGMAN, M.E.P. (2004). Beyond money. Toward an economy of well-being. Psychological Science in the Public Interest, 5(1), Ferrer-i-Carbonell, A., & Frijters, P. (2004). How important is methodology for the estimates of the determinants of happiness. The Economic Journal, 114(497), FREY, B.S., & STUTZER, A. (1999). Measuring preferences by subjective well-being. Journal of Institutional and Theoretical Economics, 155(4), GLENN, N.D., & MCLANAHAN, S. (1982). Children and marital happiness: A further specification of the relationship. Journal of Marriage and Family, 44(1), GLENN, N.D., & WEAVER, C.N. (1979). A note on family situation and global happiness. Social Forces, 57(3), JOHNSON, D.R., & CREECH, J.C. (1983). Ordinal measures in multiple indicator models: A simulation study of categorization error. American Sociological Review, 48, KOHLER, H.P., BEHRMAN, J.R., & SKYTTHE, A. (2005). Partner+children=Happiness? The effects of partnerships and fertility on well-being. Population and Development Review, 31(3),

241 MARGOLIS, R., & MYRSKYLA, M. (2011). A global perspective on happiness and fertility. Population and Development Review, 37(1), MCLANAHAN, S., & ADAMS, J. (1987). Parenthood and psychological well-being. Annual Review of Sociology, 13, PODSAKOFF, P. M., MACKENZIE, S. B., LEE, J. Y., & PODSAKOFF, N. P. (2003). Common method biases in behavioral research: A critical review of the literature and recommended remedies. Journal of Applied Psychology, 88, ROSS, C.E., & HUBER, J. (1985). Hardship and depression. Journal of Health and Social Behavior, 26(4), STACK, S., & ESHLEMAN, J.R. (1998). Marital status and happiness: A 17-nation study. Journal of Marriage and Family, 60(2), STONE, E.F., & HOLLENBECK, J.R. (1989). Clarifying some controversial issues surrounding statistical procedures for detecting moderator variables: Empirical evidence and related matters. Journal of Applied Psychology, 74(1), TSANG, L.L.W., HARVEY, C.D.H., & Sommer, R. (2003). The effects of children, dual earner status, sex role traditionalism and marital structure on marital happiness over time. Journal of Family and Economic Issues, 24(1), VAN PRAAG, B.M.S., BAARSMA, B.E. (2005). Using happiness surveys to value intangibles: The case of airport noise. The Economic Journal, 115(500), WHITE, L.K., BOOTH, A., & EDWARDS, J.N. (1986). Children and marital happiness: Why the negative correlation?. Journal of Family Issues, 7(2), ZUMBO, B.D., & ZIMMERMAN, D.W. (1993). Is the selection of statistical methods governed by level of measurement?. Canadian Psychology, 34, МИР РАСТЕНИЙ В ЖИЗНИ ТУРКМЕН (НАРОДНЫЕ ВЕРОВАНИЯ И ТРАДИЦИОННЫЙ БЫТ) Сердар Джумаевич АТДАЕВ ABSTRACT: Fauna takes a special place in the material and spiritual life of turkmen people. Hot sultry climate of Turkmenistan had taught our ancestors to treat everything carefully. That helped them to survive in these hard conditions and gave coolness and freshness. Tree fed person, gave him shelter. From it s wood were there built houses, made objects of mode and other necessary utensils. Growing of a fruit garden or laying out of a gourds garden was obligatory attribute of turkmen s life. The fact of planting itself symbolized the beginning of new life, new aspirations and wishes. Gathering power a young plant served as a connecting link between old and new generations. By times young tree turned into a big powerful tree. Growing near some sacred place, this tree itself turned into the place of pilgrimage. People, coming here with their everyday problems and wishes to get rid of different diseases, left this place with easy soul, full of hopes on recovering and confident in tomorrow. Key Words: A tree, an orchard, vegetable garden, young saplings, a sacred tree, pilgrimage. АННОТАЦИЯ: Растительный мир занимает особое место в материальной и духовной жизни туркмен. Жаркий и засушливый климат Туркменистана научил наших предков бережно относиться к зеленым насаждениям. Деревья помогали выжить в суровых и засушливых условиях, давали прохладу и свежесть. Дерево кормило человека и давало ему убежище. Из дерева сооружали дома, изготовляли орудия труда и кухонную посуду. Разбивка фруктового сада или посадка бахчи считалась прямой обязанностью каждого члена общества. Сам факт посадки дерева символизировал начало новой жизни, новых устремлений и пожеланий. Молодые саженцы символизировали связь между прошлым и новым. Со временем молодое деревцо превратилось в большое сильное дерево. Расположение дерева близ священного места, делало его священным и превратило в место паломничества. Люди, приезжали сюда с надеждой разрешения своих каждодневных проблем и избавления от различных болезней. Паломники уезжали из этих мест с легкой душой, полной надежды и уверенности в завтрашний день. Ключевые слова: Дерево, фруктовый сад, зеленая бахча, молодые саженцы, священное дерево, паломничество. Атдаев Сердар Джумаевич - Докторант PhD Институт Археологии и этнографии Академии наук Туркменистана. Туркменистан, г. Ашхабад. serdar-atdayev@rambler.ru serdar-atdayev@list.ru 241

242 У туркмен существовал ряд обычаев, обрядов, поверий и представлений, направленных на охрану и преумножение растительного мира. С миром растительности связано множество легенд, народных преданий и рассказов. Посадка дерева считалась делом благородным и богоугодным - согап. В народе говорят: Кто посадил дерево, построил мост, выкопал колодец, у того жизнь прожита не зря. Про того, кто посадил дерево, в народе обычно говорят: Если люди и птицы будут есть плоды дерева, на его ветвях птицы будут петь свои песни, а люди отдыхать в его тени, то все это доброе, благородное дело согап. Ведь люди, поев плоды дерева, читают молитвы и благодарят того, кто посадил дерево. Образ дерева занимает значительное место в древних легендах и верованиях туркмен. У туркмен бытовало почитание мифического дерева жизни - ömür agajy. Деревья, растущие у святых мест, считаются священными. Их нельзя рубить, жечь, ломать ветки. Совершающих подобные действия ждёт, суровое наказание. Деревья в народных представлениях выступают как пример тесной связи природы и человека. Запрещалось рубить одинокорастущее дерево, так как оно имело сверхъестественную силу. Фруктовые деревья позволялось вырубать только после их высыхания. Бережное отношение людей к деревьям позволяло некоторым видам расти более сотни лет. Автор данной статьи может гордиться тем обстоятельством, что в конце XIX века, одним из его предков был посажен тутовник, который и поныне радует глаз сельчан [Атдаев 1997: 19]. Обычаем туркмен запрещалось изготовлять посуду и кухонную утварь из фруктовых деревьев. Это объяснялось тем, что древесина подобных деревьев сильно горчит и непригодна для пищи. Данное табу распространялось и на изготовление из фруктовых деревьев чабанского посоха. При креплении стенок колодцев использовали особые сорта деревьев, не влиявших на вкусовые качества воды. Пригодными для этого дела считались: песчаная акация, гандым, фисташка, тутовник и арча [Оразов 1979: 31]. Саксаул для крепления колодцев не использовался, так как его употребление делало воду горькой. По некоторым сведениям, в редких случаях применялся черный саксаул [Бердыев 1969: 95]. Другая традиция, направленная на сохранение расительноси пустыни, это запрет при рубке кустарников на топливо, повреждать их корни. Такие параметры деревьев как: огромная высота, долгожительство и прочность древесины, делали чинару и тутовник особо любимыми. Однако наиболее популярным растением у туркмен издавна является арча. На керамике некоторых поселений неолитического времени часто встречается изображение арчи. Эфирное масло, добываемое из арчовой хвои, имело широкое применение в туркменской народной медицине. Арча могла сдужить прообразом символа мифического дерева жизни [Бердыев 1969: 97]. Арча обладала достаточно плотной древесиной и широко использовалась при строительстве дворцов и мечетей. К примеру, арки барабанов средневекового памятника 12 века - знаменитого мавзолея Сультана Санджара выполнены из арчи. Посещавшие подобные святые места паломники верили в чудодейственную силу этого дерева и всячески пытались прихватить с собой кусочки этой древесины, помогающей при головной боли и других болезней. Располагаясь близ святых мест, арча часто становилась предметом культа. Арча является наиболее долголетним и сильно фитонцидным древесным растением. Она содержит большой процент эфирных масел, она создает вокруг себя зону с целебным воздухом и служит людям как дерево-фармацевт. Она выполняет роль реконструкторов и прогнозистов климата, ряда геофизических и астрономических явлений [Мухамедшин 1988: 56]. Дерево дагдан характерно тем, что обладает очень прочной древесиной. В народе оно именуется как железное дерево. Дагдан считается священным и используется против дурного глаза [Атдаев 2008: 19]. Чтобы уберечь ребенка от злых сил и дурного глаза, а также наделить его крепким здоровьем, детали из дагдана использовали при изготовлении детских колыбелек [Союнова 1987: 72]. Дагдан широко использовался и в оградительной магии. Для этого высохший дагдан вкапывали в виде столба перед приусадебным участком. В некоторых районах Туркменистана встречаются святые места, связанные с этим деревом [Демидов 1987: 17]. Растение гармала - юзярлик получило особе распространение в магической практике туркмен [Никитин 1962: 30]. Целебные свойства этого расения были широко известны на Востоке. Великий Ибн Сина (Авиценна) в своём знаменитом «Каноне медицинской науки» вводит гармалу в состав рецептуры лекарств мочегонного, противовоспалительного и болеутоляющего характера. Применялась йузерлик при лечении ран, порезов, а также упоминался в заговорах, при отчитывании больных, пострадавших от укусов ядовитых змей и пауков. 242

243 Использованию йузярлика придавались разичные магические свойства. При помощи дыма от горячих стеблей йузярлика окуривают жилые помещения, что уничтожает болезнетворные микробы и оказывает благотворное воздействие на нервную систему человека. С лечебно-оздоровительной целью ранее в селах устраивали огненные костры, через которые больные должны были перепрыгнуть трижды. По народным поверьям, густой дым и удушливый запах йузярлика пугали и отгоняли злых духов. Между подобными кострами, прогоняли свой скот и пастухи, желая уберечь их от различных болезней. В искусстве раннего периода Азии при анализе его семантики часто выделяется тема обожествления растительных сил природы. Этот сюжет свидетельствует о существовании у древних жителей культа природы (растителльных начал, возрождения жизни, плодородия и круговорота в природе). Если у древних земледельцев это был культ таинственной силы прорастания зерна (всходы, посевы, древо жизни), то у скотоводов эта идея связывалась с таинствами оплодотворения, рождения новой жизни. Поволжские и сибирские татары, и алтайцы считали, что магической силой обладают можжевельник, береза и сосна. У балкарцев и карачаевцев в особом почете большие одинокие сосны и дикие груши. По материалам средневековых письменных источников, проживавшие в прошлом на территории Северного Дагестана гунны, издавна поклонялись огромным священным дубам. Согласно русским народным представлениям, бревна изб и прочих хозяйственных построек продолжают хранить особую целительную силу, которой наделяются живые деревья. Маленьких детей, страдающих бессонницей, матери стукают пятками ножек о деревянные стенки нежилых строений. Система запретов в священных ритуальных рощах у многих народов, в конце концов, трансформировалась в виде моральных норм и религиозных правил. Дж. Фрэзер описывая Палестину, указывал, что: «Люди не пользуются священными деревьями, ни для каких целей, в то время как кругом ощущается нехватка в дровах. Горе арабу, осмелившемуся срезать с него сук, ветку или даже лист. Дух или присущая дереву сила покарает его на месте. В прикосновении листьев такого дерева скрыта целебная сила, любой бедуин не упустит случая провести зеленой веткой по лицу, дабы избавиться от болезни или набраться сил. Больные спят возле дерева. Любое прикосновение сообщает больному крепость дерева» [Фрезер 1931: 438]. Поклонение священным рощам и обращение к ним в надежде вымолить осадки имело широкое распространение в мировоззрении древних тюрков. Чтобы вызвать дождь, люди приходили к священным рощам, совершали молитвы и приносили жертвоприношения. Поклонение дубам мы находим в традициях других народов. Считается, что общение с дубами дает силу, мужество и мудрость, помогает в трудных обстоятельствах, позволяя выбрать правильное решение. Крымские караимы (карайлар) убеждены, что их судьба во многом зависит от отношения к этой святыне и верят, что людей, проявивших неуважение к дубам, постигнет кара. По древней традиции вот уже много веков караи стремятся хотя бы раз в году совершить паломничество и прикоснуться к Священным Дубам, веря, что Тэнгри исполнит загаданные у дубов сокровенные желания [Крымские караи 1999: 78]. По татарскому поверью, вера в существование чудодейственной силы дуба спасает их от многих недугов, а сон около корня этого дерева избавляет от яжелых болезней. Местные жители используют кору дерева для илача, то есть для лекарства, которым они лечатся от всех недугов. Отношение к деревьям, как к божеству в образе Тенгри, со временем перешло в разряд благородного обычая ухаживать за деревьями. Почтенные старцы уходили в горы и занимались прививкой дикорастущих деревьев. Этот обычай назывался ашлама [Сеферов 1995: 64]. В Туркменистане в горах Койтендага рядом с селом Койтен расположена священная роща унаби, называемая в народе Чилан Ата. Унаби является лекарственным растением. Согласно преданиям стариков, давным-давно здесь у ручейка решил передохнуть один святой человек. Он воткнул свою трость у ручья в землю, ветка укоренилась и распустила листья. Из этого единственного дерева и образовалась роща. Данная роща издавна охраняется местным населением. Никто не осмеливается рубить здесь деревья. По периметру она огорожена каменными кладками, дабы сюда не заходил скот. Пасти здесь скотину считается большим грехом. Священные рощи - это настоящие посредники в общении людей с природой. «Само по себе сложившееся в народе отношение к священным рощам, - пишет Н. Морохин, - оказывается и в наши дни мощным эколого-воспитательным фактором. Уважение, любовь к роще воспитывается наряду с уважением и любовью к традициям, культуре, памяти предков. В роще не позволяется сорить, 243

244 ругаться, ссориться, туда приходят в дни праздников в чистой одежде, помывшись в бане, как место общения с высшими силами природы. Любовь и преклонение перед рощей, как перед возвышенным, определяет подчиненное положение к миру живого и неживого в целом, стремление к гармоничным отношениям с ним» [Морохин 1992: 239]. ЛИТЕРАТУРА 1. Атдаев Сердар (1997), Экология в традициях туркмен. Политический собеседник (2): Атдаев Сердар (2008), Амулеты заступники женщин. Возрождение (3): Бердыев О. (1969), Девнейшие земледельцы Южного Туркменистана. - Ашхабад. 4. Демидов С.М. (1987), Обряды и обычаи туркмен, связанные с земледелием и скотоводством (конец XIX первая четверь XX в.). Материалы по исторической этнографии туркмен. - Ашхабад. Крымские караимы-тюрки (1999), Краткий очерк истории и культуры Морохин Н. (1992), И берег милый для меня. - Н. Новгород. 6. Мухамедшин К.Д., Сартбаев С.К. (1988), Чемпионы долголетия. Алма-Ата. 7. Никитин В.В., Кербабаев Б.Б. (1962), Народные и научные туркменские названия растений. - Ашхабад. 8. Оразов А. (1979), О типологии источников водопоя в Центральных и Юго-Восточных Каракумах. Очерк этнографии населения Южного Туркменистана (XIX - нач. XX в.). Ашхабад. 9. Сеферов Э. (1995), Отголоски древних верований у крымских татар. Касавет (1). 10. Союнова А. (1987) Колыбель в обрядах и верованиях туркмен. Материалы по исторической этнографии туркмен. - Ашхабад. 11. Фрэзер Дж. (1931), Фольклор в Ветхом завете. - М. ЦИВИЛИЗАЦИОННАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ КЫРГЫЗСТАНЦЕВ В ИНТЕГРИРУЮЩЕМСЯ МИРЕ Самарбек СЫРГАБАЕВ ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада автормен қырғызстандықтардың өркениеттің бірдейлігінің өзгешелігіне қарастырылады. Басты негіздеме әлеуметтік зерттеу - деректерлерінің автор туралы республиканың халқының өркениеттің бірдейлігінің басты бағыттарында қорытады. Тірек сөздер: Өркениет, деректер, әлеуметтік зерттеу. ABSTRACT: In this article the author discusses the features of civilizational identity of Kyrgyzstan. Based on the data of sociological research the author concludes the main directions of civilizational identity of inhabitants of the republic. АННОТАЦИЯ: В настоящей статье автором рассматривается особенности цивилизационной идентичности кыргызстанцев. На основе данных социологического исследования автор делает вывод о главных направлениях цивилизационной идентичности жителей республики. Ключевые слова: Civilization, data, and social studies. Социальная идентичность личности представляет собой многоплановый феномен и реализуется, прежде всего, путем соотнесения себя с конкретными социальными группами, общностями, их системой ценностей, в более широком формате с общественными институтами, государством в целом, а также на мега-уровне с той или иной цивилизацией. Таким образом, индивид получает возможность позиционировать себя (находит свое место, свое «Я») в обширном социокультурном пространстве. В настоящее время происходят мощные тектонические сдвиги в мировом государственном устройстве, в частности, наблюдается усиление межстрановых политико-экономических коопераций различного масштаба и локализации. Постсоветский Кыргызстан, в силу объективных исторических обстоятельств, также оказался в орбите интеграционных процессов. В сложившихся условиях, вызывает научный интерес то, каким образом складывается цивилизационная идентичность Самарбек Сыргабаев - кандидат социологических наук, заведующий отделом социологических и маркетинговых исследований БГУ им. К.Карасаева, г. Бишкек, Кыргызская Республика 244

245 Национальные предпочтения Русские Казахи Турки Со всеми Кыргызы Узбеки национальностями Кыргызы 62,5 20,9 22,7 7,2 8,0 5,8 Русские 41,9 6,4 7,6 27,3 29,1 1,7 Узбеки 59,7 14,0 19,3 9,9 25,9 6,6 современных кыргызстанцев, т.е. осмысления своего места, а также места собственной страны в цивилизационном многообразии, её позиционирования в глобальном мире. Для анализа цивилизационных аспектов социальной идентичности граждан обратимся к некоторым результатам социологического исследования, которое проводилось в 2012 году в регионах Кыргызстана 1. В ходе социологического опроса респондентам был адресован открытый вопрос о том, с представителями каких национальностей хотели бы жить. Следует отметить, что на распределение ответов преимущественно влияла сама структура выборки, где кыргызы составляли 72,6%. Так, согласно полученным результатам, наиболее предпочтительными этносами с точки зрения совместного проживания являются русские (59,7%), турки (20,9%), казахи (18,3%), узбеки (5,5%). Вместе с тем 9,0% опрошенных не хотели бы жить рядом с представителями других национальностей кроме своей. Примерно такой же доле респондентов все равно с кем находиться вместе (при ответе на этот вопрос респонденты выбирали более одного варианта ответа). Анализ данных в разрезе национальностей, которые главным образом сформировали выборку социологического исследования, обнаруживает, что узбеки в немалой степени, чем кыргызы изъявляют желание видеть себя рядом с русскими. В то же время русские больше предпочитают своих. Таблица 1. Рядом с представителями каких национальностей Вы хотели бы себя видеть? (данные в %)* *при ответе респонденты выбирали более одного варианта ответов. Как известно, в период независимости Кыргызстана предпринимались определенные попытки перенять западные модели развития государства. В частности на начальных ее этапах в политическом истеблишменте культивировалась идея о так называемой «швейцарской модели». Вообще, есть ли сегодня необходимость копировать какую-то модель развития? Может нам целесообразнее найти свой, «национальный» путь развития? Расклад мнений респондентов показывает, что наиболее предпочтительной моделью развития для нашей страны является «российская». В этом контексте собственный путь развития интересует очень малое количество исследованного массива. Диаграмма 1. «Какая модель развития страны является наиболее подходящей для нашего государства?» (данные в %)* *при ответе респонденты выбирали несколько вариантов ответов 1 Далее приводятся данные социологического исследования на тему «Социальная идентичность народов тюркского мира в цивилизационном процессе: на примере Кыргызстана» в 2012 году. Данный исследовательский проект был осуществлен при финансировании Кыргызско-Турецкого университета «Манас». В ходе исследования было опрошено 2000 чел., проживающих в Баткенской (152 чел.), Жалал- Абадской (350 чел.), Ошской (378 чел.), Таласской (76 чел.), Иссык-Кульской (164 чел.), Нарынской (94 чел.), Чуйской (318 чел.) областях, а также в городах Ош (100 чел.) и Бишкек (368 чел.). В этническом разрезе выборку социологического исследования (составленную по квотному методу) составили: кыргызы -73,7%; узбеки 12,3%; русские 9,0%; таджики 0,6%; другие этнические группы 4,4%. Автор настоящей статьи являлся членом рабочей группы по реализации социологического исследования. 245

246 Суверенный Кыргызстан в качестве полноправного субъекта международного права устанавливает разносторонние дипломатические отношения со многими государствам мира. Осуществляя многовекторный внешнеполитический курс, одновременно является членом ряда международных коопераций (союзов, организаций и объединений). Безусловно, процессы внешнеполитической деятельности государства находят свое отражение в массовом сознании рядовых граждан, а также формирует то или иное отношение к сотрудничеству в рамках международных и межгосударственных объединений. Так, согласно полученным данным, доминирующая часть опрошенных в качестве союзника, наиболее полно отвечающего национальным интересам, считают СНГ. Другим международным объединениям, из предложенного списка, в целом симпатизируют не более 36% респондентов. Диаграмма 2. Сотрудничество с какими международными организациями отвечает интересам Кыргызстана (данные в %) *при ответе респонденты выбирали несколько вариантов ответов Следующий вопрос был направлен на выявление идентификации респондентов в рамках понятия «тюркского мира». Насколько они чувствуют свою причастность к тюркской цивилизации? Распределение мнений показывает, что респонденты достаточно в позитивном русле идентифицируют себя с «тюркским миром»: суммарная доля положительных ответов (т.е. так или иначе считающих себя членом «тюркского мира») составляет более 60 процентов. Диаграмма 3. Считаете ли Вы себя членом «тюркского мира»? (данные в %) В качестве наиболее сильных культурных универсалий для народов, имеющих тюркские корни, респонденты отмечают «религию» и «общность языка». Значение таких культурных компонентов как «традиции», «схожесть духовного мира», «история» и др. находятся примерно на одинаковом уровне. 246

247 Диаграмма 4. Что Вы понимаете под культурными общностями народов, имеющих тюркские корни? (данные в %)* *при ответе респонденты выбирали несколько вариантов ответов Согласно доминирующему мнению опрошенных между тюркскими народами преобладают «экономические», «культурные» и «дружественные» связи. Вместе с тем политическая составляющая и научная сфера также относятся к значимым интеграционным факторам, способствующим международным взаимоотношениям. Диаграмма 5. Какая связь существует между тюркскими народами? (данные в %)* *при ответе респонденты выбирали несколько вариантов ответов Язык во все времена являлся главным инструмент коммуникации и мощным интеграционным компонентом на всех уровнях взаимоотношений: от межличностного до масштабов цивилизации. В этом аспекте представляет интерес: есть ли сегодня необходимость в каком-то общем средстве общения, то есть языке? В этом вопросе респонденты проявляют отсутствие единодушия, нет очевидной доминанты мнения, а также велика доля тех, кто затруднился с ответом. Распределение мнений респондентов наглядно иллюстрирует следующая диаграмма. Диаграмма 5. Есть ли потребность у тюркских народов в общем языке в будущем? (данные в %) Вместе с тем следует отметить, что само понятие (и словосочетание) «тюркская цивилизация» является для большинства граждан новой и не знакомой. На это четко указывают результаты исследования. Согласно полученным данным 57,0% опрошенных не обладают информацией о тюркской цивилизации; 43,0% ответили положительно. 247

248 Примерно такой же расклад мнений наблюдался при ответе на следующий вопрос, который звучал так: «Существовала ли тюркская цивилизация?». Так, 43,3% респондентов считают, что «существовал»; 51,0% ответили «не знаю»; 5,6% уверены, что такой цивилизации и вовсе не было. При ответе на вопрос «Есть ли будущее и тюркской цивилизации? превалирующее большинство (более 50%) проявили оптимистичный настрой и посчитали, что будущее у тюркской цивилизации есть. Для этого она «должна объединиться, так как тюркские народы являются мусульманами». Не знают ответа на этот вопрос 39,9% опрошенных, а 4,1% придерживаются мнения, что у этой цивилизации «нет будущего». Таким образом, в рамках рассмотренных нами аспектов цивилизационной идентичности граждан Кыргызской Республики можно сделать следующие выводы: 1. В качестве наиболее предпочтительной модели развития страны для исследованного массива (жителей южных регионов) выступает «российская». Исходя из анализа ответов, можно утверждать, что под моделью развития опрошенные, скорее всего, подразумевают конкретный успешный опыт отдельно взятой страны. В данном случае, видимо, в силу объективных (исторических, культурных и др.) факторов для респондентов российский опыт кажется наиболее эффективным. 2. В плане международного сотрудничества национальным интересам Кыргызстана более всего отвечает СНГ постсоветское объединение стран. Подобная точка зрения респондентов имеет своей основой доминирующую «пророссийскую» установку исследованного массива. Как мы увидели, это прослеживается сквозь большинство проанализированных вопросов, заданных респондентам в ходе проведенного опроса. 3. Доминирующая доля опрошенного массива считает себя членом так называемого «тюркского мира». В качестве значимых культурных универсалий, объединяющих народы, имеющих тюркские корни респонденты выделяют «религию» и «общность языка». Главными каналами связи между тюркскими народами выступают «экономическая» и «культурная» составляющие. 4. Как известно, тюркская цивилизация в качестве глобальной единицы в современном мире стала себя позиционировать относительно недавно. Само понятие и словосочетание «тюркская цивилизация» только начинает внедряться в повседневный лексикон, а также в международную терминологию. Безусловно, это обстоятельство накладывает свою печать на слабой осведомленности рядовых граждан. В таком контексте им трудно выстраивать свое отношение к такому явлению как «тюркская цивилизация», о чем свидетельствует значительная доля не сумевших ответить на поставленные вопросы. ЛИТЕРАТУРА 1. Дробижева Л.М. Государственная и этническая идентичность: выбор и подвижность // Гражданские. Этнические и религиозные идентичности в современной России / Отв. ред. Магун В.С., М., Де Фреде Э. Культура, цивилизация и идентичность // Полис С Костина А.В. Национально-культурная идентичность в ситуации диалога культур // Информационный гуманитарный портал «Знание. Понимание. Умение» (ноябрьдекабрь). 4. Российская идентичность в условиях трансформации: опыт социологического исследования / Отв. ред. М.К.Горшков, Н.Е.Тихонова. М.:Наука, с. 5. Цивилизационная идентичность в переходную эпоху: культурологический, социологический и искусствоведческий аспекты / Кондаков И.В., Соколов К.Б., Хренов Н.А. М.: Прогресс- Традиция, c. 248

249 TÜRK DÜNYASI NDA ALFABE DEĞİŞİKLİKLERİNİN SİYASİ BOYUTLARI Turgay DÜĞEN ТҮЙІНДЕМЕ: Тіл мәдениет пен өркениеттің тасымалдаушысы ретінде сақталып, әліпби әлемнің дамуына мүмкіндік берген, мәдениет үшін маңызды міндеттерді жүзеге асыруда. Түркі әлемінде бірнеше рет алфавит ауыстырылған, сондықтан, бүгінгі күнде түркі тілдес халықтар өмір сүру аймақтарына, саяси қоғамдық өзгерістерге байланысты әр түрлі (латын, кириллица, араб) алфавиттерін қолдануда. Түркі тарихында алфавиттің өзгеруі саясатқа келіп тоғысады. Бұл өзгеріс ішкі және сыртқы саяси шарттарға байланысты жылы Бакуде Түркологиялық Конгресте латын алфавитін барлық түркі тілдес халықтарының бірауыздан қабылдауы жайында пікірталастары ІХ ғасырда Осман империясында басталған және Кеңес Одағы ыдырауымен бірлікте ХХІ ғасырға дейін ұласып келеді және ұласуда. Мақалада Түркі әлемі саяси факторларының әсері айқындалады және XX XXI ғасырларда алфавит өзгерістерінің саяси өлшемдері талданады. Тірек сөздер: Түркі әлемі, алфавит, тіл, мәдениет, саяси өлшемдер. ABSTRACT: Language as the conveyer of culture and civilization and the alphabet which protects and promotes language have important tasks in every civilization in the world. Turks had changed their alphabets several times through history. They had also used different alphabets for the same language in different territories in the same time periods. This also the situation now. One of the most effective factors of alphabet changes in Turkish history has been the politics itself. Turks have made those changings as a result of the conditions in domestic or international politics. The discussions on alphabet which had occurred in the Ottoman Empire in the 19 th century and risen with the Baku Turkology Assembly in 1926 have been moved to the agenda of the 21. century with the help of the collapse of the Soviet Union. This study analyzes the political aspects of the alphabet changes in 20. and 21. centuries. Key Words: Turkish World, Alphabet, Language, Civilization, Politics. ÖZET: Kültürün ve medeniyetin taşıyıcısı olan dil ve dilin korunup, geliştirilmesini sağlayan alfabe dünyadaki her medeniyet için önemli vazifeleri üstünde taşımaktadır. Tarih içinde birçok kez alfabe değiştiren Türkler, sadece alfabe değiştirmekle kalmamış, bununla birlikte aynı dönem içerisinde farklı coğrafyalarda aynı dili farklı alfabelerle kullanmışlar ve kullanmaya devam etmektedirler. Türk tarihi içindeki alfabe değişikliklerinin en önemli etkenlerinden biri ise siyaset olmuştur. Bazen ülke içi bazen de uluslararası siyasi şartların etkileri ile Türkler alfabe değişikliklerine gitmişlerdir. 19. yüzyılda Osmanlı Devleti nde başlayan ve 1926 Bakü Türkoloji Kurultayı ile hız kazanan alfabe tartışmaları Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla birlikte 21. yüzyıla taşınmıştır. Bu çalışma içerisinde Türk Dünyası nda siyasi etkenlerin net bir şekilde görüldüğü 20. ve 21. asırlardaki alfabe değişikliklerinin siyasi boyutları değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Türk Dünyası, Alfabe, Dil, Medeniyet, Siyaset. GİRİŞ Tarih içinde kültürlerin taşıyıcı ve belirleyici rolünü üstlenen dil, her milletin tarih ve kültürüne ait genetiği bünyesinde barındırır. Dilin hali ve kendi bünyesine kabul ettiği kelimeler, milletlerin kendi kültürlerini ortaya koyduğu gibi uluslararası ilişkilerini de yansıtır. Sözlü ve yazılı edebiyat bu manada milletlerin tarihinin okunmasında önemli bir role sahiptir. Sözlü edebiyatın yazıya aktarımı aşamasında ise devreye dili kodlayan işaretler, yani alfabe devreye girmektedir. Bu bağlamda dil için alfabe dil için hem koruyucu hem de geliştirici bir vazifeye sahiptir. Dile özgün bir alfabenin oluşturulabileceği gibi yaşayan bir varlık olan dilin gelişimi aşamasında farklı dillere ait alfabelerde başka dillere uyarlanabilmektedir. Dünya tarihi içinde birçok kez alfabe değiştiren Türkler, aynı zaman dilimlerinde farklı alfabeler ile aynı dili farklı coğrafyalarda yaşatmışlar ve yaşatmaktadırlar. Türk dili kendine özgün Köktürk alfabesiyle başladığı yazılı dönemine, Arap, Kiril ve Latin alfabeleriyle devam etmiş ve etmektedir. Türk dilinin, farklı coğrafyalardaki alfabe değişikliklerinin iç ve dış sebepleri vardır. Fakat bu sebepler arasında en belirleyici unsur siyasi tercih veya zorlamalar olmuştur. Bu siyasi unsurlar kimi zaman ülke içi siyasi dinamikler tarafından Araştırma Görevlisi Turgay Düğen - Niğde Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü, NİĞDE, TÜRKİYE. E-posta: turgaydugen@gmail.com 249

250 gerçekleştirilirken kimi zaman da başka devletlerin siyasi çıkarları hedefinde zorla gerçekleştirilmiştir. Bu çalışma içerisinde Türk dilinin alfabe değişiklilerinin siyasi sebep ve sonuçları değerlendirilmiştir. Çalışmada Türk dilinde alfabe değişikliklerinde siyasi etkilerin en fazla hissedildiği 20. ve 21. yüzyıllar incelenmiştir. 19. yüzyılda Osmanlı Devleti içinde başlayan alfabe tartışmaları 1926 Bakü Türkoloji Kurultayı nda hız kazanmıştır. Alfabe tartışmaları ve değişiklikleri 1926 sonrasında Sovyetler Birliği nin egemen olduğu Batı Türkistan coğrafyasında farklı bir seyir izlerken, Osmanlı Devleti nin yıkılmasının ardından kurulan Türkiye Cumhuriyetinde farklı bir seyir izlemiştir. Türk dili için bundan sonraki süreçte, Sovyetler Birliği ve Türkiye belirleyici iki farklı merkez olarak konumlanmıştır. Her ikisinde de farklı siyasi kaygı ve hedefler olması, dilin ve alfabenin şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Farklı siyasi karar mekanizmalarının etkin olması, Türk dilinin farklı şekillerde gelişmesine ve ayrışmasına neden olmuştur. Soğuk Savaş ın sona ermesiyle birlikte, Türk dili için Sovyetler Birliği merkezinin dağılması yeni bir süreci başlatmış ve yine uluslararası siyaset dil ve alfabe üzerinde değişikliklere gidilmesi sonucunu doğurmuştur. Dilin en önemli unsuru olan alfabenin medeniyet ve siyaset ile olan ilişkisi, Türk dilinin tarihi ve geleceği açısından belirleyici bir etkiye sahiptir. Bu bağlamda, 20. Yüzyıl içinde gerçekleşen, 1926 Bakü Türkoloji Kurultayı, Türkiye deki alfabe tartışmaları ve Sovyetler Birliği nin Türk dili üzerindeki siyaseti, Türk dilinin tarihi açısından önem arz etmektedir. Bununla birlikte Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla birlikte, Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan ın Latin alfabesine geçmesi, Kazakistan ın Latin alfabesine geçişi stratejik bir hedef olarak görmesi ve Kırgızistan Latin alfabesine geçme isteğini beyan etmesi, Türk dilinin ve Türk Dünyası nın geleceği açısından stratejik bir öneme sahiptir ALFABE, MEDENİYET VE SİYASET İLİŞKİSİ Dilin yazılı hale getirilerek ömrünü uzatan alfabe, medeniyet ve siyaset ile doğrudan ilişkilidir. Milletler dillerini ve kültürlerini yüzyıllar içinde şekillendirirler. Bu süreç içinde dil, akan bir nehir gibi içinden geçtiği her topraktan bazı parçaları kendisine katar ve götürür. Bu bağlamda her milletin dili, o milletin yaşadığı tarihin özetidir. [Kaplan, 2004, s.152]. Köktürk alfabesiyle yazılmış bir mezar taşında Çince ya da Hintçe bir kelimenin geçmesi dil ve kültür tarihi açısından önemlidir. [Kaplan, 2004, s.153]. Bu durum dil üzerinde milletlerin hangi medeniyetler ile ilişki içinde olduğunun bir göstergesidir. Kelimeler üzerinden medeniyet ve siyaset ilişkileri gözlemlenebildiği gibi, dillerin kullandığı alfabeler üzerinden de medeniyet ve siyaset ilişkisi değerlendirilebilir. Alfabe değişikliğinin üç farklı temel nedeni vardır. Bunlar; (1) egemenlik kaybı, (2) din değiştirme, (3) kültür ve medeniyet dönüşümüdür. [Mahmudova, 2009, 46]. Bir milletin siyasi egemenliği kaybetmesi, onun dili ve alfabesi üzerinde açık bir tehdit oluşturabilir. Egemen olan siyasi irade asimilasyon hedefi ile egemenliği altındaki milletlere kendi dilini ve alfabesi zorunlu kılabilir. Bunun yanında alfabe değişikliğine neden olan bir diğer etken ise din değişikliğidir ki, din değiştirme de rıza ile olabileceği gibi zor kullanma yoluyla da olabilir. Zor kullanılması hali, ilk maddede belirtilen egemenlik kaybı kapsamına da girmektedir. Ancak rıza ile din değiştirildiğin de insanlar inandıkları dinin dilini ya da alfabesini kendi rızalarıyla kullanmaya başlarlar. Alfabe değişikliğinin üçüncü nedeni ise, kültür ve medeniyet dönüşümüdür. Bu durum da tıpkı din değiştirmede olduğu gibi rıza ile ya da zor kullanma yoluyla gerçekleşebilir. Bu da yine egemenlik kaybına bağlı olarak siyasi egemenin asimilasyon amacıyla gerçekleşebileceği gibi milletlerin kendi siyasi hedefleri doğrultusunda gerçekleşebilir. Türk dili açısından yukarıda sayılan alfabe değiştirme nedenlerinin hepsi farklı zamanlarda ve coğrafyalarda gerçekleşmiş ve gerçekleşmektedir. 2. YÜZYILDA TÜRK DÜNYASI NDAKİ ALFABE DEĞİŞİKLİKLERİNİN SİYASİ BOYUTLARI 19. yüzyılda Osmanlı Devleti nde alfabe ile ilgili tanzim ve değiştirme üzerine görüşlerin ileri sürülmesine rağmen bu görüşler tartışma düzeyinde kalmıştır. Bu dönemde en açık öneri 1857 yılında Azerbaycanlı ünlü piyes yazarı ve ozan Ahudzade Mirza Fethali den gelmiştir. Fethali, kelimelerin gereği gibi okunabilmeleri için Arap alfabesinin düzeltilerek Latin alfabesi gibi yazılmasını savunmuştur. [Şimşir, 1992, s.21]. Bu dönemde tartışma düzeyinin çok ötesine geçemeyen savlar, 1926 Bakü Türkoloji Kurultayı nda tüm farklı savlar ile tartışılmış, kararlar alınmış ve sonrasında Türk Dünyası nda alfabe değişiklikleri başlamıştır Bakü Türkoloji Kurultayı Macar ve Alman Türkologları ile Batıda Türkoloji çalışmaları artarken, Türkoloji çalışmalarında Batı ile yarışan Ruslar da bu ilmi sahada siyasi gerekçelerle ciddi atılımlar gerçekleştirmişlerdir. Türkoloji alanında Rusların daha etkin bir merkez haline gelmesini arzulayan Rus Türkolog Samoyloviç ilk kez 1913 yılında bir 250

251 Türkoloji Kongresi düzenlemesi fikrini ortaya atmıştır. Bu fikir o yıllarda maddi destek bulamadığı için yapılamamış ancak Sovyetler Birliği nin kurulmasının ardından, Sovyetlerin Türk coğrafyasındaki yoğun ilgisi ile Türkoloji çalışmaları da destek görmüş ve 1926 yılında Bakü de Türkoloji kurultayının toplanması için hazırlıklar başlatılmıştır. [Buran, 2009, s.435]. 26 Şubat 1926 da Bakü de başlayan kurultaya Türk Dünyasının birçok yerinden Türk ve yabancı asıllı 131 delege katılmıştır. Türkiye den de Fuat Köprülü, Hüseyinzade Ali Bey ve İsmail Hikmet (Ertaylan) kurultaya katılmış ve bildiriler sunmuşlardır. İsmail Gaspıralı ve Wilhelm Radloff şerefine düzenlenen Bakü Kurultayı nda Tarih, Etnografya, Dillerin Akrabalığı, Türk Dilleri, İmla, Terminoloji, Alfabe, Edebiyat Dili, Derslerin Metodu, Memleket Tanıtımı, Edebiyat Tarihi ve Kültürel Kazanım adıyla 12 seksiyonda 17 oturum gerçekleşmiş ve toplam 38 bildiri sunulmuştur. En çok tartışılına konu ise Türklerin hangi alfabeyi kullanacaklarına dair olmuştur. Kurultay da alfabe meselesinde üç farklı görüş ortaya çıkmıştır. Bir grup Arap alfabesinde kalınması gerektiğini savunmuş, bir grup Latin alfabesine geçilmesi gerektiğini savunmuş, diğer bir grup ise Arap alfabesinde kalınmasını ancak alfabede ıslahat yapılması gerektiğini savunmuştur. Latin alfabesine geçilmesini savunan grup arasında da tüm Türkler için tek alfabe mi yoksa her lehçe için ayrı bir alfabe mi oluşturulmalı, tartışması yaşanmıştır. [Oral, 2008, s.8-9]. O tarihte, 1917 yılında Latin alfabesi kullanmaya başlayan Yakut Türklerinin dışındaki, Türklerin neredeyse tamamı Arap alfabesi kullanmaktaydı. Sovyet yönetimi ise Sovyetler Birliği içindeki Türkleri Latin alfabesine geçirerek, Türkiye ile olan bağların koparılmasını istemekteydi. Kurultayda Latin alfabesine geçilmesini savunan Moskova güdümünde olan Türkologlar olduğu gibi, alfabedeki değişimle birlikte modernleşmenin hızlandırılabileceğini savunan Türkologlar da vardı. Kurultayın sonunda Türklerin Latin alfabesine geçilmesi yönünde karar alındı. Kurultaydan hemen sonra Yeni Türk Alfabesi Üzerine Birlik Komitesi kuruldu ve komite çalışmalarına başladı. Çalışmalar 1929 yılına kadar sürdü ancak bu esnada 21 Temmuz 1928 de Sovyet Azerbaycanı aldığı bir kararla Latin alfabesine geçmeyi kararlaştırmıştı yılına gelindiğinde ise Sovyet yönetimindeki 36 Türk toplumunun Latin alfabesine geçiş süreci tamamlanmıştı. Ayrıca Sovyetler Birliği Halk Komiserleri Meclisi nin ortak bildirisiyle Arap harfleriyle yazılmış eserlerin ithal edilmesi de yasaklanmıştı. [Andican, 2009, s.435]. Sovyetler Birliği açısından Bakü Kurultayı ile Sovyetler Birliği idaresindeki Türklerin Latin alfabesine geçmesi, Arap alfabesi kullanan Türkiye ile bağların kopmasını sağlayacaktır. Bununla birlikte Kurultay da her lehçe için farklı alfabelerin hazırlanması istekleri de gerçekleşmiştir. Bu sayede de Sovyetler Birliği içindeki Türkler arasında da kültürel birlik büyük ölçüde ayrıştırılmış olacaktır. Kurultay da Türk lehçeleri için ayrı ayrı alfabeler hazırlanmasına itiraz eden, ortak bir Türk alfabesi oluşturulmasını savunan Rus Türkolog Samoyloviç ise ikinci kurultaydan sonra bu görüşlerinden ötürü Sibirya ya sürgün edilmiş ve burada ağır şartlar altında öldüğü iddia edilmiştir. [Eren, 1991, s.86] 2.2. Türkiye de Alfabe Değişikliği Tartışmalarının Siyasi Boyutları Türkiye de Latin alfabesine geçişin üç temel nedeni olmuştur. Bunlar; (1) okuma-yazmada kolaylık sağlanması, (2) çağdaşlaşma ve ilerleme için Batı medeniyeti içinde yer alma, (3) Türk Dünyası ile dil bağlarının kopmasının önlenmesidir. [Korkmaz, 1992, s.33-34] Okuma-yazmada kolaylık sağlanması doğrudan ilan edilen gerekçedir. Alfabe değişikliği salt bir eğitim siyaseti neticesi olarak duyurulmuş ve anlatılmıştır. Ancak 1926 Bakü Türkoloji Kurultayı nın Türkiye deki alfabe değişikliğine etkileri olduğu muhakkaktır. Çünkü bu tarihten itibaren alfabe konusundaki tartışmalar hız kazanmıştır. Özellikle Latin alfabesine geçişin Türkiye nin medeniyet grubunu değiştireceği, İslam dan uzaklaştıracağı ve Türk Dünyası nda kültürel bir parçalanmaya neden olacağı üzerine tartışmalar yaşanmıştır. [Andican, 2009, s.436]. Türkiye nin Batı medeniyeti içerisinde yer almasını savunan Ziya Gökalp, Türklerin ümmet programları içinde tüm İslam âleminde Arap alfabesinin kullanılması ve korunması gerektiğini yazmıştır. [Gökalp, 2004, s.66] Ancak Gökalp in bu yazdıkları Bakü Kurultayından öncedir. Ayrıca Gökalp in vurgusu ortak bağların kopartılmaması üzerine olmuştur. Türkiye deki aydınların geneli Latin alfabesine geçiş kararını desteklememiştir. Bunun temel nedeni ise İslam Dünyası ve Türk Dünyası ile bağların kopacak olması endişesidir. 21 Temmuz 1928 de Azerbaycan da alınan karardan tam 19 gün sonra 9 Ağustos 1928 de Mustafa Kemal in başkanlığını yürüttüğü komisyon Latin alfabesine geçiş kararı almış ve 1 Kasım 1928 de yeni alfabe ile ilgili yasa çıkartılmıştır. [Andican, 2009, s.436]. Bu hızlı karar Türk Dünyası ile alfabe birliğinin korunmasını sağlayan hızlı ve stratejik bir adım olmuştur. Sovyet yöneticileri Atatürk ün bu kararında Sovyetler Birliği nde alfabe değişikliğinin etkili olduğunu söylemişler ancak Atatürk ün bu kararından hiç memnun olmamışlardır. 251

252 2.3. Sovyetler Birliği nde İkinci Alfabe Değişikliği Bakü Türkoloji Kurultayı nda Samoyloviç in yabancı bir gözlemciye, Latin alfabesine geçişin Sovyetler Birliği nin Arap alfabesinden kurtuluşu için geçici bir evre olduğunu ve sekiz-on yıl içinde Kiril alfabesine geçileceğini söylediği iddia edilmektedir. [Andican, 2009, s.435]. Sovyetler Birliği nin alfabe siyasetinin bu olabileceği gibi Türkiye nin Latin alfabesine geçmesinden sonra tekrar alfabe değiştirme siyaseti benimsemiş olması da muhtemeldir. Sovyetler Birliği tamamen siyasi hedefler doğrultusunda Sovyet idaresinde yaşana Türklerin alfabelerini yılları arasında değiştirme yönünde politika izlemiş ve Latin alfabesi yerine Kiril alfabesi kabul edilmiştir. Türk dili içindeki en ciddi parçalanma ve ayrışma bu dönemde yaşanmaya başlamıştır. Aradaki alfabe birliğinin bozulması neticesinde Türk Dünyası nda da parçalanma dönemi başlamıştır. Bu parçalanma dönemi sadece Türkiye ile Türkistan arasında yaşanmakla kalmamış, Türkistan coğrafyasındaki Türk dili de daha küçük parçalara ayrılmıştır. 3. YÜZYILDA TÜRK DÜNYASINDAKİ ALFABE DEĞİŞİKLİKLERİNİN SİYASİ BOYUTLARI Türk tarihinde son olarak 15. yüzyılda Timur un idaresi altında Türklerin büyük bir kısmı tek devlet çatısı altında yaşamış, sonrasında ise Türk dünyasında sırasıyla parçalanma, işgal ve siyasi esaret dönemi başlamıştır. Bunun tek istisnası ise Türkiye olmuştur. 21. yüzyılda ise Türk dünyasındaki bu süreç tersine bir seyir ile ortaya çıkmıştır. Hürriyetlerini kazanan Türkler artık farklı devletlere sahip olarak parçalı bir yapı görünümünde olsalar da 21. yüzyılın uluslararası işbirliği modeline uygun bir şekilde işbirliğinin geliştirilmesi yönünde yavaş da olsa adımlar atılmaktadır. Bunun en somut göstergesi ise 20. yüzyılda kültürel ayrışmaya neden olan alfabe birliğinin bozulması sürecinin tekrar tersine çevrilmiş olmasıdır Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan da Yeniden Latin Alfabesi Sovyetler Birliği nin dağılmasının ardından Kasım 1991 tarihinde Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü tarafından düzenlenen Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumundan hemen sonra 25 Aralık 1991 tarihinde Azerbaycan Milli Şurası Kiril alfabesini bırakarak, yerine Latin alfabesinin kabul edilmesi kararını almıştır. Marmara üniversitesindeki sempozyumda ortak Türk alfabesi harfleri oluşturulmuş, Azerbaycan bu ortak alfabeyi küçük değişiklikler ile kabul etmiştir. Azerbaycan dan sonra 12 Nisan 1993 tarihinde Türkmenistan, 2 Eylül 1993 tarihinde ise Özbekistan Latin alfabesini resmen kabul etmişlerdir. Ancak Türkmenistan ve Özbekistan Latin alfabesine geçişi eğitim sisteminde zamana yayarak, aşamalı bir şekilde gerçekleştirmiştir. Bu süre içerisinde 1995 yılında ve sonrasında Türkmenistan ile Özbekistan İstanbul da kabul edilen ortak Türk alfabesi nin tam tersi yönde değişiklikler yapmıştır. [Şahin, 2013, s ]. İlk olarak Rusya nın etkisinden kurtulma amacıyla Latin alfabesine geçen Türkmenistan ve Özbekistan, sonraki süreçte de Türkiye nin etkisinden kurtulmak adına alfabelerini Türkiye deki alfabeden uzaklaştırma siyasetini benimsemiştir. Hâlbuki Türkiye ile diğer cumhuriyetler arasındaki dil ve alfabe yakınlığı edebi ve fikri zenginliği artıracak bir etkiye sahiptir. Yeni bağımsızlığını kazanan Türk Cumhuriyetlerindeki siyasi iradelerin ortak kültürü parçalı halde tutmaları, Türkiye ye karşı siyasi bir özgünlük güvencesi olarak algılanmıştır ancak bu siyaset köklü ortak Türk kültürünün parçalanarak edebi ve fikri manada fakirleşmesine neden olmaktadır Kazakistan ve Kırgızistan da Latin Alfabesine Geçiş Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev 2012 yılında Kazakistan ın 2050 stratejisi içerisinde 2025 yılında Latin alfabesine geçileceğini açıklamıştır. Nazarbayev bu değişimin gerekçesi olarak gelecek nesillerin daha iyi eğitim almasını ve dünya ile entegrasyonun sağlanmasını göstermiştir. [Nazarbayev, 2012, s.70.] Dünya ile entegrasyondan kasıt şüphesiz ki Batı dünyasıdır. Buradan da anlaşılacağı üzere Kazakistan kültürel anlamda Rus etkisinin sürmesinden ve artmasından rahatsızdır ve bu etkinin kırılması için alfabe değişikliği büyük öneme sahiptir yılına kadar bu siyasetin izlenememesinin sebebi de yine ülkedeki Rus kültür ve nüfusunun etkisinden kaynaklanmıştır. Kazakistan ın bu hedefini beyan etmesinin ardından Kırgızistan da Latin alfabesine geçmek istediğini ancak bunun için mali durumlarının müsait olmadığını bildirmiştir. Aynı zamanda Kırgızistan ın siyasi gücünün de böyle bir irade ortaya koyması şimdilik zor görünmektedir. [Zaman, 2008]. Bu noktada Türkiye nin Türk Konseyi zemininde Kırgızistan ı desteklemesi ve bu geçişi sağlaması Türk Dünyasının ve Türk Konseyi örgütünün geleceği açısından önemli bir adım olabilir. Kazakistan ve Kırgızistan da ise Rusça ikinci resmi dil olarak kabul edilerek ülkedeki Rusların Rusya ya göç etmesi engellenmek istemiştir. Oysa Estonya ve Litvanya gibi Sovyetler Birliği ülkeleri bağımsızlığın hemen ardından ülkede tek resmi dil uygulamasına geçmiş ve resmi dili bilmeyenlere vatandaşlık vermemişlerdir. Bunun sonucunda ülkedeki Ruslar Rusya ya göç etmek zorunda kalmıştır. 252

253 Kazakistan ve Kırgızistan daki uygulamanın arkasındaki nedenin ise, ülkedeki kalifiye elemanların Ruslar tarafından sağlanıyor olması yattığı düşünülmektedir. Ülkelerin o dönemde uyguladıkları dil politikaları bugün itibariyle etnik yapıyı ve buna bağlı olarak dış politikayı etkilemektedir. İzlenen bu resmi dil politikası Kazakistan ve Kırgızistan ın Latin alfabesine geçişini de engellemiştir. [Şahin, 2002, 64-69]. SONUÇ 20. ve 21. yüzyıllarda Türk Dünyası ndaki alfabe değişikliklerinin temel nedenleri siyasi hedefler ve koşullar olmuştur. Türkiye de ve Türkiye ye bağlı alfabe değişikliği yapan diğer Türklerde, bu değişim rıza ile gerçekleşirken, Sovyetler Birliği idaresindeki Türkler, Sovyetler Birliği nin siyasi hedefleri doğrultusunda bu değişikliğe mecbur bırakılmışlardır. 21. yüzyılda gerçekleşen alfabe değişikliklerinde ise Türk dilindeki parçalanma süreci tersine dönmüş ve yeniden ortak alfabe siyaseti izlenmiştir. Ancak bu birliğin sağlanamamasının önündeki engeller de yine siyasi endişeler olmuştur. Bu süreçte henüz Latin alfabesine geçmemiş olan Kazakistan ve Kırgızistan, alfabe değişikliklerinin siyasi sebep ve sonuçlarını iyi değerlendirerek, daha önce yapılan hataları yapmama imkânına sahiptir. Bu süreçte Latin alfabesine geçiş sürecini yaşamış olan diğer Türk Cumhuriyetleri ile Kazakistan ve Kırgızistan ın koordinasyon halinde olması, Türk dilinin geleceği açısından büyük önem taşımaktadır. KAYNAKÇA ANDİCAN, Ahat, Osmanlı dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya, İstanbul, Doğan Kitap, BURAN, Ahmet, Sovyet Türkolojisi ve Birinci Türkoloji Kurultayı, Turkish Studies, Cilt: 4/3, Bahar 2009, s EREN, Hasan, Yazıda Birlik, Harf Devriminin 50. Yılı Sempozyumu, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1991, s GÖKALP, Ziya, Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, İstanbul, Bordo Siyah Yayınları, KAPLAN, Mehmet, Kültür ve Dil, İstanbul, Dergah Yayınları, Kırgızlar Latin Alfabesini Kullanmak İstiyor, ( ). KORKMAZ, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler, Ankara, Türk Dil Kurumu, MAHMUDOVA, Gatibe, Eski Türk Alfabelerine Bir Bakış, 80. Yılında Türk Harf İnkilabı Uluslararası Sempozyumu Kasım 2008, Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlke ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2009, s NAZARBAYEV, Nursultan, Kazakistan 2050 Stratejisi, Olgunlaşan Devletin Yeni Siyasi İstikameti, Kazakistan Cumhuriyeti, Ankara Büyükelçiliği, ORAL, Mustafa, 1926 Bakü Türkoloji Kurultayı, Yom Dergisi, 12/2008, s ŞAHİN, Erdal, Türk Cumhuriyetlerinde Latin Alfabesine Geçiş Çalışmaları, Bağımsızlıklarının Onuncu Yılında Türk Cumhuriyetleri, E.Naskali (Ed.), Haarlem, Hollanda, ŞAHİN, Erdal, Türk Dünyasında Yazı Birliği: Latin Alfabesi Temelinde Yeni Türk Alfabeleri, Yeni Türkiye Dergisi, Cilt:53, 2013, s ŞİMŞİR, Bilal, Türk Yazı Devrimi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, ORTA ASYA İÇİN AVRUPA EĞİTİM GİRİŞİMİ Çiğdem ŞAHİN Avrupa Birliği (AB) 2000 li yılların başına kadar, Orta Asya bölgesinde zayıf bir görünüm sergilemiş, bölge ülkeleriyle ikili temelde ilişkilerini yürütmeye başlamıştır. Ancak özellikle 11 Eylül 2001 gelişmelerinden sonra, bölgede daha etkin olmaya ve Orta Asya ya yönelik politikasını ikili temelin yanı sıra bölgesel düzeye yükseltmeye karar vermiş (Melwin, 2008:1-2; Özalp, 2011:17-19); kendi açısından değerlendirildiğinde, proje bazlı anlayıştan stratejik işbirliğine doğru ilerleyen bir yola girmiştir (Efegil, 2008: 66). Nihayetinde 2007 yılında bölgeye yönelik ilk somut stratejisini ilan etmiştir: AB ve Orta Asya: Yeni Bir Ortaklık Stratejisi (Council of the European Union, 2007). Strateji güvenlik ve istikrar gibi iki stratejik çıkar çerçevesinde sunulmuş, bölgeyle (ve bölge ülkeleriyle) çeşitli alanlarda işbirliği yoluyla güçlendirilmiş bir AB yaklaşımı ortaya konumuştur. Bu işbirliği alanlarından birisi, özellikle Orta Asya İçin Avrupa Eğitim Girişimi başlığıyla öne çıkan, gençlik ve eğitimdir. Bu çalışmada, Strateji nin ilanından Yrd.Doç.Dr. Çiğdem Şahin - Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Niğde/Türkiye csahin@nigde.edu.tr 253

254 günümüze Orta Asya İçin Avrupa Eğitim Girişimi kapsamındaki gelişmeler ele alınacak ve başarı düzeyi değerlendirilecektir. Ortaklık Stratejisi nde Gençlik ve Eğitim Alanı Gençlik ve eğitim, AB nin güçlendirilmiş yaklaşımında bölgede geleceğe yatırım olarak nitelendirilmektedir. Birliği bölgeye yönelik bu alanda harekete geçiren etken, bölgenin genç nüfus yapısıdır. Çünkü 2007 yılı itibariyle Orta Asya ülkelerinde nüfusun büyük bölümünün 25 yaş altında olduğu görülmektedir. AB bu yüzden stratejide, bölgenin geleceğini şekillendirecek olan bu devasa gelişme potansiyelini harekete geçirebilmek için en temel adımın, onlara iyi bir eğitim vermek olduğu düşüncesiyle harekete girişmiştir (Council of the European Union, 2007:9). Strateji ilan edildiğinde, AB 2007 yılından itibaren bölgede gençlik ve eğitim alanında bazı temel uygulama ayaklarını desteklemeyi ve gerçekleştirmeyi öngörürken (Council of the European Union, 2007:9-10), bu konuların içinde başlı başına bölgeye özel bir girişim olarak kurgulanması planlanan Orta Asya İçin Avrupa Eğitim Girişimi, özel bir öneme sahip olmuştur. Bu araçla, Orta Asya devletlerinin eğitim sistemlerinin küresel dünya gereklerine uyumlaştırılmasına katkıda bulunmak amaçlanmıştır. Bu girişim kapsamında AB, uluslararası ortaklarla ve eğitim programlarına ve kurumlarına destek sağlayıcılarla birlikte hareket etme niyetini beyan etmiştir. Bu girişim altında AB nin desteklemeyi taahhüd ettiği dört temel alan bulunmaktadır: İlkokul eğitimi; Ortaokul eğitimi; Mesleki eğitim; Yükseköğrenimde işbirliği ve akademik ve öğrenci düzeyinde karşılıklı değişim programları. Genel olarak bakıldığında, eğitim ve gençlik alanında AB nin stratejideki yaklaşımında iki önemli nokta öne çıkmaktadır: Diğer uluslararası aktörlerle işbirliliği ve yüksek öğrenimin önceliklendirilmesi. Bunun nedenlerinden biri, bölgede AB den daha önce faaliyete girişmiş diğer kurum ve kuruluşlarla koordinasyonu sağlamak ve sorumluluğu paylaşmakken (Council of the European Union, 2007:9-10), bir diğeri bilgi temelli bir büyüme anlayışında ağırlığın yüksek öğrenime ve yenilikçi üretkenliğin merkezi olan akademi/bilim alanına verilmesi niyetidir. E-İpekyolu projesi de ikinci nedenle bağlantılı bir hedeftir. Bu yol ayrıca, bir yandan modern yaşam boyu öğrenme olanaklarından faydalanabilmesini sağlarken, diğer yandan bölgeyi küresel pazarla da bağlantılı hale getirecektir. Stratejinin Araçları ve Eğitime Ayrılan Bütçe Bu noktada hatırlanması gereken bir husus, eğitim konusu da dahil olmak üzere, AB nin bölgeye yönelik yardımlarının, özellike TACIS Programı üzerinden, daha önce de mevcut olduğudur (Erdoğan, 2011:45-47; Çayhan, 2003:14-38). Strateji sonrası dönemde ise, bölgeye yönelik ikili ve bölgesel finansal desteğinin çerçevesini oluşturan AB Bölgesel Yardım Stratejisi Belgesi nde, Kalkınma İşbirliği Aracı (DCI) kapsamına Orta Asya da alınmış, dönemi için Orta Asya bölgesine toplam 719 milyon Euro tahsis edilmiştir (Regulation (EC) No 1905/2006, 2006:70). Belirtilen dönem içinde AB nin bölgeye yönelik öncelikli destek konularından biri olan yüksek öğrenimde bölgesel işbirliğini geliştirmek, AB nin bölgeyle işbirliğinde temel stratejik hedeflerinden biri olarak yer almıştır (European Community, 2007: 7). Bu doğrultuda alt dönemi için belirlenen 314 milyon Euro bütçede bölgesel işbirliği için 92 milyon Euro (%30) ayrılmış, bu miktar içinde en büyük pay 25 milyon Euro olarak eğitim sektörüne odaklanmıştır. Dağılımda bakıldığında, kendi içinde düşük bir bütçe olmakla birlikte, tüm dış aktörlerin bölgeye yönelik ilgisinin temelinde yatan enerji ve ulaştırma alanlarıyla karşılaştırıldığında, daha fazla olduğu görülmektedir (enerji 22, ulaştırma 15, çevre 16,2 ve sınır yönetimi 16 milyon Euro). Dönem bütçesinin %70 ini ifade eden 219 milyon Euro ise ikili işbirliğine ayrılmıştır (European Commission, 2006: 4-5). Ülkelerin ihtiyaç öncelikleri düşünüldüğünde, eğitimi de içeren sosyal sektör reformları odağı kapsamında Kırgızistan, Tacikistan ve Türkmenistan yer almıştır (European Commission, 2006: 19) alt döneminde ise yine yakın bir miktar olarak toplam 321 milyon Euro nun %33 lük kısmı (105 milyon Euro) bölgesel işbirliğine ayrılmış, eğitim için ayrılan pay (bilim alanıyla birleştirilerek) yaklaşık iki kat artırılarak 45 milyon Euro tahsis edilmiştir. Bu dönemde bölgesel işbirliğinde diğer alanlarda öncelik odakları farklılaştırılıp, ayrılan bütçe değişmez ya da azalırken, eğitim artan bir bütçe tahsisine konu olmuştur (enerji 25, ulaştırma 15, çevre 20, işletmeler 5 ve sınır yönetimi/hukukun üstünlüğü/gümrükler/örgütlü suçla mücadele 10 milyon Euro). İkili işbrliğine ayrılan 216 milyon Euro kapsamında Kazakistan 30, Kırgızistan 51, Tacikistan 62, Türkmenistan 31 ve Özbekistan 42 milyon Euro bütçe alırken, eğitim sektöründe reform başlığıyla Kırgızistan a 18 milyon Euro ayrılmıştır (European Commission, 2010:13-16). Tüm ülkelerle ikili işbirliğindeki başlıklarda ihtiyaç duyulan oranda eğitime de pay ayrılması öngörülmüştür. Genel itibariyle döneminin bütçesi (719 milyon Euro) 254

255 içinde bölgesel işbirliğinde eğitime ayrılan pay toplam bütçenin yaklaşık %10 u (70 milyon Euro) olmuştur ki, AB nin genel eğitim ve gençlik anlayışı ve hedefleri, bölgenin ihtiyaçları göz önünde bulundurulduğunda, düşük bir rakamdır. Bir husus da, AB nin bütçe düzenlemeleri yaparken, bölgeye yönelik diğer uluslararası finans kurumlarının desteklerini de değerlendiriyor olmasıdır. Avrupa Eğitim Girişimi nin Gelişimi Çok yüksek olmayan bir bütçeyle 2007 de ilan edilmesinin ardından Strateji, bölgesel ve ikili temelde bütünleşik şekilde uygulamaya girişilmiştir. Eğitim ve gençlik alanında ilk uygulama yılında atılan temel adımlar, bölgesel bazda Orta Asya İçin Avrupa Eğitim Girişimi nin başlatılmasına yönelik olmuş, ilerleyen süreçte AB nin bölgeye yönelik geçmiş ve mevcut eğitim faaliyetlerinin tümü, bu Girişim kapsamında algılanmaya başlanmıştır (Axyonova, 2013:1). Bir anlamda AB nin bölgeye yönelik dış politikasında bir araç olarak kullandığı eğitim alanı ve kurgulamayı planladığı Avrupa Eğitim Girişimi ni ortaya koyması (Jones,2011: 63), beklentilerin yüksek olmasını da beraberinde getiren bir başlangıca sahne olmuştur. Ancak 2008 Mayıs ve Eylül ünde Kahire ve Brüksel de, daha sonra Haziran 2009 da yine Brüksel de düzenlenen üst düzey toplantılarda, belli taahhütler dışında somut ve kapsamlı bir bölgesel yaklaşıma ve sonuca varılmamıştır. 90 Strateji yle birlikte ortaya konan Girişim, ilk yıl atılan adımlar sonucunda üç eylem türüne odaklanan bir yapı sergilemeye başlamıştır (Council of the European Union, 2009:70-72; Jones, 2011: 72): AB-Orta Asya Eğitim Platformu- CAEP (üst düzey toplantılar, teknik çalışma grupları, ulusal düzeyde diyalog), Özel Eylemler (Tempus, Erasmus Mundus, Bologna süreci, Avrupa Mesleki Eğitim Kurumu (ETF), Orta Asya Araştırma ve Eğitim Ağı (CAREN)) ve Bilgi ve İletişim Eylemleri (ortak eylemler, basılı materyaller). AB-Orta Asya Eğitim Platformu (CAEP) için ilk yıllarda, bölgesel ve ikili düzeyde düzenli diyalog ve karşılıklı taahhütler yoluyla işleyen bir süreç ortaya çıkmış, ancak asıl amacı bölge ülkeleriyle diyaloğu güçlendirmek olan Platform için beklenen düzeyde somut bir gelişme sağlanamamıştır (Jones, 2010: 6) yılında AB, henüz tüm bölge ülkeleri resmi onay vermedikleri halde, bir danışmanlar konsorsiyumu ile 1.8 milyon Euro tutarında bir sözleşme imzalayarak CAEP projesini başlatmış, Şubat 2012 de uygulamaya konmuştur (Axyonova, 2013:2). Ancak uygulamaya başlanmasıyla birlikte, CAEP yetkililerinin bölge ülkelerini ziyaret ederek, özel ve kamu kurumlarıyla birlikte çalışmaları ve bir ihtiyaçlar değerlendirmesi yapması sürecinde, sorunlar başgösermiştir. Türkmenistan a böyle bir ziyaretin yapması dahi söz konusu olamamış, Özbekistan da da eğitimle ilgili bakanlık yetkilileri toplantılara ve çalışmalara katılım göstermemiştir. İki ülkenin bu tavrı daha sonra da sürmüş, üst düzey diyaloğa ilgi göstermemişlerdir. Dolayısıyla bölgesel işbirliğiyle geliştirilecek CAEP konusunda çok parlak olmayan bir durum söz konusudur. Buna rağmen, CAEP kasamında üç tematik hat belirlenmiştir: Eğitmenlerin eğitimi, yüksek öğrenim ve mesleki eğitimin kalitesi ve bu ikisi arasındaki etkileşimin sağlanması (Leaflet, 2012:2). İlk yıllardaki sorunların ve durgunluğun ardından nispeten daha aktif hale getirilen CAEP kapsamında, günümüze kadar çeşitli bölgesel çalıştaylar ve seminerler düzenlenmiş ve süreç devam etmektedir. Bir somut sonuç da, 2007 den itibaren itibaren bölge ülkelerinde gerçekleştirilen projeleri içeren, böylelikle bilgi paylaşımı sağlayan bir veritabanı oluşturulmuş olmasıdır (CAEP Database, 2015). Tüm bu gelişmelerle birlikte CAEP in başarısı, ülkelerin katılım niyeti, bölgesel bir bakışı desteklemeleri ve faaliyetleri sürdürmelerine bağlıdır. Tempus, Erasmus Mundus ve Bologna Süreci AB ile Orta Asya devletleri arasında yüksek öğrenimde işbirliğinin ve yüksek öğrenimin modernizasyonunun temel çerçevesini oluşturan araçlardır. Tempus ve Erasmus Mundus, AB nin Orta Asya Stratejisi öncesinde bölge ülkeleriyle işbirliğini kapsayan programlar olarak faaliyet göstermeye başlamışlardır. Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan 1994, Türkmenistan ve Tacikistan 1996 yılında Tempus programının ortak ülkeleri olmuşlardır (Tacikistan daki iç savaş nedeniyle Tempus 2004 yılına kadar uygulanamamıştır). Dolayısıyla ülkelerin Bologna Süreci ne uyumu yönündeki beklentilerin de ilk dönemlerde başlamış olduğu kabul edilebilir. Günümüzde bir Avrupa Yüksek Öğrenim Alanı dahilinde, Avrupalı ve ortak ülkelerin yüksek öğrenim sistemlerinin uyumunu, akademik hareketlilik ve karşılıklı değişim programlarıyla işbirliğini sonuçlayan Bologna Süreci ne uyumu hedefleyen Tempus IV Programı, üç hedef konu içermektedir: Müfredat reformu, idari reform ve üniversiteözel sektör ortaklıklarının geliştirilmesi. Bununla birlikte AB, Tempus kapsamında bölgede yüksek öğrenim 90 [Bölge ülkelerinin bölgesel düzeyde oluşumlarda fikir birliği sergilememesi söz konusu olmuştur. Kazakistan ve Özbekistan bölgesel bir yaklaşımı desteklerken, Türkmenistan, Tacikistan ve Kırgızistan daha çok ikili düzeyde ulusal işbirliğini ve proje temelli bir yaklaşım ortaya koymuşlardır.] 255

256 alanında Ortak Projeler, İdari Önlemler ve Tamamlayıcı Önlemler yoluyla destek sağlamaktadır (Axyonova, 2013:2). Tempus Programı na katılım sağlanan proje sayıları aşağıdadır (EACEA, 2014): 91 Tablo 1. Tempus Kapsamında Kabul Edilen Proje Sayıları Tempus I-II Tempus III Tempus IV Top. Kzk Krg Tck Trm Özb Strateji sonrası dönemde Tempus kapsamında Kazakistan başarı gösterirken, Tacikistan ve Kırgızistan da olumlu yönde gelişme göstermiştir. Ancak Türkmenistan ve Özbekistan da bir ilgi azalışı görülmektedir yılında başlatılan ve daha çok öğrenci ve personel hareketliliğine odaklanan Erasmus Mundus Programı ise, 2006 yılında programa eklenen Dış İşbirliği Penceresi ile birlikte, bölge ülkelerinde artan yönde katılımı göstermektedir. Bölgeden 60 civarında yüksek öğrenim kurumunun faydalanıcı olduğu Erasmus Mundus programına özellikle Kazakistan ve Özbekistan ın ilgisi göze çarpmaktadır. Tablo 2. Erasmus Mundus Eylem 1- Ortak Programlar ve Eylem 2- Dış İşbirliği Penceresi Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan Proje ve hareketlilik sayılarında, ülkelere ayrılan payın yanı sıra, ülkelerin kurumlarının isteklilik ve katılım düzeyi de birer göstergedir. Çok sayıda sunulan projeden az sayıda kabulün olması, proje hazırlama konusundaki yetersizlikleri işaret edebilmektedir. Hareketlilik düzeyinde özellikle Kazakistan ve Özbekistan ın katılım sayısının bölgeye oranla yüksek olması, ülke yüksek öğrenim kurumlarının dışa açık vizyonunun nispeten geniş olduğunu göstermektedir. Mesleki Eğitim ve Avrupa Mesleki Eğitim Kurumu (ETF), Orta Asya da AB nin önem verdiği bir diğer konudur. Akademik olmayan mesleki eğitim olanaklarının mali zorluklar ve düşük kalite sonucunda az olması nedeniyle, özellikle bir AB ajansı olan ETF nin 2006 yılından beri bölgede gerçekleştirdiği faaliyetlerini ve mesleki eğitim reformu destekleme konusunu da, Eğitim Girişimi kapsamına almıştır (Axyonova, 2013:3) yılından itibaren ETF, özellikle Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ı kapsayan bölgesel ve bölgeler arası çok sayıda proje gerçekleştirmiş, becerilerin gelişirilmesi, işyerinde öğrenmenin geliştiirlmesi ve mesleki eğitim kurumlarının yaşamboyu öğrenme merkezlerine dönüştürülmesi çalışmaları yürütmüştür; günümüzde bu çalışmaları devam etmektedir (ETF, 2013: 58-61). Orta Asya Araştırma ve Eğitim Ağı (CAREN) ise, Avrupa ve Orta Asya daki üniversiteleri ve araştırma merkezlerini internet ağıyla birbirine bağlamak, böylelikle bilgi ve deneyimleri paylaşmak üzere kurgulanmıştır. Daha önce başlatılmış olan Sanal İpek Yolu projesinin geliştirilmesiyle 2009 yılında başlayan CAREN, 2010 yılında faaliyete girmiştir. Dört bölge ülkesi ulusal eğitim ve araştırma ağları yoluyla projeye dahil olmuşken, Özbekistan hala katılım göstermemiştir (CAREN Project, 2015). Bütçenin beşte biri Avrupa Komisyonu (5 milyon Euro) tarafından karşılanırken, kalan kısım bölge ülkelerince sağlanmaktadır. Bölgedeki 500 civarındaki kurum ve kuruluş, yüksek hızda internet olanağıyla birbirine erişim sağlayabilmektedir. 91 [Avrupa Komisyonu Eğitim, Görsel-İşitsel ve Kültür Ajansı (EACEA) web sayfasında program ülkelerin katılımlarına ilişkin detaylı bilgi yer almaktadır: 92 [Avrupa Komisyonu Eğitim, Görsel-İşitsel ve Kültür Ajansı (EACEA) web sayfasında program ülkelerin katılımlarına ilişkin detaylı bilgi yer almaktadır: , 2008, 2009, 2010 ve 2011 yıllarında ikinci sütunda verilen rakamlar Eylem 2- Dış İlişkiler Penceresi nden faydalanan lisans, yüksek lisans, doktora, doktora sonrası araştırma ve personel hareketliliği sayılarını göstermektedir.] 256

257 Sonuç Orta Asya İçin Avrupa Eğitim Girişimi, 2007 den günümüze incelendiğinde, bölgesel bir strateji düzeyinde olmadığı görülmektedir; daha çok bazı bölge ülkeleriyle diyalog ve işbirliği temelinde ilerlemeye devam edilmektedir. Nispeten başarılı Tempus, Erasmus Mundus, mesleki eğitim gibi alanlar Strateji öncesi döneme dayanmaktadır; AB nin eğitim ve gençlik alanında Strateji kapsamında büyük bir yol katettiğini söylemek mümkün değildir. Bu sonuçta, bölgenin ve ülkelerinin köklü özellikleri ve sorunlarının rolü önemlidir. AB nin Orta Asya da işi kolay olmayacaktır. Gençlik ve eğitim konularında ortaklık AB nin normatif politikalarının ardından, bölgede uzun vadede dönüşüm etkisi yaratabilecek potansiyele sahip ve yumuşak bir güç olarak AB nin elindeki en önemli dönüştürme araçlarından biridir (Erdoğan, 2011: 16). AB için eğitim (ve gençlik) bir yatırım alanıdır; çünkü sosyo-ekonomik gelişme ve yüksek rekabet gücünün temel lokomotifi olarak kabul edilmektedir. O yüzden gençliğe ve eğitime, bu kapsamda yeteneklere yatırım yapılmasıyla, aslında daha verimli sosyo-ekonomik sonuçlar elde edileceği düşüncesiyle hareket etmektedir. Bu yaklaşım, en üst noktada, 21. yüzyıl için kurguladığı genel Avrupa 2020: Akıllı, Sürdürülebilir ve Kapsayıcı Büyüme Stratejisi yle de uyumludur. Fakat bu yaklaşım, daha çok AB ye yakın ve gelecekte olası derinleşmiş ilişkiler kurma seçeneği olan üçünü taraflarda işe yarayabilecektir. Orta Asya, kısa ve orta vadede böyle bir dönüştürme süreci için AB ye tarihsel, toplumsal, kültürel ve ekonomik olarak uzak bir komşunun komşusudur. Dolayısıyla kısa sürede belirgin artı değerler yaratılması beklenmemelidir. Bunun için AB nin çok ciddi bütçe rakamları da ayırması gereklidir. Bu itibarla Strateji nin ilan edildiği 2007 den günümüze eğitim ve gençlik alanlarında AB nin bölgeye yaptığı katkının düzeyi değerlendirildiğinde, ortaya konan ve hedeflenen sosyo-ekonomik sonuçlara katkısıyla ilgili soru işaretleri ortaya çıkması beklenen bir durum olarak değerlendirilmelidir. KAYNAKLAR Axyonova, Vera (2013) The EU Education Initiative for Central Asia Five Years on: Lessons Learnt?, EUCAM Policy Brief, No 30. CAEP Database (2015) (Çevrimiçi) CAREN Project (2015) (Çevrimiçi) Council of the European Union (2007), The EU and Central Asia: Strategy for a New Partnership, Doc. No10113/07, Brussels, 31 May. Council of the European Union (2009) The European Union and Central Asia: The New Partnership in Action, European Communities, Luxembourg. Efegil, Ertan (2008) Avrupa Birliği nin Orta Asya Politikasının Analizi: Proje Bazlı Yaklaşımdan Stratejik İşbirliği Anlayışına Geçiş, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, No. 16, s Çayhan, Esra (2003) The European Union's Central Asia Strategy, Bilig, S. 26, Yaz, s Erdoğan, M. Murat (2001) Türk Cumhuriyetleri nin Bağımsızlıklarının 20. Yılında Avrupa Birliği nin Orta Asya Politikaları-Rapor, (Ed. Murat Yılmaz), Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Ankara. ETF (2013) Work Programme 2014, (Çevrimiçi) 4_EN.pdf European Commission (2002) Strategy Paper and Indicative Programme for Central Asia, 30 October. (Çevrimiçi) European Commission (2006) Central Asia Indicative Programme ( ). (Çevrimiçi) European Commission (2010) Central Asia DCI Indicative Programme ( ). (Çevrimiçi) European Community (2007) Regional Strategy Paper for Assistance to Central Asia for the Period (Çevrimiçi) Jones, Peter D. (2011) Education as Foreign Policy: The European Union in Central Asia, Iveta Silova (Ed.), Globalization on the Margins: Education and Postsocialist Transformations in Central Asia, Information Age Publishing, USA, p Jones, Peter (2010) The EU-Central Asia Education Initiative, EU-Central Asia Monitoring Working Paper, No 9. Leaflet (2012) CAEP Central Asian Education Platform. (Çevrimiçi) Melwin, Neil J. (2008) Introduction, Neil J. Melwin (ed.), Engaging Central Asia: TheEuropeanUnion s New Strategy in theheart of Eurasia,CentreforEuropeanPolicyStudies, Brussels, p.1-8. Özalp, Osman N. (2011) Avrupa Birliği nin Orta Asya Politikası, Civil Academy, Kış, s

258 BAĞIMSIZLIK SONRASI KIRGIZISTAN DA KAMU MEDYA YAYINCILIĞININ DÖNÜŞÜMÜ EMIN AKIN AHMET SAĞLAM ÖZET: Enformasyon aktarımının en etkili yolu iletişim teknolojilerini kullanmaktan geçmektedir. Dünyada ki siyasi, ekonomik ve teknolojik gelişmelerle birlikte iletişim aygıtları, iletişim sistemleri ve içerik açısından bir dönüşümü beraberinde getirmektedir. Kırgızistan da kendisine özgü siyasal ve kültürel yapısı çerçevesin de bu değişimden etkilenmektedir. Bu anlam da, çalışmada dördüncü güç olarak kabul edilen ve etkin bir kitle iletişim aracı olan televizyonun, eski SSCB döneminden Kırgızistan ın bağımsız bir devlet olmasından sonraki yeni döneme geçiş süreci ve bu çerçevesinde Kırgızistan kamu hizmeti yayıncılığının nasıl bir dönüşüm sürecinin geçirdiği incelenmektedir. Ayrıca kamu yayıncılığı üzerine çıkarılan kanunun özelliklerine ve yeniden yapılanma problemlerine değinilmektedir. Anahtar Kelimeler: Kırgızistan, Televizyon, Kamu Yayıncılığı ABSTRACT: Using communication technologies, best way for Transfer of Information. Economic and technological developments in the world, is brought a transformation in the media as well. Kyrgyzstan also affected by this change within the framework of its own political and cultural structure. In this sense, Accepted as the fourth power of television is an effective tool formass communication. Becoming an independent state of Kyrgyzstan in the period of the former USSR in the new era how to develop public broadcasting in Kyrgyzstan to reveal the process of transformation and restructuring problems mentioned. Key Words: Kyrgyzstan, Television, Public Media Broadcasting. GİRİŞ: Kitle iletişimi, toplumsal sistem içinde olduğu kadar ekonomik ve siyasal yapılanmalar ve ilişkiler açısından da önemli bir unsurdur. Bilginin yeniden üretimi ve dağıtımında anahtar bir konuma sahip olan kitle iletişimi; eğitim, bilim, siyaset, hukuk gibi başka toplumsal kurumların geniş kitlelerle buluşması ve üretilen bilginin paylaşılması ve yayılmasında önemli rol oynamaktadır. Kitle iletişiminin ekonomik, siyasal ve sosyal kurumlarla çok yönlü biçimsel ve biçimsel olamayan ilişki ve etkileşimleri söz konusudur. Bu ilişki ve etkileşimin önemli bir nedeni olarak; bu toplumsal kurumların, iletişim araçlarında kendilerine bir yer bulmak, onlara etkide bulunmak ve kendi istemlerine göre yönlendirebilmek gösterilmektedir (Kaya, 1985:63-64). Buna göre kitle iletişim araçları haber verme, bilgilendirme, eğitme gibi klasik işlevlerin yanı sıra, klasik demokrasinin unsurlarının sağlıklı bir şekilde işlemesinde devletle toplum arasında bir köprü görevi görmektedir. Zamanla siyasi ve ekonomik etmenlerin kitle iletişim araçlarının işlevleri ile bireyin hak ve özgürlükleri arasında çelişkiler yaratmaya başlaması, bu araçların kamuoyunu oluşturma, gündem koyma gibi farklı işlevleri de üstlenmelerine yol açmıştır (Aziz, 1994: 30). İletişim aygıtları içerisinde bulunduğu siyasal sistemlere göre farklı özellikle taşımakta ve toplumsal ve siyasal işlevleri de farklılaşmaktadır. Örneğin liberal sistemde yer alan iletişim sistemleri, iletişim aygıtlarının görev ve sorumlulukları ile Sovyet medya sisteminde yer alan iletişim aygıtlarının fonksiyonları farklılık göstermektedir. Kırgızistan 1991 yılında bağımsızlığını ilan etmeden önce Sovyet medya sisteminde yer alırken bağımsızlık sonrası çoğulcu ve liberal sistem içerisinde yer almaya başlamıştır. Bu süreçte iletişim sistemde hukuksal ve içerik olarak değişim ve sorunlar beraberinde gelmiştir. Sovyet Medya Yaklaşımı ve Sovyet Kırgızistan Televizyonu Sosyalist devlet anlayışında devlet iktidarı belirleyen önemli bir araç olarak düşünülmekte, iktidar ise üretim araçlarının mülkiyetine sahip sınıf ya da sınıflara ait görülmektedir (Kaya; 1985: 55). Bu ideolojiye göre, kitle iletişim araçlarına düşen görev; komünist partinin propagandasını yaparak, bu parti görüşü dışında kalan kitleleri uzlaştırmak ve genel kitle içinde bunları yok ederek sınıfsız bir topluma ulaşmada destek vermektir (Karol Jakubowicz 2001:9). Medyanın Rusya daki komünist rejim tarafından propaganda araçları olarak yoğun biçimde kullanılması da bu görüşün bir sonucudur (McQuail, 1990: ). Sovyet medyası, 1917 Ekim Devrimi nden sonra kaynağını Marx ve Engels in varsayımları ve Lenin in uygulamalarından alarak düzenlenmiştir. Sonraki dönemlerde Sovyet etkisi altına giren ülkelerde medyanın oluşumu bu yaklaşım çerçevesinde ele alınmıştır. Medyaya bakışın temelinde, Marksist felsefede Amasya Üniversitesi Öğretim Görevlisi Amasya Üniversitesi Öğretim Görevlisi 258

259 yer alan işçi sınıfının sosyalist toplumlarda gücü elinde tutma ve bu gücü koruma yolunda bütün zihinsel üretim araçlarını kontrol etme zorunluluğu yatmaktadır (Güz; 2005: 18). Sovyet Sosyalist Kırgızistan Cumhuriyeti televizyonu da, en başından beri faaliyet temelini, Lenin tarafından ortaya atılan ve sonra da Sovyet Sosyalist Komünist Partisi tarafından geliştirilen parti propagandasının ilkeleri çerçevesinde şekillendirmiştir (Kaya;1985: 57). Sovyet medya sistemine göre, medya kuruluşları işçi sınıfının çıkarlarına hizmet etmeli ve onları kontrol altında tutmalıdır. Dolayısıyla medya özel mülkiyet altında olmamalıdır. Medya, sosyalleştirme, eğitim, bilgi, motivasyon, seferberlik gibi toplum için pozitif olan amaçlara hizmet etmeli, topluma karşı yerine getirmesi gereken görevlerin yanında hedef kitlesinin istek ve ihtiyaçlarına da cevap vermelidir. Toplum karşıtı yayınlarından dolayı toplumun medyaya, sansür uygulamaya ve yasal düzenlemeler yapmaya yetkisi vardır. Marksist, Leninist ilkelere göre medya, dünya ve toplumun tam ve objektif görüşünü sağlamalıdır. Medya, ülke içinde ve dışındaki ilerici hareketleri desteklemelidir (Güz; 2005: 19). Kırgızistan da ilk televizyon yayını 1958 yılının Aralık ayında Frunze de (Bişkek) telestüdyo ile yayına başlamıştır. İlk yıllar da haftada dört kez yayın yapılmıştır. 1 Ocak 1959 yılında Frunze Televizyonu nun ploretarya propagandası yapması emri çıkarılmış ve televizyon, ideolojinin yayılması için köylere kadar ulaştırılmaya çalışılmıştır. (Kalçaeva/Bitikov, 2002: 145). Sovyet Kırgızistan televizyonunun çağdaş gelişme dönemi, Sovyet Sosyalist Komünist Partisi nin XXV. Kongresi nin kararları ile sıkı sıkıya bağlantılıdır. Bu kongrede, partinin ideolojik işlerinde televizyonun maksimum seviyede kullanılma meselesi ortaya atılarak tartışılmıştır. Kısmen de olsa, renkli televizyonun yerleştirilmesinin hızlandırılması, haberleşme uydularının daha fazla kullanımının öngörülmesi (ilk önce Batı ve Doğu Sibirya bölgelerinde televizyon yayınını sağlamak) ve sonra Sovyet Cumhuriyetlerini dolayısı ile Kırgızistan ı da kapsayacak şekilde yayınları genişletmek temel politikaları kabul edilmiştir. Ayrıca, güvenli ve yüksek kaliteli televizyon ve radyo yayınının sahasını genişletme gereğinin altını çizilmiştir (SSKP nin XXV. Kongre Belgeleri, 1976: , 222). Televizyon habercileri de Kırgızistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti KP nin ve SSKP nin XXVI. Kongre kararlarını dikkate alarak, ekonomik ve kültürel kalkınmanın pratik sorunlarının çözümünde propagandanın etkililiğini arttırmaya özen göstermişlerdir. Sovyet propaganda aracı haline gelen televizyonda sanatçılar ve tecrübeli insanların katkılarıyla toplumsal dönüşümdü önemli bir araç haline getirmişlerdir (Lozan, Busuioc ve diğerleri, 1983: 39-51) yıları arasında Kırgızistan Sovyet Televizyonu nda 3000 den fazla kategoride programlar hazırlanmıştır. Bilim ve teknik alanında ki başarılar propaganda maksadıyla ilgili bilim adamlarının konuşmalarıyla birlikte gösterilmiştir. Müzik ve Edebi dramatik redaksiyonlar TV de müzik iki farklı işlevde bulunmuştur. Bunlardan birincisi Telesunumlarla müziğin fon olarak kullanılması diğer ise toplumsal müziğin televizyon aracılığıyla topluma sunumudur. Burada ünlü manasçılar, ozanlar, şarkıcılar, komuzcular v.b.önemli aktörler bu süreçte yer almışlardır. Müzik programları 1976 yılına kadar canlı olarak çekilmiş, bu yıldan sonra müzik programları kameraya çekilmeye başlamıştır yılında Lotos adlı istasyonlar renkli ve aynı zamanda ses kaydedebilen hale getirilmiş ve gelişen teknoloji ile birlikte sanat propagandanın emrine kolektif olarak sunulmuştur (Kalçaeva/Bitikov, 2002: 140). Bu aynı zamanda Sovyet insanı yaratma çabalarına Frunze TV nin, gerek siyasal ve gerek de kültürel yayınlarıyla da katkı sağlamıdır. Kırgızistan da televizyon yayınlarında Kırgız ve Rus dili sistemi beraber kullanılmıştır. Habercilikte Sovyet sisteminin başarıları ve gelecekle olan plan ve programları ortak değerler ve Sovyet sisteminin ortak düşman ve sorunları üzerine haberler yapılmıştır. Örneğin Ala-Too haber programı Kırgız ve Rus dillerinde tüm Sovyet ülkelerinin haberlerini vermekte ondan sonra Kırgızistan ait haber ve programlara yer almaktaydı (Kalçaeva/Bitikov, 2002: 141). Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, kurumun 30. yılında kapsamında seyircilerin eğilimleri saptamaya ve sonuçlarını dikkate almaya başlamıştır. İzleyicilerden gelen mektuplar analiz edilmişler ve analiz sonuçları yayın politikası geliştirilmeye katkı sağlamıştır. Yayınlanan programlar hakkında geri bildirimi öğrenmek için bölgelerde yer yer görüşmeler yapılmış ve yayın kalitesini artırmak için stüdyoya ayda bir toplumun farklı kesimleri davet edilerek görüşleri alınmıştır. Sonuçta redaksiyonun 1/4 ve aylık planlarda ilgi çekici gösterimlerle beraber seyredicilerle görüşme ve beraber çalışmalar yapılmaktaydı. Kırgız televizyon sisteminin gelişime bakıldığında 1980 li yılların teknik desteğin arttığı gözlemlenebilir. Özellikle 17. Olimpiyat oyunlarında stüdyolara ciddi teknik yapılanma sağlanmıştır ve bu yıldan sonra tüm stüdyolar ekran sistemine geçmiştir yılında ise KSSC de araba stüdyolar Mognolia- 80 ve 1982 Perspektika ASB 5CI stüdyoları da yayına hazırlanmıştır yılların ortasında ise televizyon daha etkin daha verimli hale getirilmeye çalışılmıştır. 259

260 1991 kadar televizyonculukta Perestroyka zamanıyla değişiklikleri olmaya başlamış ve siyaset ve ekonomi alanında değişimler gelmeye başlamıştır. Böylece 1990 yılında bir devlet olarak SSCB adında yer alan siyasi yapı, 1991 yılında 15 ülkeye ayrılmıştır. Bu ayrışmada kuşkusuz televizyon önemli bir etkiye sahiptir. 21 Şubat 1991 de Kırgızistan Cumhuriyet Televizyon Radyo Kurumu demokrasi yolunda enformasyon akışına serbestlik getirmiş ve 31 Ağustos 1991 de Televizyon Radyo Kurumu diğer ülkelerin kurumlarından ayrılarak ve bağımsız bir ülkenin bağımsız kanalı olarak kendi kararlarını kendisi alabilecek duruma gelmiştir (Kalçaeva, 2002: 120). Kamu Yayıncılığı Modeli Kamu yayıncılığını, kamu adına söz söyleme, kamusal düşünce ve fikirleri yansıtma ve ticari özelliklerin dışında toplumda yer alan her kesimin belirlenmiş ihtiyaçlarına göre yayın yapma modeli ve kamu tarafından fonlanan bir yapı olarak okumak mümkündür. Kamu hizmeti yayıncılık modelinin yaratıcısı John Reith; modelin ilkelerini eğitme, bilgilendirme ve izleyici/dinleyicinin kültürel seviyesinin yükseltilmesi olarak tanımlamaktadır (Çaplı,2001: 40) Devletçe bütçesi ayrılan fakat hükümetlerden özerk bir kuruluş olan kamu yayıncılığı toplumu bilinçlendirmekle yükümlüdür li yıllara gelene kadar medyanın örgütlenmesi hep ulus-devlet bazında olmuştur. Ulusallık düşüncesi ile sıkı sıkıya bağlı bir kamu yayıncılığı, Avrupa da uzun yıllar (1980 lere kadar) yayıncılık alanının tek hakimi olmuştur (Mutlu, 2001:27). Kâr amacı gütmeyen, halkı aydınlatmaya, eğitmeye, halkla yöneticiler arasında sürekli bir diyalog kurmaya, halkın yayıncılığa katılmasını sağlamaya yönelik bir yayıncılık anlayışı anlamına gelen kamu hizmeti yayıncılık anlayışı, 1980 lerin başından itibaren Batı Avrupa ülkelerinin hemen hepsinde soruşturmaya tabi tutulmuştur. bu temel kamu hizmeti yükümlülüklerini yerine getirip getirmediği açısından değerlendirilmeye başlanmış ve asıl sorgulanan söz konusu yayıncılık sisteminin özel girişim yayıncılığına gerçek bir alternatif olup olmadığı olmuştur (Çaplı,2001: 127). Yayıncılığın politik işlevinin yanı sıra sosyal ve kültürel işlevleri de düşünüldüğünde nitelikli bir kamu hizmeti verilebilmesi için, kamu kurumları devreye girmektedir. İdeal bir kamu hizmeti yayıncılığı modelinde, programcılık hizmetini veren kamu kuruluşları devletten olabildiğince bağımsız, özerk kurumlar olarak kurulur ve yönetilirler. Devlet yayıncılık hizmetinin özellikle iletim bölümünü üstlenir. Telekomünikasyon kurumları ve onların bağlı bulundukları bakanlıklar, iletim için gerekli yayın ağlarının oluşturulması ve idare edilmesiyle yetkilidirler. Devletin bunun dışındaki rolü, yayın kurumunun yönetimine yaptığı atamalar ve kurumun bütçe ve genel politikalarının belirlenmesindeki denetleyici işlevi ile sınırlı olmalıdır. Ancak devletlerin bu kısıtlı rolle yetinmeyip yayıncılık üzerinde daha müdahaleci olmak yolunda bir tavır takınmayı yeğledikleri görülür (Howell, 1986: 88) Özetle, siyasi iktidarların uzun yıllar boyunca savunduğu ve desteklediği kamu hizmeti yayıncılık anlayışı eski gözde konumunu yitirmeye başlamıştır. Özellikle ekonomik nedenlerden kaynaklanan baskılara, kamu kurumlarına duyulan güvenin azalması da eklenince, kamu hizmeti yayın tekelleri birer birer kaldırılmaya ya da bunların yanı sıra yayıncılık alanında özel girişimcilere de izin verilmeye başlanmıştır. Bunun altındaki en önemli nedenlerden birisi olarak demokratik bir toplumda kitle iletişim araçlarının demokrasinin gereği olan çoğulculuğu yansıtması gerektiği anlayışı vardır ve bu da kaçınılmaz olarak radyotelevizyon sistemi için farklı düşüncelerin aktarılmasına izin verecek bir yönetim anlayışının ve biçiminin kurulması anlamına gelmektedir (Alemdar ve Kaya,1993:2). Bağımsızlık Sonrası Kırgızistan Kamu Medya Yayıncılığı Sovyetlerin çöküşünden hemen sonra değişimin dalgalarının büyük kısmı, her şeyi olduğu gibi medya sistemlerini de etkilemeye başlamıştır.1990 larda ve 21. yy erken döneminde medya sistemlerine derin etkiler oluşturan süreç Post-Sovyet ülkelerdeki medya sistemlerine ve dolayısıyla Kırgızistan a da model olarak sunulmaya başlamıştır. Bu eğilimler; 1.Tekelin kaldırılması, 2. Medya sistemlerinin ticarileştirilme ve piyasalaştırması bilgi-eğlence yayınlarının güçlendirmesi ve siyasal içeriğin tabloidleşmesi 3.Basın özgürlüğü ve bağımsızlığı ile ilgili değişiklikleri, 4.Medyanın demokratikleşmesi, 5.Medyanın çeşitliliği, 6.Muhabirlerin uzmanlaşması, 7.Devlet tarafından medyasında kamu hizmeti yayıncılığının gelişimi, 8.Uluslararasılaşma, Avrupalılaşma, içeriğin ve mülkiyetin küreselleşmesi, 9. İletişim Teknolojileri gelişimi ve onun medyaya etkileşimi, 10.Dijitalleştirme ve medya sistemlerinin yakınsamasıdır. Sorunları aynı ancak değişim sürecinin(tarihsel zaman dilimin) hızlılığına baktığımız zaman post- Sovyet bölgelerdeki yerli sermayenin eksikliği, profesyonel beceri ve demokratik siyasal kültür medyadaki değişim sürecinde çözülmesi gerek önemli bir sorun olarak durmaya devam etmektedir (Karol Jakubowicz 2001:13). 260

261 Post-Sovyet ülkelerde medya değişimi süreci Avrupa ve başka eski Sovyet ülkelerinde geniş bir alanı kapsamıştır. Kırgızistan gibi orta Asya ülkeleri bu çerçevede teknolojik değişim ve yakınsama, bilgi ve eğlence arasında kaynaşma, metalaşma, medyanın yapısı ve fonksiyonları değişmesi, ekonomi ve finansman, görsellik, etkileşim gibi çok sayıda yeni alan değişim sürecinde medyanın gündemine gelmiştir. Post Sovyet ülkelerin gündemine gelen bu süreç demokratik toplumların uzun mücadeleleri sonucu kazanılan ve hak edilen başlıkları ifade etmektedir. Bütün bu sunulan medya yaklaşımlarından sonra enformasyon alanının dengelenmesi Kırgızistan Cumhuriyeti, sivil kontrol mekanizmalarının yürütülmesi ve kamu yayıncılığının rolünü yükseltmek amacıyla Kırgız Cumhuriyeti Geçici Hükümeti 30 Nisan 2010 tarihindeki Kanun ile Kırgızistan Devlet Televizyonu na yönelik olarak yeni bir dönem başlatmıştır. Bu kanunun en büyük özelliği neo-liberal dönüşüm sürecinde Kırgızistan Cumhuriyeti Ulusal Broadcasting Corporationa a kamu yayıncılığı statüsünü vererek Kırgızistan Cumhuriyeti Kamu Yayıncılığı Kurumunu oluşturmuş olmasıdır (OTRK Hakkinda Kanun: 2010). Böylelikle Kırgızistan Devlet Kanalı, Kırgızistan Ulusal Kanalı adıyla farklı bir boyut kazanıp kamu yayıncısı görevini üstlenmiştir. Kırgızistan kamu yayıncılığının dönüşüm sürecinde öncelikle neo-liberal politikalar ve küreselleşmenin baskın kuralları ve talepleri doğrultusunda Kamu yayın kurumu olma ihtiyacı öne çıkmıştır. Böylece etkinliğinin arttırılmasına bağlantılı olarak verimliliği artmış rasyonel bir kurum olma yolunda strateji ve hedeflere sahip olması, sistemin değişim sürecinde üzerinde odaklanan konuların başında gelmektedir. Kırgızistan bu düzenleme ile Sovyet televizyon sistemi ve anlayışının dışında yeni bir döneme de imza atmış oluyordu. Her ülkenin kendi modelini inşa ettiği, kamu televizyon yapımı için evrensel bir modelin olmadığının belirtildiği yasa çalışmasında bazı özelliklerin kamu yayıncılığı için evrensel olarak sayılması gerektiği ve bunun ve zorunlu olduğu üzerinde durulmuştur. Bu yeni dönemin en önemli göstergesi kamu yayıncılığının devletten bağımsız olmasıdır. Çünkü kamu yayıncılığı ülke nüfusunun çıkarlarını temsil eden özel bir kuruluş tarafından kontrol edilmeli, programları objektif olmalı ve yayın ülkenin geniş bir alanı kapsamalıdır. Kırgızistan da çıkarılan yasada genel olarak, kamu hizmeti yayıncılığının altı temel özelliği dikkate alınmıştır. Bunlar; -Devlet ve ticari çıkarlarından bağımsız -Sosyal kontrol organına sahip -Ulusal çıkarlarını koruyan -Objektif bilgileri veren -Tüm ülkeye yayın yapma ve Devlet ve/veya diğer finansman formlarından finans edilen bir kurum olma zorunluluğudur. Bu düzenlemede ayrıca Televizyon ve Radyo Kurumu nun bir parçası olan kuruluşlar, işletmeler ve birimleri özelleştirilmez. Ticari kuruluşu olarak Korporasyon un özellikleri Yönetmelik tarafından kabul edilir hükmü dikkat çekici olup kamu yayıncısı olan Kırgızistan Ulusal Kanalı isletmeleri ve birimlerinin özelleştirilemeyeceği hükme bağlanmıştır. Kırgızistan kamu yayıncısı kurumu böylece gelecekte olası bir ticari yayıncılığın mülkiyet tehdidi dışına çıkartılarak yapısının bozulmasının önene yasal bir güvence konulmuştur. Yasa ayrıca, kurumun yapısı, reklam, sponsorluk, kurumun yönetim organları, genel yayın konseyi, bunların seçim yöntemleri, yetki sorumluluk ve çalışma prensiplerini ayrıntılı olarak belirlemiştir. Burada kamu yayın kurumu olması açısından Kamu Yayıncılığı Konseyi Yetkileri ve hakları özel bir önem taşımaktadır. Kamu TV ve Radyo Yayıncılığı korporasyonun Kırgızistan Cumhuriyeti nin tüm nüfusun yararı için bütün etnik ve kültürel çeşitlilikleri dikkate alarak ülke genelinde bilgilendirme, eğitim ve eğlence programlarının yayımını yapacağı yasayla hükme bağlandıktan sonra genel nüfusun bilgi ihtiyaçları ve çıkarlarını karşılamak için toplumda mevcut olan tüm fikirler ve görüşlerinin yüksek kaliteli modern yayın gerçekleştirmesi gerekliliği üzerinde durulmuştur. Kamu Televizyon ve Radyo Kampanyası nın özgürlüğü ve bağımsızlığına yönelik düzenlemede ise Kamu Televizyon ve Radyo Kurumunun enformasyonu özgür bir şekilde arama, alma, üretme ve dağıtma hakkına sahip olduğu vurgulanmakta ve bu haklar devlet tarafından garanti edilmektedir ifadesiyle tv ve radyo programları, Anayasa ve Kırgızistan Cumhuriyeti kanunları tarafından belirtildiği durumlardan hariç, bağımsız ve herhangi bir sınırlama olmadan, serbestçe yayılacağı ifade edilmektedir (OTRK Hakkinda Kanun: 2010). 261

262 30 Nisan 2010 tarihinde ki yasa ile Kırgızistan Cumhuriyeti Post-Sovyet geçiş döneminde Kamu Hizmeti Yayın Kurumunu oluşturmaya yönelik çok önemli bir süreci başlatmıştır. Siyasal ve toplumsal kültür, iletişim kültürü ve küreselleşen dünyada ki neo-liberal süreçleri hızlandırdığı bu dönemde Kırgızistan ithal ettiği bu modeli uyarlamak, yaşatmak ve geliştirmek için kuşkusuz çaba harcamaya devam edecektir. Bu çabada kurumun analizi ve yeni yaklaşımlarla kuruma katkıda bulunulması özel bir önem ifade etmektedir. Diğer taraftan Kırgızistan da kamu yayıncılığının geleceği, onun misyonuna, toplum içindeki rolü ve toplumsal kabullere bağlıdır. Kamu yayıncılığının evrensel ve kar amacı güdülmeyen bir şekilde kamu yararına ve tüm nüfusa hizmet etmesi, en azından teknik açıdan özerk ve modern toplumun demokratik taleplerini tatmin etmesi gerekir. Bu olguları gerçekleştirebildiği oranda kamu yayıncılığı kendi yerini bulabilecektir. Sonuç Televizyon yayıncılığı alanında dünyada yaşanan değişimin temelinde de deregülasyon politikaları bulunmaktadır. Ayrıca 1990 lı yıllardan itibaren yaşanan medya patlamasının ardında iki önemli etmenden söz edilebilir: Bunlardan birincisi küreselleşme süreci diğeri ise, birinciyi tamamlayarak ve kolaylaştıracak şekilde dünyada yükselen simgesel meşruluk sorunlarının aşılmasında medyaya atfedilen rol ve katkılardır (Kaya,1999:663). Bu bağlamda medya ve iletişim sistemlerinin özellikle değişen ekonomik yapıyla kurduğu ilişkinin doğasının tarif edilmesi gerekmektedir. Dünya üzerinde kitle iletişimi alanında yaşanan değişimler, radyo ve televizyon yayıncılığı alanını ciddi bir biçimde etkilemiş ve dönüştürmüştür. Gelişmekte olan ülkelerde medyanın demokratik hak ve özgürlükler adına önemli bir görev üstlendiği düşünüldüğünde, yaşanan bu değişimlerin Kırgızistan için önemli bir sürecin göstergesi olduğu söylenebilir. Özellikle yerel yayıncılığın demokrasilere çok sesliliği getirmek ve demokrasiyi kuvvetli kılmak için önemli bir görevi olduğu düşüncesi her geçen gün kuvvetlenerek değişik platformlarda ifade edilmektedir. Kırgızistan Devlet Televizyonu Sovyet döneminde Sovyet Medya Sisteminin merkezden kontrol edilen bir radyo televizyon olarak faaliyette bulunmuştur. Bu dönemde merkezin politikalarını aktaran ve bunun dışında yayın yapması Sovyet dönemi ideolojisi dışında mümkün olmayan Sovyet sisteminin ideolojik bir aygıtı olmuştur. Kırgızistan ın bağımsızlık sonrası neo-liberal politikalarla beraber Kırgızistan Devlet Televizyonu bir geçiş süreci yaşamıştır. Bu süreç dünyada 1980 lerde kendini gösteren 1990 lar da hızlanan küreselleşme ve neo-liberal politikaların yükseldiği dönemle başlamıştır. Kırgızistan bu geçiş sürecinde sosyal, siyasal, kültürel ve teknolojik değişkenlerin etkisiyle yaşanmıştır. Kırgızistan Devlet Televizyonu yapısal olarak dönüşme sürecini tartışmaya açmış ve çıkartılan yasa ile ulusal kanal yapısı altında kamu kanalı yayıncılığına başlamıştır. Siyasal ve toplumsal kültür, iletişim kültürü ve küreselleşen dünyada ki neo-liberal süreçlerin hızlandırdığı bu dönemde Kırgızistan ithal ettiği bu televizyon yayıncılığı modelini uyarlamak yaşatmak ve geliştirmek için kuşkusuz çaba harcamaya devam edecektir. Bu çabada kurumun analizi ve yeni yaklaşımlarla kuruma katkıda bulunulması özel bir önem ifade etmektedir. KAYNAKÇA ALEMDAR, Korkmaz ve Raşit KAYA 1993 Radyo-Televizyonda Yeni Düzen Ankara: TOBB Yayınları. AZİZ, Aysel 1994 Araştırma Yöntemleri-Teknikleri ve İletişim, Ankara: Turhan Kitabevi. BİTİKOV A.İ ve KALÇAEVA Lira 2002 Kırgız Gazeteciliğinin Tarihi, Bişkek, Aribi Kırgız Foonu. ÇAPLI, Bülent 2001 Televizyon ve Siyasal Sistem, Ankara: İmge Kitabevi. GÜZ, Nurettin 2005 Haberde Yönlendirme ve Kamuoyu Araştırmaları, Ankara: Nobel Yayınları. 266 HOWELL, W.Jean 1986 World Broadcasting in the Age of the Satellite.Ablex, New Jersey. JAKUBOWİCZ, Karol Post Komünist Toplumlarda Sistem Evrim ve Demokratikleşme Paper presented at the Democratization and the Media conference, Bellaggio, Italy, April 9 13, KALÇAEVA, Lira 2002 Kırgız Gazeteciliğinin Tarihi, Bişkek, Aribi Kırgız Foonu. KAYA, Raşit 1985 Kitle İletişim Sistemleri, Ankara: Teori Yayınları. KAYA, Raşit 1999 Türkiye de 1980 Sonrası Medyanın Gelişimi ve İdeoloji Gereksinimi Türk-İş 1990 Yıllığı, Yüzyıl/Binyıl Biterken Dünya da ve Türkiye de Durum. Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu Türk-İş Araştırma Merkezi, Ankara,s: LOZAN, S. İ. BUSUİOC, İ.V. ve diğerleri (1983), Зеркало Больших Свершений (Büyük Gerçekleşmelerin Aynası), Cartea Moldoveneasca (Moldav Kitabı) Yayınevi, Kişinev. МАТЕРИАЛЫ XXV. СЪЕЗДА КПСС, (1976), (SSKP nin XXV. Kongre Belgeleri), Moskova. 262

263 McQUAİL, Denis European Journal of Communication, 5:2-3, June 1990, s: Caging the Beast: Constructing a Framework for the Analysis of Media Change in Western Europe, European Journal of Communication Kitle İletişim Kuramı, Çev: A.H.Yüksel, Eskişehir:Anadolu Üniversitesi Yayınları. MUTLU, Erol 2001 Ne Olacak Bu Kamu Yayıncılarının Hali, (Der.D.B.KEJANLIOĞLU ve DİĞERLERİ) Medya Politikaları,Ankara:İmge Kitabevi. s: OTRK hakkındaki Durum, Kanun (kararname) - Kırgızistan Cumhuriyeti nde Kamusal radyoculuğun kurulması hakkındaki Kırgızistan Cumhuriyeti Geçici hükümet in kanunu KAZAKISTAN DA KÜLTÜR VE DIL ASIMILASYONU Laziza NURPEIIS ТҮЙІНДЕМЕ: Кеңес үкіметінің құрылғаннан кейінгі алғашқы кезеңінде қазақ мәдениеті жылдам дами бастады. Білімге деген назар аударушылық және оқу кітаптарының Қазақ тілінде жазыла бастауы, маңызды қадамдардың алғашқы бастамасы еді. Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин сияқты тағы басқа жазушы ғалымдарымыздың қыл қаламынан жаңа оқулықтар жазылды. Бірінші сыныптар үшін қазақша «Математика» кітабын Қаныш Сәтбаев, «Жаратылыстану» кітабын Әлихан Бөкейханов, «Қазақстан тарихы» кітабын Санжар Асфендияров жазды жылы Араб әліпбиін латын әліпбиіне ауысуы, білім саласына жаңалықтарды одан сайын жандандырды. Бұл кезеңдері қазақ әдебиеті маңызды бір даму сатысына көтерілді. Қазақ жазушылары әдеби жанрлардың жаңа түрлерін дамыту арқылы ғылымғы үлкен үлес қосты. Орысшадан қазақшаға аудармалар жасала бастады. Тірек сөздер: Қазақстан, Кеңестік Республика, Білім. ABSTRACT: Summary With the establishment of Soviet Government, Kazakh culture had begun to evolve rapidly in the early days. Importance which given to education was the start of writing the textbooks in Kazakh language, in this regard these were the very important further steps which provided. New textbooks were written by Kazakh writers such as Ahmet Baitursynov, Jusipbek Aimautov, Saken Seifulin. All these textbooks as Mathematics by Kanysh Satpayev, Geography by Alikhan Bukeikhanov, History of Kazakhstan by Sanjar Asfendiyarov were written for the first grade in Kazakh language. In 1929, after the transition of alphabet from Arabic to Latin, had triggered the innovations in education. In this period, the Kazakh literature was also entered to the important stage of development. Kazakh writers were wrote the new works by discovering new literary genres. They were made a translation from Russian to Kazakh. Key Words: Kazakhstan, Soviet Republic, Education ÖZET: Sovyet Hükümetinin kurulmasıyla beraber, ilk zamanlarda Kazak kültürü hızla gelişmeye başlamıştı. Eğitime verilen önem, Kazak dilinde ders kitaplarının yazılmaya başlanması, bu konuda çok önemli adımların atılmasını sağlamıştı. Yeni ders kitapları, Ahmet Baytursunov, Jusipbek Aymauitov, Saken Seifullin gibi Kazak yazarlar tarafından kaleme alınmıştı. Kazakça birinci sınıflar için Matematik kitabı Kanış Satpaev, Coğrafya kitabı Alihan Bokeyhanov, Kazakistan Tarihi kitabı Sanjar Asfendiyarov tarafından yazılmıştı yılında Arap Alfabesinden Latin Alfabesine geçiş, eğitimdeki yenilikleri tetiklemişti. Bu dönemde Kazak edebiyatı da önemli bir gelişme aşamasına girdi. Kazak yazarlar yeni edebi türler keşfederek yeni eserler yazmaya koyuldular. Rusçadan Kazakçaya çeviriler yapıldı. Anahtar Kelimeler: Kazakistan, Sovyet Cumhuriyeti, Eğitim Kazak Türklerinin Bolşevik devriminden önceki eğitim durumları oldukça tartışmalı bir konudur. Sovyet kaynakları, 1917 yılına kadar Kazakların okuma yazma oranlarının sadece %2 olduğunu belirtirler. SSCB nin dağılmasından sonra yazılan tarih kitapları bu oranı % 8,1 olarak gösterirler. Bu verilerin doğruluk derecesini tartışan bir grup Kazak yazar, sözü edilen %2 lik okuma yazma oranının sadece Rusça eğitim alan Kazaklarla ilgili olduğu görüşünde birleşirler. Dolayısıyla, bunun Kazakların genel okur yazarlık oranını yansıtması söz konusu değildir. Kazak Türkleri arasında süren göçebeliğe rağmen, 9. yüzyıldan itibaren Arap alfabesiyle eğitim verildiğine işaret eden yazar Ahmet Toktabaev, bu durumun dikkate Laziza NURPEIIS - Tarih Doktora Öğrencisi Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Esentepe Kampüsü, 54187, Serdivan/SAKARYA/TÜRKİYE aruana84@gmail.com 263

264 alınmadığını ifade eder. Arapça okuma yazma öğrenenlerin de, okuma yazma bilmeyenler arasında sayıldığına dikkat çeker. 20 yüzyılın başında, Kazak Türkleri Ulusal Kurtuluş Hareketi Alaş ın liderlerinden Ahmet Baytursun un görüşleri de aynı doğrultudadır. Ekim devrimine kadar Kazakça basılan kitapların toplam baskı sayısının 2 milyon 200 bini geçmiş olması da bu görüşlere bir bakıma haklılık kazandırmaktadır. 1. [Kozina, B.B., Kazakistan ın demografi tarihi, Bilim, Karaganda, 2007, s39.] Sovyet Hükümetinin kurulmasıyla beraber, ilk zamanlarda Kazak kültürü hızla gelişmeye başlamıştı. Eğitime verilen önem, Kazak dilinde ders kitaplarının yazılmaya başlanması, bu konuda çok önemli adımların atılmasını sağlamıştı. Yeni ders kitapları, Ahmet Baytursunov, Jusipbek Aymauitov, Saken Seifullin gibi Kazak yazarlar tarafından kaleme alınmıştı. Kazakça birinci sınıflar için Matematik kitabı Kanış Satpaev, Coğrafya kitabı Alihan Bokeyhanov, Kazakistan Tarihi kitabı Sanjar Asfendiyarov tarafından yazılmıştı yılında Arap Alfabesinden Latin Alfabesine geçiş, eğitimdeki yenilikleri tetiklemişti. Bu dönemde Kazak edebiyatı da önemli bir gelişme aşamasına girdi. Kazak yazarlar yeni edebi türler keşfederek yeni eserler yazmaya koyuldular. Rusçadan Kazakçaya çeviriler yapıldı. 2. [Ayagan, ss ; Abuseyitova, M.N., Kazakistan ve Orta Azya tarihi, Daul-Prev, Almatı, 2001, ss ] Eğitim faaliyetleri yanında, Kazak basın-yayın hayatı da önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Kazak basını, XX. asrın ilk döneminden itibaren gelişmeye başlamıştı. Kitap basımı, Semey, Ombı, Oral gibi merkez şehirlerde gerçekleşiyordu. Daha XIX. asrın sonunda, Türkistan Vilayeti ve Dala (Bozkır) Vilayeti gazeteleri çıkmaya başlamıştı yılından sonra yeni basılan gazete ve dergilerin sayısında artış meydana geldi de Kazak aydınlarından, Petersburg Yazı İşleri Müdürü Abdiraşid İbragimoğlu, Serke gazetesini çıkarmaya başladı. Gazetenin ikinci sayısında İbragimoğlu nun, Bizim Amacımız başlığıyla bir yazısı yayımlanmıştı. Ardından, Çarlık Hükümeti gazeteyi, Kazak halkını kışkırtıcı nitelikte olduğunu iddia ederek kapatır nin Mart ayında, Troiski şehrinde ilk sayısı çıkan Kazak Gazetesi de kapatılır. Petropavlski de, 1913 yılında Tatar ve Kazak dilinde Esil Dalası adıyla çıkan gazete, devrimci fikirler yaymakla suçlanarak kapatılmıştı. Gerçekten de eğitimöğretim faaliyetleri gibi, basın da Kazaklar arasında bilinçlenmeyi artırıp özgürlük fikirlerinin yayılmasını kolaylaştırıyordu. Eğitim sistemini geliştirme ve halk arasında milli hisleri uyandırma konusunda, Kırgizskaya Stepnaya Gazeta (Kırgız Bozkır Gazetesi), Stepnoy Kray, Kazak gazetelerinin büyük rolü olmuştu. Troiski de çıkan Aikap dergisi, Kazak dili ve edebiyatının gelişmesine önemli katkılar sağlamıştı. Dergide; Halk Edebiyatı, Etnografya, Tarih alanında makaleler, Türkçe ve Farsçadan çeviriler yayımlanmıştı. Ayrıca, eğitim sisteminde reform ve yeni okulların açılması gibi amaçlar da dile getiriliyordu. 3. [Nurpeiisov, K.N., Kazakistanda Sovyetler oluşumu, Almatı, 1987, ss ] Kazak aydını ve yazı işleri müdürü Sagınderey Bokeev, 1911 yılından itibaren Kazakistan adında bir gazete çıkarmıştı. Burada, siyasi makaleler dışında Kazak ve Nogay Halk Edebiyatı hakkında yazılar yer alıyordu. Ahmet Baytursunov un yılları arasında çıkardığı Kazak gazetesinin de ülkedeki milli basının gelişmesinde büyük rolü olmuştu. Bu gazetenin esas amacı, Kazak kültürünü, edebiyatını ve dilini geliştirmekti. Gazete sayfalarında, Alihan Bokeyhanov un Halk Edebiyatı ve Ahmet Baytursunov un Kazak dili ve edebiyatı hakkındaki makalelerine yer verildi yılından 1917 yılının sonuna kadar Taşkent te K. Togısov un yazı işleri müdürlüğünü yaptığı, Alaş gazetesi çıktı Şubat Devrimi nden sonra farklı amaçlarla çıkan gazete ve dergiler olmuştu. Aynı yılın Mayıs ayından itibaren, Semey de Sarı arka haftalık gazetesi, Abai edebiyat dergisi ve Halk Sözü gazeteleri, Oral da Oral gazetesi, Taşkent te Pantürkist eğilimli ve dini propaganda yapan, Birlik Tuğ ve Jas Alaş, Akmola da Tirşilik gazeteleri çıkarılmıştır. 4. [Bekhozhin, N., Kazak Basın-yayın tarihi ( ), Atamura, Almatı, 1981, s. 43. Çarlık döneminde, Rusya sınırları içindeki Türkleri Hıristiyanlaştırma politikası uygulanmıştı. Komünizm sonrasında ise Ruslaştırılma politikası benimsendi. Kazakistan daki Türk halklarını kendi kültürlerinden uzaklaştırmak için sistemli çalışmalara girişildi. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Rusya sınırları içerisinde yaşayan milletlerin bağımsızlık talepleriyle karşı karşıya kalan Çarlık rejimi, ülkenin bütünlüğünü korumak için özel bir politika izlemişti. Bu politikanın bir ayağı, Rus olmayan unsurları Ruslaştırma, diğer ayağı ise bütün Slavları kapsayan Panslavizm hareketi olmuştur. Bu politikanın birinci ayağının en önemli aracı olarak dil politikası öne çıkmaktaydı. Rusçanın bütün imparatorluk sınırları içinde iletişim dili olarak kullanılmasını sağlamak, uzun vadede ulusal kimlik bilincini, Rusya lehine değiştirebilirdi. Burada, Prof. Nikolay İlminsky in geliştirdiği proje devreye girdi. 5. [Abuseyitova, M.N., Kazakistan ve Orta Azya tarihi, Daul-Prev, Almatı, 2001, s.418.] 264

265 Kazan da Üniversitede Türk lehçeleri ve ilahiyat üzerine çalışan Ortodoks papazı Prof. N. İlminsky e göre, Rusya idaresinde yaşayan milletleri Ruslaştırmanın tek yolu vardır. O yol da, bu milletlere Rus dilinin ve Hıristiyanlığın öğretilmesidir. Bu alanda yoğun bir çaba içinde olan İlminsky nin faaliyetini yerinde görüp oldukça etkilenen Rus Eğitim Bakanı D. A. Tolstov, bu metodun Ruslaştırmada iyi bir yol olabileceğine inanmış ve bu metodun bütün Müslüman Türklerde uygulanması için Çar II. Aleksandr a mektup yazarak onun desteğini almayı başarmıştı. İlminsky in geliştirdiği proje bağlamında Rusya da tüm eğitim kurumları ve basın kullanılarak diller; lehçe ve şivelere ayrılmış ve çok sayıda yazı dili üretilmiş, ardından da iç içe geçmiş etnik grupları aracı dil olarak Rusçaya mecbur etmişti. İlminsky, Türk bölgelerinde açılan Rus okullarında, Türklerin kullandığı lehçeyi, Rus alfabesinde ayrı bir dil gibi göstermişti. Böylece, de Türkmenistan ın işgali ile Orta Asya daki Türk yurtlarının tamamını kontrolüne geçiren Çarlık Rusya, Bolşevik İhtilalinin arifesinde Orta Asya nın tamamını hâkimiyetine geçirmeyi başarmıştır. 6. [Egamberdiyev, M, Çarlık Rusyası nın Türkistan daki Eğitim Politikası ( ) Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 2005, ss ] 1917 İhtilalinden önce kullanılan Arap alfabesinde Türkçe harflerin yetersizliği söz konusuydu. Buna karşılık, Türkçede sesli harflerin çok önemli olmasına rağmen Arapçanın lehçe farklarını gizlemek gibi bir faydası vardı. Böylece bütün aydınlar Türkçe konuşuyorlar ve zorluk çekmeden anlaşabiliyorlardı. Bu şekilde Rusya nın diğer bölgeleri ile de rahatça haberleşebiliyorlardı deki rejim değişikliğinden sonra, Komünist Parti emrindeki Dil Kurultayı nda alınan kararlar hayata geçirilmeye başlandı. Sovyet liderlerinin ilk teşebbüsü, Arap alfabesini geliştirerek mahalli lehçelere uygulamak olmuştur. Ancak kısa zamanda eski alfabenin kullanılması, Türkleri Ruslardan ayırdığı için bu tehlikeden kurtulmak amacıyla, 1925 te Arap alfabesiyle basılı kitap ve mecmuaların ithali yasaklanır Bakü Türkoloji Kurultayında Yakovlev ve diğer Rus ilim adamları Latin alfabesini methetmeye başlar larda Stalin iktidarını sağlamlaştırdıktan sonra, ulusal liderlerin tavsiyesi ile birlikte tüm Sovyet cumhuriyetlerinde Ruslaştırma sürecine başlanır ve bu dönemde uygulanan dil ve alfabe politikaları ile Rusça yeniden önem kazanır yılında bütün Rusya da Türkler Latin alfabesini kullanmaya başlarlar. Amaç, geleneksel Arap alfabesinin terk edilerek eski kültürle (önceki İslam kültürü) ve Türkiye Cumhuriyeti ile oluşacak kültürel bağların koparılmasıdır. 7. [Boranbayeva, Gülnur Smagulkızı, SSCB Dönemi ve Bağımsızlık Sonrası Kazakistan Cumhuriyeti nde Kazak Dilinin Genel Durumu, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, (Kasım 2004), ss ] Çarlık Rusya sı, Ekim 1917 devrimiyle yönetimi Bolşeviklere terk ederken, Ruslaştırma politikasını da miras bırakmıştı. Ancak Bolşevikler, doğal olarak nihai hedeflerini Ortodokslaştırma değil Sovyetleştirme olarak belirlediler. Böylece Bolşevikler, ulusal politikalarını Sovyet halkını oluşturmak temeli üzerine kurdular. Her ne kadar komünist partisi programında her ulusun kendi kaderini belirleme hakkına sahip olduğu hükmüne yer verilmişse de zamanla görüldü ki, bu söylem tamamen halkları sisteme kazandırmaya yönelik politik bir manevradan ibarettir. Her ne kadar Sovyetler Birliği başlangıçta çok milletli, çok dilli ve çok dinli bir görünüm sergileyip bu farklılıklara karşı saygılı bir izlenim uyandırmış ve hatta bu konulara ilişkin bazı düzenlemeler yapmışsa da, gerçek niyetinin anlaşılması uzun sürmedi. Sovyetler Birliği, bünyesinde topladığı çok fazla etnik grup ve dinî cemaatlerin tepkisini almamak için böyle bir yola başvurmuştu. Bolşevikler, gerekli önlemleri aldıktan sonra, uzun vadede, birlik içinde söz konusu farklılıkları ortadan kaldırarak tek tip insan modelini oluşturmayı amaçladıklarını dile getirmişlerdir. Bu modelin öngördüğü insane tipinin dilinin Rusça, dininin ateizm, milliyetinin ise Sovyet olması, devletin resmî politikası olarak ilan edilmiştir. Böylece SSCB nin nihai hedefi, Birliği oluşturan halkların kendi ulusal kimliğini bir kenara bırakıp Sovyet üst kimliği altında birleşmesi olarak ortaya çıkmıştır. 8. [Egamberdiyev, M, Çarlık Rusyası nın Türkistan daki Eğitim Politikası( ) Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 2005, ss. 107.] Sovyet coğrafyasında yaşayan milletleri Sovyet Halkı Oluşturma adı altında Ruslaştırma çalışmaları, söz konusu politikanın psikolojik alt yapısını oluşturmak için birtakım önlemleri de gerekli kılmıştır. Rusça konuşmak, medeni, entelektüel ya da şehirli olmak gibi kavramlarla özdeş tutulmuştur. Bu nedenle, yüksek kabul görmek isteyen kişiler, kolayca oyuna gelmişlerdir. Gerçeğin farkında olup tepki gösteren aydınlar ise ya sürgüne ya da ölüme gönderilerek susturulmuştur. Sovyet Hükümeti, rejimini yerleştirdikten ve Rus olmayan diğer uluslar üzerindeki hâkimiyetini sağladıktan sonra, milliyetçi duyguları yok etmek için, Ruslaştırma politikasının bir uzantısı olarak tehcir ve nüfus mübadelesi yoluna gitmişlerdir. Stalin, hiçbir gerekçe göstermeden binlerce Türk ü yurtlarından zorla aldırıp gayriinsanî bir yolla değişik memleketlere dağıtmıştır. Diğer taraftan, ekonomik kalkınmayı sağlamak iddiasıyla, yüz binlerce Türk işçi, 265

266 yurtlarından alınıp Sovyetlerin diğer bölgelerine göç ettirilmiş, yine aynı şekilde yüz binlerce Rus ve diğer milletlerden kişiler, uzman sıfatıyla Türkistan a ve başka bölgelere gönderilmiştir. Yıllarca sürdürülen bu göç hareketinin asıl maksadı ekonomik olmaktan ziyade siyasidir. Bu politikayla, Rus olmayan milletleri bir potada kaynaştırarak onların milliyet duygularının yok edilmesi amaçlanmıştır. Bu şekilde, yapay olarak oluşturulan kozmopolit bölgelerde farklı dil ve kültürlerle karşılaşan insanların kullanabilecekleri ortak iletişim ve eğitim dili de Rusça olacaktı. 9. [Kastelskaya, Z.D., Türkistan bölgesinin tarihi ( ), Nauka, Moskova 1980, s.75.] Sovyetlerin Dil Politikası, şu temel hedefler etrafında şekillenmiştir: Tüm dillere eşitlik, Rusçanın ortak üstün dil olması ve yabancı dil olarak eğitim sistemine girişi yıllarında Sovyet hükümeti, yeniden Latinceden Rus-Kiril alfabesine geçmeyi kararlaştırır. Bundan on yıl önce Arap alfabesinden Latin alfabesine geçerken Latinceyi methedenler, bu kez Latinceyi kötüleyerek değiştirilmesini isterler. Böylelikle talebelerin, iki ayrı alfabe öğrenecekleri öne sürülür. Bu değişiklik, Kiril alfabesinde bulunmayan Türkçe sesler için farklı semboller kullanılmasına da imkân tanır. Böylece Türk fonetiğine uydurulması için birkaç sembol eklenerek Birleşik Türk- Latin Alfabesi getirilir. Bu yeni alfabede bütün Türk lehçelerindeki sesler aynı işaretle yazılırken, Kiril alfabesinde aynı ses değişik cumhuriyetlerde değişik harflerle gösterilmeye başlanır. Bu tür uygulamalar sonucunda, Türk Dünyasında üç farklı kökene dayalı (Latin-Arap-Kiril) 27 farklı alfabe ve iki büyük yazı diline bağlı yirmi çeşit yazı dili yaratılmıştır. Türkistan da Kiril alfabesinin kabulü iki önemli sonuç ortaya çıkarmıştır. Bunlardan birincisi, Rusya dan ödünç alınan kelimeler ile yapay olarak yaratılan bu yeni diller birbirlerini anlayamaz hale gelmişlerdir. İkincisi ise, yeni neslin hem Türkçe Çağatay alfabesiyle yazılmış çok sayıdaki edebî mirastan mahrum olması hem de Sovyetler Birliği dışındaki diğer Müslüman ülkelerde yazılan eserleri anlayamamasıdır. Bu durum, Orta Asya halklarının, fikir ve kültür açısından dünyadan soyutlanmasına neden olmuştur. Bütün bu politikalar sonucunda soyu, dili, kültürü bir olan Türk Dünyası her yönden parçalı bir hale getirilmiştir. Ulu Türkistan olarak adlandırılan bölge, önce doğu-batı olarak, sonra da Batı Türkistan kendi içerisinde yapay olarak beş ayrı cumhuriyete bölünmüştür. 10. [Boranbayeva, Gülnur Smagulkızı, SSCB Dönemi ve Bağımsızlık Sonrası Kazakistan Cumhuriyeti nde Kazak Dilinin Genel Durumu, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, (Kasım 2004), ss ] Latin alfabesinin yerini Kiril alfabesinin almasıyla birlikte, ulusal destanlar, kahramanlar kitaplardan çıkarılmıştır. Sovyet Hükümeti, kültür emperyalizmini meşru göstermeye çalışırken genç nesillerden, proleter kültürü almış komünistler yetiştirmeyi amaç edinmişti.129 Sovyet Cumhuriyeti nde yaşayan Türkleri Sovyetleştirme politikaları, dilden sonra tarih sahasında, Rus olmayan milletlerin tarihini Sovyetleştirme yönünde devam etmiştir. Türk kökenli tarihçilere millî tarih ve kültürlerini yansıtan eserler yazmaları ve eserlerinde Çarlık döneminde Türklere reva görülen haksızlık ve zulümlerden bahsetmeleri yasaklanmıştır. Buna karşılık, Sovyet döneminde Kazakistan ın işgalinin kurtarıcı nitelikte olduğunun yansıtılması istenmiştir. Kazak Türkleri arasında millî duygu ve birliğin canlı kalmasını sağlayan ve diğer Türk milletleriyle ortak bir değere sahip olan millî destanların halk arasında söylenmesi ve okutulması da yasaklanmıştır. 11. [Konov, A,İ., Kонов, A.И, Rusya da Türk dillerinin çalışması, Progress, Moskova, 1982, s.207.] Kırgızistan (Kazakistan) Merkezî İcra Komitesinin 22 Kasım 1923 tarihinde yayımladığı Devlet ve Yazı İşlerini Kazak Dilinde Yürütmesiyle İlgili Genelge Sovyetler Birliği nin kuruluşundan itibaren, Sovyetleştirme politikalarına karşılık, milliyetçi Kazak aydınları ve devlet adamları da birtakım faaliyetlere girişmişlerdi. Kazakçanın gelecekteki durumuyla ilgili duydukları endişe dolayısıyla bu aydınlar, Kazakça ile ilgili bazı kararlar aldılar, fakat bunlar uygulanamadı. Bu kararlar, şöyle bir genelgede yayımlanmıştı: 1. Bu genelge doğrultusunda 1 Ocak 1924 tarihinden itibaren Kazak nüfusunun yoğun olduğu resmî evraklar ve belgeler Kazak dilinde yürütülmeli Temmuz 1924 tarihinden itibaren Kazakistan genelindeki bütün işlemler Kazak dilinde gerçekleştirilmeli. 3. Resmî işleri Kazak dilinde yürütme konusunda Merkezî Komisyon, yerel bölgelerdeki, özellikle Semey vilāyetindeki işlerin denetimini güçlendirmeli. 4. Kazak memurlarından nahiye sekreterlerini hazırlayacak kurslar şu şekilde düzenlenmeli: a) Semey bölgesi için Semey şehrinde 38 kişilik; b) Akmola şehrinde 30 ve Kızıljar da 20 kişilik; c) Kostanay vilâyetinde 25 kişilik; ç) Aktöbe vilâyeti için Aktöbe şehrinde 20, Şalkar da 20, Torğay da 20 ve Temir de 15 kişilik; 266

267 d) Bökey vilâyeti için Orda şehrinde 25 kişilik; e) Oral vilâyetinde 40 kişilik; f) Aday kazasında 30 kişiye kurs açılsın. Orunbor vilâyeti için özel bir kursa ihtiyaç olmadığı bildirilmeli;bu yüzden Orınbor vilâyetine bağlı dört Kazak nahiyesine Bölge Sovyet Parti Mektebinden 10 kontenjan ayrılacak; 5. Sovyetler Birliği İcra Komitesi Başkanlık Heyeti nden, vilâyet memurlarını yetiştirme ve ihtiyaçlarını karşılamak için devlet hesabından para talebinde bulunulacak. 6. Kırgızistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti nde resmî yazı işlerini yürütmek için para temin etmek ve özel bir vakıf kurma işiyle de Kırgız Halk Komitesi Heyeti görevlendirilecek. 7. Orınbor şehrinde Kazak Öğretmenler Kursunu açma işinin ciddî bir şekilde çözülmesi için bir komisyon kurulacak. 8. Komisyon, merkez ve yerel bölgelerdeki sendika birlikleriyle sıkı bir ilişki içinde çalışacak.. 9. Resmî işlerini Kazak dilinde yürütme konusundaki komisyonun bütün karar ve genelgelerini yerine getirmede Kırgızistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ndeki İcra Komitesi görevlidir [Ostroumov, N., Остроумов, Н., Kuruluşuna 25 yıl döneminde Türkistan öğretmenler semineri Akademiya, Taşkent, 1924, ss ] Bu uygulama yaygınlaşmaya başladığı sırada, 1928 de Kazak aydınlarını ortadan kaldırma siyaseti devreye girdi. Onlara eski zengin ve soyluların çocukları ve milliyetçiler gibi suçlar yüklendi ve sürgün edildiler. Böylece, bu girişim sonuca ulaşamadan yarıda kesilmiş oldu lu yıllarda Sovyet rejiminin baskısı iyice artmış, Sovyetler Birliği sınırları içerisinde çok sayıda tutuklama, sürgün ve katliam yapılmıştır. Kazakistan da aşayan ve Sovyet ideolojisini benimsemeyen pek çok şair, yazar, bilim adamı "vatan haini" ya da "burjuva milliyetçisi" olarak damgalanmış ve öldürülmüştür. Bu insanların savunduğu düşünceleri dile getirmek, eserlerini okumak ya da barındırmak da suç sayılmaktaydı. Düzenlenen Sovyet Yazarlar Birliği Kurultayları ile Sovyet edebiyatının ana ilkeleri belirlenmiş, tüm şair ve yazarların bu ilkeler etrafında eser yazmaları emredilmişti. Ardından, Sovyet ideolojisini övücü, kolektif yaşam tarzını benimsetici, insanlardaki milliyetçilik duygularını ortaya çıkarmayacak nitelikte şiir ve yazılar yazılması konusunda dayatmalar başladı. Aksi şekilde davrananların cezası ise ölümdü. Millî özelliklere sahip destan, efsane gibi pek çok halk edebiyatı türü ya yasaklanmış ya da değiştirilip, Sovyet ideolojisine uygun hâle getirilmiştir. Azerî ve Türkmenlerin Dede Korkut u, Kırgızların Manas ı, Tatarların Edige si, yasaklanan destanlardan birkaçıydı. Üstelik yeni ideolojiyi benimsetmek amacıyla uydurma halk edebiyatı ürünleri de ortaya konulmuştur. 13. [Ostroumov, a. g. e., s ] Sovyet yönetiminin Kazak aydınları üzerindeki baskıları sonucunda, Kazakistan da Kazak nüfusun sayısı azaldı ve tam tersine Slav kökenlilerin, özellikle Rusların sayısı artmaya başladı. Açlıktan ölen ve hayatta kalabilmek için Doğu Türkistan a ve diğer ülkelere kaçanların sayısı 2 milyonu bulmuştur.137 Sovyet Hükümeti, dil alanında başlattığı yoğun faaliyetler sonucunda önemli başarılar kaydetmekle birlikte, uzun vadede bu politikalar, Kazak halkı arasında bilinçlenmeyle birlikte gittikçe artan tepkileri de getirmiştir. Yetkililer, dilde merkezileştirme yönünde bir dizi karar almışlardı. Örneğin; Kırgızistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Halk Komiserleri Heyetinin, Cumhuriyet in Devlet Organlarında Kazak ve Rus Dillerini Kullanma Konusu raporunda yer alan, Cumhuriyet in bütün merkezî ve bölgesel kurumları, evrak ve ilişkilerini Rus dilinde gerçekleştirecektir ifadesi, Cumhuriyetin il kurumları, tüm evraklarını, merkez ve vilâyet kurumlarıyla olan ilişkilerini Rus dilinde yürütecektir şeklinde değiştirilmiştir. 14. [Bekmuhametov, E.B., 20 yılda Sosyalistik Kazak SSSR Kurulumu, Almatı, 1940, s. 89.] 5 Nisan 1938 de, Kazak okullarında Rus dilini zorunlu bir dil olarak öğretmek konusunda özel karar çıktı. Bolşevik Komünist Partisi Merkez Komitesi Rusya Federasyonu Cumhuriyeti (RSFSR) Eğitim Bakanlığı, Kazakistan ortaokullarında, Rus dili uzmanlarından 500 öğretmen, ön lisanslılar için 40 öğretmen, yükseköğretim kurumları için de 22 öğretmen gönderilmesi hakkındaki istek konusunda özel bir madde eklendi. Eğitim ve Öğretim Bakan Yardımcısı A. Ayupov un, Cumhuriyetimizdeki Kazak ve diğer ulus dillerinde eğitim vermekte olan okullarda Rus dilini öğretmek başlıklı konuşma metninde ve Bölgesel Eğitim Bölümleri Başkanları Heyeti Kararı nda, ek ders kitapları yayınlama, Rusça derslerin sayısını artırma, ücret verme konusunu tekrar gözden geçirme önerileri yer aldı. 15. [Inoyatov, H.S., Türkistan'da Sovyet iktidarının zaferi, Nauka, Moskova, 1978, s. 97. ] 1938 yılının Nisan ayında Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkezî İcra Komitesi 61 numaralı kararı Millî Okulları Yeniden Yapılandırma Hakkında başlığını taşımaktadır. Bu karara göre, Kazakistan daki milli okullar burjuva-milli ideolojisinin ocağı ve çocukları Sovyet Hükümeti ne karşı 267

268 eğiten kurum olarak nitelendirilerek bunların sayıları azaltıldı. Millî diller geçici olarak değerlendirildi. Rus dilini merkezî bir dil haline getirme siyaseti sistemli bir şekilde yürütüldü. Resmî ve özel evrakların düzenlenmesi; ticaret, banka, posta v.s. bütün işler Rus dilinde gerçekleştirildi. Bilimin bütün dallarında araştırma dili, Rusça olarak kabul edildi. Kazak dili ve edebiyatı, tarih araştırmaları, Rus dilinde yazıldı da Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi ile SSCB Bakanlar Kurulu Heyetinde Tezlerin kalitesini ve bilimsellik derecesi ile unvanlık sistemini geliştirme kararı alındı. Bu kararda bilimde sosyalizm ve komünizmin ilkesi ve tecrübesi şarttır ilkesi esas alındı. 16. [Alekseenko, N.İ., Алексеенко, Н. И., Türkistan bölgesinin yabancı eğitim pozisyonu, Tуркестанские Ведомости Gazetesi, No 177, 4 Aralık, ] Sovyetler Birliği nin son yıllarında uygulanan, Kazakistan SSC Eğitim Bakanlığı faaliyetlerinde Rus dilinin, eğitim-öğretim sahasında hızla yaygınlaştırıldığınıgörmek mümkündür. Bu faaliyetler şu şekilde sıralanabilir: 1) Şımkent, Kökşetav, Taldıkorğan ve Aktöbe şehirlerindeki pedagojik enstitüler Rus dili öğretmenlerinin bilgilerini artırmak amacıyla özel fakülteler açılmıştır; 2) Öğretmenler Bilimini Geliştirme Merkezî Enstitüsünde Rus Dili Bölümü açılmıştır; 3) Üniversitelerdeki Millî Okullar İçin Rus Dili ile Edebiyatı Bölümünde kadrolar yetiştirmek için fazla öğrenci kontenjanı sağlanmıştır. 4) Kazakistan dan her yıl 220 öğrenci Rusya, Ukrayna Üniversitelerine Rus dili ve edebiyatı dalında eğitim almak ve uzmanlaşmak için gönderilmiştir. 5) Öğrenciler Rusça pratiklerini geliştirmek için Rusya ya gönderilmiştir. 6) Millî okullarda sınıflarda Rus dilinin haftalık dersi artırılmıştır. 7) Küçük yaş grubundaki çocuklar için okul seviyesindeki ders kitapları hazırlanmış ve yeniden gözden geçirilmiştir. 8) Rus Dilini Öğreniyorum isimli serinin kitapları Mektep yayınlarında basılmıştır. Bu tür faaliyetler sonucunda Kazakların Rus dilini öğrenme düzeyi, 1979 yılında Sovyetler Birliği nüfus sayımının belgelerine göre üçüncü sıraya yükselmiştir. Rus diline üstünlük sağlama siyaseti, 1980 li yılların ortasına kadar devam etmiştir. 17. [Boranbayeva, Gülnur Smagulkızı, SSCB Dönemi ve Bağımsızlık Sonrası Kazakistan Cumhuriyeti nde Kazak Dilinin Genel Durumu, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, (Kasım 2004), s. 55. ] Dil ve tarih meselesinden sonra Sovyetleştirme yolunda en büyük engel olarak görülen din konusu ele alınarak gerekli görülen birtakım çalışmalara girişilmiştir. Çarlık devrinde Rusya, bünyesinde en fazla Müslüman bulunduran ülke konumundadır. Ülkede dinî kuruluş sayısı olup, adet cami bulunmaktadır. Sonraki dönemlerde Marksist- Leninist felsefesinin bir gereği olarak camiler başta olmak üzere dinî kuruluşların tasfiyesine başlanmıştır ye gelindiğinde Kazakistan da camiden sadece sı ibadete açık bulunmaktadır. İslam dinini ortadan kaldırmaya yönelik faaliyetler, aynı zamanda Ortodoks din kurumlarına da yöneliktir.141 Lenin döneminde Müslüman halka karşı daha yumuşak bir politika takip edildiği bilinmektedir. Bunun sebebi ise, Çarlık döneminde küstürülen halkın yeni rejime kazandırılmak istenmesidir. Özellikle Stalin döneminde, yeni rejimin sosyal ve iktisadî temellerinin atılmaya başlandığı yıllarda İslamî kurumlara karşı sistematik bir saldırı başlatılmıştır. Ancak 1941 den sonraki savaş nedeniyle bir yumuşama göze çarpmaktadır. Buna rağmen bu dönemde yoğun bir din karşıtlığı propagandası yapılmış ve Kuran ın hükümlerinin gerçek olmadığı açıklanarak Allahsızlar Birliği adı altında teşkilatlar kurulmuştur. Dine karşı uygulanan bu siyasetin temelinde hem ideolojik hem de pratik sebepler bulunmaktadır. İdeolojik açıdan İslamiyet in laik, ferdiyetçi, rasyonel, sanayileşmiş, modern sosyalist hayatın ihtiyaçlarıyla uyuşamayacağı düşünülmektedir. Pragmatik açıdan ise İslamiyet, Türklerin manevi olarak birleşmesini sağladığından dolayı, rejim için büyük bir tehdit oluşturmaktadır. 18. [Klimovish, L.İ., Çarlık Rusya da İslam,Nauka, Moskova 1936, s. 87.] Bolşevik yönetiminin Kazakistan da uyguladığı Ruslaştırma ve baskı politikalarına rağmen, Kazak halklarının kültürel kimliği ve bağımsızlık talepleri yok edilememiştir. Türk kültürü komünist ideoloji karşısında emperyalizme maruz kalsa da, Kazak halklarının özgürlük düşüncesi hiçbir zaman yok edilememiştir. Eskiden beri Rus emperyalizmi altında yaşayan Orta Asya Türkleri, Bolşevik rejimi desteklerken, bağımsızlıklarından ödün vermeyi reddetmişlerdir. Böylesi etnik ve kültürel çeşitlilikte bir toplumda, komünist düzeni yerleştirme ideali, daha baştan başarısızlığa mahkûm olmuş görünmektedir. Çünkü uygulanan baskılar, Türk kimliğini asimile etmek bir 268

269 yana, bu kimliğin daha da öne çıkmasına sebep olmuştur. Denilebilir ki, Sovyet yönetiminin tarihi emelleri, amaçlananın tam tersi sonuçlar doğurmuştur. Türk aydınlarının faaliyetleri ve Sovyet eğitim sistemindeki ilerlemeler, devrime hizmet etmek yerine, halkın, milli kimliğini geliştirmesine ortam hazırlamıştır. КЫРГЫЗСТАНДЫН АЙЫЛ КАЛКЫНЫН ЖАШОО САПАТЫ АНЫН КЕЛЕЧЕКТЕГИ ӨНҮГҮШҮНҮН ӨБӨЛГӨСҮ КАТАРЫ Н. МЕНДИБАЕВ ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада Қырғызстандағы ауыл тұрғындарының қазіргі дамуы, сондай-ақ әлеуметтік жағдайы зерттеліп талданады. Ауыл халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын жақсарту жайы сөз болады. Тірек сөздер: Өмір сүру сапасы, өмір сүру деңгейі, жұмыспен қамту, өмір салты, халықтың әлауқатын, халқының өмір сүру ұзақтығы мен денсаулық. ABSTRACT: This article focuses on the quality of life of the rural population of Kyrgyzstan as an indicator of the preconditions for its future development as well as improving the level and quality of life of rural communities based on the analysis of sociological research Key Words: quality of life, standard of living, employment, lifestyle, population welfare, life expectancy and health of the population. Экономиканын жана коомдун азыркы өзгөрүлмөлүү шартында айыл жериндеги калктын жашоосунун сапатын жогорулатуу жөнүндөгү маселе негизгилерден болуп эсептелет, анткени калк бир топ экономикалык, психологиялык, эмоционалдык жана башка милдеттердин дагы башка бир топ түрлөрүн башынан өткөрүп жатышат. Биздин изилдөөлөр көрсөткөндөй, айылдыктардын жашоо деңгээли анча жогору эмес бойдон калууда жана ар кандай социалдык көйгөйлөр күчөп жатат. Айылдыктардын жашоо деңгээлин жана сапатын тереңирээк изилдөө мамлекеттин социалдыкэкономикалык саясатын жакшыртуунун негизги багыттарын иштеп чыгууга мүмкүндүк берип, аймактар боюнча даректүү сунуштарды иштеп чыгууга жардам берет. Социологдордун берген баасы боюнча айылдыктардын үчтөн экисинин жашоо сапаты төмөн деңгээлде калууда жана бул жогорку цивилизациялуу рыноктук коомго ылайык келүүчү шарттардын, айылдын социалдык түзүлүш темпинин басаңдоосуна таасир тийгизип жатат [1]. Республикалык социологдордун пикири боюнча жашоо сапатынын көйгөйү айрыкча аймактарда, ошону менен бирге шаарга караганда айыл жерлеринде көбүрөөк даражада сезилет [2]. Айыл жерлериндеги жашоочулардын жашоо деңгээлин жана сапатын жогорулатуу мамлекеттин эң башкы маселелеринен болуп алдыга чыгууда. Бул максатта баарынан мурда, айыл калкынын жумуш менен камсыз болуусун камсыздоочу багытты өнүктүрүү жана орто жана чакан ишкердикке өбөлгө түзүү: айыл экономикасын диверсификациялоо; айыл чарба товарларын өндүрүүчүлөрдү мамлекеттик колдоону күчөтүү керек [3]. Социологияда жашоонун сапаты жөнүндөгү түшүнүк салыштырмалуу жакында эле жылдарда пайда болду. Ал түшүнүк белгилүү бир социалдык шарттардын баалуулуктарынын жыйындысын жана адамдын өзүнүн жашоосунан, өзүнүн иш-аракетинин натыйжалуулугунан, өзүнүн умтулуусунун түпкү максатынын (идеалынын) жана ойлогондорунун ишке ашыруу мүмкүнчүлүгүнөн канааттануусу аркылуу чагылдырылат. Социологдор бул түшүнүктү аныктоодо анын объективдүү мазмунуна жана ал чагылдырган чындыкты чагылдыруунун субъективдүү баасына көңүл бурушат. Жашоо сапатты көбүнчө жашоо деңгээли деген түшүнүк менен бирдей окшоштурулуусу методологиялык жактан кеңири таралган катачылык болуп эсептелет. Ошол эле учурда, адаттан тышкаркы кубулуш (феномен) катары адамдын керектөө чөйрөсүндө жашоо шарттары менен детерминдештирилген, калктын социалдык-экономикалык жыргалчылыктарынын көрсөткүчү аркылуу аныкталат. Жашоо сапаты өзүнүн мааниси боюнча кеңири түшүнүк болуп ал өз ичине жашоо деңгээли деген түшүнүктү да камтыйт [1]. Мына ошондой факторлордун арасынан калктын жашоо сапатынын төмөнкү элементтери ( же көрсөткүчтөрү) бир топ олуттуу ролду ойнойт: Мендибаев Н г. Ош. Кыргызстан. E- mail : mendibaev55@mail.ru 269

270 -калктын алган кирешелеринин деңгээли; -ден-соолуктун абалы жана жашоонун узактыгы; -турак-жай, анын ыңгайлуулугунун деңгээли; -саламаттыкты сактоону, билим алуу, маданият, спорт, автоунааны кошуп эсептегенде калктын социалдык камсыздалгандыгынын деңгээли; -экологиялык коопсуздуктун деңгээли, табигый чөйрөнүн сапаты жана анын булганып кетүүдөн корголуусу; -укук коргоонун абалы, кылмыштуулуктун төмөндөө же өсүү деңгээли; -бийликке болгон ишеним жана анын калкка карата болгон мамилеси, анын эмгек жана турмуш-тиричилик маселелерин чечүүгө катышуусу; -эмгеги, турмуш-тиричилиги, жашоо абалы, эмгек жана эс алуу чөйрөсүнө болгон канааттануусу [4]. Калктын жашоо сапатынын биринчи алакалашуу көрсөткүчү, өзүнө калктын өмүрүнүн узактыгын, ден-соолугун жана физикалык жактан аманчылыгын, калктын калыбына келүү деңгээлин (төрөттүн өсүшүн) камтыйт. Саламаттыкты сактоону өнүктүрүү маселеси эң орчундуу социалдык көйгөйлөрдүн бирине тиешелүү. Ошону менен бирге калктын ден-соолукта жашоосун өз учурунда жана сапаттуу алдын алуу анын саламаттыгынын эң маанилүү мүнөздөгүчтөрүнүн бири. Бул фактор көбүнчө көптөгөн ооруларды кечигип дарылоо эмес алардын алдын алууга багытталган саламаттыкты сактоо мекемелериндеги иштин сапаттуулугу менен шартталган. Анын үстүнө саламаттыкты сактоо кызматынын коммерцияланып кетүүсү калктын ден-соолугуна өтө эле жакшы көмөк көрсөтүүдөн алыс. Базалык муктаждыктарды канааттандырууга кеткен чыгымдар калктын көптөгөн категориясына өзүнүн ден -соолугун калыптандыруудан үнөмдөөгө мажбурлап, оорунун алдын алууга жана дарылоого каражат табууга мүмкүндүк бербейт жана бул жарабай турган көрүнүш экендиги табигый нерсе. Жашоо сапатынын дагы бир олуттуу интегралы болуп калктын жыргалчылыгынын абалы эсептелет. Адамдардын социалдык багыттары, ниеттери жана муктаждыктары өзүнүн негизинде ар дайым алардын материалдык канааттанууларынын мүмкүнчүлүктөрү менен аныкталып келген. Бул аспекте ар бир адамдын социалдык багытына, каалоолоруна жана муктаждыктарына белгилүү бир деңгээлде таасир берүүчү калктын жан башына бөлүнгөн орточо киреше көлөмү боюнча калктын жиктелүүсү илимий жана практикалык кызыгууну жаратат [5]. Айыл калкынын жашоо сапаты - өзүнө бир катар компоненттерди камтыган интегралдык маалымат жана түшүнүк. Мындайларга тамактануунун сапаты, өмүрдүн узактыгы жана калктын саламаттыгы, билим берүүнүн, эмгектин жана медициналык тейлөөнүн сапаты, инсандын ар түрдүү талаада (экономикалык, укуктук, экологиялык, физикалык) коопсуздугунун деңгээли жана курчап турган айлана-чөйрөнүн абалы кирет. Жашоо сапатын изилдөөдө комплекстүү мамилени пайдалануу менен бирге төмөнкү компоненттерди баса белгилейбиз: 1)өмүрдүн узактыгы жана ден-соолуктун абалы, тамактануунун сапаты) 3) турак-жай, тиричилик шарттары, керектөө мүмкүнчүлүктөрү 4) билим алуу жана аны жогорулатуунун мүмкүнчүлүгү 5)эмгек жана эс алуунун шарттары 6) жумуш менен камсыз болуунун деңгээли 7) үй-бүлөлүк жашоо абалы. Келтирилген методологиянын негизинде социеталдык бүтүндүк катары айыл жашоочуларынын жашоо сапатынын эмпирикалык абалын биздин изилдөөлөрүбүз аркылуу карап көрөбүз 93. Калктын жашоо деңгээлинин чен өлчөмүнүн бири катары өмүрдүн узактыгы кызмат кылат. Эркектердин өмүрү аялдардын өмүрүнөн кыска экенин статистика көрсөтөт, бул болсо европа жана азия өлкөлөрүнүн жалпы мүнөздүү багытын чагылдырат. Айылдыктардын (50,8%) пикири боюнча бул факт эркектер оор жана зыяндуу иштерде иштегендиги, аракечтиги (46,8 %), жана ошондой эле эркектер эреже катары дарыгерлерге сейрек кайрылышкандыгы жана өзүнүн ден-соолугуна начар көз салышкандыгы (51,2% ) менен түшүндүрүлөт. Аялдар эркектерди өздөрүнө караганда көбүрөөк, 93 Республиканын айыл жашоочуларынын арасында автор тарабынан жылдар аралыгында 1200 респондентти камтыган социологиялык сурамжылоо жүргүзүлгөн. Сурамжылоого Республиканын 7 областынан тандоодогу: Алай, Кара- Кулжа,Кара-Суу, Ноокат, Аксы, Ала-Бука, Токтогул, Кадамжай, Лейлек, Москва, Панфилов, Ысык-Ата, Тоң, Түп, Нарын, Талас райондорунун жашоочулары катышкан. Жынысы боюнча: эркектер 574 адамды, аялдар 626 адамды түзгөн.тандоонун жаңылыштыгы 5%. 270

271 алардын өмүрүнүн кыскалыгын өзүнүн ден-соолугуна начар көз салгандыгын, жана ошондой эле оор жана зыяндуу иштерде иштешкендиги менен байланыштырышат. Ошентип, айылдыктар калктын өмүрүнүн узактыгын биринчи кезекте жашоо таризи жана өзүнүн ден-соолугуна кам көрүүсү менен бекем байланыштырат, бул болсо ден-соолукту сактоодо инсандык (субъективдүү) жигердүүлүк чен өлчөмү, акырындап аң-сезимдин жигердүүлүгү калыптанып жаткандыгын айгинелейт. Айылдыктардын жашоо сапатынын материалдык жыргалчылык бөлүгүндөгү дагы бир көрсөткүчү болуп тамактануунун сапаты эсептелет. Изилдөөбүздүн мурдагы бөлүгүндө айылдык жарандардын тамактануу мүмкүнчүлүгүн жарым жартылай карап жана бул мүмкүнчүлүктөр чектелүү экенин көргөнбүз. Андан аркы изилдөөлөрдүн натыйжасында биз айылдыктардын тамакашынын негизгилери болуп ун, жашылча, дан азыктары, жана ошондой эле эт-сүт азыктары экендигин аныктадык. Сурамжылоого катышкандардын көпчүлүгү - 99,3% тамак-ашка көбүнчө ун азыктарын (нан азыктары, макарондор), жашылчаларды (96,9%), эт жана эт азыктарын (85,8%), сүт азыктарын (80,3%), акталган данды (82,3%) пайдаланышат. Айылдыктардын алда канча аз бөлүгү гана тамак-ашка жемиштерди (17,2%), таттуу-шириндиктерди (14,0%) пайдаланышат. Келтирилген маалыматтардан көрүнүп тургандай айылдыктардын тамак-ашынын сапатын берекесиз деп атоого болбойт, бирок толук кандуу деп да айтууга болбойт. Ошону менен бирге азыктүлүктөрдүн басымдуу үлүшүн айылдыктар жеке көмөкчү чарбаларынан ала тургандыгын эске алуу керек (сурамжылоого катышкандардын 56,2% өздүк көмөкчү чарбалары бар, ал эми андан алынган кирешенин үлүшү айылдыктардын бардык кирешесинин 10-40% аралыгында). ( Диаграмманы кара). Диаграмма Айылдыктардын кол жеткис азык-түлүктөргө болгон салыштырмалуулугу, сурамжылангандарга карата % менен башкалар:бадам,торт,кымыз импорттук шириндиктер 54,4% 66,3% балык азык түлүктөрү эт,колбаса азык-түлүктөрү цитрусовый- тропикалык 35,3% 62,1% 83,0% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Ошого карабай айылдык жарандар кээ бир тамак-аш, азык-түлүктөрдү өзү үчүн кол жеткис сонундук деп ойлошот. Андайлардын катарына 83,0% тропикалык-цитрустарды (банан, апельсин, манго, мандарин, ананас ж.б.) 66,3% - чет элдик таттууларды, 62,1%- балык азыктарын, 54,4 %- жемиштер жана кургатылган жемиштерди, 35,3% - колбаса жана эт азыктарын киргизишти. Жалпысынан тамак-аш, азык-түлүктөрүн пайдалануунун анча жогору эмес деңгээлин белгилөөгө болот, бул болсо айылдыктардын жашоо сапатынын жалпы баасын төмөндөтөт. Акыркы жарым жылдыкта айылдык жарандардын көпчүлүгү 73,6% өздөрүнүн мүмкүнчүлүктөрүнө жараша турмуш-тиричилик техникаларын сатып алышкан. Сурамжылоого катышкандардын - 37,8 % коммуникациялык техника сатып алууга мүмкүнчүлүгү барлар деп эсептелинсе, 11,7% узак мөөнөткө пайдаланылуучу башка товарларды сатып алууга мүмкүнчүлүгү барлар деп эсептелинет. Бул сатып алуулар кандай жол менен алынгандыгы так көрсөтүлгөн эмес - бир эле учурда сатып алынганбы же насыяга алынганбы. Бир эле учурда турмуш-тиричилик эмеректерин сатып алууну айылдык жарандар өзү үчүн ыксыз чыгымдарга кошот: эмеректерди - (83,4%), турмуш-тиричилик техникаларын (83,5%), коммуникациялык техникаларды (57,5%) узак 271

272 мөөнөткө пайдалануучу кээ бир башка буюмдарды (26,8%). Ошону менен бирге сатып алуулардын жалпы жыйындысы жана жаштагы респонденттердин тобунда көбүрөөк, бул болсо айыл жарандарынын баалуулук-керектөө артыкчылыктарында айрымалар бар экендиги тууралуу жыйынтык чыгарууга мүмкүндүк берет. Акыркы 6 айдын ичинде айылдыктар арасында автоунаа техникаларын (автоунаа, трактор, комбайн, ж.б.) сатып алгандар - 17,7%, кыймылсыз мүлк (үй, жер, үлүш жер, дүкөн) - 18,8%, турмуш-тиричилик жана коммуникация техникаларын (муздаткыч, телевизор, чаң соргуч, кир жуугуч машина, телефон ж.б.у.с.) - 18,4%, мал жандыктарды сатып алгандар-10,1%, ошондой эле курулуш материалдарды жана башкаларды сатып алгандар-5,5% түзөт. Кесиптеш-илимпоздордун изилдөөлөрүнүн натыйжасы боюнча калктын тиричиликке керектүү техникаларды, автоунааларды жана башка ири сатып алуулардын эсебинен өзүнүн жашоо сапатынын жогорулагандыгы тууралуу субъективдүү сезим пайда болгонун айтууга болот [6]. Ошентип, айылдыктардын сатып алуу мүмкүнчүлүктөрү жалпысынын канааттандыраарлык деп баалануусу мүмкүн, бирок ошону менен бир катарда керектөөлөргө артыкчылык берүү чөйрөсүндө даана көрүнүп тургандай респонденттер тарабынан бир катар стандарттуу азык- түлүктөрдү жана узак мөөнөттөгү пайдаланылуучу буюмдарды сатып алууда, кол жеткистиктер бар экендигин белгилөөгө болот. Айылдык жарандардын чыныгы мүмкүнчүлүктөрү, приоритеттүү сатып алуулары өзүнүн каалоолорунан бир топ артта калууда, башкача айтканда айылдыктардын жашоо сапаты жана деңгээли өздөрүнүн потенциалынан көп эле жолу төмөн. Айыл калкынын жашоо сапатынын кийинки интегралдуу компоненти социалдык коопсуздук, инсандын ар түрдүү тиричилик мейкиндигиндеги өтмө катар мүнөздөмөсүндөгү түшүнүлүүчү коопсуздугу. Ошого байланыштуу жарандардын социалдык коопсуздугу - калктын жашоо сапатынын чен өлчөмдөрүнүн бири болуп эсептелет. Бир тарабынан социалдык коопсуздук инсандын жашап турган чөйрөсүнүн сапатына баа берүүдө өз алдынча компонентти түзөт. Андыктан илимпоздор инсандын социалдык коопсуздугу интегралдык көрсөткүч болуп эсептелет деп белгилешет, анткени бул социалдык жана мамлекеттик коопсуздуктун ар түрдүү укуктук түрлөрүн: физикалык, психологиялык, экономикалык, саясий, маалыматтык, экологиялык ж.б. түрлөрүн өзүнө камтыйт. Экологиялык коопсуздук - инсандын курчап турган чөйрөдөгү коопсуздугунун компоненти. Изилдөөлөрдүн натыйжасы боюнча экология маселелери айылдыктарды анча деле тынчыздандырбайт: алардын 74,8 % айылдагы аба жетишээрлик абалда таза деп эсептешет. 21,7% гана аба абдан кирдеген, 3.0% абанын аябай кирдеп кеткендигинен оорулуу адамдар кыйналып жатышат деп ойлошот. Айылдыктардын 71,4% ичүү үчүн пайдаланылып жаткан суу дээрлик таза деп эсептесе, 23,2 % ал кирдеген абалда деп белгилеп, 1,8% гана суу абдан кир абалда деп эсептешет. Диаграмма 2. Айылдагы абанын тазалыгы жөнүндөгү айылдыктардын пикири сурамжылангандарга карата % менен башка себептери кээде таза эмес болот,оорукчан адамдарга кыйын 0,5% 3% кээде аба таза эмес болот аба жетишээрлик таза 21,7% 74,8% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 272

273 Изилдөөлөр көрсөтүп жаткандай, орто жаштагы (30-49) айылдыктар, жана ошондой эле аялдар эркектерге салыштырмалуу айлананы курчап турган чөйрөнүн кирдеп кеткенине көбүрөөк тынчсызданышат. Ошентип айыл калкынын экологиялык сезимдери анчейин кабатырлантпайт, анткени бул айлана-чөйрөнүн абалы аны курчап турган объективдүү шарттарга жана шаар жерине салыштырмалуу айылда бир топ канааттандыраарлык абалда экендиги менен шартталса керек. Ошону менен бирге, мурда белгиленгендей айылдыктардын 41,6% өздөрүн экологиялык коркунучтан корголгон эмес деп эсептешет, 21,6%-корголгонбуз десе, 36,8% жооп берүүдөн кыйналышты. Ошентип айылдыктардын аз гана бөлүгү анын реалдуу коркунучун көрүп турганына карабай, потенциалдуу экологиялык коркунуч, айылдыктардын аң-сезиминен орун алган. Калктын жашоо сапаты өзүнө руханий компонентти да камтыйт. Илимпоз С.С.Нурова басылмаларды үзбөй окуп туруу, телеберүүлөрдү көрүү, радио угуу - бул айыл калкынын ажырагыс жашоо таризи, массалык маалыматтардын жана коммуникациялардын ролу бардык коомдук жашоодо өсүп жатат деп белгилейт [7]. Сурамжылоо жүргүзүлгөндөрдүн көпчүлүгү 40,2% республикалык, аймактык, областтык, жергиликтүү гезиттерди окуганды артык көрүшөт. Респонденттердин 13,1%-борбордук гезиттерди гана окушса, анысын да мунусун да окугандар-32,7%, ал эми таптакыр гезит окубагандар-14,0% түзөт. Телеберүүлөрдү көрүүгө келе турган болсок чындыгында айылдыктардын көпчүлүк бөлүгү 34,1%-республикалык, жергиликтүү телеканалдарды көрүүнү артык көрүшөт. Борбордук каналды такай көргөндөр-13,9%. Чет элдик каналдарды айылдыктардын-15,7% көрүшсө, анысын да мунусун да бирдей деңгээлде көргөндөр-33,3% түзөт. Респонденттердин жаш өзгөчөлүктөрү боюнча прессалардын кайсыл бирин артык көрө тургандыгы даана байкалбайт. Жергиликтүү (республикалык, областтык, аймактык,) прессаны жактоосу айылдыктардын билим деңгээли менен шартталган. Билим деңгээли канчалык жогору болсо, респонденттер ошончолук деңгээлде так ошол жергиликтүү прессаны окууга ынтаалуу. Ошентип, айыл калкынын көпчүлүгү жергиликтүү маалымат мейкиндиги менен гана чектелет, чындыгында мындай көрүнүш менен өздөрүн ааламдашкан маалымат агымынан сыртта калгандай болуп калат, бул болсо айыл коомдоштугунун түнттүгүн (аң сезимдик артта калуусун) калыптандырат жана сиеталдык бүтүндүк катары айылдын ааламдашуу жараянына тоскоол болот. Азыркы замандагы айылдыктардын жашоо таризин анализдөө менен маданий өнүгүү алар үчүн приоритеттүү эмес экенин белгилеп кетүү керек. Алардын жарымынан көбүрөөгү чындыгында китепканаларга, кинотеатрларга, музей жана көргөзмөлөргө барышпайт. Айылдыктар үчүн ишаракеттин, эс алуунун бул багыты чыгашаларды үнөмдөө статьясы катары каралат. Келтирилген маалыматтардан көрүнүп тургандай айылдыктардын маданий-эс-алуу кызыгууларынын спектри бир топ чектелүү. Демек, маданий эс-алуу өзүн өзү өстүрүүнүн (көргөзмөлөр, музейлер, театрлар) түрү катары, ошондой эле көңүл ачуунун (кинотеатр, дискотекалар, спорттук оюн-зооктор) түрү катары айыл коомдоштугунун жашоосунда олуттуу бөлүк болуп эсептелбейт. КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР 1. Фатхуллина Л.З. Качество жизни сельского населения: от теории к практике // Вестник Казанского госуд-го технологического университета с Алмакучуков, Ж.К. Бегалиева, Р.Р. Гибадулин Субъективный средний класс Кыргызстана. Аналитический доклад.-б.: Издательский дом «Салам», 2007.с57 3. Л.А. Третьякова, Н.И. Лаврикова Качество жизни населения индикатор устойчивости развития сельских территорий // Экономика региона с Социальный атлас Российских регионов. Интегральные индексы.-м.:наука, с 7 5. Гильманов А. З. Функционирование органов местного самоуправления как объект социальноэкономического планирования. // Методологические основы управления социально-экономическим развитием Республики Татарстан: сб. науч. тр. Казань: Центр инновационных технологий, с Эркинбеков Т.Ж. Региональные особенности социального неравенства в Кыргызстане. Монография. Бишкек с Нурова С.С. Духовный мир личности и образ жизни (на примере кыргызского народа) дис д-ра соц. наук: Каракол с

274 ГЕНЕЗИС ВЕЛИКОГО ШЕЛКОВОГО ПУТИ: ВКЛАД И РОЛЬ НОМАДОВ Бақыт РАХИМОВ ТҮЙІНДЕМЕ: Ұлы Жібек жолының тарихын ескере отырып, біз қазіргі болып жатқан өзерістер мен тарихтан өткен өзгерістер арасында ұқсастықтарды көп көруге болады: жаһандану процестері, дәстүрлі құндылықтар мен өмірдің жаңа тәсілі арасындағы қақтығыс, көші-қон, ғаламдық сауда және тағы басқалар. Жоғарыда сөз болған тарихи мәселелердің барлығы Ұлы Жібек жолының тарихында өтті. Саяси және діни экстремизмнің көптеген тұтану және мемлекетаралық әскери қақтығысу кезеңдерінен кейін сауда жолдары бақылау үшін күрес нәтижесінде түрлі мәдениеттер мен діни наным халықтар арасындағы бейбіт қатар өмір сүруі мен алмасу кезеңдері сөз болады. Бұл мақалада Ұлы Жібек жолының ашылуынадағы түркі халықтарының рөлі мен қарым-қатынасы сипатталады. Тірек сөздер: Жібек жолы, дипломатиялық елшіліктер, сауда керуендері. ABSTRACT: Considering the history of the Great Silk Road, we can see a lot of similarities between the processes taking place in the present and the processes of history: globalization, clashes between traditional values, human migration, global trade etc. This article describes the role of the Turkic peoples in the opening of the Great Silk Road. Key Words: Silk Road, diplomatic embassies, trade caravans. ВВЕДЕНИЕ Целью данного исследования является: анализ степени влияния и роли кочевых народов на процесс становления Великого шелкового пути. Задача исследования выяснение природы зарождения дипломатических отношений между кочевыми и оседлыми народами, что побудило их к этому. Установление роли торговых дипломатических посольств на Великом Шелковом пути. Это статья главным образом основывается на научные труды исследователей Шелкового пути, опубликованных в советских, российских и европейских научных журналах. Теоретическую основу исследования составили работы ученых востоковедов и историков: В.В. Бартольда, Л.Н. Гумилева, Н.А. Аристова, И.Я. Бичурина (Иякинф), Е.Л. Лубо-Лесниченко, Е.Е. Кузьминой, В.А. Радкевича, Э. Ртвеладзе, С.Т. Табышалиева. Также был сделан обзор литературы по истории дипломатии и международных отношений. Основное внимание было сосредоточено на зафиксированных фактах первых торговых и дипломатических контактов между кочевыми и оседлыми народами. В силу широких географических масштабов, генезис и эволюция Великого шелкового пути в контексте временных рамок представляется не менее глобальной. Анализируя предпосылки становления Великого шелкового пути в исторической ретроспективе, нельзя не отметить влияние процессов природно-климатического характера. С изменениями ритмов биосферы напрямую связаны этапы развития культуры человеческого общества и появления инноваций. Важнейшей инновацией эпохи наряду с началом использования земледелия и металлургии, является развитие кочевого скотоводства. С доместикацией лошади и использованием верхового коня были созданы предпосылки для быстрых и динамичных контактов, передачи информации на дальние расстояния. В результате активного развития и использования этих новшеств под воздействием миграционных процессов демографическая карта мира начинает стремительно изменяться. Формирование племенных союзов в последующем служит основой создания кочевых империй наряду со становлением оседлой цивилизации. В результате миграционных процессов на степных просторах Внутренней Азии происходит выдвижение тюркоязычных племен вместо доминировавших в степях протоиндийских и протоиранских племен. Кочевые народы в силу специфической формы хозяйственной деятельности в изобилии имели продукты животноводства, но весьма нуждались в продуктах земледелия и тканях. Необходимые продукты они получали из аграрных государств, в частности из Китая посредством пограничной меновой торговли или в результате применения военной силы. Бакыт Рахимов - Институт философии и политико-правовых исследований НАН КР, Бишкек/Кыргызстан bakyt2000@mail.ru 274

275 Ярким примером развития взаимоотношений двух культур являются исторические события, имевшие место на территории Внутренней Азии. В частности вся история взаимоотношений Китая (начиная с династии Цинь вплоть до Танской династии) и представителей кочевой степи (начиная с хуннской империи и вплоть до создания тюркского каганата) в результате которой был сформирован уникальный по своим масштабам трансконтинентальный торговый путь. Рассматривая процесс зарождения или предысторию Великого шелкового пути, следует выделить ряд сопутствующих этапов. Одним из этих этапов является открытие так называемого «лазуритового и нефритовой путей». Известно, что нефрит и лазурит на Востоке очень высоко ценился, являясь неотъемлемой частью восточной культуры. Согласно данным археологии, наиболее ранние находки изделий из бадахшанского лазурита на территории Средней Азии, Ирана, Месопотамии, Египта и Передней Азии относятся к 3 тыс. до н.э. А также обзор шумерских текстов, где упоминается данный минерал, подтолкнул ряд ученых предположить о наличии так называемого «Лазуритового пути». Вероятно с конца 2 тыс. до н.э., начал функционировать так называемый «нефритовый путь». А в середине 1 тыс. до н.э., эти две караванные трассы начали сливаться. Так же известна, другая разветвленная сеть дорог с соответствующими станциями, сложившаяся в Ахеменидском государстве. Так называемая "царская дорога" Ахеменидов связывал в VI IV вв. до н.э., малоазийские города Эфес на берегу Эгейского моря с городами расположенными на нынешней территории Ирана с общей протяженностью 2400 км 1. Что касается ситуации на Дальнем Востоке и внутренней Азии, то уже в эпоху династии Шань- Инь развивалась торговля не только с лежащими к северу от Хуанхэ Хэбэем, торговые связи доходили через северо-восток Китая до Байкала и берегов Ангары. Древний Китай, занимая сравнительно небольшую площадь в бассейне рек Янцзы и Хуанхэ, был окружен с запада и северозапада, кочевыми народами. Среди них были несколько наиболее крупных племенных объединения - хунны, юэчжи (тохары) и усуни. На рубеже новой эры на просторах Центральной Азии и Дальнего Востока в результате «геополитических игр» между Китаем в лице династии Цинь, а в последующем и при династии Хань и кочевыми народами началась война в результате которой юэчжы в 175 и 160 гт. до н.э. под напором империи сюнну переместились к западу, вероятно, в долину Или, где не задержались и, преследуемые усунями, продолжили движение на юг. Примерно к 130 г. до н.э. они достигли Бактрии, где образовали новое государство-кушанскую империю 2. В последующем, Кушанское государство стала одной из четырех мировых держав древней Евразии наряду с Римской империей, Парфянским царством и ханьским Китаем. Как было выше упомянуто торговые отношения между Китаем и кочевыми народами, в частности хуннами, складывались за счет меновой пограничной торговли, что не удовлетворяло китайскую сторону. Собственно, это и было камнем преткновения, определивший характер взаимоотношений на протяжении истории хунно-китайского периода. Китайское правительство периодически инициировало запрет на свободную торговлю, что в свою очередь вызывало военные столкновения, в ходе которых Китай не раз оказывался на грани полного разрушения и лишь с заключением мирных договоров с условиями выплаты контрибуций, а периодами выплачивая дань, приостанавливала военные действия. В последующем со сменой правящей династии в Китае происходят ряд преобразований в результате которой, наряду с экономическим ростом в стране усиливается недовольство проводимой политикой - «хэцинь» 3. В 140 г. до н.э., на престол вступает император У-Ди, он, радикально изменив политический курс, активизирует внешнеполитическую деятельность Китая. Именно с периодом его правления связана важная веха в становлении Великого шелкового пути как единой коммуникационной сети. В 138 г. до н.э., император У-Ди отправляет посольство во главе с дворцовым чиновником Чжан Цянем в западные страны на поиски бывших союзников, юэчжей чтобы вновь заключить военный союз в борьбе против хуннов. Вот как описывает этот факт И. Я. Бичурин в работе «Средняя Азия и Восточный Туркестан»: «Чжан Цянь еще в чине Лан, объявил 1 Ртвеладзе Э. «Великий шелковый путь: Древность и раннее средневековье». Энциклопедический справочник. Ташкент, (31 стр) (52б) 2 Херрманна Й. «История Человечества том III VII век до н.э. - VII век н.э.». ЮНЕСКО, 2003.(461б) 3 Томас Дж. Барфилд «Опасная граница. Кочевые империи и Китай (221 г. до н.э г.н.э.)». Санкт-Петербург,

276 желание на вызов, и был отправлен в Юэчжы с Тань и Хунуганьфу. Они из Лун-си вступили в земли хуннов; но хунны взяли их в плен и препроводили к шаньюю, в плену у которого он находился около десяти лет, женил Чжань Цяня на хуннуске. Впрочем, Чжан Цянь не потерял бунчука от своего Двора, и, в пребывание у хуннов, пользовавшись у хуннов полною свободою, бежал со своими спутниками в Юэчжы. Пробираясь несколько десятков дней, они пришли в Давань» 4. Чжан Цянь пробираясь через перевалы Центрального Тянь-Шаня смог выйти к Иссык-Кулю. Пройдя вдоль берега реки Нарын, он попадает в Ферганскую долину в ставку Даваньского правителя. Оттуда его препроводили в Кангюй и далее он попал к Большому Юэчжы, однако договориться о военном союзе ему не удалось. Таким образом, Чжан Цянь пройдя Давань, Большой Юэчжы, Дахя и Кангюй стал первым китайцем, который побывал в Средней Азии в Согдиане и Бактрии. Вернувшись в Китай в 126 г. до н.э., он представил императору доклад о государствах Средней Азии. Невзирая на то, что Чжан Цянь не смог добиться от Юэчжей военной помощи в борьбе с хуннами, поскольку Кушанское царство оказалось далеким от Китая и его интересов, все же его дипломатическая миссия послужило стимулом для активного развития западного вектора китайской внешней политики. В последующем борьба за влияние Западным краем, где пересекались все торговые пути, приняла весьма активную форму. Государства, расположенные в Туркестанской котловине, в силу геостратегического положения затрагивало сферу интересов, как Китая, так и хуннской державы. В борьбу за западный край были вовлечены все стороны (Китай, Хунны, Усунь, Давань, Кангуй, Кушан а также другие города-государства). Далее китайским двором был организован ряд посольств в Аньси (Парфию), Яньцай (Сарматию), в Тяочжи (Месопотамию), Шеньду (Индию) и даже Лигань (Рим). В результате установления дипломатических отношений между Ханьским Китаем и Средней Азией начинается активное развитие торговых и культурных связей. Торговые караваны из Китая начинали свой путь из столиц - Чанъани и Лояне. Пересекая китайскую границу в районе Дуньхуана, путь вел в Крорайну (Лоулань). Оттуда один путь вел по южному краю пустыни Такла-Макан через Нию и Хотан в Кашгар, а второй - северный - вел в Кашгар через Турфан, Карашар и Кучу. После Кашгара Шелковый путь пересекал Памир и в Балхе вновь раздваивался. Основная дорога шла в Иран и Византийскую империю и заканчивалась в торговых центрах, подобных Антиохии. Другая дорога поворачивала на юг в Индию 5. Интенсивные торговые связи, осуществлявшиеся по шелковому пути, послужили мощным толчком для экономического и культурного развития многих стран. Косвенный или прямой реэкспорт шелка стал основной статьёй доходов ряда государств, расположенных на геостратегическом перекрестке. В последующем к первому столетию н.э., экономические связи между представителями западных и восточных цивилизаций перестают быть спонтанными, более подчиняясь логике политических и торговых расчетов. В самом глобальном смысле, международная торговля становится делом государства и его административных институтов. В Китае во время правления династии Вэй ( гг.н.э.) наплыв иностранных купцов в столицу, вынудил администрацию принять ряд мер. Каждый купец обязан был получить своеобразный «паспорт-разрешение», в котором помимо его имени, указывалась страна, из которой он прибыл, пункт назначения, перевозимые товары, а также перечень сопровождающих лиц 6. Подводя итог дипломатической миссии Чжань Цзяня и в целом предвещавшему периоду, стоит отметить, что данная миссия является ключевым моментом в истории Великого шелкового пути, поскольку впервые документально устанавливается его функционирование, на громадном расстоянии начиная от берегов Атлантического океана на Западе до Тихого океана на Востоке. Посольская миссия Чжан Цаня послужила стимулом для сближения двух коммуникационных систем: восточной и западной. Безусловно, это стало возможным вследствие политических процессов, происходивших в Центральной Азии между кочевыми народами и китайской империей. В последующем торговые интересы стали одним из мощных катализаторов внешнеполитических процессов в регионе между 4 Бичурин (Иякинф) И. Я. «Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена» Москва, (55 стр) 5 Гумилев Л. Н. «Древние тюрки». Москва, (474 стр) 6 Зеймаль Е.В. «Кушанская хронология» (материалы по проблеме) // Международная конф. по истории, археологии и культуре Центральной Азии в кушанскую эпоху. М., «Наука», ГРВЛ (251б) 276

277 цивилизациями Евразии. Дальнейшее развитие Великого шелкового пути как единой коммуникационной системы характеризуется геополитическим соперничеством Римской империи, Сасанидского Ирана с государствами тюркских народов. Начало тысячелетия ознаменуется масштабными потрясениями, отразившиеся на становлении шелкового пути. В результате междоусобицы возникших вокруг проблемы наследования хуннская держава обессилила, глубокий кризис чередовался потерями на внешнеполитической арене. Вследствие чего в степи на полстолетия установился прочный мир под китайским протекторатом. Для Китая победа оказалась бесплодной, поскольку разгром хуннов вскоре открыл эпоху новых набегов со стороны его бывших союзников сяньбийцев. Однако с 17 г.н.э. Китай постигла та же участь, что Хунну и Усунь, - внутренняя война. Во всех трех государствах форма борьбы была разной. В хунну шел род на род. В Усуни междоусобная война между царевичами. А в Китае вспыхнуло народное восстание. Вследствие чего Китай потерял контроль над Западным краем 7. С падением династии Хань и государства хунну в Восточной Азии не последовало возникновения новых могущественных государств вплоть до периода возвышения династии Тан и тюркского каганата соответственно. Китай оказался раздробленным на несколько взаимовраждующих государства. А между тем, ключевая роль в Великой Степи перешла к сяньбийским племенам. ЗАКЛЮЧЕНИЕ Историю развития торговых отношений между Китаем и кочевыми народами на рубеже эр можно охарактеризовать рядом этапов, которые определили ход развития взаимоотношений в целом. Во первых развитие меновой приграничной торговли, которая положила начало активным интеграционным процессам. Номады Евразийских степей были активными участниками торговообменных операций. Помимо прямого и косвенного реэкспорта товаров, кочевые народы обеспечивали логистику на всем протяжении центрально азиатского региона. В последующем, торговый оборот увеличивался, достигнув внушительных масштабов. Внешняя торговля давала огромные доходы. В этой связи, стремление правительств государств-участников торгово-обменного процесса взять эту отрасль под свой контроль отчетливо прослеживается на всем протяжении истории этого периода. Предпринимаются попытки централизации внешней торговли, путем введения запретов на торговлю и вывоз производимой продукции. Что в свою очередь спровоцировало военное столкновение с кочевниками. Поскольку зависимость кочевников от производимых продукций оседлых соседей, а также очевидная прибыль от контроля над торговыми путями подталкивало на силовое решение вопросов приобретения недостающей продукции. Однако, невзирая на военное противостояние, когда создавались не самые лучшие условия для торгового и культурного диалога, парадоксальным образом торговля не только не прекращается, а наоборот интенсифицируются. Таким образом, можно констатировать, что уже на рубеже эр благодаря торговой деятельности произошло окончательное сближение двух коммуникационных систем (западной и восточной). Это стало возможным в результате установления китайской империей прямых политических, торговых связей с государствами Центральной Азии. Именно торговые интересы стали одним из мощных катализаторов внешнеполитических процессов в регионе и к I-му в.н.э., устанавливаются систематические торговые отношения между цивилизациями Евразии. ЛИТЕРАТУРА 1. Аристов Н.А. «Усуни и кыргызы или кара-кыргызы». Бишкек Бартольд В.В. «Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии». Алмата Бичурин (ИЯКИНФ) И. Я. «Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена» Москва, Гумилев Л. Н. «История народа хунну». Москва, Гумилев Л. Н. «Древние тюрки». Москва, Крюков М.В. «Древние китайцы в эпоху централизованных империй». Москва, Кузьмина Е.Е. «Предыстория Великого шелкового пути: Диалог культур Европа-Азия». Москва, Клейн Л.С. «Древние миграции и происхождение индоевропейских народов». Санкт-Петербург, Гумилев Л. Н. «История народа хунну». Москва, (212 стр) 277

278 9. Петров А.М. «Великий шелковый путь: о самом простом, но мало известном» Москва, Радкевич В.А. «Великий шелковый путь». Москва, Ртвеладзе Э. «Великий шелковый путь: Древность и раннее средневековье». Энциклопедический справочник. Ташкент, Табышалиев С.Т. «Кыргызстан на Великом шелковом пути», Бишкек, КӨП ЭТНОСТЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТЫНЫҢ РӨЛІ Ж.Ғ. CӘРСЕНБАЕВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада полиэтникалы Қазақстандағы қазақ ұлтының топтастырушылық рөлі зерттелген. Мұнда әсіресе ұлттық әлеуметтік-экономикалық және тілдік мәселелерді шешу жолдарының идеологиялық саяси бағыт-бағдарлары зерттелген. Қазақстан қоғамы бүгінде ұлтаралық татулық пен келісімді, саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп отыр. Бұл тәуелсіздік жылдарындағы мемлекеттің бүкіл ішкі саясатының өзегі болды. Тірек сөздер: Қазақстан, әлеуметтік-экономикалық, саяси тұрақтылық. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде өз дамуының жаңа кезеңін бастады. Ал оның одан әрі дамуы мен өркениетті мемлекеттер қатарына қосылуына ықпал ететін мәселелер тереңірек зерттеуді қажет етеді. Ұлттық саясат мәселелеріне Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев еңбектерінде ерекше көңіл бөлінген 1. Олар теориялық-методикалық және қолданбалы жағынан маңызды. Қазақстанда ұлттық проблемаларды зерттеуде әлемдегі басқа авторларды айтпағанда Қазақстан ғалымдары еңбектерінің маңызы үлкен. Қазақстан қоғамы бүгінде ұлтаралық татулық пен келісімді, саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп отыр. Бұл тәуелсіздік жылдарындағы мемлекеттің бүкіл ішкі саясатының өзегі болды. Қазақстандық көпұлтты қоғамның қазіргі даму сатысында экологиядағы, экономикадағы, әлеуметтік саладағы мораль, мәдениеттегі келеңсіз құбылыстарды жою проблемалары ең бірінші кезекте тұр. Қазірде ұлттық шектеулікке қарсы күресу қажеттілігі күшейді, ұлттар өмірін демократизацияландыру, қоғамды жаңарту, әлеуметтік әділеттілік принциптерін іске асыру, іс пен сөздің бірлігі, тағы басқа көптеген шараларды жүзеге асыру кезек күттірмейтін мәселеге айналып отыр. Қазақстанның Ұлттық энциклопедиясында ұлтқа былай деп анықтама берілген: Ұлт ортақ тілі, қалыптасқан мәдениеті, біріктіруші салт-дәстүрлері мен діні бар адамдардың әлеуметтік бірлестігі. Сонымен бірге көптеген ұлттардың ортақ аумағы, ортақ экономикасы, сол ұлт өкілдерін біріктіретін мемлекеті болады. Ұлт қалыптасуында адамдардың бірлігінің бастауы болатын ортақ этногенетикалық тек те маңызды рөл атқарады 2. Сонымен ұлт өз ерекшелігімен анағұрлым дамыған әлеуметтік-этникалық қауымдастық, оған ортақ экономикалық байланыстар, территория, тіл, мемлекет жәнек ұлттық сипат жатады, бұл ұлттың мәдениеті, тұрмыс ерекшелігінен көрініс тауып отырады. Міне, тек қана осы белгілердің берік жиынтығы, бірлігі мен ажырағысыздығы ұлттық сипатты айқындайды. Ұлт ұғымын түсіндіруге ұмтылатын қазіргі кең тараған тұжырымның бірі «қайнатушы қазан» тұжырымдамасы. Бұл идеяны іске асырушы ретінде АҚШ-ты алуға болады. Америка ұлтының өкіліне оның этникалық шығу тегі маңызды емес, оның Америка азаматы болуы маңызды. Яғни, азаматтық қоғамда ол адам, содан кейін ғана белгілі бір этностың мүшесі. Бұл тұжырым адамдардың өздеріне тән ұлттық ерекшеліктерін дамытуға ешқандай мүмкіндік бермейді, мемлекет халқының бір ұлт болғанын қалайды. Францияда елге келген мигранттар өздерінің этникалық тектерінен бас тартып, французға айналуға міндетті. Мұндай елдерде аз санды этникалық топтар өте жылдам Ж.Ғ. Cәрсенбаева - саяси ғылымдарының кандидаты, Қоғамдық-гуманитарлық пәндер кафедрасы, Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы қ. 1 «Егемен-ақпарат». Елдегі ахуал айнасы. // Егемен Қазақстан, 6 мамыр, 2011 ж. 2 Иэн Меклейн редакциясын басқарған Саясаттану қысқаша сөздік. Алматы, 2001 ж. 278

279 ассимиляцияланып кетеді. Бұл жерде мәселе осы айтылған теория мен тәжірибе қаншалықты универсалды екендігінде. Бұны барлық мемлекеттер сөзсіз қабылдауы керек пе? Әлемдік тәжірибе мен ғылыс оған теріс жауап береді. Бірақ соған қарамастан бізде «Қазақстан ұлты» деген ұғым пайда болып пікір-талас тудырды. Бұл ұғымның пайда болуы Қазақстанда Көшербаевтың диссертациясынан бастау алған. Сонымен қатар «Ел бірлігі» доктринасы мен «Қазақстан Республикасының ұлттық саясат тұжырымдамасы» қызу талқыланды. Бұның бәріне жауап ретінде Президент Н.Ә. Назарбаев өзінің 2011 жылғы жолдауында: «...Бұл бағдарламаның түпкі мақсаты еліміздің тәуелсіздігін баянды ету, қазақтың ұлт болып өркендеуіне жол ашу, оның тілі мен мәдениетінің кең құшақ жаюына мүмкіндік туғызу. Келер ұрпақтың жүзін жарқын ететін бұл мақсатқа біз асқан табандылықпен ел бірлігін сақтай отырып қана қол жеткізе аламыз» 3, деп атап өтті. Әрине, бұған оп-оңай қол жеткізу қиын. Сондықтан бұл салалар әлі де болса жеткілікті зерттеуді қажет етеді. Қазақстан тәуелсіздігінің 23 жылында қоғамдық тұрақтылықты, ұлтаралық келісім мен жалпы қазақстандық патриотизмді, қалыптастыруда көптеген жұмыстар атқарылды. Еліміз президент Н.Ә. Назарбаевтың бастамашылығымен демократиялық қоғам құру, әлеуметтік әріптестік пен азаматтық келісім, саяси және ұлтаралық тұрақтылықты қамтамасыз етуге сенімді бағыт алды. Қазақстан өзінің тәуелсіздігінің алғашқы күндерінен бастап-ақ ұлтаралық және дінаралық келісімді нығайту шарасын қарастырды. Дегенмен бұл салада түрлі қиыншылықтар кездесуде. Бұл ретте Президент Н.Ә. Назарбаев айтқандай, «...Аса өткір пікірталастар «ұлттық» мәселе дегеннің маңайында өрістеді. Конституциялық комиссияның өздерін қазақ халқының мүддесін қорғаушылармыз деп көрсеткен кейбір мүшелері, әртүрлі ұлттар азаматтарының мүдделері мен құқықтарын есепке алмай, қазақ мемлекетін құру бағытын жариялауды ұсынды. Естеріңізге салайын, ол уақытта қазақтар еліміздегі халықтың 50 пайызына да жетпейтін» жылғы наурыз айында Қазақстан Республикасының Президенті жанынан кеңесші орган ретінде Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылды. Қазіргі таңда, Ассамблея этносаралық және конфессияаралық қатынастар саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырушы маңызды құралға айналып, елімізде тұрмыс кешіп отырған барлық этностардың өзара тең құқықты қатынасын қамтамасыз етуге үлкен септігін тигізуде. «Қазақстан қазақтардың әлемдегі жалғыз мемлекеті екендігін» мойындата отырып, халықаралық келісімдерде жергілікті ұлт мүддесіне ерекше қаралуда. Президент Н.Ә. Назарбаев дамудың осы жолын ұсынды. Осы стратегияға сәйкес әрбір этникалық топтың еркін өркендеуіне жағдай қарастырылған. Дегенмен, қазақ ұлты мемлекет құрушы ұлт болғанымен Қазақстандағы басқа этностармен салыстырғандағы жағдайы жоғары деуге, біздіңше, келе бермейді. Қазақ халқының ұлттық дамуы жолында әлі де болса шешілмеген мәселелер аз емес. Мысалы, қазақ ұлтының қоғамдағы орны мен мәртебесін терең түсінбейінше тиімді ұлт саясатын айқындау мүмкін емес. Айта кетейік, бұдан мемлекет құрушы қазақ ұлтының мүддесін басқалардан жоғары тұруы керек деген ұғым тумауы тиіс. Әрине, төмен де болмай, тең болғаны дұрыс. Ол теңдік, біздіңше, қазақ ұлтының топтастырушылық рөлі мен мәртебесін төмендетпейтін болуы тиіс. Диаспоралардың мүдделеріне де үстірт қарауға болмайды. Президент Н.Ә. Назарбаев айтқандай, біздің мемлекетке сыйластық пен келісімнен басқа жол жоқ. Көп қорлық көрген қазақ ұлтының көркеюі ең алдымен экономикалық-әлеуметтік жетістіктерімізге байланысты. Ұлттың әлеуметтік дамуы өлім-жітім көрсеткіштерінен, туылу мен өлімділігінен, жан басына шаққандағы табысынан, білім, денсаулық, тұтыну деңгейлерінен, дүниемүлікке иелігінен көрінеді. Бұл ретте қол жеткізген жетістіктеріміз айтарлықтай. Қазақстан экономикасы аздаған уақытта, оңай болмаса да, үлкен табысқа қол жеткізді. Дегенмен, басқа да әлеуметтік кемшіліктер аз емес. Тіл саласында да олқылықтар мен кемшіліктер аз емес. Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей: «Ұлтты күшейтудің бірінші тетігі, әрине, тіл. Өйткені толыққанды тілсіз толыққанды ұлт болуы мүмкін емес» 5. Тәуелсіздік алған жылдарда мемлекеттік 3 Назарбаев Н.Ә. Қазақ халқына жолдауы 2012 жыл 4 Назарбаев Н.Ә. «Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу Казақстанның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан Халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан қантар. 5 Қазақстан. Мульти-индикаторлық кластерлік зерттеу ж. Қорытынды есеп. Астана, 2007 ж. 101 б. 279

280 тілді игеруге және оны қолданысқа енгізуде көптеген жетістіктерге қол жеткізілді. Соған қарамастан қазақ тілі енді орыс тілінің ғана емес, ағылшын тілінің көлеңкесінде қалып барады, «өз ана тіліңді босағада телміртіп, ағылшын тілін төрге шығару арқылы қай мұратқа жетпекпіз», деген пікірлер айтылуда. Бұның да жаны бар. Қазір қазақ тілі іс жүзінде екі әлемдік тілмен қиын бәсекелестікке түсті. Оның бір себебі «үш тұғырлы тіл» концепциясында болып отыр. Бірақ оған қалай қол жеткізу керек дегенде кемшіліктер жоқ емес. Шет тілін оқыту тым ерте, және төменгі сыныптарда енгізілген. Ағылшын тілін білдіруге деген талап тым күшті, тіпті дүрбелең: қазақстандық бүкілхалықтық жаппай ағылшын тілін меңгермей болмайды деген пікір мен талап қалыптасып кетті. Сонда бұл қандай саяси ұстанымның нәтижесі. Ана тілін толық игере алмай тұрғанда шет тілінінен сүрініп, қиналып жүрген жастарды көресіз. Ағылшын тілін білмесек тамақ таба алмаймыз-ау дегендей жатқан жанталас. Әр үйдің бұрышында ағылшын тілін ақшаға оқытатыны туралы жарнамадан көз ала алмайсыз. Былай қарағанда көп тілді білген жақсы. «Үш тұғырлы» тілге негізде мемлекеттік тілді екі ұлы тілмен қосақтап, олармен бәсекелестіріп қою олсыз да әлсіреп тұрған қазақ тілін мүшкіл жағдайда қалдырмай ма? Бізде ана тілінің қажеттілігін түсіну барлық жерде бір деңгейде емес. Бұл жөнінде Президент Н.Ә. Назарбаев былай атап көрсетті: «Қазір ана тілімізді пайдаланысқа енгізуге кедергі жоқ. Енді бәрі де өзімізге байланысты. Кінәні өзгеге аударып, жалқаулығымызды, енжарлығымызды, намыссыздығымызды түрлі себеп-сылтаумен бүркемелеуге бейім тұрамыз, әйтпесе өз балаларымызбен қазақша сөйлесуге қандай қосымша жағдай керек! Шет елдегі қазақтар кейде бір қалада он шақты-ақ үй отырып ана тілін ұмытпай келеді емес пе?» 6. Бірақ, біздіңше, осы жолдағы кедергілерді ұмытпау қажет. Қазақ тілінің өз дәрежесінде дамымай отыруының бірнеше себептері бар: Нарық желеуімен балабақшалар мен ұлттық мектептер жабылып, сәбилерге ана тілін үйретіп, тәлім-тәрбие беретін білім мен мәдени ошақтары жеке қолға сатылып кетуі. Ол енді ғана реттелуде. Осындай ойластырылмаған субъективті жағдайлар да бар екенін атап айтқан жөн. Одан тиісті қорытынды жасамай болмайды. Енді бір айтатын жай, көптеген азаматтар өздері қазақ бола тұра оқу орындарында тек орыс тілінде сабақ беріп, онысынан айрылар емес, өз ана тілін білуге тырыспайды, тіпті ұялу дегенді білмейді. Әрине, кезіндегі жағдайға олар кінәлі емес шығар. Бірақ тәуелсіздіктің 23 жылында уақыт жеткілікті болды емес пе?! Бұл жағдайды мемлекет тарапынан тиісті шаралар қолданбағандықтың салдары деп білу керек сияқты. Мемлекеттік тіл мәселесін өмірдің басқа салаларымен байланыссыз өз алдына жалаң түрдегі дүрбелеңнің, біздіңше, пайдасы аз. Оны экономикалық, әлеуметтік-саяси және халықаралық мәселелермен қатар, яғни бір-бірімен байланысты түрде қарастырмайынша болмайды. Сол үшін жаңа мемлекеттік кешенді стратегияны қалыптастыру қажет. Соңғы кезде этносаралық қатынастардың жай-күйіне әсер ететін мынадай да жаңа сыртқы факторлар пайда болды. Көші-қонды реттеу ұлт саясатының маңызды бағыты. Басқа да қиыншылықтар орын алуда. Бұлар: этноконфессиялық белгі бойынша геосаяси жікке бөліну ықтималдығы; сондай-ақ бұқаралық сана төзімділігінің төмендеуі; аймақта әскери-саяси тұрлаусыздық қатерінің туындауы, гуманитарлық апаттардың мүмкіндігі және босқындардың бақылаусыз ағынының пайда болуы; діни идеяларды жамылған экстремистік террорлық және радикалдық топтардың құқыққа қайшы әрекеті; шетелдік БАҚ, елдің заңдарын сақтамайтын діни бірлестіктер арқылы тобырлық мәдениет пен қазақстандық ділге жат мінез-құлықтардың таралуы; трансұлттық қылмыстардың өсуі; конфессиялар мен этнобағдарлы ұйымдардың саясаттануы. Бұларды болдырмау жолындағы мемлекет тарапынан қолданылып жатқан шаралар, біздіңше, жеткіліксіз. Сондықтан «діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы» қабылданған заңды жетілдірген жөн. Бұдан, әрине, бұл заңның негізгі принциптерінен бас тарту керек деген ұғым тумауы тиіс. Бұл заңды жүзеге асыру барысында лаңкестік пен экстремизмге қарсы алдын алу шараларына, біздіңше, баса көңіл аудару керек. Әсіресе: а) жаңа саяси-идеологиялық стратегияны қалыптастыру; б) халықтың әлеуметтік-тұрмыс жағдайын көтеру; в) халық арасында рухани ағартушылық жұмыстарын күшейту қажет. Қазіргі интергациялық процестердің ұлттық мемлекеттіліктің тұрақтылығына қандай деген 6 Назарбаев Н.Ә. Бұл құрылтай қазақ халқының жаңа мыңжылдыққа біртұтас ұлт ретінде нық қадам басқанының белгісі // Егемен Қазақстан, 24 қазан 2002 ж. 280

281 мәселеге келетін болсақ, оны, біздіңше, біржақты "құбыжық" ретінде қарап, "ұлтты жояды" деп кесіп айтып, сонымен бітпейтін, күресу саясатын ұстана беру орынсыз болар еді. Өйткені «интеграция» ұғымы билік құрылымдарының «бірігуі» дегенді білдірмейді. Ол мемлекеттік құрылымдардың дербестігін сақтай отырып, өз ара тиімді «ықпалдасуын» ғана білдіреді. Шын мәніндегі мұндай саясат ұлттың жойылуына әкелмеуі тиіс. Ол биліктің жауапкершілігіне тікелей байланысты. Түркітілдес елдердің ортақ латын жазуына көшуі рухани интеграцияның бір түрі. Өзбекстан мен Азербайжан латын жазуына көше бастады. Бірақ көптеген қиыншылықтарға ұшырап қалды. Ал Қазақстан оны енді жоспарлауда. Бұл реттегі қиыншылықтар талқылануда. Өзгелердің тәжірибесіне сүйінсек, келеңсіз жағдайлар көп болады. Зертеушілердің пікірінше, «Латын жазуына көшу бар болғаны тереңнен ойланбаған, ешқандай өзін-өзі ақтамаған, тек саяси ойын ғана болып отыр» 7. Өзгерудің орнына қазақ тілінің дамыту жағдайы жасау қажет. Қазақстан басқа этнос пен диаспораларды мемлекет құрушы қазақ ұлтының төңірегіне тығыз топтастыратын жаңа бірыңғай мемлекеттік идеология мен саясатты ұстануы және оны күйшейте беруі қажет. Сонда ғана қазақ ұлты мемлекет құрушы ұлт ретінде төзімділік пен ұлтаралық келісімді негізге ала отырып, ұлттық демократиялық мемлекет құру ісін жалғастыра береді. РЕЛИГИОЗНАЯ КАРТИНА МИРА В ЛЕКСИКОГРАФИЧЕСКОЙ ПРАКТИКЕ КАК СРЕДСТВО ПОЗНАНИЯ ТЮРКСКОГО МИРА В СРЕЗЕ ТЕОРИИ ЕДИНСТВА ВСЕХ РЕЛИГИЙ В.В. ЧХЕИДЗЕ ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада діни лексикалық практикада түркі әлемі бойынша барлық діндердің қоғамдағы діни әлемдік бейнесі жайында сөз болады. Әдетте, діни лексиканың да әдеби тілінде алатын ерекше орны бар, себебі дін мәдениеттің негізі болып табылады. Соңғы уақытта, лингвистикада зерттеуші-ғалымдар арасында діни лексика деген ғылыми қызығушылық артып келеді. Адамдардың рухани өмірінің қыр-сырын анықтауға қызығушылық артып діни мәселелер бойынша анықтамалық ақпарат қажеттілігі туындап отыр. Бұл лексикографиялық жұмыс түркі әлемінің дінге байланысты сенімділігін қалыптастыруға, әртүрлі конфессиялар халықтар арасындағы байланысты нығайтуға байланысты қызығушылығын анықтайды. Тірек сөздер: Діни лексика, әлем, дін, түркі әлемі. ABSTRAST: Religious vocabulary usually always occupies a special position in the literary language, because religion is the basis of any culture. Recently there has been increased interest linguists to the study of religion, to the description of religious vocabulary. Interest in the spiritual life of society has caused the need for background information on religious issues. This is due to our appeal to the creation of lexicographical works that practically aimed at strengthening ties between people of different faiths, on the introduction to the Turkic world. Key Words: Religious vocabulary, world, religious, Turkic world. АННОТАЦИЯ: Религиозная лексика обычно всегда занимает особое положение в литературном языке, поскольку вероисповедание составляет основу любой культуры. В последнее время наблюдается повышенный интерес лингвистов к изучению религии, к описанию лексического пласта, связанного с ней. Интерес к духовной жизни общества вызвал необходимость в справочной информации по религиозной проблематике. Именно этим и вызвано наше обращение к созданию лексикографических работ, практически направленных на укрепление связей между людьми разного вероисповедания, на приобщение к столь интересному тюркскому миру. Ключевые слова: Религиозная лексика, мир, религия, тюркский мир. 7 Ташпулат Юлдашев, саясаттанушы, «Латынизация узбекского алфавита», «Фергана» ақпараттық порталы. В.В. Чхеидзе - Госуниверситет им. Акакия Церетели, г.кутаиси, Грузия val-chkeidze@yandex.ru 281

282 Глобализация и усиление интеграции с другими народами привели к широкому распространению тюрков за пределы исторического ареала и значительному расширению тюркского мира на разных континентах в Евразии, Северной Америке, Австралии и на территориях самых разных государств от Средней Азии, Северного Кавказа, Закавказья, Средиземноморья, Южной и Восточной Европы и далее на восток вплоть до Дальнего Востока России. Несомненно, столь значительный ареал проживания при усиливающихся контактах с другими народами вызывает определенный интерес к тюркскому миру, его культуре, религии, традициям и обычаям. Когда государство переживает период национального возрождения, соответственно наблюдается рост национального сознания, прежде всего на почве духовного возрождения нации. И люди возвращаются к религии как на бытовом, так и на научном уровнях. Ее изучением занимаются философия, теология, религиоведение, культурология, социология, психология, история и другие науки. Однако в последнее время наблюдается повышенный интерес и лингвистов к изучению религии, к описанию лексического пласта, связанного с ней. Это обусловлено возвращением в конце XX начале XXI вв. в активное употребление религиозной лексики, в связи с чем одним из важных составляющих элементов языковой картины мира является отражение в языке религиозной картины мира. Религиозная картина мира наряду со специальной и художественной литературой проявляется также в толковых и терминологических словарях. С учетом этого весьма актуален в настоящее время лексикографический аспект изучения религии, который занимается вопросами составления и изучения религиозных словарей, как одноязычных, так и переводных. Религиозная лексика обычно всегда занимает особое положение в литературном языке, поскольку вероисповедание составляет основу любой культуры (за исключением тех особенных случаев, когда оно предается гонению и запрету). Так, в «Шахнаме», выдающемся памятнике персидской литературы, национальном эпосе иранских народов, религиозная лексика представляет собой систему терминологии нескольких религиозных мировоззрений. В связи с этим исследователи рассматривают отражение в этой поэме лексики, связанной с различными религиями - зороастрийской, исламской, христианской и буддийской, несмотря на то, что для автора ее, величайшего персидского стихотворца Фирдоуси, который не был ни теологом, ни религиозным деятелем, религия, как и для других средневековых мыслителей, составляла неотъемлемую часть его мировоззрения 1. В то же время понятия вероисповедания, евангельские сюжеты, особенности богослужения были неотъемлемой частью языкового сознания человека в России конца восемнадцатого-середины девятнадцатого века, формировали его нравственные ориентиры. Создавшаяся на основе этого языковая картина мира нашла широкое отражение в толковых словарях этого периода: в Словаре Академии Российской, в Словаре церковнославянского и русского языка 2. Однако, прежде чем перейти непосредственно к лексикографическому аспекту рассмотрения религии, обратимся к этимологическому анализу слова, обозначающего эту «особую форму осознания мира», который подробно дается в работе А.И. Осипова. Существует несколько точек зрения на происхождение слова "религия" (от лат. religio - совестливость, благочестие, благоговение, религия, святость, богослужение ) Так, знаменитый римский оратор, писатель и политический деятель I в. до н. э. Цицерон считал, что оно является производным от латинского глагола relegere ( вновь собирать, снова обсуждать, опять обдумывать, откладывать на особое употребление ), что в переносном смысле означает благоговеть или относиться к чему-либо с особым вниманием, почтением. Отсюда и самое существо религии Цицерон видит в благоговении перед высшими силами, Божеством. Эта мысль Цицерона верно указывает на то, что благоговение является одним из важнейших элементов в религии, без которого религиозность превращается в ханжество, лицемерие и пустое обрядоисполнение, а вера в Бога - в холодную безжизненную доктрину. В то же время нельзя согласиться с тем, что благоговение перед чем-то таинственным и даже перед Богом составляет сущность религии. Сколь ни велико и необходимо благоговение в 1 Жуковский В.И., Копцева Н.П., Пивоваров Д.В. Визуальная сущность религии: Красноярск: Краснояр. гос. ун-т., с. 2 Четырипа А.М. Религиозная лексика в толковых словарях конца ХVIII-середины ХIХ века [Электронный ресурс] Режим доступа: 282

283 религии, тем не менее, оно представляет собой лишь одно из чувств, присутствующих в религиозном отношении человека к Богу, и не выражает его сущности. Известный западный философ, писатель и оратор Лактанций (III IVвв.) считает, что термин "религия" происходит от латинского глагола religare, означающего связывать, соединять. Поэтому и религию он определяет как союз благочестия человека с Богом Подобным же образом понимает существо религии и Аврелий Августин, хотя он считает, что слово "религия" произошло от глагола reeligere, т.е. воссоединять, и сама религия означает воссоединение, возобновление когда-то утерянного союза между человеком и Богом. Таким образом, происхождение слова "религия" указывает на два основных его значения: соединение и благоговение, - которые говорят о религии как о таинственном духовном союзе, живом, благоговейном единении человека с Богом 3. Современные исследователи зачастую соглашаются с точкой зрения на происхождение слова «религия» от глагола religare 1. В одной из своих работ 4 мы попытались показать, что в наше время нередко звучит теория единства всех религий и духовного родства всех людей, к которой склоняются известнейшие религиозные деятели в научном мире. Все чаще повторяют, что «все религии мира равны, и, возникая одна за другой в разных странах и народах, они лишь дополняли и украшали общечеловеческую мировую духовную культуру», что то, что все они «вышли из одного источника, можно проследить, сравнивая одно Учение с другим» 5 [2,6]. Был представлен небольшой фрагмент для иллюстрации из лекции Стояновой Г.А. в Запорожском "Центре духовной культуры": «Один и тот же белый луч света, содержащий в себе все цвета радуги, падая на ограненный алмаз под разными углами, преломляется в его гранях, вспыхивая то красной, то синей, то фиолетовой, то золотистой искрой. Одна и та же всевмещающая вечная Истина, пронзая сознание определенного народа, в определенную эпоху, под определенным углом, вспыхивает лишь одним светом вселенской радуги. И он, этот народ, одаренный частью Единой Истины, называет ее истинной религией, истинно правильной, единственно благодатной, не в пример другим существующим "ложным". Утверждение исключительности является первой причиной враждебности и разобщенности» 6. В то же время встречаются работы, в которых стараются представить не только различия, но и сходство различных религий 5. «Культовые, внешние стороны религий многогранны и многообразны. Разнообразны и вероучения, осознание бога или божеств, идеей спасения и трактовкой мира. Но, не смотря на такую разобщенность легко выделить единые идеи, например «душа». Каждая религия ставит перед собой главные вопросы «кто мы?», «куда мы идем?». Эйнштейн связывал эти вопросы с самим понятием религиозности. По его мнению, человек задающийся вопросами смысла жизни уже религиозен. Во всех известных нам религиях есть утверждение, что человек каким-то образом находится в родстве с божествами или богом. Иногда о человеке говорят как о рожденном богом, порой как о созданным подобным ему, или носителем его духа. Человек иногда рассматривается как одно из самых любимых творений бога, и то божественное, что есть в человеке никогда не может быть уничтожено. Также во всех религиях можно выделить такую черту как предназначение человека, как правило, это идея спасения или бессмертия, иногда и то и другое вместе. Такие религия как Буддизм предлагают человеку возможность спасения здесь и сейчас, уже в этой жизни. Большинство других религий относят таковую возможность, к временам более отстраненным. А 3 Осипов А.И. Путь разума в поисках истины. М.: Издание Сретенского монастыря Жуковский В.И., Копцева Н.П., Пивоваров Д.В. Визуальная сущность религии: Красноярск: Краснояр. гос. ун-т., с. 4 Чхеидзе В.В. Многоязычный словарь религиозных терминов в русле теории единства всех религий и духовного родства людей //Международная научно-теоретическая конференция «Общество и религия в глобализированном мире: поиски новых парадигм». Актобе: Актюбинский университет им.с. Баишева С Общечеловеческая универсальная религия [Электронный ресурс] - Режим доступа: - свободный. Загл. с экрана. 6 Стоянова Г.А. О едином источнике всех религий [Электронный ресурс] Режим доступа: // - свободный. Загл. с экрана. 5 Общечеловеческая универсальная религия [Электронный ресурс] - Режим доступа: - свободный. Загл. с экрана. 283

284 сходство этических и моральных норм настолько очевидно, что многие ученые-теологи и философы сошлись во мнении, что существует единая, универсальная, общечеловеческая этика. Теория единства всех религий и духовного родства всех людей все чаще звучит в настоящий период, когда, несмотря на неуклонный рост самосознания и интеллектуальное развитие человечества, продолжают происходить столкновения между людьми на национальной и религиозной почве. Как правило, озвучивают эту идею известнейшие из религиозных деятелей в научном мире. Даже непосредственно в самих религиях можно найти свидетельства существования некой универсальной религии, единой для всех. Зороастрийцы, например, считают, что основой любой религии является одна для всех Совершенная Истина. А само возникновение различных религий они сравнивают с появлением цветов от преломления одного луча света. Индуисты считают что, то, что принято считать разными религиями, является лишь иными именованиями и ответвлениями всего одной, общей для всех религии. Источник всех в мире религий един и постоянен вторят им Исламисты. Главной основой для любой религии является Истина. Но при своем проявлении в зависимости от времени и взора человека она преломляется. Исламисты сравнивают это с фонтаном, в котором вода бьет вверх одной струей, а ниспадает, во все стороны и в разное время, разбиваясь на мириады капель» 5. Многие задумываются над вопросом о том, что объединяет две самые популярные религии и приходят к выводу, что ислам и христианство «очень похожи и имеют общее начало» 7. Таким образом, нам, представителям разных вероисповеданий и конфессий, нет необходимости доказывать преимущество той или иной религии - каждый из нас поклоняется своему божеству, имеет свои моральные нормы и правила поведения, совершает соответствующие своей религии обряды. Это не снимает с нас обязанности быть толерантными по отношению друг к другу, уважать друг друга и ценить то хорошее, что несет в себе каждый из нас, черпая силы в своей религии. Интерес к духовной жизни общества, который привел к появлению большой массы разнообразной религиозной литературы, вызвал необходимость в справочной информации по религиозной проблематике. Именно этим и вызвано наше обращение к созданию лексикографических работ, практически направленных на укрепление связей между людьми разного вероисповедания, на приобщение к столь интересному тюркскому миру. К таким работам относится изданный нами несколько лет назад Русско-турецко-грузинский словарь религиозных терминов 8, Краткий русско-грузино-казахский разговорник, выпуск которого уже успешно осуществляется совместно с казахскими коллегами, и будущий Русско-казахско-грузинский и Грузино-казахско-русский словарь религиозных терминов, проект которого реализуется в соавторстве с казахскими лингвистами. Несколько слов о названных словарях. Многоязычный Русско-турецко-грузинский словарь религиозных терминов, вмещающий в себя свыше шестисот религиозных эквивалентов на трех языках, наш первый лексикографический опыт приобщения к тюркскому миру, опыт, который был обусловлен несколькими факторами: 1. Геополитическое положение Грузии, определенная часть которой (и довольно значительная) граничит с Российской Федерацией и Турцией. 2. Отсутствие подобных узкоспециальных многоязычных словарей в русской и грузинской учебной лексикографии и наличие весьма незначительного количества двуязычных грузинскотурецкого и русско-турецкого словарей общего характера, а также объективная трудность перевода реалий и понятий, связанных с религией. 3. Повышенный интерес обучающихся в Грузии турецких студентов к изучению грузинского языка, но в то же время и желание их иметь хотя бы некоторое представление о русском языке 8. 5 Общечеловеческая универсальная религия [Электронный ресурс] - Режим доступа: - свободный. Загл. с экрана. 7 Общие черты христианства и ислама [Электронный ресурс] Режим доступа: http: //apologya.ru/church/page_6.html - свободный. Загл. с экрана. 8 Чхеидзе В.В., Эбаноидзе М.Э. Русско-грузинско-турецкий словарь религиозных терминов. Кутаиси: КГТУ, с. 28с. 8 Чхеидзе В.В., Эбаноидзе М.Э. Русско-грузинско-турецкий словарь религиозных терминов. Кутаиси: КГТУ,

285 Выпуск Краткого русско-грузино-казахского разговорника вызван необходимостью общения при всё более укрепляющихся контактах политического, экономического, культурного и образовательного характера. между нашими странами, в период развития и укрепления дружественных связей. Тем более отрадно, что эти связи в лице наших вузов имеют давнюю традицию мы, представители казахских и грузинских научно-педагогических кругов, постоянно участвуем в научных конференциях как в Казахстане (Актобе, Алматы) так и в Грузии (Кутаиси, Мартвили, Тбилиси), пишем в соавторстве книги и просто ведем деловую и личную переписку. Немалый интерес представляет проект будущего Грузино-казахско-русского словаря религиозных терминов, который ставит своей целью ознакомить представителей двух разных вероисповеданий с религиозной терминологией каждого из них, приобщить к твердой убежденности в том, что различные вероисповедания должны не разъединять людей, а служить их консолидации, поддерживать веру в своего бога, в людей, в их любовь и уметь видеть общее во всех нас, вне зависимости от национальности и религиозных воззрений. ЛИТЕРАТУРА 1. Жуковский В.И., Копцева Н.П., Пивоваров Д.В. Визуальная сущность религии: Красноярск: Краснояр. гос. ун-т., с. 2. Общечеловеческая универсальная религия [Электронный ресурс] - Режим доступа: - свободный. Загл. с экрана. 3. Общие черты христианства и ислама [Электронный ресурс] Режим доступа: http: //apologya.ru/church/page_6.html - свободный. Загл. с экрана. 4. Осипов А.И. Путь разума в поисках истины. М.: Издание Сретенского монастыря Религия [Электронный ресурс] - Режим доступа: свободный. Загл. с экрана. 6. Стоянова Г.А. О едином источнике всех религий [Электронный ресурс] Режим доступа: // - свободный. Загл. с экрана. 7. Четырипа А.М. Религиозная лексика в толковых словарях конца ХVIII-середины ХIХ века [Электронный ресурс] Режим доступа: 8. Чхеидзе В.В. Многоязычный словарь религиозных терминов в русле теории единства всех религий и духовного родства людей //Международная научно-теоретическая конференция «Общество и религия в глобализированном мире: поиски новых парадигм». Актобе: Актюбинский университет им.с. Баишева С Чхеидзе В.В., Эбаноидзе М.Э. Русско-грузинско-турецкий словарь религиозных терминов. Кутаиси: КГТУ, с. 10. Элбакян Е. С. Религия // Философский словарь / Под ред. И. Т. Фролова. 7-е изд., перераб. и доп. М.: Республика, Х.А.Эльназарова Религиозная лексика в "Шахнаме" Абулькасима Фирдоуси [Электронный ресурс]: автореф. дис канд. филолог. наук: Душанбе, Режим доступа: свободный. Загл. с экрана. 285

286 ТҮРКІ ӘЛЕМІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ NİĞDE İLE ULIKIŞLA İLÇESİ ALTAY KÖYÜ MONOGRAFİSİ Hüseyin Görkem ÜZENGİ ТҮЙІНДЕМЕ: Түркия Республикасы Нийде облысы Ұлықышла ауданына тиесілі Алтай ауылы 1954 жылы негізі қаланған ауыл болып есептеледі. Бұл ауыл 1953 жылы 13 наурызда Түркияға көшіп келген 1379 қазақтар үшін арнайы әзірленген жылдан бастап 1958 жылға дейін Түркияға көшіп келген адамдар саны 1892-ге дейін артты жылда ауылда 165 шаңыраққа дайындық жасап, қоныстану, яғни жайғастырулар басталады. Бұл ауылда әлеуметтік, мәдени, экономикалық, білім жағдайлары және ауылдағы көшу, қоныстану жағдайлары егжей-тегжейлі зерттеліп, ауылдың тарихы (монографиясы) жасалынды. Тірек сөздер: Монография, мәдениет, стратегия, халық стратегиясы, білім стратегиясы. ABSTRACT: Altay Village is a village whose foundation was laid in The importance of this village that it was arranged for 1379 Kazakh Turks who migrated to Turkey on 13 March Between the years 1953 and 1958, 1982 more Kazakh Turks migrated to Turkey. This village was formed for 165 households and first settlement was provided in Social, cultural, economic, and education structure, migration movements in this village in Turkey have been reviewed under the headings of these issues. General monograph of this village has been issued for this reason. Key Words: Monograph, Culture, Structure of Social, Structure of Population, Structure of Education. ÖZET: Altay Köyü, 1954 yılında temeli atılan bir köydür. Köyün önemi 13 Mart 1953 yılında Türkiye ye göç eden 1379 Kazak Türkleri için hazırlanmış olmasıdır.1953 ten 1958 tarihine kadar Türkiye ye göç eden kişi sayısı 1892 kişiyi bulmuştur. 165 hane olarak hazırlanan köye 1955 yılında ilk yerleşme sağlanmıştır. Türkiye coğrafyası içerisinde yer alan köyün sosyal ve kültürel yapısı, ekonomik yapısı, eğitim yapısı, köydeki göç hareketleri ve bu konuların alt başlıkları halinde incelemelerde bulunulmuştur. Bu amaçla köyün genel monografisi çıkartılmıştır. Anahtar Kelimeler: Monografi, Kültür, Sosyal Yapı, Nüfus Yapısı, Eğitim Yapısı. 1. GİRİŞ Altay Köyü 1954 yılında temeli atılan ve 30 Temmuz 1955 yılında ilk yerleşmenin gerçekleştiği bir köydür. Altay Köyündeki yöneticiler ve halk ile görüşmelerimiz sonucunda aldığımız bilgiler doğrultusunda, Türkiye ye 13 Mart 1952 tarihinde 1379 kişi göç etmiştir. Belirtilen tarihte Türkiye Cumhuriyeti Bakanlar Kurulunun 3/14595 sayılı kararı ile Türkiye ye yerleştirilmeli kararı alınmıştır. Bu kararın ardından Türkiye ye gelen Kazaklar 1953 ten 1958 kadar 1892 kişiyi bulmuştur. Gelen Kazaklar İstanbul da çeşitli yerlerde misafirhanelere yerleştirilmiş ve daha sonra değişik il ilçe ve köylere yerleştirilmiştir. Yerleşim alanlarından bir tanesi de Niğde İli Ulukışla İlçesi Altay Köyü dür. (Yavuz & Yavuz, 2010) Belirtilen tarihte temeli atılan ve ilk yerleşimin gerçekleştiği Altay Köyü ne ilk gelenler için, hane başı 30 ar dekar arazi verilmiştir. İlk ismi görevli memurlar tarafından Ural Köyü olarak konulmuş, ancak Kazak köylüleri Altaylardan geldiklerini söyleyerek köyün ismini Altay olarak değiştirilmesini istemişler ve böyle olmuştur. (Yavuz & Yavuz, 2010) 2. KÖYÜN YERİ VE KONUMU İç Anadolu Bölgesinin, Niğde İli Ulukışla İlçesine bağlı olan Altay Köyü, Niğde İline 54 km mesafede, Ulukışla İlçesine 26 km mesafede yer almaktadır. Altay Köyü nün çevresindeki yerleşkeler yakınlık sırası ile Güney Köy, Kolsuz Köyü, Ovacık Köyü ve Bereket Köyüdür. Altay Köyü ne 1955 yılında ilk yerleşkenin gerçekleşmesi ile birlikte, yakınlık derecesine göre gösterilen köyler ile dostluk, ticaret ve ilerleyen yıllarda akrabalık ilişkileri meydana gelmiştir. Ulukışla İlçesine ulaşımda kullanılan yol yakın zamana kadar Güney Köy 94 içerisinden geçtiği için zaman içerisinde iki köyün bir birleri ile münasebetleri artmıştır. Bu doğrultuda araştırmamıza baktığımızda, Hüseyin Görkem ÜZENGİ - Niğde Üniversitesi, Niğde, Türkiye, huseyingorkemuzengi@gmail.com 286

287 çevre ile yakınlık derecesi aynı zamanda iletişiminde güçlenmesine ve güçlenen iletişimle birlikte diğer sosyal faaliyetlerinde meydana gelmesine zemin hazırlamaktadır. Fotoğraf:1 (Altay Köyünün genel görünümü) 3. KÖYÜN YERLEŞME TARİHÇESİ Altay Köyü 1954 yılında temeli atılan ve 30 Temmuz 1955 yılında ilk yerleşmenin gerçekleştiği bir köydür. Altay Köyündeki yöneticiler ve halk ile görüşmelerimiz sonucunda aldığımız bilgiler doğrultusunda, Türkiye ye 13 Mart 1952 tarihinde 1379 kişi göç etmiştir. Belirtilen tarihte Türkiye Cumhuriyeti Bakanlar Kurulunun 3/14595 sayılı kararı ile Türkiye ye yerleştirilmeli kararı alınmıştır. Bu kararın ardından Türkiye ye gelen Kazaklar 1953 ten 1958 kadar 1892 kişiyi bulmuştur. Gelen Kazaklar İstanbul da çeşitli yerlerde misafirhanelere yerleştirilmiş ve daha sonra Kayseri Develi (100 Aile), Konya İsmil (63 Aile), Sakarya A.Pazarı (2 Aile), Manisa Salihli (150 Aile), Niğde Ulukışla (Altay Köyü) (160 Aile), Aksaray Sultanhanı (56 Aile) il, ilçe ve köylere yerleştirilmiştir. Yerleşim alanlarından bir tanesi de Niğde İli Ulukışla İlçesi Altay Köyü dür. (Yavuz & Yavuz, 2010) Belirtilen tarihte temeli atılan ve ilk yerleşimin gerçekleştiği Altay Köyü ne ilk gelenler için, hane başı 30 ar dekar arazi verilmiştir. İlk ismi görevli memurlar tarafından Ural Köyü olarak konulmuş, ancak Kazak köylüleri Altaylardan geldiklerini söyleyerek köyün ismini Altay olarak değiştirilmesini istemişler ve böyle olmuştur. (Yavuz & Yavuz, 2010) 4. KÖYDE YERLEŞME VE KONUT ŞEKİLLERİ Altay Köyünde ilk tamamlanan proje ile tek tip 165 ev yapılmıştır. (T.C. Kültür Bakanlığı, 1998) Yapılan ilk evlerin krokisi fotoğraf 2 de gösterilmiştir yılına kadar bu evlerde hayatın devam ettiği Altay Köyünde, 2000 yılından günümüze kadar gelen süre içerisinde yeni betonarme binalar yapılmıştır. Günümüzde yeni binaların sayısı 18 tanedir. Köy içerisinde Muhtarlık Binası, Camii ve Ebe Tabılgan Apa Çocuk parkı bir bölge içerisinde yer almaktadır. Köyde aktif olarak kıraathane bulunmamaktadır. Köy sınırları içerisinde iki tane mezarlık mevcuttur. Bunlardan günümüzdeki su deposunun yanında bulunan mezarlık köyün ilk yerleşim yıllarında oluşturulmuş, Güney Köy yolu üzerinden Altay Köyüne gelişte sağ tarafta bulunan mezarlıkta yılları içerisinde oluşturulmuş ve halen köyün defin işlemleri burada gerçekleşmektedir. Köyün ilk yapımında yapılmış olan değirmen ve selektör binası günümüzde işlevini yitirmiş durumdadır eğitim-öğretim döneminde köyde taşımalı eğitime geçilmesi ile birlikte, camii binasının yanında bulunan okulda kullanılmaz duruma gelmiştir. [ 94 Altay Köyü nün 7 km güney doğusunda yer alan Ulukışla ya bağlı köydür. Altay Köyü ile tarım arazilerinin sınır olması nedeni ile tarım faaliyetlerinin gerçekleşmesinde işbirliğinin yapıldığı köydür. Altay Köyü ile akrabalık ve dostluk (ahretlik) ilişkileri zaman içerisinde oluşmuştur. Altay Köyünde kıraathanen olmaması, Altay Köyündekilerin, Güney Köyündeki kıraathaneye gitmelerine neden olmuştur. ] 287

288 Fotoğraf: 2 (T.C. Kültür Bakanlığı, 1998) 5. KÖYDE NÜFUS VE NÜFUS HAREKETLERİ 5.1. NÜFUS VE NÜFUS DEĞİŞİMLERİ Türkiye istatistik kurumunun Altay Köyünde yapmış olduğu nüfus sayımı verileri, 1965 yılında 636 (312 Erkek 324 Kadın), 1970 yılında 434 (196 Erkek, 238 Kadın), 1975 yılında 309 (166 Erkek, 143 Kadın), 1980 yılında 272 (144 Erkek, 128 Kadın), 1985 yılında (155 Erkek, 132 Kadın), 1990 yılında (79 Erkek, 97 Kadın), 2000 yılında 163 (82 Erkek, 81 Kadın), 2007 yılında 108 (52 Erkek, 56 Kadın), 2008 yılında 108 (50 Erkek, 58 Kadın), 2009 yılında 97 (48 Erkek, 49 Kadın), 2010 yılında 102 (54 Erkek, 48 Kadın), 2011 yılında 107 (52 Erkek, 55 Kadın), 2012 yılında 114 (54 Erkek, 60 Kadın), 2013 yılında 126 (59 Erkek, 67 Kadın). (Türkiye İstatistik Kurumu, 2014) Veriler incelendiğinde köyde yıllara göre nüfus düşüşünün yaşandığı gözlemlenmektedir. Altay Köyünden göç etmenin başlıca sebepleri arasında; maddi nedenler gelmektedir. Köye ilk yerleşimin olduğu yıllarda, tarımdan yeterince gelirin sağlanamaması göçe sebep olan ilk faktör olmuştur. İlerleyen yıllarda göç hareketi hızlı bir şekilde devam etmiş, günümüze geldiğimizde ise ilk yıllarda olduğu kadar göç hareketi olmamaktadır. (Orhun, 2015) Altay Köyünden göç etmenin bir diğer sebebi ise eğitimdir. Çocuklarının eğitimi il ve ilçe merkezlerindeki okullarda devam eden ailelerin, çocukları ile birlikte il ve ilçe merkezlerine göçtükleri görünmektedir. Günümüzde çocuklarının eğitimi nedeni ile Niğde Merkez ve Bor İlçesine göçen aileler vardır. (Sevilen B., 2015) Altay Köyünden yıllar içerisinde göçler yaşanmış olsa da, bahar aylarında köydeki evlerine gelen aileler vardır. Bu aileler yurt içi ve yurt dışına göç etmiş ancak yazlıkçı olarak köylerine gelmektedirler. (Orhun, 2015) Göç eden ailelerden vefat eden kişilerin naaşları Altay Köyüne getirilmekte ve defin işlemleri köyde gerçekleştirilmektedir. (Orhun, 2015) 5.2. NÜFUSUN EĞİTİM YAPISI Türkiye İstatistik Kurumu adrese dayalı nüfus kayıt sistemi (ADNKS) veri tabanı verilerine göre; Altay Köyü nün 2013 yılındaki nüfusunun cinsiyetlere göre eğitim durumları; Okuma Yazma Bilmeyen Toplam 10 (1 Erkek 9 Kadın), Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmeyen Toplam 20 (10 Erkek 10 Kadın), İlkokul Mezunu Toplam 40(18 Erkek 22 Kadın), İlköğretim Mezunu Toplam 20(15 Erkek 5 Kadın), Ortaokul veya Dengi Okul Mezunu Toplam 3 (1 Erkek 2 Kadın), Lise veya Dengi Okul Mezunu Toplam 14(6 Erkek 8 Kadın), Yüksekokul ve Üzeri Toplam 2 (1 Erkek 1 Kadın), Bilinmeyen Toplam 1(1 Erkek 0 Kadın) bulunmaktadır. 6. KÖYÜN TOPLUMSAL YAPISI 6.1. KÖYÜN KABİLE YAPISI Altay Köyü ne diaspora 95 sonucu gelen Kazak Türkleri, orta cüze 96 mensuplardır. Köyde 13 farklı kabile vardır. Kabile isimleri, hane ve nüfus sayıları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Altay Köyü sakinlerinden Mustafa Kök tarafından çıkartılan kabile isimleri, hane ve nüfus sayıları; Sekel Kabilesi (3 Hane 6 Nüfus), Karakas Kabilesi (10 Hane 36 Nüfus), Nayman Kabilesi (1 Hane 1 Nüfus), Sarbas Kabilesi (5 Hane 20 Nüfus), İteli Kabilesi (1 Hane 5 Nüfus), Molku Kabilesi (4 Hane 20 Nüfus), Taylak Kabilesi (1 Hane 5 Nüfus), Tasbike Kabilesi (7 Hane 24 Nüfus), Bazarkul Kabilesi (1 Hane 4 Nüfus), [ 95 Diaspora: Etnik bir nüfusun kendi topraklarından, çokluk zorla ya da travma tik koşullar sonucu yabancı bölgelere doğru yayılması. (Giddens, 2008)] [ 96 Orta cüz; Kazakistan toprakları üzerinde yaşayan belirli kabilelerin bir üst kimliğidir. Kazak Türklerinde üç tane cüz bulunmaktadır, bunlar; Küçük Cüz, Orta Cüz ve Büyük (Ulu) Cüz.] 288

289 Uvak Kabilesi (1 Hane 4 Nüfus), Çıbaraygır Kabilesi (1 Hane 5 Nüfus), Kırgız Aile (1 Hane 6 Nüfus), Afgan Aile (1 Aile 5 Nüfus). Altay Köyü kurulduğundan günümüze kadar köyde muhtarlık yapanlar; Ateyhan Bilgin ( ), Halil Öztürk ( ), Ramazan Çalışkan ( ), Salih Uslucan ( ), Abdulahat Güler ( ), Ateyhan Bilgin ( ), Hamit Uysal ( ), Abdurrahman Yavaş ( ), Sehzade Kandemir ( ), Abdurrahman Yavaş ( ), Recep Dinçer ( ), Mustafa Kök ( ), Abay Orhun (2009-.) yılları arasında muhtarlık yapmışlardır. 7. KÖYÜN EKONOMİK GEÇİM KAYNAKLARI 7.1. TARIM Altay Köyü kıraç bir arazinin üstünde yer alması, tahıl ekimini artırmış. Ancak köy sınırları içerisinde yeterince suyun olmaması tarladan alınan verimi düşürmüştür. (Çetin, 2006) Köyün kurulduğu yıllarda toprak işlemeciliğini bilmeyen Altay Köyü sakinleri, ilerleyen yıllarda çevre köylerinde destekleri ile toprak işlemeye başlamışlardır. Altay Köyü kabilelerden oluştuğunu söylemiştik, iş bu kabileler tarım işini kolaylaştırmak adına ilk olarak toplu olarak traktör almışlar, ardından da her kabile kendine birer traktör alıp topraklarını işlemeye devam etmişlerdir. Günümüze geldiğimizde, Altay Köyünden göç edenler çevre köylere toprak kiralamaya (icar verme) başlamışlardır. Yazlıkçı olarak gelerek kira ücretlerini almaktadırlar. (Orhun, 2015) Aynı zamanda köyde aktif olarak tarımla uğraşan aileler vardır. Günümüzde köyde 7 adet traktör bulunmaktadır. (Kök, 2015) Altay Köyünde, kendi ihtiyaçları için evlerinin önünde sebze üretimi yok. Köy içerisinde yapmış olduğumuz görüşmelerde sebze yetiştiriciliği hakkında bilgilerinin olmadığını, günümüzde sebze ve meyveleri pazardan alabildiklerini belirttiler. (Orhun, 2015) 7.2. HAYVANCILIK Kazak kültürünün en önemli yanı hayvancılıktır. Bu kültürün içerisinde var olan birçok özellik önceki göçebe yaşamlarından ve hayvancılıktan gelmektedir. Tüm gelenek ve göreneklerinde, yemek kültürlerinde, yasam tarzlarında, düğünde, bayramda, cenazede hayvancılık kültürün bir parçası ve vazgeçilmez bir unsuru olmuştur. (Çetin, 2006) Altay Köyünde ekonomik açıdan hayvancılığın geliştiği söylenemez. Hayvancılık aile çiftçiliği modeli ile yürütülmektedir. Hayvancılık ile uğraşan aileler ise kendi hayvanlarını genel itibari ile küçükbaş hayvanlarını kendi imkânları çerçevesinde yetiştirmektedir. Kazak yemek kültüründe et önemli bir konumdadır. Bu nedenden dolayı hayvancılık köyde ticari amaçlı yapılmamaktadır. Küçükbaş hayvancılığın yaygın olarak yapılmasının temel sebepleri arasında bu durumu görmemiz mümkündür. Köyün ilk kurulduğu yıllar hakkında görüştüğümüzde, her ailenin küçükbaş hayvanları olduğunu, bu hayvanların etinden, sütünden ve derisinden yararlandıkları için beslediklerini belirttiler. (Orhun, 2015) Fotoğraf: 3 (Alay Köyünde aile hayvancılığı) 7.3. EL SANATLARI Altay Köyünde el sanatları köyün ilk kurulduğu yıldan bu yana baba mesleği olarak nesillerdir devam etmektedir. Bu meslek aile işletmeciliği şeklinde gerçekleşmektedir. El sanatları doğal ve suni deri işleme şeklindedir. Evlerin belirli yerlerinde atölyeler kurulmuş ve kurulan bu atölyelerde ev halkı başta olmak üzere üretim gerçekleşmektedir. Talebin fazla olduğu dönemlerde, çalıştırmak üzere başka ailelerden de şahıslar atölyelerde çalışmaktadır. 289

290 Üretilen ürünler; çocuk patik, çocuk ve yetişkin yelekleri, şapka, eldiven, mont, mest olmak üzere ürüneler üretilmektedir. Abay Orhun, İmam Katip Çelebi ve Mustafa Kök el sanatlarını kendi atölyelerinde gerçekleştirmektedir. Aynı zamanda Abdullah Kıran, Niğde merkezde yer alan dükkânında deri işlemeciliği yapmaktadır. Unutulmaya yüz tutmuş el sanatları çerçevesinde yer alan bu el sanatları, gelecek yıllarda azalarak yok olması mümkün gözükmektedir. Bunun nedenleri arasında, konfeksiyon (hazır giyim) üretimin hızlanması, talebin düşerek arzı etkilemesi, maliyetinin yüksek olması ve buna benzer nedenler söylenebilmektedir. (Çelebi, 2015) El sanatlarının nesiller arası aktarımı, usta çırak ilişkisine dayanmaktadır. Babasının yanında küçük işleri yapmaya başlayan çocuk ilerleyen yıllarda kendisi bu işi yapmaya hazır hale gelmektedir. İmam Katip Çelebi, babasının yanında patiklerin artan iplerini keserek başlamış ve günümüzde bu işin tamamını kendisi gerçekleştirmektedir. Aynı zamanda çocuğuna da babasının kendisini nasıl yetiştirdi ise aynı şekilde el sanatları hakkında çocuğuna bilgi vermektedir. (Çelebi, 2015) El sanatları, Altay Köyünün ilk ticari geçim kaynağı niteliğindedir. Hindistan da geçim sağlamak amacı ile temin edilen el dikiş makinaları ile ilk el sanatları üretimine başlangıç olmuştur. Göçün gerçekleşmesi ile birlikte bu üretim Altay Köyünde de devam etmiştir. Üretilen ürünler, başta cıvar köyler olmak üzere Adana, Mersin, İstanbul gibi şehirlerde de satılmaya başlanmıştır. (Orhun, 2015) Günümüzde de cıvar köylerde Altay Köyünde üretilen mest, şapka, yelek vs. kullanılmakta ve Altay Köyünden bu el sanatlarını talep etmektedirler. Fotoğraf: 4 (İmam Kâtip Çelebi nin El Sanatları Atolyesi) 7.4. DİĞER GEÇİM KAYNAKLARI Altay Köyünün diğer geçim kaynakları arasında, Altay Köyü ve çevresinde tarımsal faaliyetler gerçekleştiren işletmeler, çevrede dönemlik olarak faaliyet gösteren taşeron işletmeler gösterilebilmektedir. Altay Köyü yakınında 1999 yılında kurulan elma bahçesi üretimini gerçekleştirmek için dönemlik veya sürekli çalıştırmak üzere Altay Köyünden işçi çalıştırmaktadır yılında kurulduğundan bu güne aynı zamanda Altay Köyünden de dışarıya göç belli oranda azalma göstermiştir. Göçün temel sebepleri arasında gösterdiğimiz, aile geçimini sağlamak bu nedenle Altay Köyünde de mümkün olma niteliğini göstermiştir. (Sevilen B., 2015) Altay Köyünün diğer bir geçim kaynağı ise karayolları genel müdürlüğünün taşeron şirketleridir. Dönemlik olarak sözleşmesi yapılan işçiler karayollarında çalışmaya alınmaktadır. (Kök, 2015) 290

291 8. KÖYE YAPILAN KAMUSAL HİZMETLER 8.1. EĞİTİM HİZMETLERİ Eğitim öğretim yılına kadar Altay Köyündeki ilkokul bünyesinde, eğitim-öğretim faaliyetleri gerçekleştirilmiş. Öğrenci sayısının azlığı nedeni ile o yıldan itibaren taşımalı eğitime geçilmiştir. (Sevilen D., 2015) Günümüzde ise eğitim-öğretim faaliyeti taşımalı eğitim ile gerçekleşmektedir KÖYE YAPILAN KAMUSAL YATIRIMLAR Altay Köyüne yapılmış hizmetlerin bilgilerini, T.C. Ulukışla Kaymakamlığı, Ulukışla İlçesi ve Beldelere Hizmet Götürme Birliğinden aldığımız bilgiler aşağıda verilmiştir. (T.C. Niğde İl Özel İdaresi İnsan Kaynakları ve Eğitim Genel Müdürlüğü, 2014) 2005 yılında, basketbol ve voleybol sahasının yapımı yılında, kanalizasyon şebekesi yapımı. Kazak evi yapımı ve çevre düzenlemesi. 4,500 TL nakdi yardım (50. Yıl kutlamaları için). İçme suyu sondaj ve inşaatı yapımı. Fosseptik yapımı. Medrese binasının pencerelerinin PVC yapımı yılında, medrese binasının çatısının yapımı yılında, kitabe onarımı. 2,500 TL nakdi yardım yılında, Kazak otağ çadırı üzerine çatı yapımı. Çocuk oyun parkı yapımı yılında, içme suyu deposu onarım işi yılında, 1650 m 2 kilitli parke taşı döşeme yılında Niğde İl Özel İdaresince yapılan işler, KÖYDES kapsamında 2200 m 2 kilitli parke taşı döşeme. Özel idare bütçesinden 750 m 2 kilitli parke taşı döşeme yılında Köylere Hizmet Götürme Birliğince yapılan işler, tam teşekküllü mutfak yapımı. 2,000 TL nakdi yardım. Park ve çevre düzenlemesi. Katı atık toplama projesi kapsamında 2014 yılında 13 adet çöp konteynırı Altay Köyü muhtarlığına teslim edilmiştir. Niğde İl Özel İdaresi Yol ve Ulaştırma Hizmetleri Müdürlüğü Ulukışla İlçesi Altay Köyü 2014 Yılı Hizmet İcmali S.N. İli İlçesi Köyü Sektörü İşin Niteliği Yolun Tanımı Yolun uzunluğu (km) 1 Niğde Ulukışla Altay Köy Yolları Asfalt Güney Altay Bakımı Yolu 10 2 Niğde Ulukışla Altay Köy Yolları Devlet Yolu Asfalt Birleşimi - Bakımı Altay 11 3 Niğde Ulukışla Altay Köy Yolları Asfalt Bakımı Badak Altay 6 Toplam (Asfalt Bakım) 29 Niğde İl Özel İdaresi Yol ve Ulaştırma Hizmetleri Müdürlüğü Ulukışla İlçesi Altay Köyü 2014 Yılı Hizmet İcmali Yolun uzunluğu İli İlçesi Köyü Sektörü İşin Niteliği Yolun Tanımı (km) S.N. 1 Niğde Ulukışla Altay Köy Yolları 2 Niğde Ulukışla Altay Köy Yolları 3 Niğde Ulukışla Altay Köy Yolları 4 Niğde Ulukışla Altay Köy Yolları Greyder Bakım Greyder Bakım Greyder Bakım Greyder Bakım Güney Altay Yolu Devlet Yolu Birleşimi - Altay Badak Altay 8 Köy İçi Stabilize Yollar 6 35 Toplam (Greyder Bakım) 291

292 9. KÖYÜN SOSYAL VE KÜLTÜREL YAPISI Altay Köyünün sosyal ve kültürel yapısı aynı zamanda köyün kültürünün bir göstergesidir. Kültür 97 kuşaktan kuşağa aktarıldıkça, gelenek görenekler, örf adetlerde nesiller arası aktarımı sağlanmaktadır. Köy içerisinde hayatlarına devam eden bireylerin, konuşmalarından sofra düzenlerine kadar, köyün sosyal ve kültürel yapısını görmemiz mümkündür. Zaman içerisinde bu sosyal ve kültürel yapı içerisinde değişmelerde meydana gelmiştir. Bu değişmelerin temel sebepleri olarak, iletişimin yaygınlaşması ve hızlanması, bilişim sektöründeki gelişmeler, dünyanın küresel bir köy haline gelmesi gibi sebepler gösterilebilir. Bu değişim ve gelişmeler, zaman içerisinde mevcut kültürün farklı kültürler tarafından etkileşimine neden olmuştur. Altay Köyünde gerçekleştirdiğimiz görüşmelerde de bunu gözlemledik. Göçmen Kazak kültürü ile yerli kültür arasında etkileşim sonucunda her iki kültüründe bir arada bulunduğu bir kültür meydana gelmiştir. Oluşan bu kültür içerisinde göçmen Kazak kültürünün sosyal ve kültürel özellikleri ile yerli kültürün sosyal ve kültürel özellikleri bir arada yer almaktadır. Altay Köyünde evlenme geleneğinde köyün ilk kurulduğu günden bu güne değişmeler meydana gelmiştir. Bu değişmelerin başında köy dışı evlilik 98 gelmektedir. Kazak kültüründeki evlenme adetleri, evlenecek çiftlerin her ikisi de mevcut kültür içerisinde yani Kazak kültürü içerisinde yer alıyorlar ise, gelenekler ilk zamanlardaki gibi devam etmektedir. Altay köyündeki sosyal yapıya baktığımızda dayanışma ve işbirliğinin köyün ilk kurulduğu günden bu güne kadar devam ettiğini görmekteyiz. Köyün ilk kurulduğu yıllarda tarım ile uğraşmaya başlayan köy kabileleri toplanarak ortak bir traktör almıştır. Alınan bu traktör ile sırası ile kabilelerin tarlaları işlenmeye başlanmıştır. (Alışkan, 2015). İnsanların bir arada yaşadığı her yerde tartışmalar, dargınlıklar süreç içerisinde meydana gelmektedir. Ancak Altay köyünde veya Altay köyünden göç etmiş kişilerden birisi vefat ettiğinde bu dargınlıklar unutularak her birey kendine düşen görevi yerine getirmektedir. (Çelebi, 2015) Ramazan ayı ve Ramazan bayramında da köyde birlik ve beraberlik içerisinde geçmektedir. Ramazan ayının başlanması ile birlikte, maddi durumu yeterli olan kabilelerin aileleri sırası ile köy içerisinde yer alan Kazak Evinde iftar yemeği vermektedirler. (Sevilen D., 2015) Ramazan bayramının veya Kurban bayramının gelmesi ile köydeki bireyler gruplar halinde köydeki her eve teker teker giderek bayramını kutlar ve ikramların tadına bakarak diğer eve geçmektedir. (Orhun, 2015) Altay köyünün sosyal ve kültürel yapısına genel olarak baktığımızda zaman içerisinde giyimden yeme içmeye, düğün adetlerinden eş seçimine kadar kültürün her noktasında küçük veya büyük değişmeler olduğunu görmekteyiz. Bunun sebebi olarak Altay köyünün Türkiye coğrafyasında yer aldığının ve mevcut coğrafyada bulunun kültürün etkisinin büyük ölçüde olduğunu söyleye biliriz. KAYNAKÇA Alışkan, A. (2015, Ocak 23). Altay Köyü. (H. G. Üzengi, Röportaj Yapan) Çağlayan, S. (2006). Göç Kuramları, Göç ve Göçmen İlişkisi. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), Çakır, S. (2011). Geleneksel Türk Kültüründe Göç ve Kültürel Değişme. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Çelebi, İ. K. (2015, Ocak 23). Altay Köyü. (H. G. Üzengi, Röportaj Yapan) Çetin, A. L. (2006). Niğde İli Ulukışla İlçesi Altay Köyü'nün (Kuruluşundan Günümüze) Kültürel Coğrafi Görünümü. Niğde: Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi. Giddens, A. (2008). Sosyoloji. İstanbul: Kırmızı. Kök, M. (2015, Ocak 21). Altay Köyü. (H. G. Üzengi, Röportaj Yapan) Merter, F., & Talas, M. (2013). Sosyoloji. İstanbul: Lisans. Orhun, A. (2015, Ocak 19). Altay Köyü. (H. G. Üzengi, Röportaj Yapan) Sevilen, B. (2015, Ocak 23). Diğer Geçim Kaynakları. (H. G. Üzengi, Röportaj Yapan) Sevilen, D. (2015, Ocak 23). Altay Köyü. (H. G. Üzengi, Röportaj Yapan) T.C. Kültür Bakanlığı. (1998). Niğde-Altay Köyü Kazakları. Anayurttan Atayurda Türk Dünyası, T.C. Niğde İl Özel İdaresi İnsan Kaynakları ve Eğitim Genel Müdürlüğü. (2014, 12 01). Altay Köyüne Götürülen Hizmetler. Niğde, Ulukışla. [ 97 Kültür, belirli bir grubun ayırt edici özellikleri olan değerler, törenler ve yaşam biçimleri. Toplum kavramı gibi kültür kavramı da, sosyolojide, öteki toplumsal bilimlerde (özellikle antropolojide) olduğu gibi, çok geniş bir anlamda kullanılmaktadır. Kültür, insanların toplumsal birliğinin en ayırt edici özellikleridir. (Giddens, 2008)] [ 98 Köy dışı evlilik; Altay köyünden veya Kazak Türklerinden olmayan kişiler ile evlilik.] 292

293 Türkiye İstatistik Kurumu. (2014, 11 28). Altay Köyü Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) Veri Tabanı. Niğde, Ulukışla. Yavuz, İ., & Yavuz, E. (2010). Orta Asya'dan Ulukışla Yaylakların. Niğde: Form Ofset. ДУХОВНО-НРАВСТВЕННЫЕ ЦЕННОСТИ КЫРГЫЗСКОГО НАРОДА Гульзат Маматысаковна КАЛМАТОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада қазіргі заманғы қоғамның трансформациясы барысында қырғыз халқының рухани адамгершілік құндылықтар мәселелері сөз болады. Халыққа білім беру, рухани және адамгершілік құндылықтардың рөлі мен орнын анықтау қажеттігі айтылады. Тірек сөздер: адамгершілік құндылықтар, дәстүрлер, дәстүрлі құндылықтар, эмоциялық - түсті фигуралар, мақал-мәтелдер. ABSTRACT: Discusses the problems spiritual and moral values of the Kyrgyz people in during in transformation of modern society. Defining the role of place spiritual and moral values in education of youth. Key Word: moral values, national traditions, traditional values, emotive form, proverb. В кыргызском обществе в настоящее время наблюдаются социальные, экономические, политические процессы, которые настолько противоречивы, что у молодежи рушатся традиционные представления о мире, о поведении, старые традиционные ценности размываются, привычные стереотипы уже не играют такой важной роли, актуальность их утрачивается. Социологический опрос, проведенный годах во всех областях Кыргызстана, в том числе среди студентов Кыргызско-Узбекского университета под руководством ведущего социолога К.Исаева показали, что ценностным ориентацией молодых людей, на последнем месте стоит «патриотизм» и «нравственность». Поэтому на современном этапе развития Кыргызстана проблема духовнонравственных ценностей человеческого бытия выдвигается на первый план. Во всех документах концептуального и стратегического значения (Конституция КР, закон КР «Об образовании», закон КР «Об основах государственной молодежной политики Национальной стратегии устойчивого развития Кыргызской Республики на гг., «Концепция развития образования до 2020 года и приоритетах развития образования», «Концепция укрепления единства народа и межэтнических отношений в КР», «Концепция поликультурного и многоязычного образования», «Концепция молодежной политики Кыргызстана», «Национальная стратегия Кыргызской Республики по достижению гендерного равенства до 2020 года», Указ Президента Кыргызской Республики «О мерах по формированию гражданственности и углублению изучения исторического и культурного наследия народа Кыргызстана и формирования гражданского патриотизма», «Концепция воспитания школьников и учащейся молодежи Кыргызской республики до 2020 года», представленной МОиН КР в 2014 году отмечается необходимость «формирования духовно-нравственных ценностей и культуры молодежи». Кыргызский ученый и педагог С.Байгазиев в «Концепции воспитания подрастающего поколения Кыргызстана» отмечает, что «духовно-нравственное воспитание» есть процесс содействия духовнонравственному становлению человека, у которого идет формирование: - нравственных чувств (совести, долга, веры, ответственности, гражданственности, патриотизма); - нравственного облика (терпения, милосердия, кротости, незлобивости); - нравственной позиции (способности к различению добра и зла, проявлению самоотверженной любви, готовности к преодолению жизненных испытаний); - нравственного поведения (готовности служения отечеству, проявления духовной рассудительности) [2, 4-5]. Калматова Гульзат Маматысаковна аспирант, заведующий Учебным отделом Кыргызско-Узбекского университета, г. Ош, Кыргызстан kalmatova.gulzat@mail.ru 293

294 Актуальность нравственного воспитания молодежи подчеркивается в педагогических назиданиях великих мудрецов человечества разных эпох, как Конфуций, Аристотель, Сократ, Платон, Аль-Фараби, Ж.Баласагун, М.Кашгари. Они говорили, что истоком нравственного воспитания лежит в недрах духовной культуры и отношения человека к природе. Духовнонравственное воспитание понимается, как один из аспектов воспитания, направленных на усвоение подрастающими поколениями и претворение в практическое действие, и поведение высших духовных ценностей, такие как индивидуально-личностные, семейные, национальные, общечеловеческие. Но следует учитывать, что содержанием духовно-нравственного воспитания человека являются ценности, хранимые в культурных, этических, семейных и других социокультурных традициях народа, этноса, и передаваемых от поколения к поколению. По мнению русского педагога Г.А.Станичного, «духовное, нравственное формирование личности происходит путем присвоения ею культурно-исторического опыта этических норм и ценностей своего народы» [4, 174]. Современный русский журналист, редактор журнала «Роман газета 21 век» В.Ганичев тоже отмечает, что нравственные ценности не прививается «без воспитания любви к родному языку, к великой отечественной литературе не возродиться народ, не утвердится ни подлинная свобода, ни согласие, ни мир и любовь среди людей». Современный кыргызский философ и педагог Ж.К.Ниязова утверждает, что воспитание молодого поколения к нравственным ценностям проходит через обращения к своим национальным корням и мудрости предков, ибо «родовая практика кыргызского народа была естественной хранительницей чести и достоинства каждого члена общества, будь то старик или ребенок, и именно она не позволяла преступить черту нравственности». [3, 10-11]. По мнению писателя Ч.Айтматова, будущее не может быть без прошлого. Полное забвение прошлого может привести к «духовному манкуртизму». Память, по убеждению писателя это «мера человеческой личности, ее духовности и нравственности. Человек, у которого нет памяти, нет истории, нет духовной биографии, запечатленной в образах искусства древних мифов, легенд, классики, обречен на духовную нищету: он не готов восприятию сложнейшей современной жизни» [1, 5]. В процессе трансформации кыргызского общества Президент Кыргызской Республики А.Атамбаев усиливает внимание на нравственное воспитание молодого поколения через приобщения к народной культуре. В официальном указе президента от 27 января 2012 года «О мерах по формированию гражданственности и углубленного изучения исторического и культурного наследия народа Кыргызстана и формирования гражданского патриотизма» он подчеркивает, что «государство обязано уважать и поддержать стремление людей к изучению и распространению истории и культуры. Необходимо создать такие условия, чтобы каждый кыргызстанец не забывал свою религию и этическую принадлежность, в первую очередь понимал, что он гражданин Кыргызстана и гордился этим» [5,10]. В историческом прошлом для кыргызского народа вопрос нравственного воспитания подрастающего поколения был очень важным. Одним из действенных методов воспитания являлись народные традиции и обычаи. В основе нравственного воспитания лежала практическая направленность, т.е. привлечение к посильному труду, ибо труд в понимании древнего человека предстает одной из высших ценностей. Нравственные ценности кыргызского народа отражены в произведениях устного народного творчества.это народный эпос «Манас», который охватывает все стороны жизни народа, начиная с его истории, и заканчивается обычаями, ритуалами, правилами этикета и морали. В течение многих веков идеалы народа были связаны с эпосом «Манас», этические нормы и понятия о добре и зле объяснялись на примере поступков героев эпоса. Нравственные ценности в «Манасе» связываются четырьмя основными добродетелями: ум, терпение, совесть, порядочность, которые воплощены в образах Манаса, Каныкей, мудрого старца Бакай и Алмамбета. Им противопоставляются четыре порока: леность, злобность, алчность и высокомерие. Понятие национальная честь и патриотизм проходят красной нитью через все содержание эпоса. В основе содержания эпоса лежат описание подвигов Манаса во имя объединения своего народа, разобщенного и разграбленного многочисленными войнами. В эпосе воспеваются моральные качества Манаса и его соратников, как любовь к Родине, самоотверженное служение народу, свободолюбие, отвага, боевая дружба, ответственность, дружба, терпимость и другие, которые и сегодня может служить как образцом нравственной ценности для последующего поколения. Любовь к своей земле неразрывно связана со стремлением видеть ее свободной. В связи с этим, основная 294

295 мысль эпоса видится в воспитании в народе духа свободы и независимости, т.е. в основу монументального сказания положена идея патриотического воспитания. Духовное наследие кыргызских мыслителей, дошедшие до нас в виде мудрых сентенций, назиданий и наставлений, отражает нравственные ценности народа, в основе которых лежат человеколюбие, благородства, терпимость, уважения к старости, миролюбия, неприятия грубости и насилия, великодушие, гуманизм и природовоспримчивость. Сплоченность и яркая родоплеменная направленность условия жизни кыргызского народа объясняли основополагающее значение для нации понятия нравственности и морали. Безнравственный поступок отдельной личности мог повлиять на репутацию рода. Об этом свидетельствует большое количество пословиц и поговорок. Живая эмоционально-выразительная, устная передача народных песен, поэм, сказаний дастанов, пословиц и поговорок способствовали прямой духовно-нравственной связи сказителя со слушателем. Европейский философ Э.Фромм, отмечая причины нравственного опустошения духовной жизни подрастающего поколения ХХ века, пришел к выводу, что отсутствует живые эмоциональновыразительные свойства в информационной технологии и технике. Таким образом, наше общество переживает духовно-нравственный кризис. Многие современные граждане нашей республики понимают, что без возрождения духовно-нравственных ценностей, нет будущего и может привести к краху государства. Наше государство должно иметь собственную систему социально-философских, морально-этических, патриотических идей и идеалов, которые должны служить ориентирами и руководством для воспитания молодежи, а русский язык, по мнению русского педагога П.М.Неменского, «формирует душу, обогащает нравственный опыт гигантским опытом человечества». ЛИТЕРАТУРА 1. Айтматов Ч. Полное собрание соч: в 8 т. Т.1. Бишкек, Концепции воспитания подрастающего поколения Кыргызстана. Под.ред. С.Байгазива. Бишкек, 2013 г. 3.Ниязова Ж.К. Этикет кыргызов: сущность и социокультурная ценность. -Бишкек, Станчинский Г.А. Этическая педагогика. Спб, Указ Президента КР «о мерах по формированию гражданственности и углубленного изучения исторического и культурного наследия народа Кыргызстана и формирования гражданского патриотизма» 27 января 2012 года. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ҚАЖЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ ГАУҺАР ҚҰСАЙЫНҚЫЗЫ ҚҰРМАНБАЕВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ жеріндегі қажылық мәселесі нақты тарихи деректерге сүйене отырып жазылған. Қазақ жеріндегі қажылық туралы бұрын-соңды зерттелген ғылыми еңбектерді саралай отырып, ғылыми тұрғыда зерделеген. Мұрағат құжаттарындағы дәйектерді алға тарта отырып, қазақ жеріндегі қажылық мәселесі жөнінде соны пікір, тың ізденістерге жол ашқан. Тірек сөздер: қажылық, қажы, тәуепшілер, қажылық паспорты, ұзақ сапар, қауіп-қатер. АBSTRACT: The article was considered the problems of pilgrimagerelying on the exact historical facts at the end of the XIX century and at the beginning of the XX century in Kazakh land. It was researched in scientific way, analyzing scientific research work about using pilgrimagein Kazakh land. It was given new opportunities, owing to the facts of archive documents, the last opinion about the problem of pilgrimage in Kazakh land. Key Words: Pilgrimage, Hajji, passport of pilgrimage, a long way trip, danger Құрманбаева Гауһар Құсайынқызы - Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен «ҒылымОрдасы» Ш.Уалиханов атындағы Тарих және этнология институтының 1 курс магистранты. Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы gaukhar-kurmanbaeva@mail.ru 295

296 Ислам ілімінің біздің ұлттық болмысымызбен біте қайнасып, тіршілігіміздегі мәнді құбылысқа айналғандығын қазақ елінің өткені мен бүгінінен анық байқай аламыз. Небір қиын-қыстау күндерден осы бір ізгі діннің шарапаты деп танылған бейбіт тірлікке деген талпыныс, тазалық пен мейірімділіктен тұратын ішкі рух алып шыққандығының куәсі де болып жүрміз. Халқымыздың таным-сенімінің кілті болған ислам дінінің ел ішіне алғашында сопылар арқылы, татар молдаларының насихаттары негізінде, араб әліпбиін үйрену, иман-шарт, намаз оқу, зекет беру, ораза ұстау, қажылыққа бару біртіндеп қолға алына бастаған. Әсіресе, сопылардың қажылыққа баруын сипаттайтын аңыздар, діни қисса-дастандар көшпелілердің қажылыққа деген қызығушылығын арттыра түскен. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында қазақ даласында қажылықтың дамуына әсер еткен факторлардың бірі ірі мұсылман мәдени орталықтарында басылып шыққан діни кітаптардың халық арасында кеңінен тарай бастауы. Қазан, Орынбор, Верный қалаларындағы басылымдардарда қажылыққа арналған «Қисса-и Өсербай» (Қазан, 1892, 1895), «Хаж-ул-харамаен Бектұрған бин Қаражан хажы» (Қазан, 1898), «Қисса и Өндірбай хаж-ул-харамаен» (Казань, 1900), «Қозыбайхаджи Исенғұл-хаджи ұлынын марсиясы» (Оренбург, 1913) Алматы уезінің биі Дүйсебай Шуманақұлының халыққа айтқан өсиетіне арналған «Хаж сапары» (Верный, 1911), Ғұмар Қарашевтің «Бәдел хаж» (Қазан,1913) т.б. басылымдарды айрықша атауға болады 1. «Қисса Өндірбай қалпе» кітабында қажылықтың жалпы сипаты мен қажылықты өтеу кезіндегі жөн-жоралғылар айтылып, қажылық жолындағы қиындықтар, тәуекелмен сапарға шыққан қажылар туралы бұл қиссада қажы Құнанбай Өскенбайұлының да аты аталады. Тобықтыда Құнанбай жүрмек болды, Көруге бек ынтазар Мекке жүзін. Қазақта кім бар еді Құнанбайдай, Жаратқан абзал қылып патша Құдай 1. Өз заманы қажыларының игі істері және де қажы атағына сай болмай жүргендерді сынай баяндайтын көптеген жыр-дастандар шығарған Мәшhүр Жүсіп Көпейұлы «Сахабалар тарихы. Қазақ қажылары» дерегінде: «Біздің бұл құлақ естіген жерде Уақ Нүркен байдан бұрын қажыға барған кісі жоқ, ол кісі тоқал қатынымен кетіп, Семей қаласы, Аягөз, Піскек, Тоқпақ, Алматы, Әулиеата, Тәшкент, Бұқар жолымен төрт жыл жүріп, аман-есен барып келген. Сол Нүркеннен соң қажыға Күлік Самай сопы мен Баян қаласынан дуан аузы алғаш ашылғанда, указ болған Байжан хазірет екеуі кетіп, екеуі де сол жақта өлген. Бұлардан соң үшінші қажыға барған кісілер: тобықты Құнанбай, Айдабол, Қишыл, Қыстаубай, Малай, Жәдігерлерден Егізек, Жанайдар батыр», дейді де, «Орта жүзден жиырма кісі барыпты. Кіші жүзден табандаған жүз кісі барыпты. Мұнан бұрын қазақ бүйтіп бас қосып қажыға бармаған екен», деп мәлімет береді 2. Бұл кезеңде тәуепшілер жолға атпен шығып, пойызбен қаладан-қалаға ауысып, араб керуеніне ұшырасып, ұзақ жол жүріп жеткен деген болжамдар бар. Аталған алғашқы қажылар туралы мәліметтер мұрағат құжаттарында кездеспегенімен, осы уақыттарда мұсылмандарға қажылық сапарына рұқсат беріліп, алғашқы құжаттар жинақтала бастаған. Шауыш ел аралап жүріп, жұртты қажылыққа баруға шақырады. Шауышпен жолығуға келісілген қалаған жағына қарай шүу деді. Өйткені ол заманда қазақ даласында әлгіндей құжаттар бере қоятындай да мекемелер жоқ болатын. Ресей өкіметінің 1822 жылы Орта жүз қазақтарына арнап қабылдаған жарғысы бойынша дала өлкесінде округтер ашылып, ата-баба есімдері мен істері қағазға түсе бастайды 3. Отарба, параходқа құжатсыз отырғызбайтыны белгілі. Ендігі жерде тәуепшілер шетелдік құжатты алу үшін Меккеге бару туралы өтініш жазуы, ақша төлеуі, маркі сатып алуы, қызыл креске төлем жасауы, туыстарының қолхаты, жеке куәлігі болуы керек болды. Ал жеке куәлігінде жасы, ерекше белгісі, малының саны да жазылып көрсетілген болуы шарт. Құжаттар рәсімделіп, Ресей әкімшілігінің тексеруінен кейін шетелдік паспорт бір жылға беріле бастайды жылғы Үндістан еліндегі оба дертінің ушығуына сәйкес Ресей өкіметінің шетелдік құжат беруді 1897 жылдан бастап тоқтатып, өз жеріндегі қасиетті жерлерге баруды ұйымдастыру туралы 1 Мұхтарова Г.Р. Қазақстандағы Ислам діні: Қажылық (ХІХ-ХХ ғ. басы)// Материалдар жинағы. Алматы: Баспалар үйі» 2009.(15б) 1 Мұхтарова Г.Р. Қазақстандағы Ислам діні: Қажылық (ХІХ-ХХ ғ. басы)// Материалдар жинағы. Алматы: Баспалар үйі» 2009.(173б) 2 Мәшһүр Ж.К. Шығармалар. 8-том. Павлодар, 2009.(60б) 3 Исабай Қ., Байжан ата С. Қажыға барған қазақтар. Алматы, 1996.(135б) 296

297 қаулыларының жан-жаққа тарай бастағанын мұрағат деректерінен білуге болады 4. Осы уақыттан бастап ел-елдегі қасиетті мекендер, зиярат ету орындары айрықша дәріптелгені айқын. Ғалым, зерттеуші Н.Д.Нұртазина да қазақ жерінде жол қиындығына қарамастан Мекке Мәдинаға жол салған мұсылмандар туралы деректердің ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы құжаттар мен сол кезеңдегі жазба деректерде көп кездесетінін, отарлаушы елдің қазақ жеріндегі қажылыққа бақылау жүргізе бастауының нәтижесі деп көрсетеді 5. ХІХ ғасырдың соңғы ширегіндегі Ресей Ішкі істер министрлігінің құжаттарында қажылық сапарының әлі де қауіпті екені, тәуепшілердің рұқсат берілмеген жағдайда, шауыштармен сөз байласып, оларға ілесіп, жасырын кетіп, түрлі қауіп-қатерге ұшырайтындықтары, алыс елге аттану кезінде саудагер ретінде тіркелуі мен қайтарында өздерімен бірге түрлі кітаптар әкелуі, олармен бірге көрші елдердегі жұқпалы дерттердің келу қаупінің бары айтылады. Осындай мәселелер негізінде қажылықтың ретке келтіріле бастағанын Ресей өкіметінің 1900 жылдың 31 желтоқсанында барлық губернияларға, облыс губернаторларына жіберген нұсқаулықтан көреміз 6. Бұл құжаттың жасалуына, індеттерге, бар қиындықтарға, тосқауылдарға қарамастан қазақ жеріндегі мұсылмандардың қажылық сапарына ағылуы себеп болған. Сондықтан да енді «Қажылық паспорты» Қара теңізбен бару жағдайында ғана беріліп, қайтар жолда медициналық тексеруден өтуді міндеттейтіндіктерін жазды жылдан бастап жасырын баруға тыйым салу, карантинге байланысты киімдерінің, заттарының зарарсыздандырылғаны туралы құжатқа мөр басылуын, келгеннен кейін паспорттарын жинап алып, денсаулықтарын бақылауға алу жергілікті билікке тапсырылған. Қажылық паспорты алты айға беріледі, оны алу үшін болыстың мөрмен куәландырылған анықтамасы және тәуепші орнына салықты төлей алатын туыстарының кепілхаты болуы тиіс. Уақытында оралып, паспортты қайтару керек, оны орындамаған жағдайда айып төлеуге қолхат та жазып береді. «Қазақ» газеті ара-тұра «Ауыр барып, жеңіл қайтамыз» деген ұстанымдағы қажыларға ұзақ сапардың жол төлемінің қымбаттылығы мен алдап-арбаушылардың көптігіне байланысты Мекке - Мәдинаға барудың ең тиімді жолдарын көрсетіп, олардың жол жүруіне бөгет болатын жайларды баяндап, мақалалар жариялап тұрды. «Қажы жолы» деген мақалада: «Темір жолмен жүргенде Мәскеуден Стамбұлға алты күнде жетеді. Жүз жиырма сом жол расходы. Одессадан Стамбұлға теңізбен күн жақсы болса 23 сағат. Параход билеті төрт сом. Біздің қазақ қажылары теміржолмен бармас. Оны қойып Оддессамен жүру жолын айтайық 7». Мұрағат деректерінен қажылардың індетке ұрынуы, теңіз жолын көтере алмауы, ауа райының жақпауы себепті өлім-жітімге көп ұшырайтыны, ал шежірелерден, ауызша тарих деректері бойынша мақсатты түрде, кейде қаржы тапшылығымен, денсаулығына байланысты жол жүруді көтере алмай сол жақта қалған қажылар туралы мәліметтер де бар. Қ.О. Сейтқазина «Қазақстанның солтүстік аймағындағы ислам діні: тарихи талдау (ХІХ ХХ басы)» атты ғылыми зерттеу жұмысында ХХ ғасырдың басында солтүстік аймақтардағы қазақтардың қажылығының себептерін отаршылық, жер мәселесі, рухани езгіге бола сол жақта мәңгілікке қалуды көздегендіктен, атақ-даңқ үшін аттанған, байлықпен сапар шеккен деп көрсетеді 8. Орыс офицері Әбдаләзиз Дәулетшин Хиджаз іссапары есебінде қажы сапарының негізгі себептері мұсылманның ең негізгі бесінші парызын орындауға деген ниет, күнәдан арылу, бір жағынан қажы деген жоғары дәрежеге ие бола отырып, өз ортасындағы тұлғалық қадірі мәселесі және бедел қажылықпен келгендер үшін ақша табу амалы деп көрсетеді. Осы ретте әкесімен еріп келген жігіттің қасиетті жерден кейін ішімдік ішуден тыйылу үмітімен келгендігін де мысал етеді 1. Қажылыққа бару үшін әлеуметтік жағдай бірінші мәселе болғандықтан сол кезеңдегі құжаттардан, жазбалардан байқағанымыз жолға шыққандардың бәрі бай адамдар және әдейі қаржы жинағандар екен. Олардың кейбірі заман кейпіне көңілі толмай, еркіндікті, жерұйықты іздеу мақсатында қасиетті мекенде қалуға ниеттенгендер, көпшілігі Мекке-Мәдинаға бару арқылы осыған дейінгі күнәларынан арылып, анадан жаңа туғандай болып қайту, арман-тілектерінің орындалуын жаратушысынан тілеушілер. Бірақ осы сапарға аттанарда бәрінің де қайтып оралатындықтарына көздері жетпеген. 4 ҚРОМ. 25-қ.,1-т., 561-іс. 135 п.(324б) 5 5. Нуртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана. Алматы: Фараб, ҚРОМ. 44-қ.,1-т., 1599-іс. 5-п. (5б) 7 Қазақ б. 8 Сейтқазина Қ.О. Қазақстанның солтүстік аймағындағы ислам діні: тарихи талдау (ХІХ ХХ басы). Астана, Мұхтарова Г.Р. Қазақстандағы Ислам діні: Қажылық (ХІХ-ХХ ғ. басы)// Материалдар жинағы. Алматы: Баспалар үйі»

298 Қажылар... Ниет етіп, тәуекелге бел буып, Аллаға мінәжат жасау үшін қасиетті Қағбаға асыққандар... Өз құжаттарының тарихи дерек үшін хатталып жатқандығын сезбеген де болар. Ыстық ықылас, адал ниет, шынайы құлшылықтарының нәтижесі сол, көркемдеп жазған хатшының өтініш қағазына қойған қолдарынан бастап, сатып алынған маркілері, көнерген жол жүру паспорттары, қайсыбірінің кескін-келбеті суреттеліп, ерекше белгісі мен байлығының мөлшері туралы анықтамалық қағаздары сол қалпында Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатында сақталған. Мысалы «Мен пақыр 1905 жылдан 1906 жылға қарай хажыға барғанда тақияны көрдім...» деп жазған Шәкерім қажы, 1905 жылдың қараша айында аттанып, келер жылдың наурыз айында Семейге оралған жылдың 28 наурызында «Шәкәрім Құдайбердиннен шетелдік паспорт қайтып алынды» делінген құжат мұрағат деректерінің ішінен бірден көзге түседі 9. Тәуекел, тәсілимиет және қажылық сөзі айтылса, есімізге Ибрахим ғ.с мен Исмайыл ғ.с түседі. Өйткені қажылық солардың арқасында қияметке дейін қайталанған бір салих амал. Қажылық сүйіспеншілікке толы бір құлшылықтың орындалуы, Бір ғана матаға оранған жалаң бас, жалаң аяқ құлдың бүкіл дүнияу атақтардан арылуы, осылайша Раббысына шын көңілден жалбырануы толық түрде Аллаға бойұсынуы. Ихрамда бір шөпті де сындыруға болмайды. Тек қана Жаратушысының атынан жаратылысқа сүйіспеншілік және мейірім 10. Бұл кезеңдердегі қымбатшылық, орыстандыру саясаты, құжат жасау қиындығы, қажылықтың дұрыс ұйымдастырылмауы елдің қажылық сапарына шоғырлануына көп кедергілер келтірген. Бірі құжатқа рұқсат алып, тіркеліп, енді бірі басқа да жолдарын қарастырып, жаяу-жалпылап қажылыққа сапар шеккендері де баршылық. Соның өзінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында, кеңестік кезеңге дейін дала қазағы қажылық сапардың қиындығына қарамастан, рухани мәдениетінің, сенім-тілегінің қалауын орындап, құлшылық жасап қайтқан. Бұл сапар тарихынан байқағанымыз қазақ қажыларының үлкен құлшылықтан кейін діни білімдері кеңейіп, рухани толысып, ел ішінде ерекше қадірленіп, қажы дәрежесіне лайықты сый-құрметке ие болған. Қорыта айтқанда, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ жеріндегі қажылық мәселесі Қазақстан тарихы ғылымында өзекті мәселе болып қала бермек. Қазақтардың қажылыққа баруы, сол сапардан алған әсері және ислам дінінің қазақ қоғамындағы орны мен рөлі өз бағасын алуы тиіс деп ойлаймыз. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Мұхтарова Г.Р. Қазақстандағы Ислам діні: Қажылық (ХІХ-ХХ ғ. басы)// Материалдар жинағы. Алматы: Баспалар үйі» Мәшһүр Ж.К. Шығармалар. 8-том. Павлодар, Исабай Қ., Байжан ата С. Қажыға барған қазақтар. Алматы, ҚРОМ. 25-қ.,1-т., 561-іс. 135 п. 4. Нуртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана. Алматы: Фараб, ҚРОМ. 44-қ.,1-т., іс. 5-п. 5. Сейтқазина Қ.О. Қазақстанның солтүстік аймағындағы ислам діні: тарихи талдау (ХІХ ХХ басы). Астана, Осман Н. Т. Пайғамбарлар баяны. Алматы, NİĞDE DE YAŞAYAN KAZAKLARDA ÖLÜMLE İLGİLİ İNANIŞLARI (ALTAY KÖYÜ ÖRNEĞİ) Bayram POLAT ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл еңбекте Алтай ауылында тұратын қазақтардың өлімге қатысты нанымсенімдері баяндалған. Қазақтарда өлімге қатысты сенімдер өлімге дейін, өлімнің барысы, өлімнің соңы деп үшке бөлінеді. Мақаладағы наным-сенім, әдет-ғұрып Түркі халықтарының діни сенімдері негізінде қарастырылған. Зерттеудің мақсаты дүниежүзінің әр аймақтарында жүзеге асырылатын түркі мәдениетінің, әсіресе, өлімге қатысты сенімдердің зерттелуін қамтамасыз етіп, ортақ ұқсастықтарын тауып, 9 ҚРОМ.64-қ., 1-т., 2337-іс. 119-п. 10 Осман Н. Т. Пайғамбарлар баяны. Алматы, Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi 298

299 келешек ұрпаққа жеткізу. Еңбек әдеби зерттеумен қоса, тақырып төңірігінде де зерттелген. Әсіресе, рәсімге қатысу, адамдармен сұхбаттасу арқылы мағлұматтар жинақталған. Тірек сөздер: Алтай ауылы, Казактар, олiм, турiк халыктарынын сенiмдерi, диндер тарихы ABSTRACT: In this study, death related folk beliefs are tried to be revealed in the context of Kazakhs living in the Altay village in Nigde. Death related beliefs, customs and rituals in Kazakhs were discussed under three main headings as pre-death, during death and after death. These beliefs and rituals were evaluated concerning the History of Religions and Turkish Folk Beliefs. The purpose of the study is to contribute to the manifestation of Turkish culture surviving in various regions of the world in general and beliefs about death in particular and to reveal common aspects and to ensure the existence of them in the future generations. In addition to literal research, field research was also conducted and the events were observed. The data were obtained performing participant observation and detailed interviews with tradition bearers. Key Words: Altay Village, Kazakhs, Death, Turkish Folk Beliefs, History of Religions ÖZET: Geçiş ritüellerinin sonuncusu olan ölüm olayı, bütün toplumlarda olduğu gibi Kazaklarda da üzüntü ile karşılanmıştır. Bu bildiride, ölüm ile ilgili halk inanışları Niğde Altay köyünde yaşayan kazaklar bağlamında ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kazaklarda ölüm ile ilgili inanışlar, adetler, ritüeller ve kalıp davranışları ölüm öncesi, ölüm esnası ve ölüm sonrası olmak üzere üç ana başlık altında ele alınmıştır. Bu ana başlıklarda bilimsel yöntemler ile tespit edilen inanış ve ritüeller, Dinler Tarihi ve Türk Halk İnanışları açısından değerlendirilmiştir. Araştırmada amaç, dünyanın çeşitli bölgelerinde yaşatılan genelde Türk kültürünün, özelde ise ölümle ilgili inançların ortaya konulmasına katkıda bulunmak, ortak yönlerini ortaya koymak ve gelecek nesillere aktarılmasını sağlamaktır. Araştırmada literal araştırmanın yanı sıra, alan araştırması da yapılarak olaylar gözlemlenmiştir. Özellikle katılımlı gözlem ve kaynak kişiler ile derinlemesine mülakat yapılarak veriler elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler:Altay Köyü, Kazaklar, Ölüm, Türk halk İnanışları, Dinler Tarihi GİRİŞ Altay Köyü Niğde İli Ulukışla ilçesine bağlı bir Kazak köyüdür. Ulukışla ya uzaklığı yaklaşık 30 km., Niğde ye uzaklığı ise yaklaşık 50 km.dir. Altay Köyü Doğu Türkistan dan göç eden kazak Türklerinin 30 Temmuz 1955 yılında bu bölgeye iskan edilişi ile kurulmuştur. Köyün ilk adı Ural olarak isimlendirilmiş fakat köylülerin itirazı ile sonradan Altay bölgesinden geldikleri için Altay olarak değiştirilmiştir. Altay köyünde halen 110 civarında nüfus ikamet etmektedir. Bunlardan bir hane Van- Erciş- Ulupamir köyünden göç eden Kırgız, bir hanede Kayseri den gelip yerleşen Türkiye Türküdür. Aslında köy ekonomik sebeplerden dolayı büyük şehirlere göç vermeye devam etmektedir. Bu göçler daha çok İstanbul, İzmir ve Ankara ya olmaktadır. Ayrıca Yurt dışına da göçler olmaktadır. Bu göçler gerek yurt dışına olsun gerek yurt içine olsun daha çok evlilik ve ekonomik sebeplerden dolayı olmakta ve Kazakların daha çok yaşadıkları yerlere olmaktadır. Göç edenlerin büyük çoğunluğu yaz aylarında ve tatillerde genellikle köyü ziyarete gelmektedirler(yalçın, 1998:94-95). Bu ziyaretler daha çok bayramlarda veya bir cenaze olduğunda yapılmaktadır. Özellikle cenaze yakınlarının defin için köye gelmeleri hem geçiş ritüellerin yaşatılması hem de birbirleriyle iletişim kurmalarında önemli rol oynamaktadır. İnsan hayatının önemli safhalarından olan doğum, evlenme ve ölüm, geçiş dönemleri olarak tanımlanmaktadır. Bu dönemler ile ilgili her toplumda sahip oldukları kültür kalıplarına uygun olarak bir takım inanış ve uygulamalar bulunmaktadır. Bu inanış ve uygulamaların amacı, kişinin geçiş dönemlerindeki yeni durumunu belirlemek ve kutlamakla birlikte, bu dönemlerde kişinin güçsüz ve zararlı etkilere açık olduğuna inanıldığından onu bu dönemlerde yoğunlaşan tehlikelerden korumaktır. Bu manada geçiş dönemleri etrafında oluşan inanışlar, adetler, gelenekler ve törenler bir ülkenin veya belli bir bölgenin geleneksel kültürünün ana unsurlarını meydana getirir( Örnek, 1977: 207; Artun, 2010: 133). Geçiş dönemlerine ait inanış ve uygulamaların tespiti ve tahlili, geçmiş ile günümüz arasındaki kültürel bağların ortaya konulmasında önemli bir yere sahiptir. Zira günümüz Türk toplumundaki geçiş dönemleriyle ilgili inanış, adet ve uygulamaların birçoğunun Orta Asya Türk kültürü ve geleneksel Türk dini ile bağları bulunmaktadır( Artun, 2010: 133). Zira Türkler, İslam öncesi Gök Tanrı merkezli geleneksel dinlerini, evrensel dinleri özellikle de İslam ı kabul ettiklerinde tamamen terk etmemişlerdir. Bu manada geleneksel dinden birçok unsur yeni motifler ile kaynaşıp bezenmek suretiyle varlığını günümüze kadar sürdürmüştür( Günay ve Güngör, 2007: 148). Geleneksel Türk dininin İslami bir motif ile bütünleşerek 299

300 varlığını devam ettirmesinin en güzel örneklerini günümüzdeki birçok örf, adet ve geleneklerin yanı sıra, geçiş dönemlerinde özellikle de geçiş dönemlerinin sonuncusu olan ölüm ve ölüm sonrası inanış ve uygulamalarda görmek mümkündür. Ölüm, geçmişten günümüze insanların çaresiz kaldığı bir durumdur. Her insanın mutlak karşılaşacağı bir gerçek olan ölüm, toplumlarda üzüntü ile karşılanan olaylardandır. İnsanlar ölüm gerçeği ile yüz yüze olmalarına rağmen, ölüm olayından çekinirler, korkar ve tedirgin olurlar (İbn-i Sina, 1959: 12-13). Bu manada her toplumda kendi kültür kalıplarına uygun olarak ölüm çevresinde birçok inanış, adet, ritüel ve kalıp davranışlar bulunmaktadır. Bunları üç grupta toplamak mümkündür. Bunlardan birinci grup, ölen kişinin öte dünyaya gidişini kolaylaştırmak, onun gerek geride bıraktıklarının nazarında gerekse öte dünyada iyi bir kişi olmasını sağlamak amacına yönelik olanlardır. İkinci grup inanış ve uygulamalar ise ölenin geri dönüşünü engelleyerek, yakınlarına zarar vermesini önlemeye yönelik yapılanlardır. Üçüncü grup inanış ve uygulamalar ise ölenin yakınlarını teselli etmeye, bozulan morallerini düzeltmeye ve onları tekrar toplumdaki gündelik hayata kazandırma yönelik olanlardır( Örnek, 1977: 207; Artun, 2010: 186). Araştırmanın konusu olan Niğde de yaşayan Kazaklarda ölüm ile ilgili halk inanışlarını, konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamak maksadıyla Ölüm Öncesi İnanış ve Uygulamalar, Defin ve Defin Sonrası İnanış ve Uygulamalar ve Ölümle İlgili İnanış ve Uygulamaların Değerlendirilmesi olmak üzere üç ana başlıkta incelenmiştir. Araştırmada literal araştırmanın yanı sıra, alan araştırması da yapılarak olaylar gözlemlenmiştir. Özellikle katılımlı gözlem ve kaynak kişiler ile derinlemesine mülakat yapılarak veriler elde edilmiştir. Veriler fenomenolojik yöntemle değerlendirilmiştir. ÖLÜM ÖNCESİ İNANIŞ VE UYGULAMALAR Hayatının sonu olan ve sırrına vakıf olunamayan ölüm karşısında insanlar çaresizdir. Bu çaresizlik, insanların ölümden çekinmesine ve korkmasına neden olmaktadır. Bundan dolayı insanlar görülen bazı rüyaları, çevrelerindeki birtakım olayları, eşyaların konumunu ve hayvanların bazı hareketlerini ölümün ön belirtisi sayarlar, ayrıca ölümü meydana getireceğine inandıkları birtakım eylem ve nesnelerden de uzak durmaya çalışırlar( Artun, 2010: 186). Altay köyünde ölümün ön belirtileri arasında rüyalar önemli bir yer tutmaktadır. Bir kişinin rüyasında dişini çektirmesi, ölmüş bir yakınını, düğün kalabalığı ve bir kişiyi çıplak görmesi, yakınlarından birinin öleceğine yorumlanmaktadır. Bununla birlikte halk arasında rüyada beyaz ve yeşil renk, berrak su görülmesi hayra yorumlanırken, bunun zıddı olarak rüyada bulanık su, siyah renk görülmesi hayra yorumlanmadığından bir felaket veya ölüm habercisi olarak algılanmaktadır. (K.K.5). Yörede ölümünün önceden haber verdiğine inanılan hayvanlar arasında genel olarak baykuş ötmesi ve köpek bulunmaktadır. Baykuşun daima kötü haberler getirdiğine ve kimin damına konmuşsa o evden bir kişinin öleceğine inanıldığından dolayı insanlar kendi evlerinin yakınlarında baykuş gördüklerinde derhal bu kuşu oradan uzaklaştırmaya çalışırlar. Köpeğin ulumasının ise özellikle de ezan okunurken ulumasının cevreden birisinin öleceğine işaret ettiğine inanılmaktadır. (K.K. 2) Halk arasında, gökten bir yıldızın kayması herhangi bir yerde bir kişinin öldüğüne işaret etmektedir. Yörede bir insan doğduğunda gökte bir yıldızı olduğu, öldüğünde ise bu yıldızın kaydığı inanışı yaygındır. Birçok yerde olduğu gibi, bölge insanı da ölümden çekindiği için ölümle irtibatlı olduğuna inandığı bazı davranışlardan uzak durmaya çalışır. Bu bağlamda mezar kazılırken veya cenaze defnedilirken kazma ve kürek elden ele verilmemesidir. Şayet bu eşyalar elden ele verilirse bir başka kişinin de öleceğine inanılmaktadır. Bu nedenle kazma veya küreği kullanan kişi bunları direkt diğer kişiye vermez, toprağa bırakır. Diğer taraftan, doğacak olan çocuğun uzun yaşaması dolayısıyla genç yaşta ölmemesi için, hamile kadın dişini çektirmez ve saçını kestirmez. Şayet dişini çektirir veya saçını kestirirse doğacak olan çocuğun ömrünün kısa olacağına inanılır(k.k.3). Köyde yaşayan insanlar, ölüm olayı kendisine ve yakın akrabalarına gelmemesini için bazı uygulamalar yapmaktadırlar. Bir hane halkına ölüm, kaza, hastalık ve doğal felaket vb. kötü bazı olaylar çokça rastlamışsa, hane halkı bu kötü olaylardan kurtulmak için kurban kesme, adakta bulunma, fakir ve yoksulları çağırıp yemek verme, birkaç hoca çağırıp hatim okutma veya o ev halkının tamamının üzerine okuma gibi uygulamalara başvurulmaktadır. Ayrıca yörede sadaka ömrü uzatır hadisi gereği, herhangi bir kaza anında ölümü engellemek için ihtiyaç sahiplerine yardım edilmeye özen gösterilmektedir. Ayrıca yörede, akşam sakız çiğnemek, ölü eti çiğnemekle bir tutulduğundan dolayı hoş karşılanmaz. (K.K.3) Köy halkı, ölümden korkmakla birlikte ihtiyarladıklarında kendilerini ölüme hazırlamaktadırlar. Bu manada ihtiyarların, günah sayılan davranışları terk etmeye, dünyalık işleri biraz daha ikinci plana atmaya, 300

301 dini ibadetleri yerine getirmeye özen göstermektedirler. Yaşlılar, ölüm yatağına düşmeden cenazesinde lazım olacak kefen, sabun, güzel kokulu esans gibi eşyaları temin ederler. Yine maddi durumu yerinde olanlar, cenaze masraflarını ve cenazesinin arkasından yapılacak olan devir-iskat için dağıtılacak parayı hazırlar. (K.K. 4). Ölümcül hastaların ziyareti kısa tutulmaktadır. Ölümü yaklaşan birisinin son istekleri, imkanlar ölçüsünde karşılanmaya çalışılır. Üzücü haberler kendisine verilmez. Ölümcül hastanın başında zemzem suyu bulundurularak hastanın dudağına pamukla verilir. Zira ölüm anında şeytanın, hastanın imanını almak için su ile kandıracağına inanılmaktadır. Hastanın son anlarında, bulunduğu odada bilen birisi tarafından Kur an-ı Kerim belirli aralıklarla okunur. Hastanın imanlı olarak ölmesi için bir kişi yanında devamlı Kelime-i Şehadet ve Kelime-i Tevhid getirerek telkinde bulunur. Eğer hasta erkekse ve tıraşı gelmişse öldükten sonra tıraş edilmediği için tıraş edilir, genel temizliği yapılır. Hasta genelde kıbleye dönük yatırılır(k.k. 7). Köylüler ölüm döşeğinde yatan insanın son anlarında, ölüm meleğini gördüğü, onunla konuştuğu, bunun hastanın yüz hareketlerinden, mimiklerinden anlaşılacağına inanmaktadırlar. Can çıkması sırasında insan çok acı çekiyorsa veya uzun süre can çekişiyorsa bu olay ölen insan için pek hayra yorulmamakta, ölen kişi çok kısa bir hastalıktan sonra kolay bir ölüm yaşamışsa o insan için de ahiretle ilgili güzel şeyler düşünülmektedir. Bu nedenle ihtiyarların isteği kolay ve kimseye muhtaç olmadan, kısa bir hastalık sonucu ölümdür. Ayrıca ihtiyarların birçoğu ölümle ilgili konuşmalarında Üç gün yatak dördüncü gün toprak temennisinde bulunmaktadırlar(k.k. 6). CENAZE VE DEFİN İLE İLGİLİ İNANIŞ VE UYGULAMALAR Belirli bir hastalık veya her hangi bir olay neticesinde ölen insana ilk yapılan uygulamalar, onun çenesinin bağlanması, göz kapağının kapatılması, ellerinin yan tarafa konulması, ayaklarının birleştirilmesi ve üzerine karnının şişmemesi için bir demir parçası veya bıçak bırakılmasıdır. Cesedin çenesinden bir ip veya bir bez çektirilerek kafasından bağlanır ve ceset soğuyunca çözülür. Daha sonra ölünün üzerinde bulunan elbiseler çıkartılır ve üzerine bir çarşaf veya battaniye örtülür. Cenazenin bulunduğu odada tütsü yakılır veya güzel koku veren esas veya gülsuyu dökülür. (K.K. 1) Köyde cenaze olduğunda imam tarafından, sala okunur anons ile yerleşim birimindekilere duyurulur. Ölenin uzak yerlerde ikamet eden yakınlarına ise genellikle telefonla haber verilir. Bu olaya estirtüv yani duyurma denmektedir. Altay köyünde cenaze defnedilmeden önce birtakım işlemlere tabi olmaktadır. Bunlardan ilki cenazenin yıkanması olayıdır. Yıkama işlemi daha çok ölen kişinin ölmeden önce kendisinin nerede yıkanması ile ilgili vasiyeti dikkate alınır. Kazaklarda cenazenin iki defa yıkandığı belirtilmektedir. Cenaze ilk önce ev ahalisi veya yakın akraba tarafından erkekse erkekler, kadınsa kadınlar tarafından ev içerisinde (banyoda) yıkanmaktadır. Bu işlemi ev ahalisi kendisi yapmaktadır. Sebebi ise daha çok cenazedeki ayıp ve kusurların başkası tarafından görülmesini engellemek içindir. Daha sonra köy halkı toplanır ve kurulan bir ocakta ısıtılan su ile cenaze ikinci defa yıkanır. Günümüzde cenaze yıkama aracı köyde bulunduğu için artık ocak yakarak su ısıtılmamaktadır. Yıkama işine mümkünse en yakınları tarafından en fazla üç kişi ile yapılmalıdır. Eğer onlar yoksa köy imamı yıkama işini gerçekleştirmektedir. Cenaze yıkanırken helallik için katılanlar cenazeye su dökerler (Liman Çetin, 2006: 207). Eğer cenaze bayansa köyde cenaze yıkamasını bilen bir bayan tarafından yıkanmaktadır. Cenaze yıkama işlemleri tamamladıktan sonra kefenlenir ve bir tabuta konur. Kefene ahretlik denilmektedir. Kefenleme işlemleri esnasında cenazenin kötü kokmaması için karanfil ezilerek kefene serpiştirilir.(k.k. 6). Genel olarak tabutun üzerine bir halı veya kilim örtülür. Ayrıca bu halı veya kilimin üzerine de cenaze bayan ise başörtüsü veya tülbent, erkek ise ceket veya şapka konur. Böylece ölen kişinin cinsiyeti belirtilmiş olur. Ancak bu uygulamanın daha önceki dönemlerde olmadığının sonradan böyle bir uygulamanın ortaya çıktığı belirtilmektedir. Eskiden cenazenin kefenlenmesinden hemen sonra devir-ıskat yapıldığını ancak günümüzde böyle bir uygulamanın artık yapılmadığı ifade edilmiştir(k.k.1). Kazaklarda genel olarak cenaze en az bir namaz vakti bekletilmektedir. Ölen insanın yakın akrabaları, çocukları, annesi, babası çok uzak bir yerde ise onlar mutlaka beklenir. Akşamdan sonra cenaze defnedilmez, sabah beklenir(k.k. 1). Birçok yerde olduğu gibi, kazaklarda da ölenin ardından yakınları acılarını belirtmek için gözyaşı dökerler. İhtiyar birisinin ölümünde abartılı olarak ağlamak genel olarak hoş karşılanmamaktadır. Böyle durumlarda yörede yas tutma olarak bilinen ağıt söylenir. Buna kazaklar köris demektedir. Cenazenin ardından kadınlar ağıt söyler. Bu arada evde hane yakınları veya akrabalardan olan kişiler evde hatim 301

302 okurlar. Hatim mezardan dönene kadar bitmiş olur. Cenaze evden dışarı çıkarıldıktan sonra herkesten helallik alınır. Kazaklarda cenaze insanların omuzlarında Allah rahmet eylesin veya tekbir ve salavat eşliğinde cenaze namazının kılınacağı yer olan caminin önüne götürülür ve musalla taşına konur. Cenaze namazı, genel olarak öğle veya ikindi namazı sonrası cami imamı tarafından kıldırılır. Cenaze namazı sonrası imam, cemaate mevtanın Müslüman olduğuna şahitlik eder misiniz? bazı yerlerde ise mevtayı nasıl bilirsiniz diye üç defa sorar. Cemaat de imamın sorusuna göre şahitlik ederiz veya iyi birisidir der. Bundan sonra imam cemaate mevtaya haklarınızı helal ediniz diye üç defa seslenir. Cemaat de helal olsun karşılığını verir. İmam el-fatiha dedikten sonra Fatiha suresi okunur ve tabut mezarlığa veya cenaze aracına kadar omuzlarda taşınır. Cenaze namazına katılanlar, en az üç adım tabutu taşımaya gayret gösterirler. (K.K.7) Ölüm haberi alındıktan sonra mezar kazmasının bilenler, imece usulü mezarı hazırlarlar. Mezar kazılırken kazma ve kürekler yere bırakılarak elden ele verilmez. Mezar boyu erkeklerde göbek hizasına, bayanlarda göğüs hizasındadır. Mezarın içinde, mevtanın yönünün kıbleye gelmesi için Can akın (sapma) denilen bir yer yapılır(k.k.4). Eğer ölen kişi iyi ise mezarı hemen çıkar, iyi değilse mezarı çıkmaz. Yani mezardan kaya falan çıkarsa onun iyi biri olmadığı kanaati yaygın olur. Cenaze mezara yakınları indirilir ve yüzünü kıbleye çevrilir. Mevta mezarın içine indirildikten sonra üzerine toprak dökülmemesi için sapma denilen yer taşlarla örülür. Daha önce kazaklar mezarı tahta ile örterlermiş. Ancak günümüzde beton kalıplarla örttüklerini söylemektedirler. Mezarın içinin yapımı tamamlanınca orada bulunan insanlar mezara toprak atarlar(k.k.1). Mezara toprak atmak büyük bir sevap olarak algılanır ve herkes atsın diye bir kürek toprak atan bırakır. Mezara toprak atarken de insanlar küreği elden ele vermemekte, toprağı atan kişi küreği yere bıraktıktan sonra bir başkası almaktadır. Mezara toprak atılırken bir taraftan da hocalar ölen insanın ruhu için kuran okunur, diğer insanlar da oturarak dinler. Mezarın iki tarafına taş dikilir. Mezarın başındaki taşa da mevtanın isminin ve soy isminin baş harfleri kazınır. Defin işi bittikten sonra sadece imam telkin vermek için kalır ve telkin verir. Ölünün hocanın sözlerini duyduğuna inanılmaktadır (K.K.3). Mezarlıktakiler doğruca cenaze evine giderler. Bu arada Cenaze kaldırılmadan önce başlamış olan hatim bitmiş olur, ayrıca kuran okunur ve dua edilir. Daha sonra Tirkarıy denilen yemek yapılır ve orda olan herkese verilir. Yemek masrafı yakın akrabaların oluşturduğu fondan karşılanır. Bu arada şeker veya lokum ikram edilir. Yemeklerde mutlaka et bulunmaktadır. Kazaklarda yemek demek et demektir. Hatim parası ölen kişinin ölmeden önce hazırlamış olduğu kefene bağladığı kesede bulunan para ile karşılanmaktadır. Akşam olunca yine hatimli yemek verilir. Genelde et haşlaması şeklinde olur. Bu yemeğin masrafı ise köylülerin kurmuş oldukları fondan karşılanmaktadır. Bu durum yedi gün boyunca cenaze yakınlarınca sürdürülmektedir. Cenazenin ölümünden itibaren kırk gün boyunca her Cuma hatim indirildiği ve kırkıncı güne denk gelen cumada yine yemek verildiği belirtilmektedir. Cenazenin ölüm yıl dönümünde, eskiden arife gününde çek kurbanı, günümüzde ise kurban bayramının birinci gününde çek kurbanı kesilmekte ve küs- barışık bütün köy halkı davet edilerek yemek verilmektedir(k.k.1). Eskiden cenaze evinde ise üç gün boyunca yemek yapılmadığı ve bu süre boyunca komşular o eve yemek getirildiği ifade edilmektedir. Fakat zamanla bu tür uygulamaların kalktığı belirtilmektedir. Ayrıca cenaze evinde müzik çalınmaz televizyon izlenmez. Ölenin kırkı çıkmadan düğün gibi eğlenceli yerlere gitmezler. Cenazenin ardından bazı yerlerde üç gün hatim okutulmaktadır. Ölümden birkaç gün sonra mevtanın mezarını kazanlar çağrılarak onlara yemek verilir. Ölen insanın ölümünün kırkıncı gününde köyde bulunan insanlara yemek verilir. Altay köyünde ölen insanın ruhunun Perşembe günü evi ziyaret ettiğine inanılmaktadır (K.K.7). Köyde, defin işleminin üzerinden belli bir zaman geçtikten sonra cenaze sahipleri maddi imkânlarına göre, mermer veya betondan mezarı yaptırılmaktadır. Mezar betondan yapılsa bile mezar taşının mermerden olmasına dikkat edilir. Yörede Ramazan ve Kurban bayramları arifesinde veya bu bayramların birinci gününde, mezar ziyaretleri önemli bir yer tutmaktadır. ÖLÜMLE İLGİLİ HALK İNANIŞLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Nüfusunun tamamı kazak olan altay, ölümle ilgili inanış ve uygulamaların oluşmasında, İslam dini ile Kazak(Türk) kültürünün oluşmasında önemli bir tesiri olan geleneksel Türk dininin etkisi bulunmaktadır. Zira Türkler, İslam dinini kabul ettiklerinde, eski dinlerindeki aykırı olmayanları ise İslami bir motife büründürerek varlığını günümüze kadar devam ettirmişlerdir. 302

303 Ölümle ilgili, yörede ve diğer Türk ülkelerinde görülen cenazenin yıkanması, kefenlenmesi, tabuta konulup taşınması uygulamaları ile iyi bir kişinin öldükten sonra ahirette cennete gideceği inancı geleneksel Türk dini ile İslam dinindeki ortak hususlardır. Zira kaynaklarda eski Türklerin ölülerini yıkayıp temizledikleri, eşük denilen bir kefene sardıkları, tabuta koydukları ve bir araba ile mezara götürdükleri, toprağa gömdükleri bildirilmektedir. Diğer taraftan eski Türklerde ölümden sonra yeni bir hayat ve ahiret inancı mevcuttur. Bu inanç Türklerde dini tarihin erken dönemlerine kadar gitmektedir. Ayrıca, iyi ruhların uçmağa (cennete), kötü ruhların ise tamuğa (cehenneme) gideceği inancı bulunmaktadır ( Günay ve Güngör, 2007: , 108, 114). Altay köyünde ölümün ön belirtisi olduğuna inanılan, rüyada diş çektirilmesi, bulanık su, siyah renk görülmesi; baykuşun evin çatısına konması, köpeğin uluması, gökten bir yıldızın kayması olayları ve inanışları Anadolu da olduğu gibi birçok Türk ülkelerinde de mevcuttur. Ayrıca mezar kazarken veya cenaze defnedilirken kazma ve küreğin elden ele verilmemesi Anadolu ve diğer Türk ülkelerinde görülen ortak hususlardır ( Çetin 2009: ; Kalafat, 1996: 23-24; Artun, 2010: 187; Örnek, 1977: ; Selçuk, 2004: ). Anadolu nun birçok yerinde olduğu gibi yörede de tespit ettiğimiz, ölüm olayının hemen arkasından yapılan cenazenin çenesinin bağlanması, gözlerinin kapatılması, üzerine bıçak konulması ve cenazenin bulunduğu odada tütsü yakılması uygulamalarında geleneksel Türk dininin etkisi açıkça görülmektedir. Eski Türklerde can ve ruh kavramları tin (nefes) sözcüğü ile ifade edilmekte ve ölüm, ruhun bedeni kesin olarak terk etmesi olarak algılanmıştır (Günay ve Güngör, 2007: 104). Eski Türkler ruhun ölüm anında ağız ve vücudun diğer delik yerlerinden çıktığına inandıklarından cesedin çenesini bağlarlar ve gözlerini kapatırlar. Şayet bunlar yapılmaz ise ölünün ruhu başka birinin ölümüne neden olacağına inanılır (Selçuk, 2004: 216). Cenazenin üzerine bıçak konulması ise demirin eski Türk inancında koruyucu ve kurtarıcı özelliği ile ilgilidir (Kafesoğlu, 1994: , , 289). Diğer taraftan, ölünün ruhunun kötülüklerinden sakınmak için cenazenin bulunduğu evin ve cesedin tütsülenmesi eski Türklerde yaygın bir gelenektir (Selçuk, 2004: 216). Altay köyünde ölüm döşeğinde yatan insanın son anlarında, ölüm meleğini gördüğü, onunla konuştuğu, bunun hastanın yüz hareketlerinden, mimiklerinden anlaşıldığı ve canın çıkması sırasında çok acı çekiyorsa veya uzun süre can çekişiyorsa bunun pek hayra yorulmaması inanışları, Kırgızlardaki ölüm meleğinin altı yüzünün bulunduğu ve onun soğuk yüzünden çekindikleri inancın ve ayrıca Tatarlardaki ölüm meleğinin kılıcından dolayı can çekişen bunu gördüğünde ağzının açık kaldığı inancın izlerini taşımaktadır (Günay ve Güngör, 2007: 105). Yörede tabutun üzerine halı veya kilim konulması uygulaması ile Çin kaynaklarında belirtilen Hunların tabutlarının üzerlerini altın ve gümüş işlemeli kumaş ve kürklerle örtmesi arasında büyük bir benzerlik bulunmaktadır (Günay ve Güngör, 2007: 109). Diğer taraftan, Eski Türklerdeki, ölümle bedeni terk eden ruhun, bazen başıboş olarak dolaştığı inancı ile kazaklarda ölen insanın ruhu Perşembe yaşadığı eve geldiği inanışı arasında benzerlik bulunmaktadır. Bu tür ruhlara Altaylılar üzüt, Yakutlar üöz, Kazan Türkleri ise ürek demektedirler( İnan, 1995: 176). Niğde ve yöresinde eski Türk inançlara benzer uygulamalar arasında sayabileceğimiz bir uygulamada ölünün ardından üzüntüyü dışa vurma şeklidir. Eski Türklerin ölenin arkasından kadınların ağıt söylemesi geleneği kazaklarda da görülmektedir. Eski Türklerde bulunan yoğ aşı veya ölü aşı uygulaması zamanımızda kazaklarda kendisini göstermektedir. Altay köyünde ölüm sonrası ölen insanın yakınları tarafından mezar kazanlara verilen yemek adı altında bir yemek verilir. Ayrıca yine ölenin yakınları ve mirasçıları tarafından kişinin ölümünün 40. günü çevredeki bütün insanlara topluca yemek verilmekte ve mevlit okutulmaktadır. Cenazeyi yıkayanlara elbise gömlek gibi hediyelerin verilmesi, cenazenin yıkandığı suya basılmaması ve cenazenin yıkandığı yere en az üç gün olmak kaydıyla bir hafta boyunca ateş yakılması geleneği devam etmektedir (Polat, 2014: ). SONUÇ Altay köyü kazaklarında ölümle ilgili inanış ve uygulamalarda genel olarak Türk kültürünün bir ürünü olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple yapılan bu uygulamalar Türk kültürü ile bir aynılık ve benzerlik arz etmektedir. Bazı farklılaşmalar ise kavram değişikliklerinden ibaret olarak görülmektedir. Altay köyünde ölümle ilgili uygulamalarda Geleneksel Türk dini veya Gök Tanrı İnancı nın etkisi büyük oranda hissedilmektedir. Bu bağlamda çeşitli uygulamaların İslam öncesi dönemdeki uygulamaların devamı olduğunu söylemek zor değildir. Yapılan iş, sadece bu uygulamaların çeşitli ayetlerin ve duaların 303

304 okunmasıyla İslami bir kimliğe sokulmasıdır. Zaten Müslüman Türk toplumunda İslam dinini etkisinin olmadığını söylemek mümkün değildir. Aksine İslam dini Türk kültürünün şekillenmesinde oldukça da etkili olmuştur. Özellikle, ölüm yatağında olan kişinin yanında Kuran-ı Kerim okunması, yanında şahadet veya tevhit kelimesinin söylenmesi, cenazenin yıkanması, cenaze namazının kılınması, cenaze defnedilirken ve defin sonrası Kuran-ı Kerim okunması İslam dini kaynaklı uygulamalar arasındadır. Cenazenin kefenlenmesi ve toprağa gömülmesi her iki dindeki ölümle ilgili ortak hususlardır. Türk toplumu İslam öncesi gelenekleri ile İslam dininden kaynaklanan gelenekleri kaynaştırmasını en iyi şekilde yapabilmiş bir millettir. Zaten kültür geçmişten gelen gelenekleri içene alır ve onları hiçbir şekilde dışlamaz. Bu açıdan bakıldığında Türk kültürü bir bütün olarak karşımıza çıkmakta ve varlığının günümüze kadar devam ettirmekte, ettirmeye de devam etmektedir. Yapılan bu tür alan araştırmaları ile Türk kültürünün dünyanın neresinde olursa olsun bir biriyle aynı ve benzer olduklarını ortaya koyarak devamlılığını sağlamak gerekmektedir. KAYNAKÇA ARTUN, Erman. (2010). Türk Halk Bilimi. Adana: Karahan Kitapevi LİMAN ÇETİN, Ayşegül. (2006). Niğde Ulukışla İlçesi Altay Köyü nün (Kuruluşundan Günümüze) Kültürel Coğrafi Görünümü Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). ÇETİN, Çulpan Zaripova. (2009). Tatar Türklerinin Gelenek ve Görenekleri. Ankara: Kültür Ajans Tanıtım ve Org. GÜNAY, Ünver, GÜNGÖR, Harun. (2007). Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi. İstanbul: Rağbet Yayınları. İBNİ SİNA. (1959).Ölüm Korkusundan Kurtuluş Risalesi. (Çev., M. Hazmi Tura), İstanbul:Orhan Mete ve Ortağı Kollektif Şirketi Matbaası. İNAN, Abdülkadir. (1995). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu. KAFESOĞLU, İbrahim. (1994). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları. KALAFAT, Yaşar. (1996). İslâmiyet ve Türk Halk İnançları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları ÖRNEK, Sedat Veyis. (1977) Türk Halk Bilimi. Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları:180. POLAT, Bayram. (2014). Niğde ve çevresinde Ateşle İlgili İnanışlar (Çiftlik İlçesi ve Çevresi Örneği), I. Uluslar arası Türk Dünyası Sempozyumu (18-21 Mart 2014) Bildiriler Kitabı C.II (I-II), ( ), Niğde SELÇUK, Ali. (2004). Tahtacılar. İstanbul: Yeditepe Yayınları, YALÇIN, Soner.(1998) Ölüm ve Mezar Geleneği. Anayurttan Atayurda Türk Dünyası Dergisi. S, Ankara: Kültür Bakanlığı. KAYNAK KİŞİLER K.K. 1; İmam Katip Çetinkaya, 1966 doğumlu, Yüksek okul mezunu, imam. K.K. 2;Necla Çetinkaya, 1974 doğumlu, İlkokul mezunu, ev hanımı. K.K. 3; Mustafa Kök doğumlu, İlkokul mezunu, çiftçi. K.K.4; Abdülkerim Alışkan, 1946 doğumlu, İlkokul mezunu, çiftçi. K.K.5; Api Çetinkaya, 1934 doğumlu, Okur-Yazar değil, ev hanımı. K.K.6.; Nur Ayşe Oduncu, 1957 doğumlu, İlkokul mezunu, ev hanımı K.K.7.; Abdurrahman Yavaş, 1953 doğumlu, ilkokul mezunu, çiftçi АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫ АРҚЫЛЫ СТУДЕНТТЕРГЕ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ У.Р. КАНСЕИТОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада Абай Құнанбаев шығармаларындағы ой-пікірлерін студент жастарға эстетикалық тәрбие беру мақсатында қолдану жолдары қарастырылған. Абай Құнанбаевтың философиялық көзқарасы махаббат сезіміне байланысты, адамдар арасындағы қарым-қатынасы, табиғат көркемдігі, қыз сұлулығы, әдеп санатының жеке адамға қатысты ар, намыс, ұят, қу, сұм, алдамшы, достық, жолдастық, т.б. қамтылған. Демек, эстетикалық тәрбие туралы сөз қозғағанда осыларды ескере отырып, оны бүгінгі күн талаптарымен кіріктірудің жолдарын қарастыру керек. Бұл ретте алдымен қазіргі жастардың Кансеитова У.Р. - Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті Базалық негізгі және екінші шетел кафедрасы, п.ғ.к., Шетел тілі:екі шетел тілі Қазақстан, Алматы ulsha53@mail.ru 304

305 махаббат сезіміне деген көзқарасына ықпал етуді ақын шығармалары арқылы жүзеге асыруды көздейтін болсақ, оның тиімді жолдарын қарастыру мәселесіне көңіл бөлінген. Біздің оқу пәніміз ағылшын тілі болғандықтан осы пәнге арналған сабақтарда Абай Құнанбаев шығармалары арқылы шетел тілін меңгерте отырып, эстетикалық тәрбие беруді жүзеге асыру. Бұл жерде ағылшын тілі пәні негізге алынғандықтан, сабақтың білім беру мақсаты: шетел тіліндегі сөздерді меңгеру, мағынасын дұрыс пайымдау, дұрыс айту, байланыстырып сөйлеу, дұрыс аудару, жылдам аудару немесе ойлау және шығармашылық мүмкіндіктерін дамытуда Абай шығармаларын ұтымды пайдалану жолдары берілген. Тірек сөздер: Сөз өнері, эстетика, шығармалар, ой жүргізу, дағдылану, ұтымды пайдалану. ABSTRACT: This article deals with the aesthetic up-bringing on the basic of Abay s works. Abay s Philosophic ideas covered with love between, with the beauty of nature, beauty of a girl, with individual character of each human being such as honor, conscience, dignity, shame, facedness, cruelty, lying, friendliness and etc. So, when we talk about the aesthetic up-bringing, we should take into consideration the needs of today s life, should link it to the requirements of social life. In this regard, we want to influence the feelings of modern young life, we should the effective approach to the love of the subject. As our subject is English language, we want to use Abai s works through teaching the language and educate his aesthetic values in teaching. Key Words: Art of words, aesthetic, work, reflect, adapt, develop, useful. Еліміздің көркейіп өркениетті елдер қатарына, әсіресе, халықаралық деңгейге көтерілуіне осы заманғы жас ұрпақтың бет-бейнесі және олардың тәрбиелік деңгейіне де тікелей байланысты. Олай болса, бүгінгі жоғары оқу орындарындағы студент жастар бойында жаһандану заманына лайық, әлемдік мәдениет пен өзге тілдерді меңгеру және тіл арқылы өз мәдениетінің жетістігін дамыту мүмкіндіктерін қарастыруды қажет етеді. Бұны қайтадан жандандырудың көп жолдарының бірі халқымыздың көркемдік тәрбиеге байланысты ертеден келе жатқан ой-пікірлеріне сүйене отырып, солардың ішінен қазіргі заманғы эстетикалық тәрбие беруді шешуге іргетасы болатын ұрымтал ойларды бүгінгі күн талаптарына сай пайдалану. Ертеңгі қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық сана, ұлтқа деген сүйіспеншілігі қалыптасқан, парасатты азамат тәрбиелеу ең басты міндет. Эстетикалық тәрбие туралы ілімнің дамуына байланысты оның мазмұны, құралдары, ұстанымдары, әдістері мен тәсілдері едәуір дәрежеде зерттелген және оқу-тәрбие үдерісіне ендірілген. Сонымен қатар оқыта отырып, тәрбиелеу ұстанымы аясында сабақ үстінде әрбір пәннің мүмкіндіктеріне қарай эстетикалық тәрбие беру мәселесіне де мән беріліп келеді. Олай болса Абай Құнанбаев шығармаларын пайдалану арқылы жүзеге асыру бұл мәселені шешуді оқыта отырып тәрбиелеу, білім бере отырып, эстетикалық тәрбие беру ісін жүзеге асыруды көздейді. Сөз өнерінің эстетикалық маңызын ашып көрсету психологиялық тұрғыда терең пайымдалған күнде ғана толық мәнде байқалады. Бұл сөз өнерінің студенттердің ой-санасын байыту, жаңғырту мақсатында жасалатын талдау сипатының тереңдігі, сонымен қатар шынайылығы және күнделікті тұрмыстағы қажеттігімен тартымды болмақ. Ақынның өзі айтқандай, сөз өнері оның адамдарға тәрбиелік ықпал етудегі басты құралы. «Әйтеуір ақсақалдар айтпады деп, жүрмесін деп аз ғана сөз шығардық» дегені соған меңзейді. Сөз өнері адамның санасы мен сезіміне, тіпті іс-қимылына, мінезі мен жүріс-тұрысына тигізетін әсерін пайымдаған ақын, «Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын» өлеңінде: «ақылдылар... ойланып түзеле ме, шалқақтамай сөзге түсін... ойланшы... сөздің ішін... тыңдасаң нең кетеді...түзу жолға шық» деген. Сөз өнерінің қызметі, оған қойылатын талаптарды келтірілген үзінділерден көруге болады. Кезінде А.Байтұрсынов сөз өнері туралы айта келіп оны «ақылға, қиялға, көңілге тіреледі» дей отырып, Абайдың өлеңдеріндегі эстетикалық сипаттау элементтерін көрсету үшін «сөзбен қандай сымбаттау, я кескіндеуге болатындығын...». 305

306 Абайдың «Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы», «Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан» ән өнеріне арналған өлеңдерін мысалға келтірген. Эстетикалық тәрбиенің маңызын пайымдаған педагог, ақын М.Жұмабаев тәрбиенің аса маңызды міндеттерінің бірі эстетикалық тәрбие дей келіп «... сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден ләззат алып, жаны толқынарлық болса, жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса, міне, осылай болғанда адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы», деген. Осы ғалымдардың әр қайсысы өзі зерттеген ілім тұсынан сөз өнерінің маңызы мен адам тәрбиесіндегі мәнін ашып көрсетуге талпынған. Сонымен Абай Құнанбаевтың философиялық көзқарасы махаббат сезіміне байланысты, адамдар арасындағы қарым-қатынасы, табиғат көркемдігі, қыз сұлулығы, әдеп санатының жеке адамға қатысты ар, намыс, ұят, қу, сұм, алдамшы, достық, жолдастық, т.б. қамтиды. Демек, эстетикалық тәрбие туралы сөз қозғағанда осыларды ескере отырып, оны бүгінгі күн талаптарымен кіріктірудің жолдарын қарастыру керек. Бұл ретте алдымен қазіргі жастардың махаббат сезіміне деген көзқарасына ықпал етуді ақын шығармалары арқылы жүзеге асыруды көздейтін болсақ, оның тиімді жолдарын қарастыру мәселесіне көңіл бөлу қажет. Ақын қыз сұлулығын ерекше көре білгендіктен оны табиғат құбылыстарымен де салыстыра келтірген, мысалы, «Қансонарда бүркітші шығады аңға» өлеңіндегі бір көріністен алған эстетикалық ләззәтін «ұқсайды қаса сұлу шомылғанға..., аппақ ет, қып-қызыл бет, жап-жалаңаш, қара шаш қызыл жүзді жасырғанда» деген. Абай сипаттаған қыз сұлулығы қазақ қыздарына тән ерекшелігімен еліктетеді, олар сонау бала шағындағы шығыс жыр-дастандары мен әңгіме ертегілері әдебиетіндегі сұлулыққа еліктегендегісі, «Иузи-рәушан, көзі гауһар» өлеңіндегі қыз сұлулығынның белгілері көзі-гәуһар, бет ұшы ахмар (қызыл), тамағы қардан әм биһтәр (бетер ақ) беттер. Сабақ үстінде студенттер өз бастарынан өткен оқиғаларды осы сөздерді пайдалана отырып жазады, сөйтіп қысқаша әңгіме құрастырады. Осы іспетті жұмыстарды жүргізу барысында олар ақын шығармаларын жаттап, талдайды, өздерінің алған әсерін сипаттайды. Ағылшын тілі сабағында ақын шығармаларындағы осындай ұрымтал пікірлерді пайдалану студенттердің ой-өрісін дамытумен бірге, оның негізгі идеясы болып отырған құндылықтарды меңгеру, болашақта ұстаздық іс-әрекетінде пайдалануға әсер етеді. Эстетикалық тәрбиелілік дегеніміз ақын шығармалары арқылы эстетикалық тәрбие берудің мақсатына студенттің дамуының сәйкестігі. Осыған орай, басты ұстанған қағида оқыта отырып тәрбиелеу. Ақын шығармаларын басқа бір тілді оқытуда қолдану мүмкіндіктері мен оқу үдерісінде эстетикалық тәрбие беруді ұйымдастырудың қазіргі әдістері мен тәсілдерін де пайдалануға болады. Жоғары оқу орындарында оқытылатын барлық пәндер бойынша дәріс, семинар, практикалық сабақтар мен өздік жұмыстар, сабақтан тыс тәрбие жұмыстарының мазмұнында көрініс тапқан эстетикалық тәрбиенің маңызы зор. Ал, эстетикалық тәрбие берудің басты құралдарының бірі, көркем әдебиет оның ішінде поэзия өлең өнері. Көркем сөз, өлең өнеріне қойылатын эстетикалық талғамды Абай: Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы. Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, Ол ақынның білімсіз бейшарасы....іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын... деп аса жоғары талғам тұрғысынан бағалаған болатын. Мұнда өлең сөзге қойылатын талаптарды сөз патшасы, сөз сарасы, қисынды, айтуға жеңіл, тыңдауға жағымды, жүрекке жылы, теп-тегіс қиысқан, басы артық сөз жоқ, іші алтын астарлы, көп мағыналы, сырты күміс халқымыздың бай сөздік қорынан орынды талғаммен алынған, жақсы сөз жақсы ой, жақсы істерге жетелейтін, қисынды дегені сезімге әсер етіп эмоцияны қозғайтындай болуы деп пайымдадым. Ақын өлеңдерінің ең басты мақсаты «ақыл сөз» айту арқылы адамның «ынсап-ұят, ар-намыс, сабыр, талабына» қозғау салып «терең ой, терең ғылым іздеуіне» түрткі беру. Бұл жерде Абай өлеңдері негізінен этикамен ұштасады. Өлең сөзді тыңдаушыларға ол: «сөз түзелді тыңдаушым сен 306

307 де түзел...» деген талап қояды. Осындай асыл сөздерден үлгі алған әр студент өзге адамдармен қарым-қатынас жасағанда қөздеген мақсатына жететіні сөзсіз. Сөз өнерінің эстетикалық маңызын ақын өзі «Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы» деген өлеңінде «ақыл сөздің» адамның ой-санасына түрткі беретін қуатын, «ынсап, ұят, сабыр, талап», деп тәрбиелік ықпалын, «терең ой, терең ғылым» іздеу, - деп іс-әрекетке жетелейтін маңызын меңзейді. Абай осылардың барлығын адамның санасы мен сезіміне сөздің әсерлі қуатын пайдалану арқылы жолға салмақ болады. Сол себепті ол «Қуаты оттай бұрқырап» деген өлеңінде: Ақылмен ойлап білген сөз Бойыңа жұқпас сырғанар. Ынталы жүрек сезген сөз, Бар тамырды қуалар деп сөздің адам сезіміне оттай күшті әсер ететіні және сол арқылы дереу иландыра алатын қуатына сенген. Демек, ақылмен ойлау аз, сондықтан әр сөзді жүрекпен сезу керек, жүрекпен сезуге жағдай жасау қажет. Осы туралы ол тағы да «Жалын мен оттан жаралып» атты өлеңінде:...қуаты күшті нұрлы сөз, Қуатын білген абайлар. Әйтпегенде: Жайына біреу келсе кез, Белгілі жұмыс сор қайнар. Осы екі өлеңінде де сөз өнерінің адамның психикасына ішкі жан дүниесіне әсерін от, жалынға, жайдың оғына теңейді. Демек, сөз адамның жан дүниесі, сезіміне әсер етпесе санасына жетпейді. Сөз өнері арқылы эстетикалық тәрбиені жүзеге асыруда басшылыққа алатын негізгі идея, тұғырнама осы сөз өнерінің адамның сезіміне қозғау салып, ой-пікіріне түрткі беруінен келіп шығатын іс-әрекет. Іс-әрекетке сөзден гөрі ой көбірек басшылық етеді. Ал, ой дегеніміз ішкі, дауыссыз, дыбыссыз сөз. Абай шығармалары арқылы эстетикалық тәрбиені жүзеге асыруды ойластырғанда сөз өнерінің осындай қасиеттерімен бірге ақын өлеңдерінің ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс түрлерін таңдап алған жөн. Бұл басты шарттардың бірі. Ал, осындай ескермеуге болмайтын тағы бір басты шарт тыңдаушылар, әсіресе, студенттердің өлең сөзді қабылдау, түсіну мүмкіндігі. Мұнда ақынның «көкірегінде көзі бар», «сөздің ішін» ұғу, «ойлы құлақ» деген тұжырымдарын пайымдау арқылы оны студенттер санасына жеткізуге тура жол табуға мүмкіндік береді. Ақын мұрасы арқылы эстетикалық тәрбиені жүзеге асыруда ұстанатын тағы бір шарт ақынның эстетикалық талғамын ұғына білу. Бұны ұғыну үшін ол не нәрсені көркем, не нәрсені сиықсыз, қандай өмір құбылыстарын әжуалап сынады және қандай қайғылы оқиғалардан қасірет шекті, қандай асқақ сезімдерді бастан кешті міне, осыларды пайымдап алу керек. Көркем әдебиет туындыларының тәлім-тәрбиедегі алатын орнына қарамастан қазіргі кезде өсіп келе жатқан жас буындардың оқырмандық қызығуының төмендігі, сөздік қорының аздығы, «сөздің ішін» түсіну мүмкіндіктерінің жеткіліксіздігі, оның мазмұнындағы тәлімдік-эстетикалық тұстарынан гөрі оқиғаға еліктеудің көбірек орын алуы, жалпы бағдарламадан (оқу бағдарламасынан) тысқары оқып-ізденудің жоқтың қасы болып отырғаны да эстетикалық сана-сезімдерінің дамып, қалыптасуына кері әсерін тигізіп отыр және бір жақтан эстетикалық қызығушылықтың қалыптаспағандығын көрсетеді. Жалпы өнер арқылы эстетикалық тәрбие беру мен әдеп тәрбиесінің мақсаты біреу десе де болады. Өйткені, өнер туындысы соның ішінде поэзиялық мазмұнның көздейтін мақсаты адамгершілік нормаларды адамдардың бойына дарыту, жақсы-жаманды ажырата білу, оларды көркемдік заңдылықтарымен бағалау. Бұл ретте Абай мұрасы адамдардың бойындағы қыңыр мінез, жетесіздік, салғырттық, аңқаулық, надандық, білімсіздік, көргенсіздік, жігерсіздік секілділерді мінеп, зиянды әрекеттерді ашып, жақсы, асқақ сипаттағы іс-әрекет пен мінез құлықты адамның бойына сіңіруді мақсат тұтқан. Мысалы, «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» деген өлеңін айтуға болады. Абайдың «өз мінімді қолға алдым», «көптің аузын күзетсең күн көрмейсің, өзіңді өзің күзет кел шырағым», «сыпайы жүр де шаруа ойла, даңғойланып қаптықпа» деген секілді ақыл-кеңестерін жатқызуға болды. Ағылшын тілі сабағында ақын шығармаларындағы осындай ұрымтал пікірлерді пайдалану студенттердің ой-өрісін дамытумен бірге, оның негізгі идеясы болып отырған құндылықтарды меңгеру, болашақта ұстаздық іс-әрекетінде пайдалануға әсер етеді. 307

308 Ал, поэзия адамның сезімі ішкі жан-дүниесіне тартымды сөз ұйқасы, екшелеген, талғамнан өткен ұрымтал, теңеулер, әсірелеу, салыстырмалау, бейнелеу, т.б. сөз қолдану тәсілдерінің тиімділігімен әсерлі. Ақын эстетикасы этикамен ұштасқандықтан адам мінез-құлқын әдепті, мінезді, мейірімді, қайырымды, рақымды, т.б. деп бағалайды. Өмірінің алғашқы сәттерінен бастап-ақ адам қоршаған ортамен қарым-қатынасқа ену арқылы тәжірибе, білім жинайды, тіл үйренеді, ой жүргізуге дағдыланады, төңіректі сезініп, түйсінеді. Қарым-қатынас арқылы адамзат қауымы жинақтаған тәжірибені меңгереді. Сондықтан адамдар арасындағы қарым-қатынасты адамның қалыпты дамуының, өмір сүруінің басты шарттарының бірі деуге де болады. Жалпы қарым-қатынастың мәні адамдардың бірін-бірі ұғынуы, өзара түсіністік орнату, сырласуы, бір-біріне ой-пікірлерін жеткізуі, түсініспеген жағдайда қайшылықтарды шешу, көңіл аулау, жұбату, бұлардан басқа адамдар арасындағы күрделі қарым-қатынастар мақтау-мадақтау, қорлау, зеку, ұрысу, сөгу, т.б. бұлардың барлығы дерліктей сөз түрінде жүзеге асады яғни, негізгі құралы сөз немесе сөз өнері. Өйткені, қарапайым қарым-қатынастан сезім әлеміне әсер ету «жүрек қылдарын қозғауға» келгенде сөз өнерге айналады. Ақын қаламының қуаты артып, өмір тәжірибесі толысқан сайын қыз сұлулығына талғамы да басқаша деңгейге көтеріле түседі, ол «Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы» өлеңінде сұлуды кең маңдай, аласы аз қара көзі, қасы туған айдың бір жаңасындай, қыр мұрын, ақша жүз, ал-қызыл бет, тісі қолмен тізгендей, мойыны жұп-жұмыр, жауырыны тегіс, иығы тік, нәзік бел, бойы ұзын да емес, қысқа да емес, толқынды қара шаш сыртқы келбетін айта келе, енді оның ішкі жан дүниесіне үңіледі сөзі әдепті, мағыналы, саусағы іске ыңғайлы, - деп үйлесімділік табады. Соңында «көз таңдайды» деген жалғыз сөз, ақынның талғамынан хабардар етеді. Қыздар арасында кездесетін кейбір нашар қылықтарды «бұртақтаған, орынсыз жыртақтаған» деп келтірсе, осы «Қандай қызда ләззат бар жан татпаған» өлеңінде жігіттерді де сынай кетеді «арсыз, ұятсынбайды, тыртақтаған, ой таппаған, кұр бекерге бұлғақтаған» десе, бұған «сыр сақтаған» жігітті қарсы қояды. Ақын мұраты әйтеуір еңбек еткен жігіт. Ақынның эстетикалық талғамы қазіргі кезде де өз құндылығын жойған жоқ, қашанда қыз сұлуы қыпша бел, қара көз, жігіт сұлуы ойлы, еңбекшіл. Ақын жалпы адамды мінез-құлқы мен жүріс-тұрысы, адаммен болған қарым-қатынасы арқылы бағалаған. Кім ақылды, мінезді, ізденгіш, еңбекшіл болса сол көркем, сол әдепті, сол асқақ. Ақынның бұл пікірлері адамның көркемдігі туралы ой жүгіртіп, пайымдау арқылы бағалауға мүмкіндік береді. Олай болса осы сөздерді ағылшын тіліне аударып, түсіндіру студенттердің осы қарым-қатынас түріне деген эстетикалық сезіміне әсер етпек. Біздің оқу пәніміз ағылшын тілі болғандықтан осы пәнге арналған сабақтарда Абай Құнанбаев шығармалары арқылы шетел тілін меңгерте отырып, эстетикалық тәрбие беруді жүзеге асыру. Ақын шығармалары негізінде эстетикалық іс-әрекетіне қозғау салу жақсы ой, жақсы сөз, жағымды істерге жетелеу. Бұл жерде ағылшын тілі пәні негізге алынғандықтан, сабақтың білім беру мақсаты: шетел тіліндегі сөздерді меңгеру, мағынасын дұрыс пайымдау, дұрыс айту, байланыстырып сөйлеу, дұрыс аудару, жылдам аудару немесе ойлау және шығармашылық мүмкіндіктерін дамытуда Абай шығармаларын ұтымды пайдалану. Бұл мақсатты жүзеге асыруда ақын өлеңдеріндегі сөздер, сөз тіркестері, мысалы, өлең тармақтарын жаттау, оны ағылшын тіліне аудару, мағынасын қазақша түсіндіру одан соң оны аудару, кейбір сөздердің қазақша синонимдерін тауып, одан соң оның ағылшынша баламасымен сөйлем құрастыру немесе өлең шумағын ағылшын тіліне аудару, одан соң оларды айтып үйрену, т.с.с. жұмыстарды сабақ үстінде орындау бір жағынан басқа тілді, мұнда, ағылшын тіліндегі сөздерді дұрыс пайымдауға үйретсе, тағы бір жақтан, шетел тілін меңгеруді саналы іске асыруға мүмкіндік туғызады. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Қазақстан Республикасындағы тілдерді дамыту мен қолданудың жылдарға арналған мемлекеттік Бағдарламасы // 2. Ұзақбаева С.А. Қазақ халқының шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие берудегі мүмкіндіктері. Алматы, 1994, 104 б. 3. Көбесов А. Абай қара сөздерінің кейбір тұжырымдары хақында // Жас алаш. Алматы, 1992 жыл 10 желтоқсан. 308

309 4. Халитова І.Р. Абай Құнанбаев мұрасын оқу процесіне ендіру мәселелері. Алматы: ҚазМемҚызПИ, б. 5. Абай (Ибраһим) Құнанбаев. Шығармаларының екі томдық жинағы. Алматы, ФОРМЫ ОБРАЩЕНИЯ С.Н. СЕЙДОМАРОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада қаратпа сөздердің түрлі формалары қарастырылған. Қаратпа сөздердің көпшілікке, діни мамандарға арналған француз, қазақ және орыс тілдеріндегі деңгейлік, бейтараптық формалары сараланған. Әрбір тұлға үнемі рөлдік және қарым-қатынастық жағдаяттарда болады, қарым-қатынас жағдайына бейімделеді, соған сәйкес сөйлеу мәнерін, қаратпа сөздерді таңдайды. Тірек сөздер: Қаратпа, әлеуметтік деңгей, бейтарап қаратпа сөз, көпшілікке арналған қаратпа сөз, діни мамандар. ABSTRACT: This article discusses the various forms of treatment. Such as status handling, neutral form of treatment, treatment in public speeches, referring to the clerics on the material of the French, Kazakh and Russian languages. Everyone is in a variety of role-playing and speech situations, constantly guided in an atmosphere of dialogue, and in your partner, and in the presence of third parties and constantly chooses a particular manner of speech, or that behavior, as well as the appropriate treatment for his opinion. Key Words: Treatment, social status, neutral handling, public appeal clerics. Исследователи отмечают, что обращение очень чутко реагирует на все изменения во внеязыковой действительности и является в определенном смысле отражением социальной динамики. В ситуации общения можно выделить две стороны: внешнюю (обстоятельства общения, официальность/неофициальность ситуации) и внутреннюю (роли и функции собеседников). Каждый человек находится во множестве ролевых и речевых ситуаций, постоянно ориентируется в обстановке общения, и в своем партнере, и в присутствующих третьих лицах и постоянно выбирает ту или иную речевую манеру, то или иное поведение. Языковое поведение говорящего непосредственно связано с его социальным статусом. Для выявления социального статуса оцениваются три параметра: а) статус человека в соответствии с принятой вообще социальной стратификацией (одно из основных понятий социологии, обозначающее систему признаков и критериев социального расслоения, положения в обществе;); б) статусная оценка вышестоящего, нижестоящего или равного; в) соответствие поведения человека статусной норме. Оценивая статус человека, его собеседник уже готов к определенному поведению. Статусная оценка проявляется в соблюдении или не соблюдении вежливости. Важным каналом выражения уважения являются стандартные формулы приветствия, начала диалога и завершения беседы. Такие формулы указывают на контактную дистанцию, при этом вышестоящий участник может понимать эту дистанцию и как социальную, и как персональную, в то время как нижестоящий участник держится в рамках социальной дистанции. Нарушение дистанции обычно воспринимается негативно 1. Индексом социального неравенства в речи нижестоящего обычно является частое использование обращений. В таком случае нижестоящий «смягчает» свое высказывание, направленное на достижение некоторой цели. В речи равных такое поведение покажется странным. Другим средством выражения уважения к адресату является длина высказывания и шире количество языковых единиц, объединенных общим смыслом. Занимая в обществе определенное место, человек стремится к совершению действия без помех. Существует несколько способов ограничить эту свободу действия, но для настоящего исследования важность представляет один: это все поведенческие акты, направленные на предопределение Сейдомарова С.Н. - ст. преподаватель Казахский государственный женский педагогический университет г.алматы, Казахстан sauleshka.69@inbox.ru 1 Карасик В.И. Язык социального статуса. М., C

310 будущего человека (приказы, просьбы, советы, напоминания, угрозы, предупреждения). Эти речевые акты могут реализоваться либо посредством прямого выражения смысла без «смягчения», либо в виде негативной и позитивной вежливости. Теория позитивной и негативной вежливости принадлежит П. Браун и С. Левинсону, и нашла свое отражение в работах, в частности, В.И. Карасика 1 и М. Лазинского 2. Стратегии позитивной вежливости состоят в выражении солидарности говорящего со слушающим (за счет языковых средств, при выборе тем разговора, предложения и обещания). Стратегии негативной вежливости состоят в предоставлении свободы действий слушающему (избегание прямых просьб, «смягчение» модальности высказываний, имперсонализация участников общения, перевод явлений и требований из сферы персонального в сферу общепринятого или общеизвестного). Стратегия вуалирования близка к негативной вежливости, однако в ней говорящий не только старается не навязывать ничего собеседнику, но и не снижать свой статус. С точки зрения социального статуса противопоставление позитивной и негативной вежливости соответствует противопоставлению персональной и социальной дистанции. Позитивная вежливость - это общение в среде «своих», негативная вежливость - общение в среде «чужих». Для выделения сходства и различия в статусной оценке своих и чужих необходимо определить аспекты сопоставления поведенческих актов. Мы рассматриваем статусно-оценочное поведение в следующих аспектах: а) позиция говорящего, б) взаимосвязь говорящего и адресата, в) языковые средства выражения. Эти аспекты представляют собой разновидность стандартной схемы коммуникативной ситуации, включающей прежде всего участников общения и отношения между ними. Общение на персональной дистанции требует искренности и допускает определенную спонтанность в проявлении желаний. Общение на социальной дистанции требует формального соблюдения приличий и сдержанности. Уважение на социальной дистанции проявляется как признание превосходства, соблюдение дистанции по отношению к представителю более высокой статусной группы и характеризуется меньшей степенью искренности, и, как следствие, реализуется с помощью средств языка из области этикета, в которых их конвенциональность перекрывает значимость их семантики. В силу своей специфики, обращение чутко реагирует на все возможные изменения, напрямую не относящиеся к языку. Это могут быть политические, социальные, экономические процессы, катастрофы и открытия большого значения (значимые для максимального количества людей). Одной из возможных реакций обращения (как некоторой совокупности всех языковых средств в ситуации обращения) может быть изменение нейтральной формы обращения. Под нейтральной формой обращения мы будем понимать номинацию адресата обращения, которая может применяться к любому лицу, указывает на равноправие говорящего и адресата, и лишена дополнительных коннотаций (и экспрессивности). То есть это такая форма, которая выполняет только одну функцию устанавливает контакт между говорящим и адресатом, но не служит выразителем отношения. В публицистическом стиле речи выделяют два типа обращений 3 : - собственно обращение, на которое ожидается ответная реакция собеседника; - риторическое обращение, на которое не ждут ответа. Такое обращение способствует эмоциональной напряженности изображаемых событий, используется для создания у читателя/слушателя определенного отношения к описываемым событиям. Различия отмечаются в форме обращения в аргументативной части выступлений на французском и русском, казахском языках. Выступления во всех трех языках начинаются с обращения. Отличия обнаруживаются во внутренней структуре обращения. Депутатами Национального Собрания используются определенные формулы социального этикета Monsieur le president, monsieur le ministre, monsieur le secretaire d Etat, mes chers collegues и другие, употребление которых обусловлено традициями парламентского общения и направлено на установление речевого контакта с адресатом, т.е. на выполнение фатической функции. Причем депутаты указывают не только половую принадлежность, выражаемую обращением monsieur (господин), madame (госпожа), но и должность лица, к которому они обращаются, например: 1 Карасик В.И. Язык социального статуса. М., C Marek Łaziński. O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa. Warszawa, Верещагин Е. М. Костомаров В. Г. Язык и культура. - М., 1973 С

311 Monsieur le président, monsieur le ministre, mesdames, messieurs les deputé, nous voici donc appelés a examiner le projet de loi de finances pour l annee 2001, (...) Депутат Государственной Думы РФ приветствует председательствующего, называя его имя и отчество, а затем депутатов: Уважаемый Геннадий Николаевич, уважаемые депутаты! Счетная палата подготовила и в соответствии с требованием Бюджетного кодекса представила заключение на проект федерального закона "О федеральном бюджете на 2001 год". На казахском языке к президенту и депутатам будут обращаться следующим образом: Құрметты Нурсултан Абишешевич! Құрметті депутаттар! Президент обращаясь к народу на казахском языке скажет : Қадырлі халқым! Қымбатты қазақстандықтар! На русском обращения прозвучат так; Дорогие (уважаемые) соотечественники! Уважаемые казахстанцы! В русском и казахском языках перед именем собственным отсутствует нарицательное имя регулятор типа «monsieur» (господин), «madame» (госпожа), использующийся в речевом этикете французского языка. При этом в официальных обращениях на французском языке первыми упоминаются женщины, социальный статус которых лингвистически маркируется названием поста. В свою очередь, в качестве составной части обращения в русских и казахских выступлениях постоянно употребляется прилагательное «уважаемый», демонстрирующее уважительное отношение оратора к председательствующему и аудитории. Особняком стоят обращения к духовным лицам. Нам кажется, что такие обращения стоит анализировать отдельно от прочих обращений, так как текст такого рода представляет собой совершенно иную ситуацию с иным распределением ролей участников коммуникации. К тому же такие обращения демонстрируют крайне высокую степень официальности, и используются не нейтральные формы обращения, а особые формы обращения к духовенству, указывающие на социальный (профессиональный) статус служителей культа. Основные типы обращений в зависимости от статуса адресата в русском языке: Ваша Святейшество патриарх Отче, Отец священник Владыко архиепископ Преосвященный Владыко епископ Ваше Высокопреподобие архимандрит или игумен Отче протоархимандрит Высокопреосвященный Владыко митрополит Матушка игумения (или матушка + имя) игумения Сестра монахиня Матушка попадья Батюшка протоиерей Во французском языке существуют следующие обращения: Папа римский - Votre Sainteté Кардиналы и епископы - Votre Eminence. Священник - prêté mon père Монах - Fra. В казахском языке обращения к духовным лицам не изучались. Поскольку в качестве основной религии присутствует ислам, то можно сказать следующее: духовные звания в исламе звания, которые даются мусульманам в зависимости от их рода деятельности (правоведы), совершённых поступков (хаджи, шахид), принадлежности к направлению (школе) ислама и статуса (шиитские звания, суфийские ранги) и т. д. Наиболее распространенные звания: али мы, имам, муфтий, мулла. Считается, что в мусульманстве нет статусной иерархии, служители отличаются только уровнем образованности и знаний. В просторечии к мулле могут обратиться молдеке. 311

312 ЛИТЕРАТУРА 1. Карасик В.И. Язык социального статуса. М., C MAREK ŁAZIŃSKI. O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa. Warszawa, Верещагин Е. М. Костомаров В. Г. Язык и культура. - М., 1973 С TÜRK KADIN ÇALIŞANLARININ İŞKOLİKLİK EĞİLİMLERİ İLE DEMOGRAFİK FAKTÖRLER ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİNE YÖNELİK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE BİR ARAŞTIRMA Güneş Han SALİHOĞLU Asıf YOLDAŞ ТҮЙІНДЕМЕ: Жаһандану үдерісіндегі кәсіби әлем құрылымындағы реформалар қызметтегілер үшін еңбектің қорғалуы мәселесін, жұмысын жоғалтып алу қорқынышы, көп еңбек етуді қажет ететін жұмыстардың көбеюі мен мәнсап қуу сияқты мәселелердің мәнсапқорлықты тудырып, мекемелерде мәнсапқорлардың көбеюіне себеп болғандығын аңғартады. Бұл тұрғыдан қарағанда мәнсапқорлыққа апаратын бірнеше фактор бар. Бұлардың ішіндегі ең маңыздыларының бірі демографиялық фактор. Себебі, кәсіби өмірдегі жұмыс күшінің айтарлықтай бір бөлігін әйел қызметкерлер құрайтынын ескерсек, олардың мәнсапқорлық үрдісіне демографиялық факторлардың байланысты болатынын көзтен таса алмау керек. Осы орайда зерттеудің негізгі мақсаты банк секторындағы әйел қызметкерлердің мәнсапқорлық үдерісі мен демографиялық факторлары арасындағы қатынастың болып-болмағанын анықтау болып табылады. Бұл мақсатты анықтау жолында Чорум аймағында әйел жынысты банк қызметкерлерімен ортақтаса тәжірибе жүргізілді. Зерттеу шеңберіндегі болжамдарды сынау үшін т-тесті мен АНОВА талдауы (диссперсионды талдау) қолданылды. Талдау нәтижелеріне қарап банк секторындағы әйел қызметкерлерінің мәнсапқорлық үдерісі мен демографиялық факторлары арасында кері әсерлі әрі мағыналы бір қатынас тұрақталды. Бұл деректерді алудағы тәжірибеге қатысқан әйел жынысты банк қызметкерлерінің басым бөлігінің және де жұмыс істеп жатқан мекемесінде орналасып әрі еңбек өтілінің он жылдан аз мерзімде болғандығынан қызметкерлерде саналы түрде мәнсапқорлық үдерісінің дамымағаны мен демографиялық факторлардың әсерлі болмағаны байқалады. Өйткені мәнсапқорлықтың саналы шамада оңайлықпен туындай алмауы мен туындауының да уақыт алатыны және де одан сорақы нәтижелері зерттеу қорытындысында назарға ілікті. Тірек сөздер: Мәнсапқорлық, әйел қызметкерлер, демографиялық факторлар, Чорум, банк секторы ABSTRACT: It is thought that the developments in the business institutions during globalization process, the issue of job security, the job loss fear, growth of jobs necessitating hard working and career passion etc. problems feed workaholism and lead to increase of workaholicfamaleemployees in Asıf YOLDAŞ Doç. Dr. M. Avrasya Üniversitesi İİBF Uluslararası Ticaret ve İşletmecilik Bölümü Trabzon/ Türkiye asif. yoldas@avrasya.edu.tr Güneş Han SALİHOĞLU Öğr. Gör. Avrasya Üniversitesi MYO Dış Ticaret ve Lojistik Bölümü Trabzon/ Türkiye guneshansalihoglu@hotmail.com 312

313 organizations. From this perspective, there are a great number of factors that affect workaholism. One of the leading factors is demographic factors. Considering that a significant part of labour force in business life consists of female employees, the demographic factors influential on their workaholic tendencies shouldn t be ignored. In this framework, the main objective of this study is to examine whether there is a relationship between the female employees workaholic tendencies in banking sector and the demographic factors. For this purpose, a field study was carried out with the female employees working in banking sector in Çorum. In order to test the hypothesis under this research, t-test and Anova analysis was used. According to the analysis results, a negative and significant relation was detected between the female employees tendencies in banking sector and the demographic factors. In the light of these data, it was seen that workaholic tendency at mental level wasn t developed in the female employees who were working in banking sector and attended the research and demographic factors weren t influential in this respect because a great majority of them were working and rendering service in their institution for not more than ten years. Also, the studies revealed that workaholism doesn t emerge easily at the mental level and it takes time for it to develop. Key Words: Workaholism, Female employees,demographicfactors, Çorum, Banking Sector. Özet: Küreselleşme sürecinde iş dünyası kuruluşlarındaki gelişmeler kadın çalışanlar için iş güvencesi sorunu, işini kaybetme endişesi, çok çalışmayı gerektiren işlerin çoğalması ve kariyer tutkusu gibi sorunların işkolikliği beslediği ve örgütlerde işkolik kadın çalışanların artmasına neden olduğu düşünülmektedir. Bu açıdan bakıldığında işkolikliği etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Bunlardan en önemlilerinden birisi demografik faktörlerdir. Bu açıdan bakıldığında iş hayatının çalışma gücünün önemli bir kısmının kadın çalışanlar olduğu düşünüldüğünde bunların işkoliklik eğilimlerine etkili olan demografik faktörler göz ardı edilmemelidir Bu çerçevede çalışmanın temel amacı bankacılık sektöründeki kadın çalışanların işkoliklik eğilimleri ile demografik faktörler arasında bir ilişki olup olmadığını incelemektir. Bu amaç doğrultusunda Çorum bölgesinde kadın banka çalışanları ile bir alan araştırması yürütülmüştür. Araştırma kapsamındaki hipotezleri test etmek için t-testi ve Anova analizi kullanılmıştır. Analiz sonuçlarına göre banka sektöründe kadın çalışanların işkoliklik eğilimleri ile demografik faktörler arasında negatif ve anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Bu veriler ışığında araştırmaya katılan kadın banka çalışanlarının büyük çoğunluğunun hem çalıştıkları kurumda bulunmalarının hem de hizmet sürelerinin on yıldan kısa bir süre olduğu için çalışanlarda zihinsel düzeyde bir işkoliklik eğilimi gelişmediği ve demografik faktörlerin de etkili olmadığı görülmüştür. Çünkü işkolikliğin zihinsel boyutta hem kolay oluşmayacağı ve oluşmasının da zaman alacağı hem de daha zor ortaya çıkacağı araştırmalar sonucunda ortaya konulmuştur. Anahtar Kelimeler: İşkoliklik, Kadın Çalışanlar, Demografik Faktörler, Çorum, Bankacılık Sektörü. GİRİŞ Son yıllarda yaşanan teknolojik gelişmeler ve teknolojik gelişmelerin getirmiş olduğu fırsatlar, çalışma yaşamındaki envanterlere kolaylıkla ulaşılması ve diğer gelişmeler bireylerin kendi aralarındaki ve örgütler arasındaki rekabeti de arttırmaktadır. Örgütlerin en önemli girdisi olan bireyler çalışma yaşamında rakiplerini geçebilmek için eğitimlerini, deneyimlerini ve donanımlarını arttırmaya çalışmaktadır. Bununla birlikte iş güvencesi sorunu, işini kaybetme endişesi, çok çalışmayı gerektiren işlerin çoğalması ve kariyer tutkusu gibi sorunların bir şekilde işkolikliği beslediği ve örgütlerde işkolik kadın çalışanların artmasına neden olduğu görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında günümüz iş dünyasında çalışma hayatı sadece iş yeriyle, mesai saatleriyle sınırlı kalmamaktadır. İş dünyasının gelişen koşulları ve rekabetçiliği, teknolojinin de getirmiş olduğu olanaklar sayesinde mesai saatleri dışında evlerini de ofis gibi kullanmaya başlamışlardır. Bu durum işkolikliği de beraberinde getirmiştir.en genel anlamıyla işkoliklik; bireyin kendini durmadan çalışma zorunluluğunda hissetmesi olarak ifade edilmektedir (Bakker vd., 2012:88).Bu açıdan bakıldığında işkolikliği etkileyen bir çok faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerden en önemlisi demografik faktörler olarak düşünülmektedir. Bu bağlamda dünyada iş gücünün önemli bir kısmını oluşturan kadın çalışanların işkoliklik eğilimlerinde etkili olan demografik faktörler göz ardı edilmemelidir. Bu çerçevede araştırmanın temel amacı Çorum ilinde bankacılık sektöründe çalışmakta olan kadın çalışanlardan elde edilen bilgiler ışığında kadın çalışanların işkoliklik eğilimlerindedemografik faktörleri 313

314 arasındaki ilişkinin tespit edilmesini sağlamaktır. Bu doğrultuda araştırmanın amacına ulaşmak üzere ilk olarak işkoliklik terimine kavramsal olarak değinmek ve araştırmanın yürütülmesi sürecinde gerçekleştirilen alan araştırmasından elde edilen verilerle araştırma hipotezlerinin geçerliliği incelenmiştir ve elde edilen bilgiler yorumlanmaya çalışılmıştır. 1. İŞKOLİKLİK İşkoliklik (workaholism) sözcüğü ilk kez Birleşik Amerikalı ilahiyat profesörü WayneOates tarafından alkolizm kavramından yola çıkılarak türetilmiştir (Öncül vd., 2013:197). İlk olarak 1971 yılında Oates in Bir İşkoliğin İtirafları adlı kitabında kullanılmıştır. Oates işkolikliği bir çeşit alkol veya uyuşturucu bağımlılığından yola çıkarak kompulsif ve kontrol edilemeyen bir şekilde sürekli olarak çalışma ihtiyacı olarak tanımlanmaktadır. Bağımlılık kişileri kontrol altına aldığı için obsesif olmaya sürüklemektedir. Ayrıca işkoliklik iş bağımlılığı anlamında kullanılmakla birlikte aşırı derecede çalışma olarak da ifade edilmektedir (Temel, 2006:106; Emhan vd., 2012:76). Yapılan araştırmalar sonucunda işkolik bireylerde görülen ortak özellikler şu şekilde açıklanmaktadır (Temel, 2006:108). Haftada 40 saatten fazla çalışmak. Uykuya ve eğlenceye ayrılan zamanın boşa harcandığını düşünmek. Boş zamanlarda işle ilgili problemleri çözmeye, işle bağlantılı hobilerle ilgilenmeye odaklanmak. Öğle yemeği saatlerinde ve hatta yemek yerken bile işle ilgili konularla ilgilenmek. Araba kullanırken, başkaları ile konuşurken, dinlenirken dahi işle ilgili durumları düşünmek. Geç saatlere kadar ve hafta sonlarında çalışmayı bir gereklilik olarak görmek. Zamanın çoğunu ofiste geçirmek ya da sık sık ofisle telefon görüşmelerinde bulunmak. İşyerindeki diğer kişilere yetki vermede güçlük çekmek. Evde bulunulan zamanlarda da evi iş yeri gibi kullanıp çalışmak. Uzun saatler çalışmanın, işe çok fazla zaman ayırmanın aile ilişkilerine zarar verdiğinin farkında olmamak. İşyerine dair her şey yolunda olsa da endişeli tavırlar sergilemekten kendini alıkoyamamak. Çalışırken kendisinden işin dışında bir şey ile ilgilenmesi istenildiğinde sinirlenmek. İşte enerjik ve rekabet edilebilir tutum ve davranışlar sergilerken evde uyuşuk, ilgisiz, depresif bir tavır sergilemek. Bazı işkolikler ise her şeyi kontrol altında tutabileceklerine inandıkları için yetkilerini paylaşmaktan kaçınmaktadırlar (Sabah, 2004). Mosier bu özelliklerden farklı olarak haftada en az 50 saat çalışmayı işkoliklik belirtileri arasında saymaktadır (Kart, 2005:609). İşkoliklik tanımıyla ilgili olarak araştırmacılar ortak bir karara varamamışlardır. Kimileri işkolikliği olumlu olarak ele alırken kimileri negatif olarak değerlendirmektedir (Bayraktaroğlu, Kutanis&Dosaliyeva, 2009). İşkoliklik işe ve çalışmaya aşırı biçimde düşkün olma halini betimlemek amacıyla türetilmiş bir kavramdır. İlk kullanıldığı dönemlerde performansı arttıran olumlu bir ruh hali olarak da ele alındığı görülmektedir. Fakat ilerleyen zamanlarda işkoliklik bireyin sağlığına ve toplumsal ilişkilere zarar verdiği için olumsuz bir durum olarak değerlendirilmeye başlanmıştır (Bardakçı & Baloğlu, 2012). 2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Bankacılık sektöründe kadın çalışanların işkoliklik eğilimleri ile demografik faktörler arasındaki ilişkiyi belirlemeye yönelik yapılan bu araştırmanın evren ve örneklemi, hipotezleri, verilerinin toplanması, analizi ve bulguları aşağıdaki başlıklar altında ele alınmaktadır Araştırmanın Evren ve Örneklemi Araştırmanın evreni Çorum ilinde bankacılık sektöründekadın çalışanları kapsamaktadır. Evrendeki toplam birey sayısı Türkiye Bankalar Birliği nin son verilerine göre 705 olarak belirtilmektedir (TBB, 2014). Araştırmada örnekleme yoluna gidilmeden tüm evrene ulaşılmaya çalışılmıştır. Veri toplama süreci sonunda ankete katılan 115 kadın çalışandanelde edilen bilgiler değerlendirmeye alınmıştır. Araştırmada yer alan bu katılımcı sayısı araştırma evrenini istatistiksel açıdan yeterli düzeyde temsil edici niteliktedir Araştırmanın Hipotezleri Araştırmaişkoliklik eğilimi ile demografik faktörler arasında bir ilişki olacağı varsayımından hareket edilerek yapılandırılmıştır. İşkoliklik eğilimi ile demografik faktörler arasındaki ilişkiyi tespit etmek üzere oluşturulan araştırma hipotezleri şöyle sıralanabilir. 314

315 H 1:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma eğilimleri demografik özelliklerine göre farklılık göstermektedir. H 1a:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma eğilimleri medeni duruma göre farklılık göstermektedir. H 1b:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma eğilimleri yaş durumuna göre farklılık göstermektedir. H 1c:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma eğilimleri eğitim durumuna göre farklılık göstermektedir. H 1ç:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma eğilimleriişyerindeki statüye göre farklılık göstermektedir. H 1d:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma eğilimleritoplam çalışma sürelerine göre farklılık göstermektedir. H 1e:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma eğilimleriişyerindeki çalışma süresine göre farklılık göstermektedir. H 1f:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma eğilimleri şuan bağlı oldukları çalışma süresine göre farklılık göstermektedir. H 2:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan kompulsif çalışma eğilimleri demografik özelliklerine göre farklılık göstermektedir. H 2a:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan kompulsif eğilimlerimedeni duruma göre farklılık göstermektedir. H 2b: Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan kompulsif eğilimleri yaş durumuna göre farklılık göstermektedir. H 2c: Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan kompulsif eğilimleri eğitim durumuna göre farklılık göstermektedir. H 2ç:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan kompulsif eğilimleriişyerindeki statüye göre farklılık göstermektedir. H 2d:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan kompulsif eğilimleritoplam çalışma sürelerine göre farklılık göstermektedir. H 2e:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan kompulsif eğilimleriişyerindeki çalışma süresine göre farklılık göstermektedir. H 2f:Kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma eğilimleri şuan bağlı oldukları çalışma süresine göre farklılık göstermektedir Verilerin Toplanması Araştırmada kuramsal çerçeve incelenirken araştırma konusunu oluşturan temel kavram olan işkoliklik yazında daha önce yürütülmüş olan araştırmalarda hangi ölçekler kullanıldığını belirlenmek içinaraştırmalar yapılmıştır. Yapılan araştırmalar sonucunda verilerin toplanmasında yararlanılacak olan anket formu oluşturulmuştur. Araştırma anketinin ilk bölümünde, katılımcıların demografik özelliklerinin belirlenmesi, ikinci bölümde, kadın çalışanların işkoliklik eğilimlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Demografik özelliklere ilişkin bölüm; çalışanların medeni durumu, yaş, eğitim, kurumdaki mevki, toplam hizmet süresi, şuan bağlı bulunulan kurumdaki hizmet süresi ve şuan bağlı bulunulan yöneticiyle çalışma sürelerini belirlemeye yönelik 7 adet değişkenden oluşmaktadır. İşkoliklik ölçeği için; Schaufeli, Taris&Bakker (2008) tarafından geliştirilen DUWAS İşkoliklik Ölçeği (DutchWorkAddictionScale) nden yararlanılmıştır. Ölçeğin, Doğan & Tel (2011) tarafından geçerlilik ve güvenilirlik açısından kullanılabilir olduğu sonucuna varılan Türkçeye uyarlanmış hali kullanılmıştır. Ölçek 17 maddeden oluşmaktadır. Ölçeğin özgün formu 4 lü Likert tipi (1-Asla, 4-Daima) bir cevaplama anahtarına sahiptir. Türkçe açısından daha anlaşılır olduğu gerekçesiyle 5 li Likert tipi (1-Hiç Uygun Değil, 5-Tamamen Uygun) cevaplama anahtarı kullanılmaktadır. Ölçek kompulsif çalışma ve aşırı çalışma olarak iki alt boyuta ayrılmaktadır. Kompulsif çalışma boyutu dokuz madde, aşırı çalışma boyutu sekiz maddeden oluşmaktadır (Doğan & Tel, 2011; Schaufeli vd.; 2008). Kompulsif çalışma işkolikliğin bilişsel yönünü ifade ederken aşırı çalışma ise işkolikliğin davranışsal yönünü açıklamaktadır (Özsoy, Burcu & Semiz, 2013; Schaufeli vd., 2008) Verilerin Analizi ve Bulgular Araştırmada elde edilen verilerin analiz edilmesi sürecinde istatistik paket programından yararlanılmıştır. Verilerin analizinde öncelikle frekans analizi ile demografik değişkenlerin sayı ve yüzde 315

316 değerleri incelenmiş, daha sonra ise araştırma modelini ve hipotezlerini test etmek amacıyla t testi ve anova analizinden yararlanılmıştır. Bu noktadan hareketle katılımcıların demografik özelliklerine ilişkin tanımlayıcı bulgular aşağıdaki Tablo 1 de gösterilmektedir. Tablo 1 e göre; katılımcıların (%58,3) bekar, yaş aralığında (%30,4) ve büyük bölümünün (%80,9) lisans eğitim düzeyinde olduğu, yoğun olarak alt-orta düzey yönetici konumunda çalıştıkları (%80,9) ve büyük bölümünün (43,5) 1-3 süre şu anki yönetici ile çalıştıkları ortaya çıkmıştır. Hizmet süreleri açısından ise katılımcıların yarıdan fazlasının hem toplam hizmet hem de şu an çalıştıkları kurumdaki hizmet sürelerinin 1-10 yıl arasında yoğunlaştığı görülmektedir. Katılımcıların hem çalıştıkları sektördeki hareketliliğin hem de çalıştıkları sektör itibari ile sergileme eğiliminde oldukları genç, dinamik ve nitelikli kadın çalışan profilinin bu bulgulara yansıdığı ifade edilebilir. Evli Bekâr Yaş 25 Yaş Altı Yaş Arası Yaş Arası Yaş Arası 40 ve Üzeri Lise ve Dengi Ön Lisans Lisans Lisansüstü Üst Düzey Yönetici Orta Düzey Yönetici Alt Düzey Yönetici Personel Tablo 1. Araştırmaya Katılanlara Ait Tanımlayıcı Bulgular Frekans Yüzde (%) Medeni Durum Eğitim Kurumdaki Pozisyon Toplam Hizmet Süresi 1 Yıldan Az 1-5 Yıl Arası 6-10 Yıl Arası Yıl Arası Yıl Arası Şuan Çalışılan Kurumdaki Çalışma Süresi 1 Yıldan Az 1-5 Yıl Arası 6-10 Yıl Arası Yıl Arası Yıl Arası 20 Yıldan Fazla 41,7 58, , , , , ,2 7 6, , ,9 2 1,7 7 6, , ,9 47 1, , , , ,5 8 7, , , , ,9 5 4,3 3 2,7 Şuan Bağlı Olduğunuz Yöneticiyle Çalışma Süresi 1 Yıldan Az 42 36,5 1-3 Yıl Arası 50 43,5 4-6 Yıl Arası 18 15,7 7-9 Yıl Arası 4 3,5 10 Yıl Ve Üzeri 1 0,9 Toplam

317 Verilerin normal dağılım varsayımını karşılayıp karşılamadığını belirlemek amacıyla çarpıklık ve basıklık değerlerinin incelenmesi gerekmektedir. Çarpıklık değerinin -2 ve + 2 değerleri arasında, basıklık değerlerinin -7 ve +7 değerleri arasında olması gerekmektedir (Bollen, 1998: ; Hoyle ve Panter, 1995: 163)..Ölçeklere ilişkin tablolar incelendiğinde veri setindeki gözlemlere ilişkin çarpıklık ve basıklık değerlerinin bu koşulu sağladığı ve sonuçların yansız olduğu tespit edilmiştir. Duwas ölçeğine ilişkin tanımlayıcı verilerin yer aldığı tablo aşağıda sunulmaktadır. Tablo 2. Duwas Ölçeğine İlişkin Tanımlayıcı Bulgular Aşırı Çalışma Kompulsif Çalışma DUWAS (İşkoliklik) Ölçeği Ortalama Standart Sapma Varyans Çarpıklık Basıklık Telaş içinde ve zamana karşı yarışan biri olarak görünürüm. 1,98 0,888 0,789 0,951 1,181 Keşke kendimi işime bu kadar adamasaydım 2,59 0,981 0,963 0,052-1,040 İş yerindeki arkadaşlarım çalışmayı bıraktığında bile kendimi çalışmaya 3,15 1,118 1,250-0,067-0,876 devam ederken bulurum. Üstesinden gelebileceğimden çok daha fazlasını üstlenirim. 3,25 0,897 0,804-0,448-0,793 Çalışırken işleri belli sürede bitireceğime dair koyduğum zaman sınırlamaları 3,37 1,079 1,164-0,476-0,257 yüzünden kendimi zora sokarım. Çalışmaya, arkadaşlarımla birlikte vakit geçirmekten, hobilerimden veya boş zaman etkinliklerimden daha fazla vakit 3,61 0,943 0,889-0,863 0,335 harcarım. Bir iş üzerinde çalışmadığım zaman kendimi suçlu hissederim. 3,62 0,942 0,887-0, 250-0,512 Kendimi, telefonla konuşurken hem not alıp hem yemek yemek gibi iki veya üç 3,34 0,826 0,682-0,041-0,153 işi aynı anda yaparken buluyorum. Çalışmadığım zaman rahatlamakta güçlük çekiyorum. 3,54 0,798 0,637-0,236-0,374 Çok çalışmayı sevmem. 3,40 0,887 0,786-0,575-0,643 Yaptığım bir işten hoşlanmasam bile sıkı çalışmak benim için önemlidir 3,36 0,789 0,617-0,175-0,582 Sürekli yapacak bir işim vardır. 3,57 0,928 0,861-0,522-0,76 Bir süreliğine işten uzaklaşmak istesem bile kendimi sıklıkla o iş hakkında 3,39 0,943 0,889-0,095-0,683 düşünürken bulurum. Bir şeyi yapmak istesem de istemesem de, o konuda çok sıkı çalışmam gerektiğine dair içten gelen bir zorlama 3,14 0,990 0,980 0,101-1,130 hissediyorum. Genellikle içimde beni çok çalışmaya iten bir şeyler olduğunu hissediyorum. 3,27 0,985 0,971-0, Yaptığım iş keyifli olmasa da çok çalışmaya kendimi mecbur hissederim. 3,05 1,050 1,103 0,126-0,612 İşten izin aldığımda kendimi suçlu hissederim. 2,85 1,102 1,215 0,259-0,739 DUWAS (İşkoliklik) ölçeğine ilişkin Tablo 2 de yer alan tanımlayıcı bulgular incelendiğinde; katılımcıların işkolikliğin aşırı çalışma boyutuna yönelik yargılara katılım düzeylerinin genel olarak üç üzerinde ortalama değerlerine sahip olduğu görülmektedir. Yargılarda en yüksek ortalama değeri (3,62) ile Çalışmaya, arkadaşlarımla birlikte vakit geçirmekten, hobilerimden veya boş zaman etkinliklerimden daha fazla vakit harcarım. yargısı dikkat çekmektedir. Aşırı çalışmaya yönelik tüm yargılara katılım düzeyleri kadın çalışanların davranışsal açıdan işkolikliğe yöneldiklerini gösterir niteliktedir. Bunun yanı sıra 317

318 işkolikliğin kompulsif çalışma boyutuna yönelik yargılara katılım düzeylerinin de genel olarak üç üzerinde ortalama değerlerine sahip olduğu görülmektedir. Bu noktada yargılar arasında 3,57 ortalama değeri ile Sürekli yapacak bir işim vardır yargısı ve onu takiben 3,54 ortalama değeri ile Çalışmadığım zaman rahatlamakta güçlük çekiyorum yargısı dikkat çekmektedir. Kompulsif çalışmaya yönelik yargılara katılım düzeyleri katılımcıların bilişsel açıdan da işkolikliğe yönelme eğiliminde olduklarını ortaya koymaktadır. Araştırma hipotezleri test edilmeye ve işkolikliğin alt boyutları olan aşırı çalışma ve kompulsifçalışma düzeylerinin demografik özellikler açısından farklılık gösterip göstermediği tespit edilmeye çalışılmıştır. İki örneklem grubunun ortalamaları arasında anlamlı bir fark olup olmadığını incelemek için t-testi kullanılmaktadır.ikiden fazla grubun ortalamalarının karşılaştırılması gereken durumlarda uygun test Anova (Analysis of Variance) testidir (Altunışık vd.,2007: 182). Çoklu karşılaştırmalarda Tukey ve Scheffe gibi testler kullanılmaktadır.ayrıca varyansların homojen olup olmadığını test etmek için Levene s testinden yararlanılmaktadır. (Kanbur ve Kanbur, 2014:17). Tablo 3. Kadın Çalışanların İşkolikliğin Alt Boyutu Olan Aşırı Çalışma Eğilimi ile Demografik Faktörler Arasındaki İlişkiyi Belirlemeye Yönelik Analiz ve Bulgular Medeni Durum N X Sd t p Evli 48 3,4063, ,869,064 Bekâr 67 3,1860,58605 Sd F Yaş N X p 25 Yaş Altı , Yaş Arası , Yaş Arası ,71957,482, Yaş Arası , ve Üzeri Eğitim N X SS F p Lise ve Dengi 7 3,6964,38768 Ön Lisans 13 3,3077,59428 Lisans 93 3,2500, ,313,274 Lisansüstü 2 3,9375,61872 Kurumdaki Pozisyon N X SS F p Üst Düzey Yönetici Orta Düzey Yönetici Alt Düzey Yönetici Personel 1 2, ,2379, ,2500, ,3431,56173 Toplam Hizmet Süresi N X SS F 1 Yıldan Az 1-5 Yıl Arası 6-10 Yıl Arası Yıl Arası Yıl Arası Şuan Çalışılan Kurumdaki Çalışma Süresi 1 Yıldan Az 1-5 Yıl Arası 6-10 Yıl Arası Yıl Arası Yıl Arası Şuan Bağlı Olduğunuz Yöneticiyle Çalışma Süresi 1 Yıldan Az 1-3 Yıl Arası 4-6 Yıl Arası 7-9 Yıl Arası 10 Yıl Ve Üzeri 15 3,4917, ,2697, ,1357, ,3355, ,4063,75814 N X SS 17 3,5147, ,2530, ,1250, ,3359, ,5750,87321 N X SS 42 3,1905, ,3075, ,2361, ,8750, , ,740,530 p 1,007,407 F P 1,476, 214 F p 1,399,239

319 Tablo 3 te bulgular incelendiğinde; bankacılık sektöründe kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma eğilimlerinin medeni durumuna göre farklılaşıp farklılaşmadığını incelemek amacıyla t- testi yapılmıştır.bulgulara göre, işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışmaeğilimleri, bankacılık sektöründe kadın çalışanların medeni durumlarına (t=1,869; p>0.05) göre anlamlı bir farklılık göstermemektedir. İki grup arasındaki varyansların eşit (homojen) dağılıp dağılmadığını anlamak için Levene s Testi kullanılmıştır. Test sonuçlarına göre iki grup varyansları arasında fark yoktur, eşit dağılım göstermektedir (p>0.05). Tablo 3 te yer alan bulgular incelendiğinde; bankacılık sektöründe kadın çalışanlarınişkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma eğilimlerinin yaşlarına, eğitim durumuna, işyerindeki statüsüne, sektördeki toplam hizmet süresi ve işyerindeki çalışma sürelerine ve şuan bağlı oldukları yöneticiyle çalışma süresi göre farklılaşıp farklılaşmadığını incelemek amacıyla varyans (one-wayanova), levene s ve tukey testleri uygulanmıştır. Bulgulara göre, işkolikliğin alt boyutu olan aşırı çalışma puanları, bankacılık sektöründeki kadın çalışanların yaşlarına (F=482; p>0.05), eğitim durumuna (F=1,313; p>0.05),işyerindeki statüsüne (F=,740; p>0.05), sektördeki toplam hizmet süresi(f=1,007; p>0.05),işyerindeki çalışma sürelerine (F=1,476; p>0.05) ve şuan bağlı oldukları yöneticiyle çalışma süresi (F=1,399;p>0.05)göre anlamlı bir farklılık göstermemiştir. Bu bulgular ışığında araştırmanın birinci hipotezi ve tüm alt hipotezleri reddedilmektedir. Tablo 4. Kadın Çalışanların İşkolikliğin Alt Boyutu Olan Kompulsif Çalışma Eğilimi ile Demografik Faktörler Arasındaki İlişkiyi Belirlemeye Yönelik Analiz ve Bulgular Medeni Durum N X SS t p Evli 48 3,4063, ,430,064 Bekâr 67 3,1860,58605 Yaş N X SS F p 19 3,2566, ,3182, ,4375,75570,595, ,0893, , Eğitim N X SS F p 25 Yaş Altı Yaş Arası Yaş Arası Yaş Arası 40 ve Üzeri Lise ve Dengi 7 3,6964,37401 Ön Lisans 13 3,3654,58064 Lisans 93 3,2473, ,390,250 Lisansüstü 2 3,000,35355 Kurumdaki Pozisyon N X SS F p Üst Düzey Yönetici Orta Düzey Yönetici Alt Düzey Yönetici Personel 1 2, ,2137, ,2847, ,3431, ,656,581 Toplam Hizmet Süresi N X SS F p 1 Yıldan Az 15 3,5417, Yıl Arası 38 3,2862, Yıl Arası 35 3,0964, ,672, Yıl Arası 19 3,3816, Yıl Arası 8 3,3750,74702 Şuan Çalışılan Kurumdaki Çalışma Süresi N X SS F p 1 Yıldan Az 1-5 Yıl Arası 6-10 Yıl Arası Yıl Arası Yıl Arası Şuan Bağlı Olduğunuz Yöneticiyle Çalışma Süresi 1 Yıldan Az 1-3 Yıl Arası 4-6 Yıl Arası 7-9 Yıl Arası 10 Yıl Ve Üzeri 17 3,6092, ,2470, ,0964, ,3750, ,5250, ,382, 056 N X SS F p 42 3,2679, ,2875, ,1250, ,9688, ,8750-1,829,128

320 Tablo 4 te bulgular incelendiğinde; bankacılık sektöründe kadın çalışanların işkolikliğin alt boyutu olan kompulsif çalışma eğilimlerinin medeni durumuna göre farklılaşıp farklılaşmadığını incelemek amacıyla t-testi yapılmıştır.bulgulara göre, işkolikliğin alt boyutu olan kompulsifçalışmaeğilimleri, bankacılık sektöründe kadın çalışanların medeni durumlarına (t=1,430; p>0.05) göre anlamlı bir farklılık göstermemektedir. İki grup arasındaki varyansların eşit (homojen) dağılıp dağılmadığını anlamak için Levene s Testi kullanılmıştır. Test sonuçlarına göre iki grup varyansları arasında fark yoktur, eşit dağılım göstermektedir (p>0.05). Tablo 4 te yer alan bulgular incelendiğinde; işkolikliğin alt boyutu olan kompulsif çalışma eğilimlerinin bankacılık sektöründe kadın çalışanların yaşlarına, eğitim durumuna, işyerindeki statüsüne, sektördeki toplam hizmet süresi ve işyerindeki çalışma sürelerine ve şuan bağlı oldukları yöneticiyle çalışma süresi göre farklılaşıp farklılaşmadığını incelemek amacıyla varyans (one-wayanova), levene s ve tukey testleri uygulanmıştır. Bulgulara göre, işkolikliğin alt boyutu olan kompulsif çalışma puanları, bankacılık sektöründeki kadın çalışanların yaşlarına (F=595; p>0.05), eğitim durumuna (F=1,390; p>0.05),işyerindeki statüsüne (F=,656; p>0.05), sektördeki toplam hizmet süresi (F=1,672; p>0.05),işyerindeki çalışma sürelerine (F=2,382; p>0.05) ve şuan bağlı oldukları yöneticiyle çalışma süresi (F=1,829;p>0.05) göre anlamlı bir farklılık göstermemiştir. Bu bulgular ışığında araştırmanın ikinci hipotez ve tüm alt hipotezleri reddedilmektedir. 4. SONUÇ ve DEĞERLENDİRME Küreselleşme, rekabet, pazar ve hizmet sektöründe yaşanan sürekli gelişmeler işletmelerin sahip olduğu insan kaynağının öneminin artmasına sebebiyet vermiştir. Bu gelişmeler çalışanlara eskiye oranla daha iyi şartlar sunmanın yanında, çalışanı olumsuz etkileyen sonuçları da beraberinde getirmektedir. Çalışanlardan daha fazla çalışmaları, daha fazla üretmeleri ve örgütün verimliliğine en üst düzeyde katkı sağlamaları istenmektedir. Çalışanlar üzerinde baskı oluşturan bu durum, işkoliklik gibi sonuçları da beraberinde getirmektedir. Bu sonuçtan günümüz hizmet sektöründe daha çok istihdam edildikleri bilinen kadın çalışanlar da nasibini almıştır. Bu durum, diğer hizmet sektörlerini etkilediği gibi dinamik bir yapıya sahip olan bankacılık sektörünü de etkilemektedir. Bu araştırmada bankacılık sektöründe kadın çalışanların işkoliklik eğilimlerinde demografik faktörler arasındaki ilişkiyi belirlenmesi çerçevesinde değişen iş dünyasına ayak uydurma sürecinde bireylerin değişen çalışma eğilimleri doğrultusunda yöneldikleri işkoliklik düzeylerinin örgütü nasıl etki ettiğini ortaya koymak üzere hazırlanmıştır. Araştırmadan elde edilen bulgular doğrultusunda işkolikliğin alt boyutlarından olan aşırı çalışma eğilimlerinde demografik faktörlere göre farklılaşmadığı belirlenmiştir. Araştırmaya katılan kadın çalışanlarının büyük çoğunluğunun hem çalıştıkları kurumda bulunmalarının hem de hizmet sürelerinin on yıldan kısa bir süreyi kapsaması nedeniyle kadın çalışanlarda bilişsel düzeyde bir işkoliklik gelişmediği düşünülmektedir. Çünkü işkoliklik açısından aşırı çalışma eğilimi bireylerde davranışsal boyutta daha kolay gözlemlenebilirken duyuşsal boyutta oluşması zaman alacak hem de daha zor ortaya çıkacaktır. Bankacılık sektöründe kadın çalışanların işkoliklik eğilimlerini ile demografik faktörler arasındaki ilişkiyi belirlemeye yönelik yapılan bu araştırmadan elde edilen bulgular doğrultusunda bankacılık sektöründe demografik faktörlerin işkolikliği etkilemediği görülmektedir. Oğuz ve Akın ın (2010) araştırmasında da işkoliklik düzeylerinin cinsiyete göre anlamlı şekilde farklılaşmadığı görülmüştür. Sonuç olarak cinsiyetin işkoliklik eğilimi ile ilişkisinin olmadığı düşünüldüğünde gerek kadın çalışan olsun gerekse erkek çalışan aşırı çalışmanın kısa dönemlerde kişinin çalıştığı kuruma bir olumsuz etkisi olmayacağı düşünülse de orta ve uzun dönemlerde çalışanın yemek için zaman bulamadığından beslenme düzenin bozulmasına ve iş düzenin istediği gibi gitmediğini düşündükçe psikolojisinin bozulmasına sebep olacaktır. Böylece verimlilik düşeceğinden örgüt de olumsuz etkilenecektir. Örgüt çalışanlarını çok çalışmaya teşvik edeceği yerde terfi gibi uygulamalarla da ödüllendirerek daha verimli çalışmalarını sağlayabilirler. Ayrıca banka sektöründeki kadın çalışanlarının örgüte olan bağlılıklarını arttırıcı yöntemlere başvurulması ve bankacılık sektöründe çalışan erkek ve kadın çalışanların değerlerinin aynı doğrultuda olmasının sağlanması da kadın çalışanların işkoliklik eğilimlerini şekillendirebilir. Bu bağlamda konu ile ilgili diğer hizmet sektörlerinde çalışan kadın çalışanlar üzerinde bir uygulama yapıldığında daha tatmin edici sonuçlar alınacağı düşünülmektedir. KAYNAKÇA Akın, U., & Oğuz, E. (2010). Öğretmenlerin işkoliklik ve tükenmişlik düzeylerinin ilişkisi ve çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 3(3),

321 Altunışık, R.,Çoşkun, R., Bayraktaroğlu, S., & Yıldırım, E. (2004). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri: SPSS Uygulamalı. İstanbul: Sakarya Kitabevi. Bakker, A. B.,Demerouti, E., Oerlemans, W., &Sonnentag, S. (2012). Workaholismanddailyrecovery: A dayreconstructionstudy of leisureactivities. Journal of OrganizationalBehavior, 34(1), BardakcI, S.,& Baloğlu, M. (2012). İlköğretim ve Ortaöğretim Kurumlarında Görev Yapan Okul Yöneticilerinin İşkoliklik Eğilimleri. Education, 37(164). Bayraktaroğlu, S.,Kutanis, R. Ö., &Dosaliyeva, D. (2009). İşkoliklik ve örgütsel bağlılık: Bankacılık sektöründe karşılaştırmalı bir araştırma 17. Ulusal yönetim ve organizasyon kongresi, Bollen, K. A. (1989). StructuralEquationsWithLatentVariables, John Wiley&SonsInc., New York, USA. Doğan, T.,& Tel, F. D. (2011). Duwas İşkoliklik Ölçeği Türkçe Formunun (DUWASTR) Geçerlik ve Güvenirliğinin İncelenmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi.1(1), Emhan, A., Mete, M., &Emhan, A. (2012). Kamu ve özel sektör çalışanlarında işkoliklik ve obsesyon arasındaki ilişkinin incelenmesi. Dicle MedicalJournal/Dicle Tıp Dergisi, 39(1), Ersoy-Kart, M. (2005). Reliabilityandvalidity of theworkaholismbattery (Work-BAT): Turkish form. SocialBehaviorandPersonality: an international journal,33(6), Hoyle, R. H. (1995)., TheStructuralEquationModelingApproach: Basic ConceptsandFundamentalIssues, StructuralEquationModelling: Concepts, Issues, and Applications, Sage Publications Inc., London, United Kingdom, (1-13). (Erişim, ). Kanbur,E&Kanbur A.(2014).Yenilik kaynaklarının kullanılma düzeyinde beyaz yakalılar arasındaki farklılıkların incelenmesi.uluslararası Yönetim ve Sosyal Araştırmalar Dergisi. Öncül, M.S. Tağraf,H. &Özkan, A. M. (2013).Akademik personelde işkoliklik: cumhuriyet üniversitesinde bir araştırma. 21. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitabı. Özsoy, E., Filiz, B., & Semiz, T. İşkoliklik ve çalışmaya tutkunluk arasındaki ilişkiyi belirlemeye yönelik sağlık sektöründe bir araştırma., 5(2), Sabah Çağın Yeni Bağımlılığı İşkoliklik, tarihli Sabah Gazetesi,Kaynak: l, (Erişim Tarihi 26 Eylül 2013). Schaufeli, W. B.,Taris, T. W., &Bakker, A. B. (2006). Dr. JekyllorMr. Hyde: On thedifferencesbetweenworkengagementandworkaholism. Researchcompaniontoworking time andworkaddiction, Schaufeli, W. B.,Taris, T. W., &Bakker, A. B. (2008). Ittakestwoto tango. Workaholism is workingexcessivelyandworkingcompulsively. Thelongworkhoursculture. Causes, consequencesandchoices, TBB.(2013). (Erişim Tarihi: 30 Eylül 2013). Temel, A. (2006). Organizasyonlarda işkolizm ve işkolik çalışanlar.iş, Güç, Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi,.8(2), SOSYOLOJİK BAKIŞ AÇISINDAN ERKEN YAŞTA EVLİLİKLER: NİĞDE ÖRNEĞİ Bülent KARA GİRİŞ Evlilik ve aile üzerine yapılan çalışmalar sosyal bilimlerde önemli bir yer tutmaktadır. Evlilik ve aile literatürü incelendiğinde her iki kavram açısından da evrensel bir tanımın olmadığı görülmektedir. Demografi sözlüğünde, karşı cinsten iki birey tarafından oluşturulmuş, resmi, dini veya ülkesel farklılıklara göre geleneksel olarak başka türlerde gerçekleştirilen meşru bir birliktelik olarak tanımlanırken, Birleşmiş Milletler tarafından verilen evlilik tanımı kadın ve erkeğin yasal birleşmesi olarak ifade bulmuştur. Bu tanımdaki yasal birleşme kavramının ülkeden ülkeye ve yasalara göre farklılık gösterebildiği vurgulanmıştır Bugün ülkemizdeki en önemli toplumsal ve sosyolojik sorunlardan bir tanesi erken yaşta evliliklerdir. Genel olarak yoksul ailelerde görülüyor olsa da, bu durum daha çok az gelişmiş ülkelerde ve halen gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir. Yoksul aileler çocuklarını ekonomik bir külfet olarak gördükleri için daha ilkokul-ortaokul da oyun çağında olan o kız çocuklarını kimi zaman babası hatta dedesi yaşındaki 321

322 insanlarla evlendiriyorlar. Çoğu zaman bu çocuklar evlendirildikleri adamların ikinci veya üçüncü eşi olmaktadırlar. EVLENME NEDİR? Evlenme sosyal bir olaydır. Geniş anlamı ile evlenme toplumca doğru görülen ve belirli yasalar çerçevesinde meydana gelen bir olay olup, bir ya da birden fazla erkeğin bir ya da birden çok kadınla karı koca ilişkileri kurmak amacı ile birleşmeleridir. ( Seçkin, Kayhan 1995; 33 ) Türk Medeni Kanunu ' na göre evlenme; karşı cinsten iki insanın hukuken geçerli sayılan hayat ortaklığıdır.. ( Seçkin, Kayhan 1995; 33 ) Evliliği etkileyen belirli faktörler vardır. Bu faktörler yasal, sosyal, psikolojik, ekonomik ve biyolojik yönlü olabilir. Bu faktörler kültürden kültüre değişim gösterebilir. ERKEN YAŞTA VEYA ZORUNLU EVLİLİK Uluslararası belgelere göre, on sekiz yaşının altında yapılan evlilikler erken evlilik olarak nitelendirilmektedir. Bireyin ruhsal ve fiziksel gelişimini tamamlamadan yaptığı bu evliliklerin büyük çoğunluğu bireyin bilinçli rızası dışında yapılması dolayısıyla da erken ve zorla yapılan evlilikler olarak literatürdeki yerini almıştır (Aydemir, Usak Raporu, 2012) Ailelerin erken evliliği desteklemelerinin başında, ekonomik durumu iyi olmayan ailelerin çocuklarını başlık parası, aile nüfusunun fazlalığı, geçim sıkıntısı gibi sebeplerle evliliğe zorlamaları gelmektedir. Ayrıca, anne-babaların eğitim seviyelerinin düşük olması, aile içi şiddet, geçimsizlik, baskı üvey anne-baba ile yaşamak zorunda kalmak gibi sebepler çocuklarda evliliğin kurtuluş olarak algılanmasına yol açmıştır (Kardeş, Kahta Kadın ve Çocuk Hakları Derneği). Ataerkil ve geleneksel toplum yapısı, erken yaşta evlilikleri normalleştirmiş ve meşrulaştırmıştır. Oysa erken yaşta yapılan evlilikler özellikle kız çocuklarının toplumdaki eşitsiz konumunu pekiştirmekte ve hayat tercihlerini azaltmaktadır. Ruhsal ve bedensel gelişimini henüz tamamlamamış, kendi yaşamının iplerini eline henüz alamamış, haklarını bilmeyen yüzlerce genç kız, ya kendi istekleri ile ya da ailelerinin zorlaması ile evlenmektedir. Toplumun erken yaştaki evlilikler için nedenleri veya mazeretleri her zaman mevcuttur. Bazen yoksulluktan kurtulma isteği, bazen yalnızca bir aidiyet arayışı, bazen mevcut durumda kurtulup daha iyi görülene koşma, bazen köle gibi satılma, bazen Evde kalırsın, yaşın geçerse kimse seni almaz gibi yüz yıl öncesinden getirilip halen terk edilemeyen baskılar, bazen bir aşk, bazen de kendini ifade etme isteği, küçük yaşta evliliklerin nedenleri arasındadır (Keçe,2011). Her ne sebeple olursa olsun, erken yaşta yapılan evlilikler yanlıştır. Çünkü halen genç kız olan bu bireyler biyolojik, psikolojik ve sosyal gelişimlerini tamamlamamıştır. Bununla birlikte erken yaşta yaşanan evliliklerde erken hamilelikler sıktır, daha kadın olmadan anne olan bireyler yaşam evrelerini sağlıklı geçirip, sağlıklı bir kişilik yapısı geliştiremezler ve evlilik ilişkilerinde çözümleyici yaklaşımlar gösteremezler. Kendi ergenlik sorunlarını halletmeden önce ebeveyn olan bu tip ailelerin çocukları da sorunlu kişilik yapısına sahip olabilmektedir (Keçe, 2011). Çocuk Gelin Kavramı Uluslararası belgelere göre, on sekiz yaşının altında yapılan her evliliğe çocuk evliliği ve evlenen kıza çocuk gelin denilmektedir. (Çakmak,2009) Maddi ya da manevi çeşitli sebeplerle, daha çocukluklarını yaşayamadan genellikle de kendilerinden yaşça çok büyük olan erkeklerle evlendirilen bu çocuklar, hem büyük bir toplumsal sorun olarak karşımıza çıkmakta, hem de diğer birçok sorunun ortaya çıkmasına sebep olan dinamikleri hazırlamaktadır (Aydemir, USAK Raporu,2012). Çocuk gelinler olgusu, genel çocukluk kavramsallaştırması içinde ele alındığında uluslararası çocuk refahı mevzuatının belirleyicisi olan Çocuk Hakları Sözleşmesi nin genel yaklaşımı içinde, yaşama, gelişme, korunma ve katılım haklarının ihlal edildiği temel haklar kısmı içinde değerlendirilir. 20 Kasım 1989 tarihli Çocuk Haklarına Dair Sözleşme uyarınca, Çocuğa uygulanabilecek olan kanuna göre daha erken yaşta reşit olma durumu hariç, on sekiz yaşına kadar her insan çocuk sayılıyor. Dolayısıyla on sekiz yaşın altında evlendirilen her kız çocuğu, bir sosyal sorun alanı olarak ortaya çıkan çocuk gelinler yapısına ekleniyor. Türkiye açısından sorunun analiz eğildiğinde, birtakım sosyal yasalarla karşılaşılır. Türkiye nin imzaladığı Çocuk Hakları Sözleşmesi bu alanla ilgili bir iç hukuk normunun oluşmasına katkı veriyor. Öte yandan yürürlükteki Çocuk Koruma Kanunu, Daha erken yaşta ergin olsa bile, on sekiz yaşını doldurmamış kişiyi çocuk olarak tanımlar. Kanunun bu kapsamda dile getirdiği, Korunma ihtiyacı olan çocuk: Bedensel, 322

323 zihinsel, ahlaki, sosyal ve duygusal gelişimi ile kişisel güvenliği tehlikede olan, ihmal veya istismar edilen ya da suç mağduru çocuğu tanımlar. Yine temel ilkeler kısmının başında çocuğun yaşama, gelişme, korunma ve katılım haklarının güvence altına alınması belirtilir. Çocuk gelinler açısından Çocuk Koruma Kanununu değerlendirildiğinde, kanundaki bazı temel çelişkiler bir yana, genel olarak suça itilmiş ve mağdur çocuklardan yola da çıksa, teorik olarak çocuk gelinlerin durumuyla ilgili olarak bağlayıcı olan hükümler içerir. Öncelikle evlendirilen kişi, burada on sekiz yaşını doldurmadığı için korunma ihtiyacı olan çocuk olarak karşımıza çıkar. Bu nedenle çocuk gelini, ihmal ve istismar edilen çocuk olarak kabul etmek gerekir. Aynı kanun bu nitelikteki olgular için birtakım koruyucu ve destekleyici tedbirler koyar. Bunlar da çocuğun gereksinimlerine ve içinde bulunduğu duruma göre danışmanlık, eğitim, bakım, sağlık, barınma gibi tedbirlerdir (Şeker,2012). Erken yaşta yapılan evliliklerde pişmanlık, öfke, özlem, hayal kırıklığı gibi duygular yoğun bir şekilde yaşanmaktadır. Erken evliliklerde ortaya çıkan sorunlar arasında en çok depresyon, kaygı bozuklukları, fobik problemler, güven problemleri, sağlık ile ilgili problemler ve intihar girişimleri bulunmaktadır. Erken yaş evlilikler erken gebelik ve doğumlara yol açabilmektedir. Fiziksel gelişimini ve ruhsal olgunlaşmasını tamamlayamamış gençler erkenden evlendiklerinde, gebelik ve doğumlarda anne veya çocuğun ölümüne, çocukların sağlıklı bir şekilde gelişimlerini tamamlayamamalarına neden olabilmektedirler. Ayrıca, erken yaş evliliklerinde aile içi sorunlar daha fazla görülmekte, çocuk bakımı ve çocuğu büyütme noktasında çift yeterli bir olgunlukta olamadığından ciddi sorunlar yaşamaktadırlar. Aile içi şiddet ve evlilikten mutlu olamamaları, kadında ve erkekte psikolojik sorunların görülmesine yol açabilmektedir. Bu tür evlilikler kadın için katlanılması gereken bir durum, erkek içinse mutluluğu dışarıda aramak için bir bahane olabilmektedir. Genç karı koca arasındaki sorunlar ailelerini de etkilemekte, aile ve eşler arasında kavgalara, kıskançlıklara, şiddete neden olmaktadır. Bu durum yıpranmış ailelere, mutsuz çiftlere, ortada kalmış ve psikolojik sorunlarla büyüyen çocuklara yol açmaktadır (Keçe,2011). Ayrıca, erken evlendirilip eş olma sorumluluğu yüklenen kız çocuklarının çocuk sahibi olmaları da ayrı bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Henüz genç kızlığa erişimi tamamlanmadan bebek sahibi olan küçük anne ve bebeklerinin sağlığı riske atılmaktadır. Bu durum, anne ve bebek ölümlerinin artmasına da neden olmaktadır. Henüz kendisi oyun çağında olan küçük kadınlar, hamilelik dönemlerini bilinçsiz bir şekilde yaşayıp çocuk sahibi olmaktadır. Çocuk sahibi olan küçük kadınların evdeki sorumlulukları arttığından, psikolojik baskı altında tek başlarına yaşam mücadelesi vermektedir (Uzuner, Türk-İş Kadın İşçileri Bürosu, 2012) Sonuç olarak, erken yaşta yapılan evlilikler, toplumda kadına karşı yapılan ayrımcılığın ve toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin boyutlarını gözler önüne sermektedir. Kız çocuklarının geleceğe dair beklentilerini köreltmekte ve hayata dair bir bakış açılarının oluşamamasına yol açmaktadır (Uzuner, Türk-İş Kadın İşçileri Bürosu, 2012). Erken yaşta evlilikler insan haklarının kullanılmasını engelleyen, kadının statüsünü düşüren ve çocukların başta eğitim olmak üzere temel haklarını ellerinden alan bir sorundur. Erken veya zorla yapılan evlilikler insan hakları ihlalidir ve yasal olarak suçtur. Erken yaşta evlilikler, özellikle kadınların toplumdaki eşitsiz konumunu pekiştirmekte, kadınların yaşamsal imkânlarının ve hayat tercihlerinin azalmasına sebep olmaktadır. Kadınları eğitimsizlik, yoksulluk ve ekonomik bağımlılık kısır döngüsüne hapsetmektedir. Buna rağmen özellikle geleneksel ve ataerkil kültürel özelliklere sahip olan toplumlarda erken evlilikler bir sorun olarak değerlendirilmemektedir. Çünkü toplumsal mutabakat çerçevesinde meşruluk kazanan evlilik, bu yapıdaki toplumlarda normalleştirilmektedir (Aydemir, USAK Raporu, 2012). ULUSLARARASI VE ULUSAL YASALARDA KADIN, ÇOCUK VE AİLEYE DAİR HAKLAR Bu bölümde uluslararası bağlamda kadın haklarından bahsedilmiştir. Kadın hakları demeyip kadının insan hakları diyorum. Çünkü kadın haklarının insan hakları bütününden ayrı tutulmaması gerektiğini düşünüyorum. Zira kadınların talep ettiği pek çok hak aslında kadınlara özgü ayrıcalıklı haklar değil; erkekkadın, yaşlı-çocuk, her insanın doğuştan sahip olması gereken haklardır. Ayrıca bu bölümde erken yaşta evlilik, dünya ülkelerinin anayasalarında kadın ve çocuk haklarının nasıl ele alındığı üzerinde durulmuştur. Devletler düzeyindeki Dünya İnsan Hakları Konferansı kadınların ve kız çocuklarının insan haklarının evrensel insan haklarının ayrılmaz, bölünmez ve vazgeçilmez bir parçası olduğunu kabul etti. ( 2013) 323

324 Aile içi şiddet, toplu tecavüzler, kadının beden bütünlüğüne yönelik hak ihlalleri, cinsel hakların, doğurganlık haklarının ihlali böylelikle BM kararlarında ve uluslararası sözleşmelerde insan hakları olarak yer almaya başladı. Böylelikle geçmiş asırlarda hatta yakın zamanda kadınlara özellikle kız çocuklarına yönelik yapılan haksızlıkların önüne geçilecektir. Kadınların başlıca problemleri ise şunlar: -İş ve çalışma hayatında kadınlara yönelik negatif ayrımcılık. -Dünya çapında kadınların eğitim - öğretim hakkından yoksun veya ikinci planda bırakılması. -Birçok devletin hukuki düzenlemelerinde kadın erkek ayrımı yapılması ve bilhassa miras hukuku ve medeni hukuk düzenlemelerinde kadınlara negatif ayrımcılık uygulanması. -Dünyada birçok bölgede, kadınların eş seçme, evlilik, boşanma ve diğer temel medeni haklarının tanınmaması. Kadınlara yönelik fiziki şiddet ve psikolojik baskının en çağdaş ülkelerde bile tam anlamıyla kırılamamış olması. [ 2013] Doğan, (2010) Birleşmiş Milletler kurulduğu günden beri gündeminde evlilik konu edinilmiştir. hâlbuki 1962 yılında evlilikle ilgili ilk büyük Genel Konvansiyon imzalanmış, sonrasında da Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) nin çerçevesinde pek çok kez ele alınmıştır. Kadınların başlıca problemlerinden birinin de henüz kadın diyemeyeceğimiz kız çocuklarımızın erken yaşta evlendirilmesi diyerek kadın olmaya zorlanmasını dile getirmiştir. Çocuk hakları, yetişkin haklarıyla çelişki içinde değildir; tersine insan hakları hukukunun bir parçasıdır. Duruma böyle bakacak olursak kadının insan hakları ile kız çocuklarının hakları da bütün düşünülmelidir İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi hep kadının kamu alanında yaşadığı ihlallerden söz ediyor. Örneğin, Çağatay& Soysal (1980) de bahsettiği gibi politik alanda, basında, sanat alanında ifade özgürlüğü; cezaevindeki işkenceye, kötü muameleye karşı bedensel bütünlük hakkı, politik örgütlenme hakkı, vb. Oysa kadınların yaşadıkları hak ihlalleri ilk önce ailede başlıyor. Okula gönderilmeyen kız çocuğu iş güç sahibi olamıyor, seçme seçilme hakkını bilinçli şekilde kullanamıyor; çalışmasına izin verilmeyen kadın ev kadını olup zamanının büyük çoğunluğunu ev içinde geçiriyor; namus cinayetine kurban gitmekten korkan genç kız, çarşıya pazara dahi çıkmaya çekiniyor. Üstelik kız çocuklarımız erken yaşta evliliğe zorlanıyor. Bu yüzden öncelikle yapılması gereken aile sisteminde değişikliktir. Bu değişiklikte ancak bu konuda yapılacak eğitimlerle sağlanabilir. 28 Şubat-11Mart 2005 tarihleri arasında Birleşmiş Milletler Kadının Statüsü Komisyonu 1995 Pekin Konferansı ve 2000 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu 23.Özel Oturumunun sonuçları olan "Pekin+5" sürecinden bu yana meydana gelen gelişmeler, boşluklar ve sorunların tespit edilmesi (Pekin+10) gündemi ile toplanmıştır. Bu toplantının sonucunda kadınlara ilişkin evrensel düzeyde ileriye dönük stratejiler belirlenmiştir. Bu stratejilerle kadının insan hakları kamu alanından özel alana geçişi birazda olsa sağlanmıştır. Bu gelişme kadınlarımız için olumlu görülebilir. Böylelikle kadınlarımızın problemlerinin esas kaynağı özel alana yani aileye inilebilir. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ Evren ve Örneklem Sosyal araştırmalarda örneklem, araştırılacak olan evrenin temsili bir kümesi veya evrenin herhangi bir parçasıdır (Tütengil, 1978: 11). Başka bir deyişle örneklem, belli olan evrenden belli sayıda birimlerin seçimiyle meydana gelmektedir. Araştırılacak olan evrenin belli sayıda birimlerin seçimiyle meydana gelmektedir. Araştırılacak olan evrenin tamamına ulaşmak hem zor hem de maliyet bakımından masraflı bir iştir (Gökçe, 1999: 129). Dolayısıyla araştırmalarda parametrelere ulaşmak için iki yol izlenebilir. Birincisi evrenin tamamı üzerinde gözlemde bulunmak, ikincisi ise evrenden temsili bir örneklem seçerek bu seçilmiş küme üzerinde gözlemde bulunmaktır (Mohammadi, 2010: 13-14). Böylece sağlam sonuçlara ulaşılmaya çalışılacaktır. Bütün araştırmaların evreninin araştırılacak konunun amaçlarına uygun olarak ortaya konması ve belirlenen evrenin yapı itibariyle kendine özgü belli değişken ve özelliklere ayrılarak tanımlanması gerekmektedir ( Karasar, 2009: 110). Evren Bu araştırmanın evrenini, yılı içerisinde Niğde ili Bor İlçesinde Kızılca ve Karanlıkdere Beldeleri, Kayı, Tepeköy ve Bayat köylerinde yaşayan kadınlar araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. Örneklem Araştırmanın örneklemi, araştırmanın evrenini yani Bor İlçesi Kızılca ve Karanlıkdere Beldeleri, Kayı, Tepeköy ve Bayat köylerinde yaşayan kadınlardan oluşmakta ve tam örneklem kullanılmıştır. 324

325 ARAŞTIRMA BULGULARI Araştırma yapılan köylerin geçimlerini büyük oranda hurdacılık işi köy halkı için başlıca gelir kaynakları arasında yer almaktadır. Bunun yanı sıra hayvancılık ve tarım işiyle de uğraşmaktadırlar. Erkekler eşlerinin hizmet ve kamu gibi alanlarda çalışmalarını istememelerine karşın tarla ve bahçe işlerinde çalışmalarına hiçbir tepki göstermemektedirler. Çünkü tarım işleri onların geçim kaynağıdır ve bu alandaki işlerin yapılması bir zorunluluk niteliği taşımaktadır. Köylerde genel olarak bakıldığı zaman eğitim seviyesinin çok yüksek olmadığı gözlemlenmiştir. Köydeki yaşlı insanların okuma-yazma bilmediği, orta yaştaki kişilerin ve gençlerin ise çoğunlukla ortaokul mezunu olduğu, liseye gidenlerin azınlıkta olduğu tespit edilmiştir. Kız çocuklarının istedikleri halde aileleri tarafından okutulmadığı, erkek çocuklarının ise kendi istekleriyle okumaması dikkat çekici bir unsurdur. Kültürel özellikler ele alındığında geleneklerin eskiye oranla önemini ve etkisini yitirdiği köy halkı tarafından dile getirilmiştir. Sosyal açıdan bakıldığında ise köydeki insanların birbirleri ile olan ilişkileri ve iletişimleri son derece iyi durumdadır. Kadınlar işlerden fırsat buldukça sürekli bir araya gelerek vakit geçirirken, erkekler zamanlarının büyük bir bölümünü köy kahvesinde geçirmektedirler. Ülkemizin birçok yerinde olduğu gibi araştırma yapılan köylerde ataerkil bir yapı hakimdir. Erkeğin egemenliği tartışma götürmez bir şekilde açıkça görülmektedir. Kadınların da erkeklerle aynı haklara sahip olmaları ve erkeklerle eşit konumda olmaları söz konusu dahi değildir. Araştırmaya ilk olarak görüşülen kadınların yani küçük yaşta evlilik yapan kadınların şu anki yaşları sorularak başlanmıştır. Genellikle orta yaş ve üstü yaşlarda oldukları tespit edilmiştir. Araştırmada erken yaşta evlenen kadınlar ile yapılan görüşmelerde elde edilen bulguların ortak noktalarının olması dikkat çekici bir unsur olarak kaydedilmiştir. Bu ortak bulguların başında araştırmaya dâhil olan kadınların evlilik yaşlarının on sekiz yaşından küçük ve genellikle on altı-on yedi yaş aralığında olması gelmektedir. Bu yaş aralığı göz önüne alındığında daha büyük yaşta ve olgun insanların dahi sürdürmekte zorlandıkları evliliği on altı-on yedi yaşlarındaki genç bir kızın sürdürmesini beklemek ve ona böyle bir yük yüklemek son derece yanlış bir düşüncedir. Yaş oranları çok düşük olduğu için bedensel ve ruhsal gelişimini sağlamamış olması nedeniyle çeşitli sorunlarla karşı karşıya kalabilirler. Bu sorunların başında çeşitli kadın hastalıklarındaki artış, anne-çocuk ölümlerinin sayısının artması, dünyaya getirdikleri çocukların engelli olarak doğması ve çocukların gelişimlerini sağlıklı bir şekilde tamamlayamamaları gelmektedir. Erken evlilikte yaşanan çeşitli sorunlar kız çocuklarını etkilediği kadar onların eşlerini de olumsuz yönde etkilemektedir. Çünkü genellikle erken yaşta evlenen kız çocukların eşlerinin yaşları da küçüktür. Böyle bir durum söz konusu olduğunda eşler evliliğin ne demek olduğunu anlamadan kendilerini bu yapının içinde buluyorlar. Bu durum çiftler için kültürel, sosyal, ekonomik açıdan sorunlara neden olmaktadır. Erkeğin yaşının küçük olması nedeniyle henüz ekonomik özgürlüğünü sağlayamaması kendisinde bir eksiklik hissetmesine neden olmaktadır. Bu nedenle de ailelerine bağımlı bir yaşam sürdürmek zorunda kalmaktadırlar. Bu durum ise bireyde psikolojik açıdan çeşitli sorunlara ve eksikliklere yol açabilmektedir. Ayrıca askerliğini yapmamış olması da eşi açısından bir sorundur. Çünkü kadınlar eşleri askerdeyken eşlerinin ailesi ile daha farklı sorunlar yaşayabilmektedir. Bu sorunların başında eşlerinin aileleri tarafından hor görülme ve şiddete maruz kalma gelmektedir. Bunun yanı sıra küçük yaşta evlenen kız çocuklarının eşlerinin yaşı kendilerinden çok büyük olduğu durumlara da rastlanmıştır. Aradaki yaş farkı arttıkça sorunlarında arttığı belirtilmiştir. Eşleri kendilerinden büyük olduğu için isteklerinin ve bakış açılarının farklı olması gibi sorunlar başta gelmektedir. Bu sorunlar eşler arası ve aile içi iletişim eksikliğine neden olmaktadır. Elde edilen bu bulgular da göstermektedir ki araştırma yapılan köylerde gerçekleşen evliliklerde yaş farkı sorunu vardır. Erkekler eşlerinden yaşça büyüktür. Ancak bu durum köylü tarafından kabul görmüş durumdadır ve hiç yadırganmamaktadır. Üstelik erkeğin yaşının eşinin yaşından büyük olması onlar için doğru ve olması gereken bir şeydir. Araştırmanın genelinde çocuk gelinlerin ilk hamilelik yaşı da oldukça düşüktür. Genellikle evlendikleri yıl hamile kalan kadınlar farklı problemlerle karşı karşıya kalmaktadırlar. Birey henüz daha kendisi çocuk olduğu için dünyaya getirdiği çocuğa nasıl bakacağını bilmemekte ve onun gelişim sürecinde nelere dikkat edeceğini bilmemektedir. Bu nedenle de çocuklarını sağlıklı bir birey olarak topluma kazandıramamaktadırlar. Ayrıca birey ruhsal gelişimini de tamamlayamadığı için psikolojik çöküşe uğramakta ve çeşitli bunalımlar yaşamaktadır. Kişi henüz nasıl bir dünya içinde olduğunu anlamadan, kendisinin bir birey olduğunun farkına varamadan, hangi haklara sahip olduğunu bilmeden genellikle aile baskısı ile erken yaşta 325

326 evlilik yapmak zorunda kalmaktadır. Bu durum çocukların özgürce karar verebilme haklarını ellerinden almakta ve onları farklı, bilmedikleri bir dünya içerisine sürüklemekte ve hayata toplumsal olarak izole olmalarını büyük ölçüde engellemektedir. Henüz kendileri çocuk iken çocuk sahibi olmaları, onların sorumluluğu altına girmesi ve dahası eşinin ve eşinin ailesinin de sorumluluklarını yüklenmesi kişilerde ruhsal açıdan büyük çöküntüye sebep olmaktadır. Ayrıca dünyaya getirdikleri çocukların bedensel veya zihinsel engelli olmaları da ebeveynler üzerinde özellikle de kadınlar üzerinde olumsuz etkilere sebep olmaktadır. Bilinçsiz ve erken yaşta yapılan evliliklerde bireyler üzerinde üzerinde bu tür problemlere sıkça rastlanmaktadır. Ayrıca erken yaşta evlilik yapan kızlar henüz on sekiz yaşını doldurmadıkları için resmi nikâhla evlilik yapamamaktadırlar. Bu nedenle reşit olana kadar çiftlere imam nikâhı kıyılmakta ve birlikte yaşamaya başlamaktadırlar. İmam nikâhının resmi olarak kabul görmemesine rağmen çiftler toplum tarafından evlenmiş olarak kabul edilmekte ve yaşamlarını bu şekilde idame ettirmektedirler. Kadınlar genel olarak bu durumdan şikâyetçi olsalar da ellerinden hiçbir şey gelmeyeceğini, eşleri ve aile büyükleri ne zaman isterse ancak o zaman resmi nikâh kıyılacağını belirtmişlerdir. Kendi evlilikleri üzerinde bu kadar bile söz sahibi olamamaları dikkat çekici bir unsurdur. Araştırılan köylerde yapılan evlilikler göz önüne alındığında yaygın olarak görücü usulüyle evliliklere rastlanmıştır. Ancak görücü usulünde kızların fikri alınmamakta onlara evlenmek isteyip istemedikleri bile sorulmamaktadır. Ailedeki erkeklerin isteği üzerine evlilik yapmakta ve buna karşı çıkamamaktadırlar. Çoğu kız evleneceği güne kadar bundan haberi olmadığını ve eşi olacak kişiyi ilk olarak nikâh sırasında gördüklerini belirtmişlerdir. Küçük yaşta evlenen kişiler hayatlarındaki diğer kararlarda olduğu gibi bu konularda da kendi başlarına karar verme yetkilerine sahip olmadıklarını ve aile büyüklerinin olduğu yerde kendilerine laf düşmeyeceğini belirtmişlerdir. Bu kişiler üzerinde aile büyüklerinin özellikle de ailedeki erkeklerin baskın otoritesi gözlemlenmiştir. Ancak bu durum kadınlar açısından kabul görmekte ve hiçbir şekilde sorgulanmamaktadır. Bu ise geleneksel ve ataerkil bir yapının göstergesidir. Ataerkil bir yapıdan gelen kızlar babalarına ve aile büyüklerine itiraz edemedikleri için evlenmeye mecbur olduklarını belirtmişlerdir. Kızlarının küçük yaşta evlenmelerine genellikle karşı olan anneleri de ailedeki erkeklere itiraz edemedikleri için kızlarının erken yaşta evlenmelerine tepkisiz kalmak zorunda olduklarını dile getirmişlerdir. Aile büyükleri kız için kimi uygun gördüyse kız o kişi ile evlenmek zorundadır ve itiraz hakkı yoktur. Bu durumu kabullenmekle kendilerinin ikinci plana atılmalarına izin vermektedirler. Bu ise büyük ölçüde ataerkil zihniyetten ve erkek egemen bir anlayıştan kaynaklanmaktadır. Kadının erkeğe bağımlı bir yaşam sürdürmesi hayatı boyunca söz sahibi olmasını ve düşüncelerini özgürce ifade etmesini engellemektedir. Yapılan araştırmada kadın ve erkeğin eşit olmasının söz konusu dahi olmadığı gözlemlenmiştir. Bu konudan farklı olarak aile baskısı dışında kendi isteğiyle evlenen kızlarda bulunmaktadır. Kendi istekleriyle evlenmelerine rağmen bu kızların da evlilik yaşı çok küçüktür. Bunun nedeni ise aile baskısından ve köy hayatından kurtulmak istemeleri evleneceği kişilerin şehirde yaşaması ve bir işe sahip olması, onlar için çekici ve teşvik edici bir durumdur. Ailelerinin razı olmadığı durumlarda ise kızlar kaçarak evlenme yoluna başvurmaktadır. Bu durum aileleri ve toplum tarafından ayıplansa da kişiler toplumdan dışlansa da bu durumu kendileri için bir çıkış yolu olarak görmektedirler. Ayrıca yapılan görüşmelerde yaygın olarak akraba evliliğine rastlanmış ve ailelerin akraba evliliğini desteklediği tespit edilmiştir. Ailelerin akraba evliliğini desteklemelerinin nedeni, kızları için sıkça dile getirdikleri yabancıya gitmesin düşüncesidir. Kadın ve erkeğin ailelerinin akraba evliliğini onaylamalarının sebeplerinde farklılıklar gözlemlenmiştir. Kadının ailesinin akraba evliliği istemesinin nedeni; kızları için tanımadıkları biriyle evlenmesindense tanıdıkları, bildikleri bir kişiyle evlenmesinin daha iyi olacağını düşünmeleridir. Erkeğin ailesinin akraba evliliğini desteklemesinin sebebi ise; tanıdıkları birinin olmasının daha iyi olacağı ve yaşlandıklarında akraba oldukları için kendilerine daha iyi bakacağını düşünmeleridir. Görülüyor ki, kadın ve erkeğin ailelerinin akraba evliliği istemekle sadece kendilerini düşünmektedirler. Akraba evliliğinden dolayı oluşacak çeşitli sorunları göz ardı etmektedirler. Bu sorunların en büyüğü çiftin çocuklarının bedensel veya zihinsel engelli olarak dünyaya gelmesidir. Kendi akrabalarında ve çevrelerinde akraba evliliği nedeniyle engelli olarak doğan çocuklar olmasına rağmen bu durum aileler açısından caydırıcı bir nitelik taşımamaktadır. Bu evlilik kararını aileler sadece kendilerini düşünerek vermektedirler. 326

327 Akraba evliliği dışında yabancı bir kişi ile yapılan evliliklerde ise aileler, kızlarına talip olan erkek ve onun ailesinin gelir durumuna göre hareket etmektedirler. Maddi açıdan gelir düzeyi yüksek olan bir kişiyi kızları için uygun görmekte ve başka bir nitelik aramaya gerek dahi duymamaktadırlar. Evlilik türlerinin yanı sıra evlilik gelenekleri de son derece önemli bir yere sahiptir. Berdel, başlık parası, belleme gelenekleri önemli bulgular arasındadır. Bayat Köyü nde berdel geleneği ve başlık parası geleneklerinin günümüzde eskiye oranla etkisini yitirmesine rağmen, bu geleneklere de rastlanmıştır. Ancak bu geleneklerden belleme geleneği hala geçerliliğini sürdürmektedir. Beşik kertmesi geleneğine ise rastlanmamış, bu gelenek yaygınlaşmamıştır. Buna karşılık belleme geleneği diğer geleneklerin yerini almıştır. Belleme geleneği, aile büyükleri tarafından birbirlerine verilen söz niteliği taşımaktadır. Bu gelenek, erkek tarafının ailesinin kız tarafının ailesinden kızlarının büyüyünce onlara vereceğine dair aldığı sözdür. Belleme, çoğunlukla küçük yaşta yapıldığı için kız çocuklarının haberi bile olmuyor, haberleri olmadığı gibi itiraz etme hakları da olmuyor. Kızlarının kaderlerini, hayatlarını bu şekilde aileleri belirliyor. Kızlar daha çocukluk döneminden çıkıp ergenlik çağına gelmeden böyle bir durumla karşı karşıya kalıyorlar. Çoğu kıza bu durum ortaokul dönemine gelince söyleniyor. Çünkü ortaokulu bitirdikten sonra aileleri liseye göndermeyip hemen evlendirecekleri için bu dönemde söylemeyi uygun buluyorlarmış. Kızlarını neden bu kadar küçük yaşta evlendirdikleri sorulduğu zaman ailelerin verdiği yanıtlar düşündürücü olmuştur. Bu yanıtlar şöyle sıralanabilir: evde yaşayan kişi sayısının yani hane halkının yeterince kalabalık olduğu ve artık birilerinin evlenip gitmesi gerektiğini ve evden bir boğaz eksilse bile kardır demeleri dikkat çekmiştir. Kız çocukları aileleri için ekonomik bir yük olarak görülmektedir. Diğer yanıtlar ise köylünün baskısından dolayı kızlarını erken evlendikleri yoksa evde kalıp kimsenin almayacakları yönündedir. Küçük yaşta evlenmezlerse büyüyünce onları kimse almaz düşüncesi araştırmanın genelinde yaygın olarak rastlanan bir düşüncedir. Eğer kızları yirmili yaşlara kadar hala evlenemezse, evde kalmış sayılıyor ve kimse istemeye gitmiyormuş. Kız çocuklarının aileleri de bu duruma düşmemek ve köylü tarafından ayıplanmamak için kızlarını erken yaşta evlendikleri şeklinde açıklamalar yapmışlarıdır. Bu durum kız çocuklarının aileleri üzerinde toplumsal bir baskının olduğunun göstergesidir. Aileler bu sosyal baskıya maruz kalmaktan çekindikleri için kızlarını erken yaşta evlendirdiklerini de belirtmişlerdir. Şehirlere oranla köylerde daha fazla yaşanan bu toplumsal baskı insanların hayatında son derece önemli bir yere sahiptir ve onların hayatına yön vermektedir. Ayrıca, kızların bu köyde bir eşya ve nesne gibi görüldüğü tespit edilmiştir. Çünkü aileler kızlarımızı evlendiririz yerine kızlarımızı satarız kelimesini şıkça kullanmışlardır. Bu ise kız çocuklarını bir mal gibi gördüklerinin göstergesidir. Böyle görmelerinin başlıca nedenleri kızların onların gözünde bir değere sahip olmaması ve kız çocuklarını bir gelir kaynağı olarak nitelendirmeleridir. Ailelerin yoksulluk oranı ile çocuk gelinlerin sıklığı arasında doğru orantı olduğu tespit edilmiştir. Erkek çocuğu açısından bakıldığında bu durum hiç böyle değildir. Erkek çocuklara çok önem verilmektedir. Çünkü erkek egemen bir toplumda kız çocuklarına erkekten daha fazla değer verilmez. Üstelik erkek soyun devam ettiricisidir, ancak bu durum kız çocukları için geçerli olmadığı için ailelerinin gözünde de onlara verilen değer azalmakta ve kızlara olmasa da olur gözüyle bakılmaktadır. Farklı bir bakış açısıyla yaklaşıldığı zaman ise kız çocukları gelir kaynağı olarak görülmektedir. Bunun nedeni ise, kızlarını evlendirirken erkek tarafından aldıkları başlık parasıdır. Aileler ekonomik açıdan zor durumda oldukları zaman kızlarını evlendirip erkek tarafından aldığı başlık parasıyla borçlarını ödeyerek maddi açıdan rahatlamayı amaçlamaktadırlar. Yani kız çocuklarının evlilik için yaşının uygun olup olmaması, kızlarının bu evliliği istemeyip istemedikleri, fiziksel ve ruhsal gelişimini tamamlamış olup olmadıkları hiç önemli değildir, önemli olan şey kızlarını evlendirip aldıkları başlık parasıdır. Bu nedenle kızlar ticari bir unsur olarak, meta olarak görülmekte ve değersizleştirilmektedir. SONUÇ Yapılan görüşmelerde, kız çocukları aile içinde erkek çocuğundan daha önemsiz olarak görülebilmektedir. Kız çocuğu bir şekilde aile içinde hor görüldüğünü hissetmesi, ailenin de bu kararda kararlı tutumu kız çocuğunun bu kararı vermesinde etkili olabiliyor. Kendisinden büyük aile ferdine kız istenmesi, karşı aileden de kendi ailelerine kız talep etmeleri bu durumu etkileyen başka bir nedendir. Halk dilindeki adı berdel olan bu durum karşılıklı kız alıp vermedir. Ev içerisinde kız çocuğuna şiddet ve baskının yapılması, kız çocuğunun evliliği bir kurtuluş olarak görmesine neden olabilmektedir. Kız çocuğunun nasıl olsa evlenip gidecek, eve yük oluyor mantığıyla yaklaşılması bu kararda etkili olabilmektedir. Erkek çocuğu için düşünüldüğünde evin tek erkek çocuğu olması bu kararı etkileyebilmektedir. Burada aile fert sayısını artırma, eve bir yardımcının alınması düşünceleri etkili olabilmektedir. Aile içerisinde kız çocuğuna olan sevgi ve ilginin az olması, kız çocuğunun bu duyguları dışarıda arama isteğine yol açabilmektedir. Kız çocuğu bunu evlenerek sağlayabileceğini düşünmektedir. Ailenin kapalı bir aile olması ve babanın aile üzerinde otoriter olması bu kararın baba tarafından verilmesine 327

328 yol açabilmektedir. Babaya olan saygı ve korkunun bu durumu engellemeye çalışmasında yetersiz olmasına yol açabilmektedir. KAYNAKÇA AYDEMİR, (2012) Elvan. Uluslar arası Stratejik Araştırmalar Kurumu. Ekim, ÇAĞATAY, N & SOSYAL, Y (1980). "Uluslaşma Süreci ve Feminizm Üzerine Karşılaştırmalı Düşünceler." içinde Şirin Tekeli (Haz), Kadın Bakış Açısından ÇAKMAK, Diren.(2009) Türkiye de Çocuk Gelinler, Birinci Hukukun Gençleri Sempozyumu-Hukuk Devletinde Kişisel Güvenlik, Mart, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Ankara, Türkiye. ÇAKMAK, (2009) Diren. Hitit Üniversitesi, Türkiye de Çocuk Gelinler, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü. CANATAN; YILDIRIM.(2009). Aile Sosyolojisi: İstanbul. Açılım Kitap DOĞAN, Selen.(2011) Uçan Süpürge Kadın İletişim ve Araştırma Derneği. Temmuz. KADINLARA KARŞI HER TÜRLÜ AYRIMCILIĞIN ÖNLENMESİ SÖZLEŞMESİ (CEDAW) (2004). Türkiye Yürütme Kurulu na sunulan Türkiye Gölge Raporu. KARDEŞ, (2012) Emine. Kahta Kadın ve Çocuk Hakları Derneği KAYHAN, (1995) Ülker. Anadolu Üniversitesi, Açık Öğretim Fakültesi, Önlisans Programı, Aile Yapısı. Aralık. KEÇE, Cem. (2011) Erken Evliliğin Sonu Travma. Aralık, KÖKER, (1990) Levent. Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi. İletişim Yayınları, İstanbul. SEÇKİN, Nezehat. (1995) Anadolu Üniversitesi, Açık Öğretim Fakültesi, Önlisans Programı, Aile Yapısı. Aralık. DOĞAN, Selen. (2010) Kendimizi Kandırmayalım, Bizim Tek Derdimiz Namus!, içinde Uçan Haber Dergisi, Sayı: 26, s. 16. ŞEKER 2012) Aziz. Çocuk Gelinler. TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu. Mart, TUİK (2011) Evlenme ve Boşanma İstatistikleri 2010, Türkiye İstatistik Kurumu Yayın Dairesi, Ankara, UZUNER, (2011) Hülya. Türk-İş Kadın İşçiler Bürosu BİR TÜRK BÜYÜĞÜNÜN YERİNDE OLMAK: SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMEN ADAYLARINA YÖNELİK NİTEL BİR ÇALIŞMA Elvan YALÇINKAYA Saliha ERYİĞİT ÖZET: Bu çalışmada bireyi topluma entegre eden, ilköğretim ve 7. Sınıfta okutulan sosyal bilgiler dersinin en önemli amaçlarından biri olan, toplumun ve kültürün devamlılığını sağlamak amacıyla öğrencilerde milli bilinç oluşmasını sağlamanın üzerinde durulacaktır. Bu bilincin oluşturulmasında dersin etkili öğretimi, programın bu amaçla oluşturulmuş olması, milli bilincin oluşmasını sağlayacak zengin bir içerik önemli bir yer tutmaktadır. Bu nedenle bu bilincin oluşmasında çoğu kez tarihi unsurlardan faydalanılır. Elbette ki tarihi unsurlardan en etkili olanları da tarihi kişiliklerdir. Bu kapsamda çalışmayla birlikte sosyal bilgiler programına hâkim oldukları düşünülen 4. Sınıf sosyal bilgiler öğretmen adaylarına yönelik nitel bir çalışma yapılmıştır. Çalışmanın amacı sosyal bilgiler öğretmen adaylarının Türk Büyüklerini tanıma düzeylerini tespit etmek ve bunda programın etkisini ortaya koymaktır. Bu doğrultuda Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesinde öğrenim gören 56 öğretmen adayıyla mülakat formları aracılığıyla görüşme yapılarak veriler elde edilmiş ve bu veriler içerik analizi yöntemi kullanılarak incelenmiş, bulgulara ulaşılmıştır. Sonuç olarak öğretmen adaylarının en çok siyasi özellikleri ön plana çıkan Türk büyüklerinin yerinde olmak istedikleri, onların dönemlerinin en başarılı devlet adamları olmalarından etkilendikleri ve bu sayede bu Türk büyüklerinin hayatlarına karşın daha ilgili oldukları görülmüştür. Öğretmen adaylarının Elvan YALÇINKAYA - Doç. Dr. Niğde Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı Niğde/Türkiye, elvanykaya@gmail.com Saliha ERYİĞİT Niğde Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Niğde/Türkiye, eryigit14@hotmail.com 328

329 büyük çoğunluğu Fatih Sultan Mehmet ve Mustafa Kemal Atatürk ün yerinde olmak istediklerini belirtmişlerdir. Katılımcıların bu tercihlerinde sosyal bilgiler öğretim programının etkili olduğu düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Sosyal bilgiler öğretimi, sosyal bilgiler öğretim programı, milli bilinç, Türk Büyükleri TO TAKE PLACE A GREAT TURK: A QUALITATIVE STUDY FOR SOCIAL STUDIES PRE- SERVICE TEACHERS In this study, one of the most important objectives of the social studies course which integrates individuals into society and is taught in and 7 elementary classes to ensure the formation of national consciousness among students in order to maintain the continuity of culture and society will be emphasized. Effective teaching of the course in the creation of this awareness, program to be created for this purpose, a rich content to allow the formation of national consciousness are of great importance. Therefore, historical elements are often used for the formation of this consciousness. Certainly historical personalities are the most effective ones of the historical elements. In this context, together with the study of social studies believed to be dominated by the program 4th grade a qualitative study was carried out for social studies preservice teachers. The aim of this study is to define the recognition level of social studies pre-service teachers of Turkish historical characters and to reveal the impact of curriculum herein. In this respect, data obtained through interview forms for 56 pre-service teachers of Niğde University Faculty of Education and these data were analyzed using content analysis method and the findings were obtained. As a result it was identified that pre-service teachers most want to be in place of political Turkish elders, they are affected by the most successful statesmen of their period and so that they are more interested in the lives of Turkish elders. The majority of pre-service teachers stated that they want to be in place of Fatih Sultan Mehmet and Mustafa Kemal Atatürk. It is considered that social studies curriculum is effective for this choice of participants. Keywords: Social studies, social studies curriculum, national consciousness, Turkish elders Giriş İnsan toplumsal yaşamın bir gereği olarak çevresinde olup bitenleri gözlemlemek ve anlamlandırmak durumundadır (Orhan, 2010). Bu anlamlandırma kişinin gözlemlediklerini ve yaşadıklarını düşünce süzgecinden geçirmesi ile mümkün olabilir. Bir bakıma kişinin topluma uyarlanması onun düşünme yeteneğiyle doğru orantılıdır. Bireyin düşünmesi davranışlarını doğrudan etkileyeceği için de doğru düşünmeyi öğretmek eğitimin en temel problemlerindendir. Eğitim; bireyin davranışlarını kalıcı bir şekilde değiştirme, bugünkü ve gelecekteki hayatına müdahale ve onu topluma uyarlama süreci olarak tanımlanabilir (Hesapçıoğlu,2011). Toplumun istediği birey tipini yetiştirmek ve onun üretken olmasını sağlamak için her ülke kendi eğitim sistemini geliştirmiştir. Bireyi topluma yararlı hale getirmek, onu çağın gerektirdiği bilgi, beceri ve değerlerle donatmak eğitimin en temel amaçlarındandır. Bu formal ya da informal şekilde olabilir. İyi bir eğitim de ancak iyi ve kalıcı bir öğretimle mümkün olabilir. Öğretim; çoğu zaman eğitimle aynı anlamda kullanılan fakat aslında eğitimin okulda planlı ve programlı yapılması sürecidir (Demirel, 2011). Bu araştırmada da ele alınan konu sosyal bilgiler dersinin programıyla ve öğretimiyle ilişkili olduğundan sosyal bilgiler dersinin tanımından, amaçlarından bahsetmek gerekmektedir. Sönmez göre (2010) ; Sosyal bilgiler, toplumsal düzene uyum sağlama, ilişki içinde bulunma ve toplamında elde edilen bilgiler olarak tanımlanabilir. Toplumsal düzen toplumun tüm etkinliklerini içerir. İnsanın yaşamında zorunlu olarak kullandığı bilgileri ve toplumun kültürünü aktarır. Bu bilgiler bireyin daha rahat ve huzurlu bir yaşam sürmesi için hayati değerdedir. Diğer yandan tüm sosyal bilimlerin ortak paydada buluştuğu alan olarak düşünülebilir. Sosyal bilgiler dersinin eğitim öğretim açısından birçok amacı vardır. Safran (2011) sosyal bilgiler öğretiminin amaçlarını şu şekilde ifade etmektedir; Sosyal bilgilerin en temel amacı etkili vatandaş yetiştirmektir. Etkili vatandaş içinde bulunduğu toplumun kültürünü benimsemiş bireylerden oluşmaktadır. Bir bakıma etkili vatandaş yetiştirme toplumların devamlılığını sağladığı için toplumun kültürünü, değerlerini gelecek kuşaklara aktarması açısından sosyal bilgiler öğretimi büyük önem arz etmektedir çünkü gerekli kültür ve değer aktarımı okullarda sosyal bilgiler dersi aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Sosyal bilgiler öğretiminin bir diğer önemi ise yukarıda belirtildiği üzere toplumun ve kültürün devamlılığını sağlamak amacıyla öğrencilerde milli bilinç oluşmasını sağlamaktır. Bu bilincin 329

330 oluşturulmasında dersin etkili öğretimi, programın bu amaçla oluşturulmuş olması, milli bilincin oluşmasını sağlayacak zengin bir içerik önemli bir yer tutmaktadır. Sosyal bilgiler öğretim programında bu bilinç değerler eğitimi kapsamında oluşturulmaya çalışılmaktadır. Akbaş (2008: 340) değer eğitimini, demokratik bir toplumun başarısının temeli olarak görmekte ve değer kavramını, duyuşsal davranışlarla açıklamaktadır. Taşdemir (2009) ise değer eğitiminin, duyuşsal davranışların bireylere kazandırılması ile yakından ilişkili olduğuna vurgu yapmaktadır. Bireyin bilişsel, devinsel (psikomotor) ve duyuşsal davranışlar açısından istenilen nitelikler kazanması, yaşam kalitesi için gereklidir (Taşdemir, 2009). Halstead ve Taylor, (2000: 169) değerler eğitiminin oldukça geniş bir çalışma alanı olduğunu ve sevgi, eşitlik, özgürlük, mutluluk, adalet, güvenlik, barış ve doğruluk gibi değer örneklerini içerdiğini belirtir. Bununla birlikte uygulamada, değerler eğitiminin, vatandaşlık eğitimi ve moral eğitimine odaklandığı vurgulamaktadır. Ayrıca, manevi, ahlaki, sosyal ve kültürel gelişim, karakter eğitimi, erdemler eğitimi, tutumlar ve kişisel niteliklerin gelişimi gibi güncel olarak kullanılan terimlerle yakından ilişkilidir (Halstead and Taylor, 2000: 169). Değerler eğitimi açısından önemli bir yere sahip olan sosyal bilgiler derslerinde öğrencilere hem ulusal hem de evrensel değerlerin kazandırılması amaçlanmaktadır. Özellikle tarih konularının öğretimi sırasında aynı zamanda değer eğitimi de verilmeye çalışılır yılına kadar uygulanan sosyal bilgiler öğretim programlarında değerler daha çok örtük bir şekilde yer alırken, halen uygulanmakta olan 2005 müfredatında değerler ve eğitimi açık ve net bir biçimde ifade edilmektedir. Bu doğrultuda değerler, öğrenme alanı, ünite ve kazanımlarla ilişkilendirilerek sistematik bir biçimde öğretiminin gerçekleştirilmesi öngörülmektedir. Programda yer alan bu değerler, adil olma, aile birliğine önem verme, bağımsızlık, barış, bilimsellik, çalışkanlık, dayanışma, duyarlılık, dürüstlük, estetik, hoşgörü, misafirperverlik, özgürlük, sağlıklı olmaya önem verme, saygı, sevgi, sorumluluk, temizlik, vatanseverlik, yardımseverliktir (MEB, 2005). Milli bilinç oluşturma da bazen doğrudan, bazen de dolaylı olarak bu değerler verilir. Bu bağlamda bu bilincin oluşmasında çoğu kez tarihi unsurlardan faydalanılır. Elbette ki tarihi unsurlardan en etkili olanları da tarihi kişiliklerdir. Örneğin 4. Sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Kültür ve Miras öğrenme alanı Geçmişimi Öğreniyorum ünitesinin doğrudan kazandırılacak değerleri arasında Türk büyüklerine saygı yer almaktadır. Dolayısıyla sosyal bilgiler derslerinde konuların işlenişi esnasında Türk büyüklerine saygı değerinin de kazandırılması gerekmektedir. Yakın gelecekte sosyal bilgiler dersini okutacak olan sosyal bilgiler öğretmen adaylarının Türk büyüklerine yönelik görüşlerinin belirlenmesi bu açıdan önemli görülmektedir. Bu araştırmada da öğretmen adaylarının Türk büyüklerini ne kadar tanıdıkları, hangi yönlerini ön plana çıkaracakları ve programdaki değerler eğitiminin ne derece etkili olduğu tespit edilmeye çalışılacaktır. Yöntem Araştırma Modeli Bu çalışma durum saptamaya yönelik olup, nitel araştırma yöntemleri kapsamına giren içerik analizi tekniği kullanılarak değerlendirilmeye tabi tutulmuştur. Nitel araştırmalar çok sayıda yöntem ve kaynak kullanarak, insan deneyimlerine ilişkin sözlü ve yazılı anlatımları ya da kayıtları inceler (Punch, 2014: 165). Araştırmada veri toplama aracı görüşmedir. Nitel araştırma da görüşme insanların gerçekliğe ilişkin algılarına, anlamlarına, tanımlamalarına ve gerçeği inşa edişlerine vakıf olmanın iyi bir yoludur aynı zamanda, başkalarını anlamak için kullanılan en güçlü yöntemlerdendir (Punch, 2014: 166). Buna göre katılımcılara aşağıdaki soru yöneltilmiş ve bu soruyla ilgili kompozisyon yazmaları istenmiştir. -Soru: Bir Türk büyüğünün yerinde olsaydınız kim olmak isterdiniz? Niçin? Çalışma Grubu Çalışmanın evrenini eğitim öğretim yılında Niğde Üniversitesinde öğrenim gören tüm sosyal bilgiler öğretmen adayları oluşturmaktadır. Örneklem olarak ise hem örgün öğretim de hem de ikinci öğretim de öğrenim gören 4. Sınıf öğrencileri seçilmiştir. Tüm katılımcıların 4. Sınıf öğrencilerinden seçilmesinin sebebi tüm sosyal bilgiler öğretim programına hakim oldukları düşünüldüğü içindir. Buna göre katılımcılara ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Tablo 1: Katılımcılara İlişkin Bilgiler Kategoriler Rakamsal Veriler Toplam Katılımcı 56 Örgün Öğretimde Öğrenim Gören Katılımcı 32 İkinci Öğretimde Öğrenim Gören Katılımcı 24 Katılımcıların Yaş Aralıkları Kadın Katılımcı

331 Erkek Katılımcı 34 Verilerin Analizi Çalışmada verilerin analizi durum çalışması deseni kullanılarak çözümlenmiştir. Durum çalışması deseni nasıl ve niçin sorularını temel alan, araştırmacının kontrol edemediği bir olgu ya da olayı derinliğine incelemesine olanak veren araştırma yöntemidir. (Yıldırım ve Şimşek 2008: 277). Buna göre öğretmen adaylarının mülakat formlarında belirttikleri düşüncelerden anahtar kelimeler çekilip çıkarılmış ve sonuca ulaşılmıştır. Öğretmen adaylarının hangi Türk büyüğünün yerinde olmak istedikleri belirlenmiş ve frekans değerleri tespit edilmiştir. Niçin seçtikleri Türk büyüğünün yerinde olmak istedikleri ve cinsiyete göre tercih durumları belirlenmiştir. Bulgular Öğretmen adaylarının hangi Türk büyüğünün yerinde olmak istedikleri aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Tablo 2: Sosyal Bilgiler Öğretmen Adaylarının Yerinde Olmak İstedikleri Türk Büyüklerine İlişkin Bilgiler Türk Büyüğü Frekans (n) Öne Çıkan Özellikleri Fatih Sultan Mehmet 16 Başarı, Adalet, Hoşgörü, Cesaret, Vatanseverlik, Mustafa Kemal Atatürk 8 Başarı, Vatanseverlik, Cesaret, Özveri, Zeka, Modern ve Yenilikçi Olma Kürşad 3 Bağımsızlık, Vatan Severlik, Milliyetçilik, Cesaret Metehan 3 Başarı, Birlik ve Beraberliğe Önem verme, Askeri Deha Yavuz Sultan Selim 3 Başarı,Siyasi Kişiliğinin Yanı Sıra Dini Kişiliğinin de Olması, Cesaret, Vatanseverlik, Ekonomiye Önem Verme Alparslan 2 Başarı, Cesaret, Vatanseverlik Atilla 2 Başarı, Birlik ve Beraberliğe Önem Verme İbn-i Sina 2 Başarı, Bilime Verilen Önem Kanuni Sultan Süleyman 2 Başarı, Cesaret, Vatanseverlik II. Abdülhamit 2 Siyasi Deha, Kararlı ve Azimli Olma Enver Paşa 1 Sarıkamış Felaketini Önleyebilme Adına Geri Dönüt Gazi Osman Paşa 1 Cesaret, Vatanseverlik Yunus Emre 1 İnsan ve Doğa Sevgisi, Hoşgörü, Saygı Oktay Sinanoğlu 1 Başarı, Bilimsel Platformda Dünya Genelinde Tanınırlığı İsmet İnönü 1 Başarı, Vatanseverlik İlteriş Kağan 1 Başarı, Vatanseverlik, Birlik ve Beraberliğe Önem Verme Yaşar Kemal 1 Objektiflik Nene Hatun 1 Kahramanlık Osman Bey 1 Başarı, Cesaret Gazneli Sultan Mahmut 1 Başarı, Cesaret Seyit Onbaşı 1 Kahramanlık Samiha Ayverdi 1 Tasavvufa Verdiği Önem Katılımcıların neden bu Türk büyüklerinin yerinde olmak istediklerine gelince verdikleri cevaplara göre; Fatih Sultan Mehmet i, o dönemde kritik bir coğrafyada bulunan İstanbul u fethetmesi, Hz. Muhammed in hadisine nail olması, devletin bekası için yaptığı kanunlar, Hristiyan birliğinin kurulmasını engellemesi, genç yaşına rağmen başarılı bir devlet adamı olması, yükselme dönemi padişahı olması, güçlü ve adaletli olması, kararlı ve azimli bir duruş sergilemesi, savaşçı olması, askeri dehaya sahip olması, bilimsel çalışmalara önem vermesi, hoşgörülü bir yönetici olması gibi etkenlerden ötürü seçtiklerini belirtmişlerdir. Mustafa Kemal Atatürk ü, askeri deha olması, başarılı bir devlet adamı olması, yenilikçi olması, vatanı ve milleti için türlü fedakarlıklara katlanması, cesur, kararlı ve ileri görüşlü olması, Türk milletinin Kurtuluş Savaşı nı kazanmasında en etkin kişi olması, zor şartlarda üstün başarılar göstermesi, saygın ve tanınır bir lider olması, kadınların toplumdaki statüsünü yükseltecek yeniliklerin öncüsü olması ve Türk milletine Cumhuriyet i armağan etmesinden dolayı tercih etmişlerdir. Metehan ı, Çin ile girdiği bağımsızlık mücadelesi ve Çin i vergiye bağlaması, askeri birlikte ilk 10 luk sistemini uygulaması, güçlü ve başarılı olması, diğer Türk devletlerini bir çatı altında toplaması, vatan kavramına önem vermesi faktörlerinden tercih ettiklerini belirtmişlerdir. 331

332 Kürşad ı, bağımsızlığı uğruna 40 çerisiyle Çin sarayını basması, cesur bir komutan olması, milletinin benliğini kaybetmemesi uğruna verdiği uğraşlardan dolayı seçmişlerdir. Yavuz Sultan Selim i, 8 yıl padişahlık yapmasına rağmen bu kısa zaman dilimine çok büyük başarılar sığdırmış olması, cesur ve güçlü olması, devletin ekonomik gücünü ve refahını artırması, Mısır ın fethinden sonra halifelik kurumunu Osmanlı ya taşıyarak siyasi kişiliğinin yanı sıra dini lider özelliğini de taşıyor olduğundan tercih etmişlerdir. Alparslan ı, Malazgirt savaşının onun döneminde yapılmış olması ve bu savaşla Türklerin Anadolu yu yurt edinmesinin önünün açılması, başarılı ve cesur bir lider olması katılımcıların tercihlerinde etkili olmuştur. Atilla yı, Avrupa da Türk hakimiyetinin oluşmasında büyük katkıları olmasından, güçlü ve başarılı bir lider olmasından dolayı seçmişlerdir. İbn-i Sina yı, matematik, astronomi, felsefe, tıp gibi bilimlerde üstün başarılar sergilemiş olması, eserlerinin Avrupa da büyük yankılar uyandırmış olması ve tüm Dünya da tanınan bir bilim adamı olması seçmelerinde etkin olmuştur. Kanuni Sultan Süleyman ı, Osmanlı nın topraklarını hem doğuda hem batıda genişletmiş olması, güçlü, başarılı ve adil bir devlet adamı olması, bilime önem vermesi sebebiyle tercih etmişlerdir. II. Abdülhamit i, siyasi bir deha olması, diğer güçlü devletlerin baskısına rağmen dirayetli bir devlet adamı olması, vatansever olması, kararlı ve azimli olması, zengin bir padişah olmasından ötürü seçtiklerini belirtmişlerdir. Enver Paşa yı, onun yerinde olup daha öngörülü davranarak Sarıkamış faciasını önleyebilmek için tercih ettiklerini belirtmişlerdir. Gazi Osman Paşa yı, Osmanlı nın son dönemlerinde kısıtlı imkânlara rağmen Plevne kalesini 145 gün savunmuş olması, vatansever bir paşa olması ve cesur olmasından dolayı seçmişlerdir. Yunus Emre yi, hoşgörüsü, insanlara ve doğaya olan sevgisinden ötürü seçmişlerdir. Oktay Sinanoğlu nu, genç yaşta profesör olması, yaptığı çalışmalarla bilime önemli katkılar yapması, ülkesini yurt dışında iyi bir şekilde temsil etmesi, birçok dalda bilim ödülleri almış olması tercih sebepleridir. İsmet İnönü yü, birçok savaşta üstün başarı kazanması, o dönemde çıkan isyanları kısa sürede bastırabilmesi, cesur bir komutan olması tercih sebebidir. İlteriş Kağan ı, esaret altında olan bir milleti özgürlüğüne kavuşturması, cesur, savaşçı ve başarılı bir devlet adamı olması tercih sebebidir. Yaşar Kemal i, eserlerinde Anadolu yu iyi betimlemesi ve tanıtması, toplumsal sorunları farklı bir perspektiften yansıtması, objektifliği sebebiyle tercih etmişlerdir. Nene Hatun u, Kurtuluş savaşında sarf etmiş olduğu üstün çaba ve yaptığı fedakarlıklardan ötürü tercih etmişlerdir. Osman Bey i, Kudretli Osmanlı Devleti nin kurucusu olduğu ve böylece bugün bile adından söz ettirdiği için tercih etmişlerdir. Gazneli Sultan Mahmut u, düzenlediği Hint seferleri, savaşçı, başarılı ve cesur bir devlet adamı olduğu için tercih etmişlerdir. Seyit Onbaşı yı, bir savaşın gidişatını tersine çevirmesi ve göstermiş olduğu büyük kahramanlıktan ötürü tercih etmişlerdir. Samiha Ayverdi yi, kendini tasavvufa adaması, aşk için savaşması, Şeb-i Aruz törenlerinin baş mimarı olması sebebiyle tercih etmişlerdir. Bir katılımcı ise hiç kimsenin yerinde olmak istemediğini belirtmiştir. Bir diğer değişken ise cinsiyete göre hangi Türk büyüğünün yerinde olmak istedikleridir. Buna göre aşağıdaki tabloda kadın ve erkek katılımcıların hangi Türk büyüğünün yerinde olmak istedikleri belirtilmiştir. Tablo 3: Cinsiyete Göre Tercih Dağılımı Türk Büyüğü Kadın Erkek Fatih Sultan Mehmet 6 10 Mustafa Kemal Atatürk 4 4 Kürşad 1 2 Metehan 1 2 Yavuz Sultan Selim 2 1 Alparslan - 2 Atilla

333 İbni- Sina 1 1 Kanuni Sultan Süleyman - 2 II. Abdülhamit 1 1 Enver Paşa 1 - Gazi Osman Paşa - 1 Yunus Emre 1 - Oktay Sinanoğlu - 1 İsmet İnönü 1 - İlteriş Kağan - 1 Yaşar Kemal - 1 Nene Hatun 1 - Osman Bey - 1 Gazneli Sultan Mahmut - 1 Seyit Onbaşı - 1 Samiha Ayverdi 1 - Cinsiyete göre tercih dağılımına bakıldığında Fatih Sultan Mehmet, Mustafa Kemal Atatürk, Kürşad, Metehan, Yavuz Sultan Selim, Atilla, İbn-i Sina, II. Abdülhamit hem kadın hem de erkek katılımcılar tarafından tercih edilmiştir. Alparslan, Kanuni Sultan Süleyman, Gazi Osman Paşa, Oktay Sinanoğlu, İlteriş Kağan, Yaşar Kemal, Osman Bey, Gazneli Sultan Mahmut, Seyit Onbaşı sadece erkek katılımcılar tarafından tercih edilmiştir. Enver Paşa, Yunus Emre, İsmet İnönü, Nene Hatun, Samiha Ayverdi sadece kadın katılımcılar tarafından tercih edilmiştir. Sonuç Katılımcıların verdikleri cevaplara göre Türk büyüklerinin çoğunlukla siyasi özellikleri ön plana çıkan kişiler oldukları görülebilir. Bunun yanı sıra bilim adamları, yazarlar ve halk kahramanları da yer almaktadırlar. Ancak siyasi kişiliklerin gerisinde kaldıkları söylenebilir. Cinsiyete göre tercih dağılımına bakıldığında kişilerin ön plana çıkan özelliklerine göre kadın ve erkek katılımcıların tercihlerin de anlamlı farklılıklar gözlenmemiştir. Tercihlerde verilen isimlere bakılacak olursa katılımcıların çoğunun erkek Türk büyüklerinin yerinde olmak istemeleri sadece iki kadın katılımcının Nene Hatun ve Samiha Ayverdi nin yerinde olmak istemeleri, kadın Türk büyüklerinin az tercih edilmesi dikkat çekicidir. Katılımcıların neden seçtikleri Türk büyüklerinin yerinde olmak istediklerine gelince çoğunun ortak cevabı o Türk büyüklerinin başarılı, cesur, azimli, çalışkan, kararlı, hoşgörülü, adaletli, vatansever, milletin birliğini ve bütünlüğünü önemseyen, bilimsel çalışmalara önem veren, insana ve doğaya saygılı kişiler olarak tanıdıklarıdır. Katılımcıların bu özellikleri kendilerinde bulundurmak istemelerin de ise aldıkları eğitimin ve programdaki değerler eğitiminin rolünün olduğu düşünülmektedir. Zira sosyal bilgiler öğretim programında duygu ve düşüncelere saygı, hoşgörü, Türk büyüklerine saygı, vatanseverlik, doğa sevgisi, bilimsellik, bağımsızlık, sorumluluk, çalışkanlık, dayanışma, adil olma gibi değerler doğrudan verilmektedir( Meb,2005). KAYNAKÇA Akbaş, O. (2008). Sosyal bilgilerde değerler ve öğretimi. (Ed.). Tay, B. ve Öcal, A. Özel Öğretim Yöntemleriyle Sosyal Bilgiler Öğretimi (ss ). Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. Demirel, Ö. (2011). Öğretme sanatı.(18.baskı). Ankara: Pegem A Yayıncılık. Halstead, J. M., & Taylor, M. J. (2000). Learning and teaching about values: A review of recent research. Cambridge Journal of Education, 30(2), Hesapçıoğlu, M. (2011). Öğretim ilke ve yöntemleri.(7. Baskı). Ankara: Nobel Yayın Milli Eğitim Bakanlığı (2005). Sosyal Bilgiler Öğretim Programı. Orhan, S. (2010). Altı şapkalı düşünme tekniğinin ilköğretim sekizinci sınıf öğrencilerinin konuşma becerilerini geliştirmesine etkisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum Punch, Keith F. (2014). Sosyal araştırmalara giriş.(3. Baskı). (Çevirenler: D. Bayrak, H. Bader Arslan, Z. Akyüz) Ankara: Siyasal Kitabevi. Safran, M.(2011). Sosyal bilgiler öğretimine genel bakış. Bayram Tay ve Adem Öcal (Ed.), Özel Öğretim Yöntemleriyle Sosyal Bilgiler Öğretimi içinde sf Ankara: Pegem Sönmez, V. (2010). Sosyal bilgiler öğretimi ve öğretmen kılavuzu. (6. Baskı). Ankara: Anı Yayıncılık. Taşdemir, M. (2009). Eğitimde örtük program ve değerler. 1. Ulusal İyilik Sempozyumu Bildiri Kitabı (20-21 Haziran 2009), s Yıldırım Ali ve Şimşek H. (2008). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri ( 7. Baskı). Ankara: Seçkin Yayınevi. 333

334 ÇOCUK SUÇLULUĞUNDA AİLE FAKTÖRÜ Yücel CAN ТҮЙІНДЕМЕ: Отбасы түрік халқының адамды тұлға етіп қалыптастыратын тәрбиенің ең маңызды қайнар көзі болып табылады. Қоғамда бір отбасы қандай болса, қоғам да сондай. Яғни, отбасы жағдайы жақсы болса, қоғам жағдайы да жақсы. Отбасында проблема болса, қоғамның да орны орасан бір проблемасы ортаға шығуы мүмкін. Ал жастар болса, қоғамның болашағына аманат, үміт және қоғамның алынбас қамалы бола алатыны сөзсіз. Түрік жастары ең маңызды тақырып ретінде отбасы мәселесін алға қоя білсе, Түрік ұлтының болашағы жарқын болады. Бұл еңбекте Нийде Университеті студенттері мысал ретінде алынып, олардың үйлену, отбасы және еркек-әйел қарым-қатынастары туралы пікірлері қарастырылды. Бұл жұмыста студенттер анкеталық сұрақтарға жауап берді және нәтиже ретінде олардың отбасы, үйлену және әйелдің қоғамдағы орны жайлы пікірлері алынды. Тірек сөздер: Балалар, қылмыс, ауытқу, отбасы, сынған отбасы. ABSTRACT: In this study, the issue of family factor in guiltiness of child in the extent of sociological dimension of child guiltiness is discussed. There is a direct relationship between the family structure and family relationship and the personality of child. When thought in this way there is another link with the behaviours that can be classified as crime. In addition to this statistics, some interviews were conducted with that children who were brought to the Children s department. Court decisions of Niğde court of law about children who have been dragged along crime were examined and informations were taken about children who have been taken under protection in the institutions of Niğde. As a result of all this research, it has been seen that most dramatic and significiant property of the children who were aggrieved and dragged into crime is that these children are coming from families which have economic problems, broken and in these families parents are unconcerned with the expectations and problems of their own children. Key Words: Children, crime, deviance, family, broken families. ÖZET: Bu çalışmada, çocuk suçluluğunun sosyolojik boyutu kapsamında çocuk suçluluğunda sınıf ve aile faktörü konusu ele alınmıştır. Aile yapısının ve aile içi ilişkilerin niteliği, ailenin sınıfsal konumu ile, çocuğun kişiliği ve suç kapsamına girebilecek davranışlara yönelmesi arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Bu belirlemeden hareketle bu araştırmada Niğde ilindeki çocuk suçluluğunda aile faktörü ele alınmıştır. Bu çerçevede, 2014 yılı Eylül ayı içerisinde Niğde İl Emniyet Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren Çocuk Şubesi nden suça sürüklenen çocuklarla (SSÇ) ve mağdur çocuklarla ilgili istatistikler alınmış ve Sosyal ve Ekonomik Durum Araştırma Formları incelenmiştir. Bu istatistiklere ek olarak, çocuk şubeye getirilen çocuklarla görüşmeler yapılmıştır. Ayrıca Niğde Adliyesinde SSÇ lere ilişkin mahkeme kararları incelenmiş ve Niğde deki kurumlarda koruma altına alınan çocuklara ilişkin bilgiler alınmıştır. Bütün bunların sonucunda suça sürüklenen ya da mağdur çocukların en belirgin özelliklerinin ekonomik sorunları olan, parçalanmış ve anne-babaların çocukların sorunlarına ve beklentilerine karşı ilgisiz olduğu ailelerden gelen çocuklar olduğu görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Suç, sapma, çocuk suçluluğu, aile, parçalanmış aile. Giriş Sapma ve suç insanlık tarihi kadar eski iki kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Suçu kanunlarla açıkça yasaklanan ve karşılığında bir ceza ön görülen her türlü eylem olarak tanımlarken; sapmayı ise toplumsal normlar çerçevesinde öngörülen kabul edilebilirlik sınırları dışına taşan her türlü davranış olarak tanımlayabiliriz (Dolu, 2001:32). Sapma kavramı sosyologlar tarafından farklı biçimlerde tanımlanmış olmakla birlikte, sapmanın toplum ya da grup tarafından oluşturulan kuralların ihlali olduğu hususunda fikir birliğine varmışlardır. Sapma davranışı, toplumdaki çoğunluğun garip, sıkıntı verici, tuhaf, acayip ve tiksindirici olarak görebildiği davranışların genel bir alanına işaret eden ve toplumsal toleransın dışında kalan davranışları ifade eder. Neyin sapma olduğu neyin olmadığı izafidir. Sapkın kategorisine giren davranışlar bir kültürden diğerine, hatta aynı kültürün farklı dönemlerinde değişebilmektedir. Sapma kapsamına giren Doç.Dr. Yücel CAN Niğde Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü, Niğde, Türkiye, ycan@nigde.edu.tr. 334

335 davranışlar izafi olmakla birlikte, antropologlar bilinen kültürlerin hepsinde mevcut olan gelenekler, adetler ve genel kabuller tespit etmişlerdir (Korkmaz ve Kocadaş, 2006:50). Örneğin araştırmamız örneğinde görüştüğümüz intihar girişiminde bulunan çocukların durumu sapma kapsamında değerlendirilirken, hırsızlık yapan çocukların durumu ise suç kapsamında değerlendirilebilir. Yukarıda sapma ve suç için dile getirdiğimiz insanlık tarihi kadar eski olma boyutunu aile kurumu için de ifade etmek herhalde yanlış olmaz. Öyleyse insanlık tarihi kadar eski olan bu iki olgunun/kurumun birbirleriyle etkileşim halinde olmaları kaçınılmaz bir durum olsa gerek. Özellikle de söz konusu olan çocuk suçluluğu olduğunda ve çocuğun ilk sosyalleştiği yerin de aile kurumu olduğu düşünüldüğünde, ailenin çocuk suçluluğundaki etkisi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Aile kurumu farklı sosyologlar tarafından hem övgüye mazhar olmuş hem de yergiye maruz kalmıştır (Poster, 1989:23). Aile kurumuna olumlu değer atfeden sosyologlar, ailenin çocukların suçtan ve olumsuzluklardan korunmasında bir kalkan görevini üstlendiğini, aile koruması altında olmayan ya da parçalanmış ailelerde yaşayan çocukların suça ve genel anlamda olumsuzluklara karışmasının çok daha kolay olduğunu dile getirmişlerdir. Ailenin kendisi de özellikle sağlıklı olmayan aile ortamı çocuklar için pek çok olumsuzluğu beraberinde getirebilmektedir. Şiddetin yoğun ve sürekli olduğu durumlarda çocuklarda derin psikolojik sorunlar ortaya çıkabilmekte; içe kapanma, durgunluk, bazen de aksine saldırganlık, huysuzluk davranışları gözlenmektedir. Gelişme çağındaki erkek çocuklar üzerinde şiddetin etkisi, toplumda şiddet üretme açısından kritik bir durum ortaya çıkarmaktadır. Yapılan araştırmalarda yetişme çağındaki erkek çocukların bir kısmının şiddeti engelleyici yönde, diğer bir kısmının ise babayı örnek alarak şiddete yöneldiği şeklinde sonuçlar vermiştir. Uzun süre sözel şiddet uygulanan ailelerde büyüyen erkek çocukların yetişme çağına gelince saldırgan davranışlar gösterdiği, babanın uyguladığı baskı ve şiddetin benzerlerini çevrelerine uygulamaya başladıkları gözlenmiştir (Özgüven, 2001:301). Ailede kendilerine şiddet uygulanan çocuklar, bu şiddet ortamında çatışmaları çözmede şiddetin uygun bir araç olduğunu, aile içi etkileşimde şiddetin yeri olduğunu, kızgınlık ve stresi gidermek için şiddetin uygun bir yol olduğunu öğrenmektedirler (İçli, 1995). Bütün bu yargılardan hareketle; aile hem varlığı ve varlığındaki olumsuz etkenler nedeniyle, hem de yokluğuyla ve yokluğundan kaynaklı çocuk üzerindeki anne baba kontrolünün kalkması nedeniyle suç ve sapma türü davranışlara kaynaklık edebilmektedir. Çocuk suçluluğunda aile faktörünün etkisi incelenirken bu ikili yapı göz ardı edilmeden konuya yaklaşılmalıdır. 1. Araştırmanın Yöntemi Araştırma kapsamında farklı veri toplama yöntemleri kullanılmıştır. Sözkonusu olan çocuk olunca çocukları korumakla yükümlü olan devlet kurumlarının hassasiyeti de o oranda artmaktadır. Bu hassasiyet nedeniyle suça sürüklenen ya da mağdur çocukların kendileriyle görüşmek de çok mümkün olmamıştır. Bunun üzerine Niğde İl Emniyet Müdürlüğü ne ait suça sürüklenen ve mağdur çocuklara ilişkin istatistiklere ulaşılmıştır. Buna ek olarak Niğde adliyesinden ve Niğde deki Aile Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü ne bağlı birimlerden kurumlarda koruma altına alınan çocuklara ilişkin bilgilere ulaşılmıştır. Bütün bu verilerden yararlanarak suça sürüklenen ya da mağdur çocukların aile yapılarına ve aile ilişkilerine ilişkin bilgilere ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede, 2014 yılı Eylül ayı içerisinde Niğde İl Emniyet Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren Çocuk Şubesinden suça sürüklenen çocuklarla (SSÇ) ve mağdur çocuklarla ilgili istatistikler alınmış ve Sosyal ve Ekonomik Durum Araştırma Formları incelenmiştir. Bu istatistiklere ek olarak, çocuk şubeye getirilen çocuklarla görüşmeler yapılmıştır. Ayrıca Niğde Adliyesinde SSÇ lere ilişkin mahkeme kararları incelenmiş ve Niğde deki kurumlarda koruma altına alınan çocuklara ilişkin bilgiler alınmıştır. 2. Kuramsal Çerçeve 2.1. İnsandaki Saldırganlık Türü Davranışların Kaynağı İnsan davranışlarının açıklanmasında genetik faktörlerin önemini öne çıkaran ve çevresel faktörlerin önemini öne çıkaran yaklaşımların olduğu bilinmektedir. Sapma ve suçun da birer saldırgan insan davranışı olduğu göz önünde bulundurulduğunda, insandaki saldırganlık türü davranışların nedenlerinin anlaşılması önemli hale gelmektedir. Saldırganlığı açıklayan yaklaşımlar; kalıtımsal-bireysel faktörler, öğrenmetoplumsallaşma-çevre faktörleri ve bireyin uyum-engellenme faktörlerine verdikleri ağırlıklara göre üç grupta incelenmektedir. Bu kuramsal yaklaşımlar; kalıtımsal görüşler, bilişsel görüşler ve engellenme kuramı başlıkları altında ele alınmaktadır. Saldırganlık davranışını içgüdüsel ve kalıtımsal görüşlere göre açıklayan kuramlar, organizmadaki biyolojik bir mekanizmanın kaçınılmaz biçimde saldırganlık ve şiddet içeren davranışlara yol açtığını varsaymakta, bireysel faktörlere ağırlık vermektedir. Bu görüşe göre şiddet eğilimi olan bireylerin bazı 335

336 kalıtımsal ve hormonal özelliklere sahip olduğu ileri sürülmektedir. Psikolog Freud un temsilcisi olduğu psikoanalitik kurama göre, insanda saldırganlık içgüdüsü bulunmaktadır. İnsanda ve diğer canlı türlerinde saldırganlığın içgüdüsel olduğu, canlıların kaynaklardan yararlanma, yaşamlarını sürdürme ve nesillerini devam ettirme gibi işlevlerinin bulunduğu ileri sürülmüştür (Özgüven, 2001:303). Öğrenme kuramlarına dayalı bilişsel görüşler şiddetin oluşumunda toplumsal çevre faktörlerinin etki olduğunu ileri sürmüşler ve şiddetin oluşumunda öğrenmenin etkili olduğunu belirtmişlerdir. Örneğin şiddet davranışı gösteren anne-baba çocuğa model olmakta ve çocuk kendisi de öğrendiği şiddet içerikli davranışları kendi yaşantısında kullanmaktadır. Toplum ve kültür insan davranışlarını ve tutumlarını etkileyen etkenler arasında en geniş kapsamlı olanlardır. Kişi kültürel değerleri ve normları toplumsallaşma sürecinde kazanır. Çocuk için ilk toplumsallaşılan yer toplumun temel davranış biçimlerini öğreten ailedir. Bandura adlı sosyal psikolog saldırganlığın öğrenilmiş bir sosyal davranış olduğunu belirtmiştir. Bu görüşe göre kişi saldırgan bir modeli izleyerek saldırganlığı öğrenir saldırgan davranıştan dolayı ödüllendirildiği ve saldırganlığı işe yaradığı sürece de saldırgan davranışları sürdürür. Şiddet toplumda aile içi çatışmaları çözümleyen ve erkeğin kadın ve çocuklar üzerinde denetim kurmasını sağlayan bir araç olarak işlev görmektedir (Cüceloğlu, 2000:252). Engellenme kuramına göre saldırganlık dürtüsünü ortaya çıkaran faktör, belli bir amaca yönelen ve istediği şeyi elde etmek isteyen kişinin birtakım engellerle karşılaşmasıdır. Engellenme belli bir amaca ulaşmaktan alıkonma durumu olarak tanımlanmaktadır. İnsanlar kendileri için önemli gördükleri hedeflere yöneldiklerinde ve bu hedefe ulaşmaları engellendiğinde mutsuz ve huzursuz olur. Engellenme karşısında bireyler engellenmeyi ortadan kaldırmaya dönük uyum sağlayıcı olası tepkilerden, bireysel özelliklerine göre bazılarını seçerler. Bunlardan biri de engellenmeye yol açan hedefe doğrudan saldırıda bulunmaktır. Sosyolog Merton a göre hedefler ile hedeflere ulaşmaya yarayacak araçlara ulaşamama bireyde bir gerilime neden olmaktadır. Merton bu durumu anomi (kuralsızlık) adını vermiştir. Bu kurama böre engellenen kişi farklı tepkilerde bulunabilmektedir. Bu tepkiler; uyum, yenilik yaratma, şekilcilik, kaçış ve isyan türü davranışlardan biri olabilmektedir (Tolan, 1981:72) Suç ve Sapma Suç ve sapmanın açıklanmasında farklı kuramsal yaklaşımların olduğu görülmektedir. Suçun nedenlerini açıklamaya çalışan teoriler, suçun kaynağı olarak bireysel faktörleri öne çıkaran ve sosyolojikçevresel faktörleri öne çıkaran teoriler şeklinde kategorize edilebilir. Klasik okula göre, aynen diğer insan davranışları gibi suç kapsamına giren davranışların da, bireylerin özgür iradeleriyle verdikleri rasyonel kararlar sonucunda ortaya çıkmaktadır. Zira bireyler alacakları kararlar ve ortaya koyacakları tercihlerle acılarını hafifletme ve hazlarını artırma eğilimindedirler. Suç oluşturan davranışlar genellikle birey açısından getirisi çok, götürüsü az alternatifler olduğunda, minimum çaba ile maksimum faydanın elde edildiği seçenekler olarak bireylerin davranışlarına etki edebilmektedir. Bu nedenle Klasik Okula göre suçla mücadelenin en kestirme yolu, cezalar yoluyla bireyler için suçun maliyetinin artırarak, suçu rasyonel bir tercih olmaktan çıkarmaktır. Cezaların caydırıcı olabilmesi için kesin, hızlı ve suça uygun oranda şiddetli olması gerekir (Dolu, 2001:85). Suçu açıklamaya çalışan teorilerden biri olan Rutin Aktiviteler Teorisi suç olayı üzerine yoğunlaşarak, suçun oluşum mekanizmasını açıklamaya çalışmıştır. Onlara göre suç motive olmuş bir suçlunun, uygun bir hedefin ve bu hedefi suçludan koruyabilecek koruyucuların yokluğunda ortaya çıkmaktadır (Dolu, 2001:123). Biyolojik teori suçla insanın biyolojik özellikleri ve bedeni arasında ilişki kurmuştur. Mezomorfik olarak tabir edilen atletik yapılı bireylerin karakter olarak da inatçı, egoist, saldırgan, tepkisel hareket eden, genel tavır ve davranış olarak da iddialı ve çevresine düşmanca davranan bir yapıya sahip oldukları belirtilmiştir. Biyolojik faktörleri öne çıkaran bazı teorisyenler de suça yatkın olan insanların biyolojik olarak diğer insanlara göre daha az gelişmiş olduklarını belirtmişlerdir. (Dolu, 2001:161). Psikolojik eksenli suç teorileri de suçun nedenini bireyde aramışlardır. Psikolojik teoriler suçu normal bir durum olmaktan çok, bireyde var olan birtakım patolojik durumlar sonucu ortaya çıkan birtakım anormalliklerin bir sonucu olarak görürler. Bu anormallikler suçlu bireyi diğer insanlardan daha farklı yapar. Bu fark bazen suçluların daha düşük bir zeka seviyesine sahip olması, bazen daha az empati kabiliyetine sahip olması, bazen kısa vadeli hazları ve zevkleri uzun vadeli daha güzel sonuçlar için öteleyememesi, bazen yaşadığı iç çatışma ve karmaşa nedeniyle ne yapacağının tahmin edilememesi, bazen de daha düşük bir ahlaki gelişmişlik seviyesine sahip olması şeklinde kendini göstermektedir (Dolu, 2001:181). Suçun çevresel faktörlerin bir sonucu olduğunu ileri süren teoriler ki bunlar arasında Şikago Okulu, suç ve şehir yapısı arasındaki ilişkiyi araştırmış ve suçun şehir yapısındaki değişimden kaynaklanan sosyal organizasyondaki değişimden ve düzensizliklerden kaynaklandığını belirtmiştir. Yoğun ve sürekli değişimi 336

337 göze alamayan, yeni ilgi ve iletişim kalıplarına uyum gösteremeyen, tüm bu sorunlar kaosu içinde değişme ve uyumu sağlayamayan bireyler için bir yabancılaşma süreci başlamaktadır. Bunun doğal sonucu, kente göç yolu ile gelen sosyal kesimler sosyal bütünleşmenin dışında yer almaktadırlar. Bunlar büyük kentin kenar mahallelerinde farklı grup ve kategoriler oluşturarak suç ve sapma türü davranışlara yönelmektedirler (Shoemaker, 1990:119; Korkmaz ve Kocadaş, 2006:231) lerde etkili olmaya başlayan sol gerçeklik kuramı da Merton, Cloward ve Ohlin gibi kuramcılara dayanarak kent içlerinde suç altkültürlerinin ortaya çıktığını ileri sürmektedir. Bu tür altkültürler tek başına yoksulluktan değil, toplum içinde kendine yer bulamamaktan kaynaklanmaktadır. Örneğin suça yönelen gençlik grupları saygıdeğer toplum un kıyısında yer almakta ve ona karşı gelmektedirler. Yasa koyucuların halkın desteğini almayan polisiye tedbirler yerine insan topluluklarına karşı daha duyarlı hale gelmeleri gerektiğini ileri sürmektedir. Sağ gerçeklik olarak nitelendirilen yaklaşım 1970 lerin sonunda İngiltere ve A.B.D de yasa ve düzen kavramlarının öne çıkmasına neden olmuştur. Suçun artış nedenleri; ahlaki düşkünlük, refah devletine yani devlet yardımlarına bağımlılık, bireysel sorumluluğun azalması, ailenin çöküşü ve daha genel anlamda da geleneksel değerlerin çözülmesiyle ilişkilendirilmiştir (Giddens, 2012: ). Bütün bu kuramsal açıklamalardan hareketle suça ilişkin kuramların bireysel ve toplumsal faktörlerin bir bileşimi olarak açıklanmaya çalışılmıştır. Toplumsal gerçekliği bütün boyutlarıyla ele almayan bir yaklaşımla suç olgusunu tam olarak anlamak mümkün olmayacaktır Aile Kurumunun Sapma ve Suç Üzerine Etkisi Aile kurumu insanlığın en eski ve en köklü kurumlarından biri olma özelliğine sahiptir. Toplumsal yapıdaki ve üretim biçimindeki değişimlere paralel olarak farklı özellikler gösterse de, farklı adlar alsa da, önemi artsa ya da azalsa da hep var olmaya devam etmiştir. Sanayi devrimi ile birlikte ekonomik bir üretim birimi olma işlevini büyük oranda yitiren aile kurumu, aile bireylerine sevgi ve manevi destek sağlama konusunda hala önemli işlevler görmektedir. Yapısı ve işlevi yönünden önemli değişikliklere uğrayan aile kurumu, biyolojik ve toplumsal olarak toplumun ve medeniyetin yeniden üretiminin temel birimi olma özelliğini korumuştur (Özgüven, 2001:8). Aile bireylerin sosyalleşme sürecindeki ilk ve belki de en önemli aşamalardan birini oluşturmaktadır. Sağlıklı bir aile yapısı sağlıklı bireylerin yetişmesinde oldukça büyük bir öneme sahiptir. Çocuğun gelişim dönemlerinin ve bu dönemlerin kendine özgü özelliklerinin farkında olan, çocuğun ihtiyaç ve beklentilerine cevap veren ve çocukları için doğru rol-model olabilen ebeveynlerin bulunduğu bir ailede yetişen çocuklar sağlıklı bireyler olarak topluma katılma konusunda büyük bir avantaja sahiptirler. Buna karşılık ilgisiz ve duyarsız bir aile ortamında yetişen çocukların bir takım olumsuzluklara karışma ihtimalleri de oldukça fazla görünmektedir. 3. Türkiye de Çocuk Suçluluğu Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre, 2013 te 273 bin 571 çocuk karakolluk oldu, 2013 yılında güvenlik birimlerine getirilen çocuk sayısı bir önceki yıla oranla (2012 de 245 bin) % 11.6 artarken suça sürüklenen çocukların oranında % 14.5, kayıp çocuk sayısı % 30, mağdur çocuk sayısı ise % 8.8 arttı. TÜİK verileriyle ortaya konan bu ürkütücü tabloya göre, 2013 yılında güvenlik birimlerine getirilen 273 bin 571 çocuktan % 68.6 sı erkek, % 31.4 ü kız çocuğu. Çocukların % 57.9 unun yaş grubu, % 25 inin yaş grubu, % 17.1 inin ise 11 yaş altı çocuklar olduğu tespit edildi. Çocukların % 44.5 i mağdur, % 42.2 si suça sürüklenme, % 5.9 u kayıp (bulunan), % 3.2 si bilgisine başvurma ve % 4.2 si diğer nedenlerden dolayı güvenlik birimlerine geldi veya getirildi. Suç işlediği iddiasıyla güvenlik birimlerine getirilen toplam 115 bin 439 çocuğun ise % 88.7 si erkek, % 11.3 ü kız çocuğu ve aşağı yukarı yarısı madde bağımlısı. Suçları ise vahim: Bu çocuklardan 42 bin 540 ı adam yaraladı, 33 bin 038 çocuk hırsızlık yaptı, 10 bin 504 çocuğun uyuşturucu madde kullanmak ve satmak suçlarına bulaştırıldığı görülmüştür. Ayrıca 4 bin 269 çocuk mala zarar verme, 4 bin 20 çocuk tehdit ten suçlandı Bonzai Yaşı 11 Yaşın Altına Düştü Sentetik uyuşturucu maddesi bonzai tehlikesinin ulaştığı boyut medyaya her gün yansıyan olaylarla tüm çıplaklığıyla kamuoyu önüne konulurken TÜİK in araştırması güvenlik birimlerine getirilen çocukların % 24.4 ünün yani 48 binden fazla çocuğun bağımlılık yapan madde kullandığını da ortaya koydu. Suça sürüklenme nedeniyle getirilen çocuk ayırımı yapıldığında ise bu oran % 41.9 u buluyor. Verilere göre, 115 bin 439 çocuktan 32 bin 849 unun sigara, 4 bin 439 unun esrar, 3 bin 046 sının sigara ve esrar, 2 bin 970 inin de sigara ve alkol, 213 ünün sentetik uyuşturucu yani bonzai, 118 inin eroin, 171 inin de hap kullandığı görülmüştür. 337

338 TÜİK in Güvenlik Birimlerine Gelen veya Getirilen Çocuklar araştırmasında daha da ürkütücü, çarpıca detaylar yer alıyor. Araştırma, son birkaç yıldır büyük bir artış gösteren ve hemen her gün bir çok gencin ölümüne neden olan sentetik uyuşturucu maddesi bonzaiyi kullanma yaşının 11 e düştüğünü gözler önüne seriyor. Araştırmaya göre, içinde fare pisliğinin bile olduğu belirtilen sentetik uyuşturucuyu kullanan 165 çocuk yaş aralığında, 42 çocuk yaş, altı çocuk ise 11 yaşın altında. 11 yaşın altında esrar kullanan çocuk sayısı da altıdır yaş arasında 415, yaş arasında 4 bin 18 çocuk esrar kullanıyor. Sigara içenlerin de 296 sı 11 yaşın altında. Güvenlik birimlerine gelen ve getirilen çocukların % 54.8 i ailelerine teslim edilirken % 37.8 i adli birimlere sevk edildi. Sosyal kurumlara sevk edilen çocuk oranının ise % 3 olduğu belirtildi. Ancak suça sürüklenen çocuklar bazında bakıldığında çocukların % 85.2 si adli birimlere sevk edilirken % 13.5 i ailesine teslim edildi. Mağdur olarak gelen çocukların da, % 87.8 i ailesine, 3.3 ü yakınlarına/akrabasına, % 2.3 ü sosyal kuruma teslim edilirken % 2.9 u adli birimlere sevk edildi. Adalet Bakanlığı Adli Sicil ve İstatistik Genel Müdürlüğü nin verilerine göre de, çocuklara açılan dava sayısı da % 17 oranında arttı yılında 100 bin 121 çocuk davası açılırken bu sayı 2013 yılında 117 bin 367 ye ulaştı. Davaların 59 bin 236 sı hırsızlık, 24 bin 890 ı kasten yaralama, 13 bin 844 ü uyuşturucudan açıldı. İllere göre bakıldığında 37 bin 778 dava ile İstanbul ilk sırada yer alırken onu, 10 bin 279 davayla İzmir, 7 bin 600 davayla Ankara ve 5 bin 630 davayla Adana izledi. Mahkemede yargılanan çocuklardan 44 bin 352 si hakkında mahkumiyet kararı verildi. 30 bin 382 çocuk beraat ederken 42 bin 633 dava 2014 yılına devretti. Verilere göre, 2013 yılında 9 bin 816 çocuk işlediği suçlardan dolayı hapis cezasına çarptırıldı. 2 bin 933 ünün cezası ertelendi. Mahkemeler, 22 bin 459 çocuğa adli ve idari para cezaları verdi. 4. Araştırma Bulguları 4.1. Niğde de Çocuk Suçları Niğde de suç çeşitliliği açısından çok büyük bir dağılım olmamakla birlikte, çocuk suçları ağırlıklı olarak şahsa karşı suçlarda; Kasten yaralama, Taksirle yaralama, Cinsel suçlar, Tehdit-Hakaret türü suçlar yoğunluk göstermektedir. Mala karşı suçlarda; Ev-İşyeri-Resmi Kurumdan-Otodan Hırsızlık, Oto, Bisiklet, Motosiklet hırsızlığı, Takibi gereken suçlarda ise İntihara Teşebbüs, Zehirlenme, 6136 SKM (Taşınması yasak Silah ve bıçaklar hakkında kanun) olayları şeklinde yoğunluk göstermektedir. Aşağıdaki tabloda buna ilişkin bilgiler bir arada verilmiştir. Tablo 1 incelendiğinde olay sayısında, suça sürüklenen çocuk (SSÇ) sayısında ve mağdur sayısında 2013 yılında bir önceki yıla göre önemli bir azalış olduğu görülmektedir. Tablo 2 incelendiğinde mala karşı işlenen suçlarda yani hırsızlık oranlarında %25 oranında bir artış olduğu görülmektedir. Tablo 3 incelendiğinde kişilere karşı işlenen tüm suçlarda ilk sırayı kasten ve taksirle yaralama olaylarının aldığı görülmektedir. Ancak kişilere karşı işlenen tüm suçlarda bir önceki yıla göre 2013 yılında belirgin bir azalma görülmüştür. Tablo 4 incelendiğinde işyerinden hırsızlığın, evden hırsızlığın ve mala zarar verme olaylarının ilk sıraları çektiği görülmektedir yılında bir önceki yıla göre belirgin bir azalma olmakla birlikte faillerin çocuk olması kaygı duyulması gereken bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer suçlar kapsamına giren suçların analiz edildiği Tablo 5 incelendiğinde, 2013 yılında azalmakla birlikte intihara teşebbüs vakalarının oldukça yüksek bir orana sahip olduğu görülmektedir. Araştırma konusu yapılan grubun 18 yaşından küçük bireyleri kapsadığı düşünüldüğünde kısmen anlaşılır bulunabilir. Bu bireylerin ergenlik çağındaki kişiler olduğu düşünüldüğünde ergenlik dönemine özgü gelişim uyum sorunları çocukların intihara teşebbüs etmelerinde etkili olabilir. Suça sürüklenen çocuklarla ve Çocuk Şubede görev yapan memurlarla yaptığımız görüşmelerden elde ettiğimiz veriler doğrultusunda, bu çocukların en önemli özelliklerinden birinin de günlerinin büyük bir kısmını sokakta geçiriyor olmak ve tiner kullanmak olduğu belirlenmiştir. Bu çocuklardan birinin aşağıda verilen ifadeleri konuyu daha açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Evden sabah çıkıyorum ve tüm günüm sokakta geçiyor. Tiner alınca kendimi büyük bir adam gibi görüyorum. Tiner çekince on dakika hayal görüyorum, buna trip deniyor. Bu hayal sayesinde elde 338

339 edemediğim şeylere ulaşıyorum. Ailem tiner kullandığımı bilmiyor, üzerime parfüm gibi kokular sürüyorum. Tinere para vermeyiz, arkadaş çevresi geniş oradan buluyoruz Suça Sürüklenen Çocuklar ve Aile Yapıları Çalışmanın bu bölümünde polis tarafından Çocuk Şubeye getirilen çocuklara ait Sosyal ve Ekonomik Durum Araştırma Formu, bu çocuklarla yaptığımız görüşmeler ve Adliyeden alınan suça sürüklenen çocuklara ait kararlardan alınan bilgiler doğrultusunda, suça sürüklenen çocukların özellikleri ve aile yapıları hakkındaki bilgilere yer verilmiştir. Bu bölümde çocukların yaş, cinsiyet, eğitim durumu gibi demografik özelliklerinin yanında anne-babalarına ilişkin bilgilere de yer verilmiştir. Bu bilgilerden hareketle suça sürüklenen çocuklar ve ailelerinin ne gibi özelliklere sahip olduklarının belirlenmesi amaçlanmaktadır. Tablo 6 incelendiğinde Çocuk Şubeye getirilen çocukların %83,4 ünün erkek olduğu görülmektedir. İstatistikler erkeklerin kadınlardan daha çok suça eğilimli olduklarını göstermiştir.kadının bedensel gücünün azlığı, cesaret azlığı gibi sebepler suç eğilimini azaltmaktadır. Giddens (2012:864) tüm sanayileşmiş ülkelerde hapishanelerdeki kadınlarla erkeklerin oranlarında büyük farklılıklar olduğunu, hapishanelerdeki erkek sayısının kadın sayısından çok yüksek olduğunu, kadınların oranının %6 olduğunu belirtmiştir. Kadınların işledikleri suç türleri ile erkeklerin işledikleri arasında da farklılıklar vardır. Erkeklerde şiddet içeren suç oranları kadınlara göre oldukça yüksektir. Tablo 7 incelendiğinde çocukların oldukça ciddi suçlara karıştıkları gözlenmektedir. Kendileriyle görüşme yaptığımız suça sürüklenen çocukların belirgin özelliklerinden bir tanesinin de eğitim hayatlarının sorunlu olmasıdır. Kendileriyle görüşme yapılan on iki çocuktan sekiz tanesinin öğrenimlerini yarıda bıraktıkları yani okullarını terk ettikleri görülmüştür. Tablo 8 incelendiğinde suça sürüklenen çocuklardan hiç birinin anne-babalarının mesleklerinin, toplumda kariyer meslek olarak kabul edilen ya da belli bir eğitim/tecrübe gerektiren mesleklerden biri olmadığı, düşük statülü mesleklerden oldukları görülmektedir. Annelerin tamamına yakınının mesleğinin ev hanımlığı olduğu görülmektedir. Ayrıca çocuklardan dört tanesinin babasının da işsiz olduğu, yani düzenli hiç bir gelire sahip olmadıklarını göstermektedir. Ayrıca suça sürüklenen çocukların ailelerinin gelir durumuna baktığımızda da çok olumlu bir durumla karşılaşmıyoruz. Bu da bize suça sürüklenen çocukların ailelerinin alt sınıfa mensup aileler olduğunu göstermektedir. Bu da Merton (1938), Cohen (1955), Cloward ve Ohlin (1960) gibi sosyologların işçi sınıfının aşağı tabakalarından gelen, kendi konumlarından rahatsız olan çocukların genellikle çete gibi suç örgütlerine katıldıkları, suçlu gençlerin büyük bölümünün işçi sınıfının aşağı kesimlerinden geldiği yönündeki tezlerini doğrulamaktadır Suça Sürüklenen Çocukların Aile Yapıları ve Ebeveynlerin Anne-Babalık Tutumları Aile bireyin bireyin toplumsallaşması üzerinde küçük yaşlardan itibaren belirleyici olur ve çocuk davranışlar konusunda anne-babayı model alır. Aile türü, ailedeki üye sayısı, ailenin sosyo-ekonomik durumu, annebabanın iş ve sosyal yaşantıları, ailenin kültürel özellikleri, yaşanılan yerin kır ya da kent olması, anne-baba çocuk etkileşimi gibi faktörler çocuğun sosyalleşmesinde büyük oranda belirleyici olmaktadır. Çocuklar anne-babalarından farklı düzeylerde etkilenirler. Her çocuğun kimden etkileneceği ve etkilenme düzeyi farklıdır. Bu farklılık çocuk ve anne-baba etkileşiminin süresine, sıklığına, içtenliğine ve özelliğine göre değişir. Çocuğa sevgi, şefkat gösteren, ilgilenen ve onunla daha fazla zaman harcayan anne-babaların çocukları üzerindeki etkisi daha fazla olmaktadır. Anne-babanın çocuğa karşı tutumları otoriter tutum, ilgisiz tutum ve demokratik tutum olmak üzere üç grupta toplanmaktadır. Çocuklarına karşı otoriter ve ilgisiz tutum takınan ailelerin çocuklarında saldırganlık öfke ve düşmanlık duyguları yaygın olarak görülmektedir. Demokratik tutum takınan ailelerin çocuklarında ise kendini kabul, özgüven ve topluma uyum oranlarının daha yüksek olduğu belirlenmiştir (İnanç, Bilgin ve Atıcı, 2010: 200). Araştırmanın bu bölümünde araştırma örneğinde suça sürüklenen çocukların aile yapıları ve anne-babaların çocuklarıyla olan ilişkilerinin bir analizi yapılmıştır. Kendileriyle görüşme yapılan on sekiz çocuktan on tanesi (%55,5) anne-babasıyla birlikte yaşarken, altı (%33,3) tanesi annesiyle, bir tanesi (%5,5) babası ve üvey annesiyle ve bir tanesi de (%5,5) annesi ve üvey babasıyla birlikte yaşamaktadır. Çocuklardan sadece iki tanesinin babası vefat etmiştir. Buradan hareketle çocukların sekiz (%44,4) tanesinin parçalanmış ailelerin çocukları oldukları görülmektedir. Suça sürüklenen çocukların anne-babalarıyla olan iletişimlerinin de çok sağlıklı olmadığı görülmektedir. Sorunlarını anne-babalarıyla paylaşma ve aileyi ilgilendiren konularda anne-babanın çocukların fikrine başvurması konusundaki sorulara verilen cevaplar, suça sürüklenen çocukların durumunu daha açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Çocukların %50 si sorunlarını hiç bir şekilde anne-babasıyla paylaşmadığını belirtmiştir. Ailenizi ilgilendiren konularda anne-babanız sizin fikrinizi sorar mı şeklindeki soruya ise; %37,5 i fikrimi hiç sormazlar, %43,7 si ara sıra sorarlar derken, %12,5 i sıklıkla alırlar derken, sadece 339

340 %6,2 si her zaman alırlar demiştir. Bu veriler bize göstermektedir ki araştırmamıza konu olan suça sürüklenen çocuklar ailede karar alma süreçlerine dahil edilmemektedirler. Anne-baba çocuk arasındaki bağlılığın ve iletişimin olumsuz bir nitelik taşıması çocukta yalnızlık duygunun gelişmesine neden olan iki önemli etken olarak karşımıza çıkmaktadır (İnanç, Bilgin ve Atıcı, 2010: 214). Anne-babası tarafından polise başvuru yapılarak kayıp ilanı verilen ve beş gün sonra polis tarafından ayakkabı boyarken bulunarak kurum bakımına alınmasına karar verilen on iki yaşındaki bir çocuğun durumu da çocukların suça sürüklenmesinde anne-babaların ilgisizliğinin ne kadar önemli bir etken olduğunu bizlere göstermektedir. Çocuğun hikayesini kendi ağzından dinlediğimizde bize şunları aktarmıştır. Annemle babam yolda karşılaşmışlar. İkisi de birbirlerine çocuk sende mi diye sormuşlar, her ikisi de kendinde olmadığımı öğrenince polise başvurmuşlar. Annemi babamı istemiyorum. Annemin yanına gittiğimde babana git diyor. Babam da bana mendil sattırıyor. Kendime bir mekan yaptım orada kalıyorum, on altı gündür eve gitmiyorum. Çocuğun kendi ifadelerinden de anlıyoruz ki anne-baba gözetiminden uzak olan çocuklar suça ve daha pek çok olumsuzluğa çok açık hale gelmektedir. Sonuç Çocukların suç ya da sapma türü davranışlara yönelmesi ile aile yapısı arasında nedensel bir ilişkinin olduğu varsayımından hareket ettiğimiz bu çalışmada Niğde ilindeki suça sürüklenmiş çocuklar, suçların nitelikleri ve bu çocukların aile yapıları ile anne-baba tutumları araştırma konusu yapılmıştır. Yapılan araştırma sonucunda suça sürüklenen çocukların en çok karıştıkları suçların hırsızlık gibi mala ve yaralama, kavga ve bıçakla tehdit gibi şahsa karşı işlenen suçlardan oluştuğu görülürken, intihara teşebbüs vakalarının da oldukça yaygın olduğu görülmüştür. Suça sürüklenen çocuklar cinsiyetleri açısından bir değerlendirmeye tabi tutulduğunda, suça sürüklenen çocukların daha çok erkek çocuklar arasından çıktığı görülmektedir. Bu çocukların aile yapılarına baktığımızda ise, ailelerin alt gelir grubuna mensup ve anne-babaların düşük eğitimli ve düşük statülü mesleklere mensup insanlar oldukları görülmüştür. Suça sürüklenen çocukların anne-babalarının çocuklarıyla ilişkilerinin de oldukça sorunlu olduğu görülmektedir. Bu çocuklardan %44,4 gibi hiç azımsanmayacak bir oranının parçalanmış ailelerin çocukları oldukları görülmüştür. Çocukların anne-babalarıyla olan iletişimlerinin de çok sağlıklı olmadığı görülmektedir. Yapılan incelemeler sonucunda anne-babaların çocukların eğitim hayatına karşı ilgisiz, çocukların sorunlarına karşı duyarsız oldukları ve aileyi ilgilendiren konularda çocuklarının görüşlerine pek başvurmadıkları görülmüştür. Bütün bu bulgulardan hareketle aile yapısı ve anne-baba tutumları ile çocukların suça yönelmeleri arasında bir nedensel ilişkinin olduğu söylenebilir. Yani suça sürüklenen çocukların ailelerinin ekonomik sorunları olan, parçalanmış ve çocuklara karşı olumsuz anne-baba tutumlarının yaygın olduğu aileler olduğu görülmüştür. KAYNAKÇA Adalet Bakanlığı Adli Sicil ve İstatistik Genel Müdürlüğü İstatistikler (Erişim Tarihi: ) Cloward, R. ve Ohlin L Delinquency and Opportunity, New York: Free Press. Cohen, A Delinquent Boys, London: Free Press. Cüceloğlu, D Yeniden İnsan İnsana, İstanbul: Remzi Kitabevi. Dolu, O Suç Teorileri: Teori, Araştırma ve Uygulamada Kriminoloji, Ankara: Seçkin Yayınları. Giddens, A Sosyoloji, Ankara: Kırmızı Yayınları. İnanç, B.Y. Bilgin M. Ve Atıcı, M.K Gelişim Psikolojisi Çocuk ve Ergen Gelişimi, Ankara: Pegem Akademi Yayınları. Korkmaz, A. ve Kocadaş, B Toplumsal Sapma, İstanbul: Doğu Kütüphanesi. Merton, R.K. (1938). Social Structure and Anomie, American Sociological Review, 3, (5), Özgüven, İ.E Ailede İletişim ve Yaşam, Ankara: PDREM Yayınları. Poster, M Eleştirel Aile Kuramı: İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Tolan, B Çağdaş Toplumun Bunalımı Anomi ve Yabancılaşma,: Ankara: Ankara İktisadi ve İdari Bilimler Akademisi Yayınları. Shoemaker, D.J Theories of Delinquency An Examination of Explanations of Delinquent Behavior, New York: Oxford University Press. Türkiye İstatistik Kurumu Suç İstatistikleri (Erişim Tarihi: ) 340

341 EKLER: EK 1: Tablolar Tablo /2013 Yılların Ait Olay Sayısı-SSÇ-Mağdur Verileri YILLAR Olay Sayısı S.S.Ç Mağdur 2012 Yılı Yılı Değişim Oranı -% 22 -% 22 -% 24 Yıllar Tablo /2013 Yılları Tasnif Türlerine Göre Olay ve SSÇ Sayıları Mala Şahsa Topluma Millete Takibi Karşı Karşı Karşı Devlete Diğer Gereken Toplam İşlenen İşlenen İşlenen Karşı Suçlar Suçlar Suçlar Suçlar Suçlar Suçlar Olay Sayısı S.S.Ç Olay Sayısı S.S.Ç Olay Sayısı S.S.Ç Olay Sayısı S.S.Ç Olay Sayısı S.S.Ç Olay Sayısı S.S.Ç Olay Sayısı S.S.Ç Değişim (%) Tablo 3. Kişilere Karşı İşlenen Suçlar 2012 YILI 2013 YILI MUKAYESE (%) SUÇUN NEV' İ Olay Olay SSÇ Mağdur SSÇ Mağdur Olay SSÇ Mağdur Sayısı Sayısı -% -% Kasten Yaralama % % -% Taksirle Yaralama % 30 Çocukların Cinsel İstismarı Reşit Olmayanla Cinsel İlişki Cinsel Saldırı / Taciz Tehdit Konut Dokunulmazlığına İhlal Hakaret Kişilere Karşı Tasnif Dışı 34 -% 63 -% 60 -% 33 % 100 -% % 82 -% 67 -% 60 -% 45 % 100 -% % 67 -% 100 -% 63 -% 50 % 100

342 T O P L A M % 31 -% 36 -% 20 Tablo 4. Malvarlığına Karşı İşlenen Suçlar 2012 YILI 2013 YILI MUKAYESE SUÇUN ÇEŞİDİ OLAY SAYISI SSÇ MAĞDU R OLAY SAYISI SSÇ MAĞDU R OLAY % SSÇ % MAĞDU R % Evden Hırsızlık İşyerinden Hırsızlık Resmi Kurumdan Hırsızlık Oto Hırsızlığı Otodan Hırsızlık Kapkaç/Yankesicilik Hayvan Hırsızlığı Açıktan Hırsızlık Yağma (Gasp) Mala Zarar Verme Güveni Kötüye Kullanma Dolandırıcılık Kayıp Eşyayı Sahiplenmek Mala Karşı Tasnif Dışı T O P L A M % 25 % 14 % 08 Tablo 5. Diğer Suçlar SUÇUN ÇEŞİDİ Hayasızca Hareketler (TCK 225) Çocuğun Kaçırılması Alıkonulması Aile Bireylerine Kötü Muamele Genel Güvenliği Tehlikeye Sokmak 2012 YILI YILI MUKAYESE (%) OLAY OLAY SSÇ MAĞDUR SSÇ MAĞDUR OLAY SSÇ MAĞDUR SAYISI SAYISI

343 Kolluk Kuvvetlerine 2 Direnme (TCK 265) Diğer Devlet Mem. Diren (TCK 266) Başkasına ait Kimlik Bil Kullanma Suç Üstlenme ve Suç Uydurma İş Kazası Zehirlenme İntihara Teşebbüs Kayıp Eşya / Belge Kayıp Şahıslar SKM Uyuşturucu Madde Bulundurmak T O P L A M Tablo 6. Çocuk Şubeye Getirilen Çocukların Cinsiyeti Cinsiyet Sayı % Kız 3 16,6 Erkek 15 83,4 Tablo 7. Suça Sürüklenen Çocukların Karıştıkları Suçlar Suçun Türü Hırsızlık Onur, şeref ve saygınlığı rencide etmek Bıçakla tehdit Kavga etme Kişiyi hürriyetinden yoksun bırakma Anneye şiddet uygulama Yaralama Madde bulundurma 343

344 Tablo 8. Suça Sürüklenen Çocukların Anne ve Babalarının Meslekleri Anne Mesleği Ev hanımı (17) Esnaf Baba Mesleği İşçi İşsiz (4) Eczacı Kalfası Küçük esnaf Memur Serbest Meslek Emekli Kamyon Şoförü Yevmiyeci КЫРГЫЗ ТИЛИНДЕГИ ӨЛҮМГӨ ЖАНА КӨҢҮЛ АЙТУУГА БАЙЛАНЫШТУУ ТЕРГӨӨЛӨР А. МАКСУТОВА М. КУНДАҚЧИ ABSTRACT:It is appropriate to consider taboo (taboo, tabu), a Polynesian word, which means note, point out, and euphemism (гр.euphemismos), from Greek euphēmismos, use auspicious words, from eu well + phēmē speaking, as speak indirectly in Kyrgyz. This is because both of these words have indirect, hidden meaning which indicates to the indirect expression substituted for one considered to be too harsh when referring to something unpleasant or embarrassing. Words related to the object of death include the following words and expressions: death, to die, grave, crypt, mausoleum, to bury, dead, etc. When they express one s condolence the following words and expressions are used: to condole with, to express sympathy for (someone); to grieve with, I hope and pray that you will have strength during this time of loss, My condolances, You have my deepest sympathy, Our sympathy is with you in this your time of grieving, etc. Taboo words and expressions related to death and expressing condolences are created according to gnoseological, social and psychological reasons. In Kyrgyz instead of the word death mostly the word ajal is used. According to the state of the death (death at the war, death when a person is young, to die without pain, baby s death) the following words are used: to pass away, depart, expire, perish, pass away, cease, stop living, disappear and pass on. Taboos related to death and expressing condolences are linked closely to the culture of communication and to the problems of stylistics, because taboo words and expressions help people to improve communication culture, also it helps to enrich vocabulary, to express our thought effectively and deeply. Табуну (табу-полинезей сөзү, кыргызча ta «белгилөө» жана pu «бүткүл», «бүт бардыгы») да, эвфемизмди (эвфемизм- грек сөзү, кыргызча eu «жакшы», «сылык» phemi «сүйлөймүн») да кыргыз тилинде тергөө деп берүү максатка ылайык. Анткени табуда да, эвфемизмде да кандайдыр бир себептерден (мифологиялык, диний ишенимдердин жана адеп-ахлактын негизинде) улам нерселерди тике атоого тыюу салынып, анын ордуна башка сөз колдонулат, бул сөз тергөө сөзү болот. Тергөөлөр тематикалык жактан тил илиминде бир канча топко бөлүнүп берилип жүрөт: 1) укугун чектөөчүлүккө( дискриминацияга) байланыштуу тергөөлөр: а) расалык, маданий, диндик, жыныстык ж.б.; 2) коркунучтуу жана жагымсыз кубулуштарга байланыштуу тергөөлөр: а)өлүм, б) оору, в) табигый муктаждык ж.б.; 3) адамдын жаш курагына жана сырткы турпатына байланыштуу тергөөлөр: а) салмак, б) жаш курак, в) сырткы кейп, г) бой; 4) дипломатиялык тергөөлөр; 5. жарнамалар тилиндеги тергөөлөр ж.б. Келтирилген топтордун ичинен өлүмгө байланыштуу Махмуд Кашгари-Барскани атындагы Чыгыш университети, жардамчы доценти 344

345 тергөөлөр тергелиш себеп-өбөлгөлөрү, ык-амалдары, аткарган кызматы жагынан кыргыз тилинде өзгөчө орунда турат. Адам баласы үчүн өлүмдөй коркунучтуу жана табышмактуу эч нерсе жок, биз муну кыргыз элинин өлүмгө байланыштуу тергөөлөрүнөн айкын сезип турабыз. Кыргыз элинде өлүмгө карата тыюу салуунун өзөгүн коркуу, коркунуч түзөт; жакындарын жоготуудан коркуу, тиги дүйнөдөн коркуу, белгисиздиктен коркуу, жан алгычтардан, каардуу духтардан коркуу ж.б. Кийинки учурда муну менен катар тыюу салууга психологиялык жагдай өзгөчө таасир эткендигин белгилей кеткибиз келет, б.а.,өлүм, өлдү деген сөздөрдү айтуудан зааркануу, булар аркылуу өлүмдү чакырып жатпагандыгын туюп-билип турса да, бары бир кандайдыр бир белгисиздиктен коркуу аталган сөздөрдү өз ичинен айтууга да жол бербейт. Өлүмгө байланыштуу тергөөлөрдүн байып жатышына көркөм чыгармачылык да өз таасирин тийгизип жатат, анткени тергеп айтуу-бул ойду күчтүү жана элестүү берүүнүн негизги айла-амалы да болуп саналат, буга байланыштуу өлүмгө байланыштуу тергөөлөрдү стилистика-поэтикалык кубулуш катары карасак болот. Кыргыз тилиндеги өлүмгө жана көңүл айтууга байланыштуу тергөөлөрдүн обьектисине төмөнкүлөр кирет: «өлүм», «өлдү», «көр», «мүрзө», «өлүк», «жуу», «угузуу», «көмүү», «көңүл айтуу» ж.б. Максатка ылайык булардын ар бирине өзүнчө кыскача токтолуп өтөлү. «Өлүм» сөзү кыргыз тилинде көбүнчө «ажал» деп тергелет, дал ушул сылыктык маанисин кошумчалагандыгы менен өлүм сөзүнөн стилистикалык ыраң-боекчосу боюнча өзгөчөлөнөт: Жетип турган ажалдан Отряд келип коргоду.(б.) Айрым учурда оозеки кебибизде деле, көркөм чыгармаларда деле «өлүм» сөзү бирдеме, бир балээ, жаман иш, чоң кырсык ж.б. болуп тергеле берет, мындай тергөөлөр стилдик жактан чектелген болот: -Эмне, Абыке, айлыңарда бир кырсык болду дейби? деди атасына кайрылып. Жаш кеткен экен. Арты кайрылуу болсун!.. (Б.У.); Кыязды үгүттөп жаткансыйт. Жок, кемпир бир нерсе болгон.(м.г.) Кыргыз тилинде тергөөгө өзгөчө көп учураган сөз бул «өлүү» деген этиш, бирок биз азырынча айрым бир маселелерине кайрылмакчыбыз. Белгилеп өткөнүбүздөй «өлдү» сөзүнүн тергөөлөрү абдан көп, биздин колубузда эле азыр 200гө чукулу турат: дүйнөдөн кайтты, дүйнө салды, каза тапты, курман болду, көз жумду, тили буулду, кайтыш болду, ажалы жетти, чарчады, учуп кетти ж.б. Булардын ичинен дүйнөдөн кайтты, каза тапты, курман болду, саналуу гана тергөөлөр стилдик жактан бейтарап келет да, стилдин бардык түрлөрүндө кеңири колдонулат; гезиттик көңүл айтууларда, аза сөздөрүндө (некролог) да негизинен, жогорудагы тергөөлөр колдонулат, калгандарынын айрымдары оозеки сүйлөшүүдө да, көркөм кепте да урунулса, айрымдары көркөм чыгармаларда гана колдонулат. Ал эми учуп кетти, чарчады тергөөлөрү наристелердин өлүмүнө карата гана айтылат. Күкүгүм учту элимден, Күлпөгүм кетти жеримден.(т.) Сатылган жөөлүйт, чарчаган балдарынын атын айтат.(аалы) Дегеле «өлдү» сөзүнө байланыштуу тергөөлөрдү колдонулуш чөйрөсү, стилистикалык бөтөнчөлүктөрү ж.б. белгилерине карата ич ара майда топторго бөлүштүрүп кароо абзел, бирок бул маселе өз алдынча атайын иликтөөнү талап кылат. Өлдү сөзү менен катар кыргыз тилинде өлтүр, өлтүрүү сөздөрү да тике айтылбай, көбүнчө төмөнкүдөй тергелип айтылат: тындым кыл, тынчыт, ким көрдү кылуу, жайла ж.б: Ашыма уу салбасын, тындым кылып салбасын.(ф); Аны эмне эле көкөлөтөсүӊөр, тигиндей да айттыӊар, мындай да айттыӊар, такыр көнбөдү, силерди киши катары көрбөдү, мына эмесе деп туруп тынчытып салбайсыӊарбы.(а.с.) Баатырлыгы ошондой ким сайышса жайлаган. («К») ж.б. Өлүк сөзү адамдын жана жан- жаныбарлардын өлгөндөн кийинки денеси, сөөгү дегенди туюндурат (Жакшы ит өлүгүн көрсөтпөйт.-м) да, көбүнчө адамга карата тергелип айтылат. «Өлүк» деген сөздү айтуу кандайдыр бир кырдаал-шарт үчүн ыңгайсыз болгондо, же көркөм чыгармаларда ойду курч берүү максатында айрым учурларда гана адамдын башка жан жаныбарларга карата да тергелип айтылганын учуратууга болот: «Чабдарым, бүгүн сени менен коштошуп жатып, кош чабдарым- менин балалыгым, карегиме орноп калган Камбарым деп жатып, атама бир собол таштагым бар: -Чабдардын сөөгүн кай жерге жашыргансың, ата?!» (Б.У) Жалпысынан өлгөн адамга карата урматтоо иретинде «маркум» сөзү колдонулат да, өлүк сөзү көбүнчө сөөк, жансыз дене, дене, сейрек болсо да маит деп тергелет: Маркумдун сөөгү Ала-Арча көрүстөнүнө коюлат.(к.т.); Баягы эки бала «апакелеп» энесинин жансыз денесин кучактап жыгылышты.(б.м.);эртең мененки саат сегиздер чамасында жаш кыздын маити табылды.( Бул бала ыраматылыктан калган жалгыз мурас.(м.а.) Кыргыз тилинде жалпысынан өлүк коюлчу жай деген маанини туюндурган көр, мүрзө, бейит, кабыр, жай сөздөрү бар, бул сөздөр семантикалык жактан да ошондой эле колдонулуш чөйрөсү, 345

346 стилистикалык ыраң боекчесу, башка сөздөр менен айкашуу мүмкүнчүлүгү боюнча бири-биринен айырмаланып турат. Алсак, мүрзө сөзү өлүк коюулуу үчүн казылган жай, чуңкурду гана эмес, ошол өлүк коюдан, көмүүдөн кийин пайда болгон дөбөчөнү да туюндурат, ал эми көр сөзү көбүнчө мунун биринчи маанисин гана билдирет: Кемпирди уулунун мүрзөсүнө жанаша койдум.(м.а.); Көр казып жаткандар бери карата чубап калышты.( К.Ж.) Келтирилген сөздөрдүн ичинен терс эмоционалдык-нарктагыч бааны билдирип, өтө орой кабыл алынганы, демек, тергөөгө көп дуушар болгону- бул көр сөзү болуп саналат, бул сөздүн катышуусу менен пайда болгон туруктуу сөз айкашынын дээрлик баары терс маанини туюндурганын көрөбүз: көрдөн алып жерге уруу-аябай катуу тилдөө, абийирин төгүү; көрдөн чыга калгандай-адамдын жүрөгү түшкөндой, түрү суук; көрбөгөнү көр болуу- катуу азап тартуу, далай кордукту кыйынчылыкты башынан өткөрүү, кыйналуу; көр казуу-бирөөгө жамандык издөө, кырсыктантуунун аракетин кылуу ж.б. буга байланыштуу каргоонун эң оору, катуусу да дал ушул көр сөзүнүн катышуусу мнен айтылат: көрүңдө өкүрүп кал!, көрүңдө өкүрүп калгыр, көрүңдөн таш чыккыр ж.б. Тергелиш жыштыгы боюнча көр сөзүнөн мүрзө, анан бейит сөздөрү турат десек болот, бирок бул эки сөз тең (мүрзө, бейит) айрым бир кырдаалда көр сөзүнүн ордуна колдонулуп, аны жумшартат, мындай учурда аларды көр сөзүнүн тергөөлөрү катары карасак болот.айталы, эл арасында көр казганга кимдер барат? «дештин ордуна мүрзөсүн кимдер казат экен?»-деген жумшагыраак, сылыгыраак кабыл алынат, ошондой эле анын көрүнө барып куран окуду же анын көрүнө гүл коюшту деп да айтылбайт бул өтө орой, олдоксон туюлуп, өтө оор кабыл алынат. Мындай кырдаалда көр сөзүнүн да, мүрзө сөзүнүн ордуна да, бейит сөзү тергөө катары колдонулат, арийне, бул жерде мүрзөсүнө барып куран окушту же мүрзөсүнө гүл коюшту деп айтуу деле эч бир логикалык калпыстыкты жаратпайт, бирок адептүүлүк жактан алганда, этикалык нормага жатпай калат. Колдонулуш аймагы жагынан чектелип, сейрек колдонулгандыктанбы, айтор, кабыр сөзү эч бир деле терс эмоция-бааны жарата албайт; көркөм чыгармаларда көбүнчө бир жагынан тергөө, экинчи жагынан стилистика-поэтикалык каражат катары колдонулгандыгын көрөбүз. Кийинчерээк өйдөдөгү төрт сөздүн (көр, мүрзө, бейит, кабыр) ордуна тергөө катары жай сөзү өтө көп колдонула баштаганын атайы белгилей кеткибиз келет, бул сөз кыргыз тилинде «орун, турак, мекен»; «төшөк, жата турган орун»; кандайдыр бир нерсенин же иштин ал-абалы, шарты, жөнү, жайдайы. «жайлуу, орундуу, ылайыктуу» («КТТС, 280») деген маанилерде колдонулат, демек, жай сөзүндөгү «өлүк коюлчу жай» деген маани семантикалык кыймыл-өзгөрүштүн, т.а., метафоралык ыкамалдын негизинде жаралган десек болот. Мисалы, «жайы казылып жатабы?», «жайы даяр болуп турбу?», «жайы качан даяр болот экен?» ж.б. ушул сыяктуу сүйлөм, сөз тизмектерин бүгүнкү күндө оозеки сүйлөшүүдөн өтө көп учуратабыз, ошондой эле бул сөз көркөм чыгармаларда да тергөө катары көп эле урунулуп жүрөт, кээде «көр» сөзү жер сөзү аркылуу тергелип айтылганын учуратабыз. Жыйынтыктап айтканда, оозеки кепте болобу, көркөм чыгармада болобу, көр, мүрзө сөздөрүнүн ордуна көбүнчө жай, бейит, кээде кабыр, жер сөздөрү тергөө катары колдонулат: Ысмайыл жаңы казылган кабырдын четине келип, үңүрөйгөн чуңкурду тиктеп калды.(ч.а.); Калың бейитти бет алган жалгыз аяк жол менен үч аял келе жатышты.(к.б.); Жайынан болсо санаа тынч,-деди атасы кайра, Курмандын көңүлүн жубаткысы келгендей. Жайы өз ордунан казылды, Куке. (Б.У.) Кыргыз тилинде өкүрүк сөзү «бакырык, кыйкырык, өкүрүп ыйлаганды» деген маанини гана туюндурулбайт, муну менен катар адамдын дүйнөдөн кайтышына байланышкан бир адат-салттын атын да билдирет, түшүндүрмө сөздүктө бул салттын атынын мааниси «өлгөн кишиге өкүрүп баргандагы чыккан чуу» (КТТС, 481) деп чечмеленип берилген. Өкүрүк эркектерге мүнөздүү, дүйнодөн кайткан адамдын үйүнө эркектер өкүрүп келишет, маркум менен карым-катышына, байланышына карай өкүрүктүн даяр, калыпка салынган тексти болот: Эсил кайран атакем ой, эми кайдан көрөйүн ой; эсил кайран бир боорум ай, эми кайдан көрөйүн ой; эсил кайран кан кудам ой, эми кайдан көрөйүн ой ж.б. Алимандын чаңырган дабышы чыгып, турган элдин баары: «Боорумай! Боорумай!»-деп өкүрүп кое беришти.(ч.а.) Эркектер өкүрүшсө аялдар кошок кошуп маркумду жоктоп ыйлашат. Ушул эркектердин өкүрүшү аялдардын кошок кошуп ыйлаганы кыргыз элинде «үн чыгаруу» деген туруктуу сөз айкашы аркылуу тергелип айтылат. Мисалы, сөөк турган үйдө эртең менен эрте, күн чыгып келатканда, эркектер өкүрүшүп, аялдар кошок кошушат, мына ушул жагдайды эркектер: «эртең таң азандан өкүрүшүбүз керек», аялдар: «эртең менен кошок кошушубуз керек!» - дешип тике айтышпайт, «эртең менен үн чыгарабыз» деп тергеп айтышат, бирок ушул эле учурда эмес, бардык эле учурда «өкүрүү» «кошок кошуу» сөздөрүнүн ордуна «үн чыгаруу» тергөө катары 346

347 колдонула берет: Боз үйлөрдү көргөндө эле Алпамыш жөн эле барабызбы, же өкүрүп барышыбыз керекпи деп ойлоп кетти да, жанындагы жолдошуна кайрылды:- Үн чыгарып барышыбыз керекпи, же жөн элеби?- Кандай үн чыгарып?- деди түшүнө бербей. -Өкүрүп барышыбыз керекпи дейм!- Алпамыш кыжына катуу айтып алды да, эч ким уккан жокпу дегендей эки жагын элендей карап кетти. («КР») Жаман кабарды (өлгөндү) угузуу тергөө сөздөрүнүн ичинде өзгөчө орундардын биринде турат, анткени анын өзүнчө бир жөрөлгөлөрү, эл тарабынан ойлонуп табылган алгылыктуу жолдору бар булардын дээрлик баары каада-салтка айланып кеткен. Арийне алардын бирин бул чакан макалада камтууга мүмкүн эмес, ошондуктан биз кеп тергөөлөрүнүн айрымдарын гана келтирүү менен чектелмекпиз. Угузууда, өзгөчө жакындарын тике угузууда өлүптүр, атүгүл тергөө катары урунулуп жүргөн курман болду, каза болду, дүйнөдөн өттү.ж.б.ушул сыяктуу сөздөр, сөз тизмектери да колдонулбайт, көбүнчө ажырап калдык, айрылып калдык деген сөз тизмектери оозеки сүйлөшүүдө да, көркөм чыгармаларда да кеӊири пайдаланылат, муну менен бирге көркөм кепте угузууга байланыштуу дагы көптөгөн сөздөр, сөз тизмектери да кездешерин атайын белгилей кетүү абзел: «Кайрат кыл, Толгонай, Субанкул менен Касымдан айрылдык!» дегенде, «Эне, энекебай»-деп Алимандын чыӊырган дабышы чыгып, турган элдин бары: «Боорум ой!, Боорум ой!»-деп өкүрүп кое беришти(ч.а.); Мына, Гүлсары, экөөбүз Чородон айрылдык, эми Чоро жок, дүйнөдөн Чоро өттү ушинтип, өткөндө да Танабайдын жартысын ала кетти (Ч.А.)ж.б. Кыргыз элинде тике угузуудан бөлөк күү, ыр аркылуу билдирүү салты да жашап келген. Мисалы, Акбар Рыскуловдун «Атакенин Акболот» романында Татыгүл өз чүрпөсүнөн айрылганын чоор күүсү аркылуу угузат: Дабыр-дубурдан кийин чоордун жылаажын доошу тээ өзөк түпкүрүн өрт чалгандай кысыла, муӊкана чыгып, муун-жүндү бошото баштады. Чоор күүсү чорт үзүлө, мүдүрүлө, сүрүлө токтоду. Эӊиреген эртаналар, бышактаган келин-кесек эсин жыйып, этегин тарткыча Сеӊкибай сөз жалгады: - Кайрат кыл, Татым Сен енди бара бер Уктыӊдар гой, калайык?(а.р.) Ыр менен угузууга улуу акын Токтогул Сибирден келгенде, уулу Топчубайдан айрылып калганын акын Корголдун угузганын мисал катары келтирсек болот: Күлгүӊдү кийип киреткен, Күлүктү минип тердеткен, Күкүгүӊ жалгыз Топчубай, Күн тийбес сапар жол кеткен. Буулумду кийип кирдеткен, Буурулду минип тердеткен. Муӊайба жаман адамча Булбулуӊ жалгыз Топчубай, Мусапыр сапар жол кеткен. Өлүмгө байланыштуу тергөөлөрдө кайрат же көӊүл айтуу тергөөлөрү да өзүнчө көӊүл бурууга арзыйт. Башына күн түшүп, аза күтүп мүӊкүрөп отурган адамдын кайгысын теӊ бөлүшүп, анын көӊүлүӊ жубатууну ар бир кыргыз баласы мойнундагы ыйык парзы катары эсептейт. Мындай кырдаалда көбүнчө «кайрат кыл», «арты кайрылуу болсун»деген көндүм сөз тизмектери колдонулат. Бирок тарыхка көз чаптырсак, илгери кайратты айыл эстүүлөрү,сөз билгилери кадырлуулары, катыш куда-сөөктөрү кеп оролуп келтире,ийине жеткире айткандыгына(каада-салттар.ак баталар, 73) күбө болобуз. Алардын баарынан теӊ эле төмөнкүдөй даяр, калыпка салынган, сезимге жете турган сөз тизмектерин учуратабыз: арты кайрылуу болсун, сабыр кыл, кайрат кыл, башыӊды көтөр, белиӊди бек буу, боору бүтүн адам жок, тагдырдын жазмышы, дүйнөгө түркүк болгон эч ким жок, өлгөндүн артынан өлүп тына албайсыӊ, ыйманы жолдош болсун, жаткан жери жайлуу, топурагы торко болсун ж.б. Жыйынтыктап айтканда, өлүмгө жана кайрат айтууга байланыштуу тергөөлөрдүн кыргыз лексикасында өзүнчө орду бар, биз жогоруда, макала талабына ылайык, алардын айрымдарына гана жалпылап токтолуп өттүк. Аталган тергөөлөр кыргыз тилин байытуу менен, элибиздин өлүмгө, маркумга жана маркумдун жакындарына өтө аяр мамиле кылгандыгын да айкын ырастап турат жана мындан аркы изилдөөдө дал ушул аяр мамилеге да назар буруу шарт. 347

348 АДАБИЯТТАР 1. Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү. Ф., «Мектеп», Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү. Ф., «Мектеп», I т., Каада- салттар, ак баталар.-б., Усубалиев Б.Ш. Эвфемизм жөнүндө. Кыргыз филологиясы жана филогдору.-б., 2007, Фрезер Дж.Дж. Фольклор в ветхом завете. М., Юдахин К.К. Кыргызча-орусча сөздүк.-м., ӘЛЕМ БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ Ә.С. ӘЛМЕТОВА ТҮЙІНДЕМЕ: «Әлем бейнесі» ұғымы философия, этнография, мәдениеттану сияқты гуманитарлық ғылымдардың басты назарында тұратын мәселе. Осы ғылымдардың әрқайсысының өз тараптарынан әлем бейнесі ұғымына берген айқындамалары да өте көп. Әрбір берілетін айқындама «әлем бейнесі» тіркесінің алдынан берілетін сөзге, атап айтқанда оның қандай әлем бейнесін көрсететіндігіне тәуелді. Адамды қоршаған әлем үш формада көрінеді: а) әлемнің шынайы бейнесі; ә) мәдени немесе әлемнің концептуальдық бейнесі; б) әлемнің тілдік бейнесі. Әлемнің шынайы бейнесі - адамды қоршаған объективті әлем. Оған әлемнің ғылыми бейнесі, әлемнің философиялық бейнесі, әлемнің мифологиялық бейнесі, әлемнің діни бейнесі жатады. Тірек сөздер: Әлем бейнесі, этникалық діл, ұлттық тіл, әлемге көзқарас, адамның елестетуі, адамның ұғымы, адам сезімі, әлемді тану және бағамдау. ABSTRACT: The concept of the "world picture" explored by the liberal arts, such as philosophy, ethnography, cultural studies, and etc. Each these fields gives different definition of this concept. The image of the world is available in three forms: a) the true type of the world; b) cultural or conceptual picture of the world; c) the linguistic picture of the world. The true image of the prototype of the world is an objective world that surrounds man. It includes scientific image of the world, the philosophical image of the world, the mythological image of the world, and religious image of the world. The article deals with the question of the picture of the world, its forms and its relation between the mentalities of a people. Key Words: world map, ethnical mentality, national language, world understanding, human feeling, human imagination, world perception and evaluation. Жалпы әлем бейнесі ұғымы ХХ ғасырда пайда болған ұғым. Оны ең алғаш О.Шпенглер өзінің «Закат Европы» атты еңбегінде былай деп көрсетті: «Каждой культуре свойствен строго индивидуальный способ видеть и познавать природу, или, что то же, у каждой есть её собственная своеобразная природа, каковой в том же самом виде не можеть обладать никакой другой вид людей. Точно также у каждой культуры, а в пределах отдельной культуры, с меньшими отличиями, у каждого отдельного человека, есть свой совершенно особый вид истории...» [101, 198]. Тілдік қатынас жасаудың ұлттық әлеуметтік-мәдени стереотиптерін есепке ала отырып, ондағы мақсатты белгілі бір халықтың тілдік қатынас жасау ерекшелігін ұйымдастыра алуын бөліп көрсетуге тырысуы деп қарауға негіз бар. Бұдан әрбір этникалық ділі әлем бейнесі дейтін ұғыммен тығыз байланысты екені байқалады. Сонымен бірге әлем бейнесі ұғымы әлемге көзқарас ұғымынан өзіндік айырмашылығы бар ұғым екендігі де көрініс береді. Ол айырмашылық әлем туралы білім негізінде жинақталған көзқарастардан тұрады. Әлем бейнесі адамның көруі арқылы елестетулері нәтижесіндегі қажеттіліктерінен пайда болған. Жалпы алғанда әлем бейнесі ұғымына берілген дефинициялар өте көп. Солардың арасында тілді әлем бейнесімен байланысты екі мәселеде бөліп қарауға болады дейтін ғалымдар да бар. Мысалы, Р.М.Фрумкина: «Язык непосредственно участвует п.ғ.д. Әлметова Ә.С. Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық қатынастар және Әлем тілдері университетінің профессоры, 348

349 в двух процессах, связанных с картиной мира. Во-первых, в его недрах формируется языковая картина мира, одна из наиболее глубинных слоев картины мира у человека. Во-вторых, сам язык выражает и эксплицирует другие картины мира человека, которые через посредство специальной лексики входят в язык, привнося в него черты человека, его культуры»,- дейді [102,40]. Әлем бейнесін ғалымдар үшке бөліп қарастырады: а) әлемнің кеңістіктік бейнесі; ә) әлемнің рухани-мәдени бейнесі; б) әлемнің метафизикалық бейнесі. Бұдан басқа сөздікте физикалық, биологиялық, философиялық әлем бейнелері бар деп көрсетеді. Бұдан әлем бейнесі ұғымының құрамының әлдеқайда кең екені байқалады. Олардың қатарына әлемнің тілдік бейнесі, әлемнің фольклорлық бейнесі, әлемнің этникалық бейнесі де кіреді. «Діл» ұғымы мен «әлем бейнесі» ұғымы танымдық деңгейге қарай шектеледі. «Әлем бейнесі» ұғымы адамның танымы арқылы елестетуінен пайда болса, «діл» танымға бағынбайды. Соған қарамастан ділдің өзіндік ерекшелігі туралы әлем бейнесі ерекшелігіне қарап бағалайды. Кез келген халықтың әлемді танып білуі, дүниетанымы ешкімге ұқсамайтын, өзіндік жекелігімен ерекшеленеді. Әр халық әлемді өзінше, өзінің табиғатты, әлемді көру,тану деңгейіне қарай түсініп қабылдайды. Әлемді танып білу мен көріп қабылдауға байланысты әр ұлттың мәдениеті басқа мәдениеттен оқшауланады. Сонымен, адамды қоршаған әлем үш формада көрінеді: а) әлемнің шынайы бейнесі; ә) мәдени немесе әлемнің концептуальдық бейнесі; б) әлемнің тілдік бейнесі. Әлемнің шынайы бейнесі - адамды қоршаған объективті әлем. Қазіргі философия қоғамдық сананың 5 түрін және әлем бейнесінің бірнеше түрін бөліп көрсетеді. Қоғамдық сана түрлеріне ғылым, философия, дін, мифология, өнер жататын болса, ал әлем бейнелеріне әлемнің ғылыми бейнесі, әлемнің әлемге көзқарас немесе философиялық бейнесі, әлемнің мифологиялық бейнесі, әлемнің діни бейнесі жатады деп көрсетеді. Енді осы әлем бейнелеріне жеке-жеке тоқталып көрейік. Әлемнің ғылыми бейнесі - мыңдаған жылдар бойы адамзат тарихында жинақталған табиғат туралы және адамның өзі туралы білімді және ғылыми ұғымдар мен ұстанымдарды қорыту мен талдаудың нәтижесінде пайда болған қоғамдағы әртүрлі құбылыстың жалпы ерекшеліктері мен заңдылықтарын елестетулер жүйесі. Әлемнің ғылыми бейнесі құрылымында екі басты мәселені бөліп көрсетуге болады: концептуальдық немесе түсіну, пайымдау мәселесі мен сезімге бағытталған, бейнелі-образды қабылдау мәселесі. Концептуальды кешеннің құрамына мына төмендегілер кіреді: 1. Философия категориялары - материя, қозғалыс,уақыт, кеңістік; 2.философиялық ұстанымдар - әлемнің материалдық тұтастығы, жалпы байланыс пен құбылыстың бір-біріне негізделуі; 3.Жалпығылымдық ұғымдар мен заңдар бірлік заңы мен қарсылық күресі, жоққа шығаруды жоққа шығару заңы, саннан сапаға өту заңы; 4. Жеке ғылымдарға қатысты іргелі түсініктер зат, аймақ, энергия, жаратылыс, тіл, сөз, түр. Әлемнің ғылыми бейнесінің сезімге бағытталған, бейнелі-образды бөлігі - табиғат, белгілі бір құбылыс туралы елестетулерінің көрнекі жиынтығы. Мысалы, атомның планетарлық моделі, метагалактика образы, үнемі дамып отыратын таңбалар жүйесі ретіндегі тіл маңызын түсіну. Әлемнің ғылыми бейнесі ғылымды қалыптастырудың бірден-бір ықпалды тәсілі ретінде әлемге көзқарас ұғымымен тығыз байланысты. Әлемнің әлемге көзқарас немесе философиялық бейнесіне - адамның әлемге көзқарас жүйесі мен адамның ондағы орны, адамның әлемдік танымы, табиғат дамуының жалпы заңдары, қоғам мен ойлау мәселелері кіреді. Әлемге көзқарас бейнесінің құрылымы мен мазмұны қоғам дамуымен тығыз байланысты болғандықтан тарихи тұрғыда өзгереді. Бұл өзгеріс рухани өмірдің барлық түрінде, оның ішінде ғылымның, тіпті философиялық білімнің дамуымен де байланысты жүріп отырады. Философия - адам өркениетінің бастау бұлағында туып қалыптасқан ғылым. Оның классикалық түрінің отаны - Ежелгі Греция. Философияның тууын тарихи тұрғыдан алып қараған ғалымдар оның дамуының әлемде ғылыми білімнің жандануымен сәйкес келетінін айтады. Ал ғылым тұрмыс пен танымның жалпы ұстанымдарын меңгерудің қоғамдық талаптарының қажеттілігіне сәйкес туындады. Сондықтан философиялық танымның негізгі әдісі - барлық ғылым мен тұтас мәдениет жетістіктерінен тұратын адамзат тәжірибесіне сүйене отырып, теориялық тұрғыдан ойлау. Осыдан келіп, мифологиялық логиканың салдарынан адамдар өздерін қоршаған ортадан бөлек қарау қабылетінен айырылып қалды. Сол себептен әлеуметтік мәні бар мәселелерді (табиғат пен мәдениетке қатысты) метафоралық деңгейде салыстыру, қоршаған табиғи ортаны адаммен тең қарау қалыптасты. Әлемнің мифологиялық бейнесі адам мен табиғат, макрокосма мен микрокосма арасындағы ұқсастыққа ең аз дегенде аталған мәселелер арасындағы байланысқа негізделеді. Бұл ұқсастықты көптеген мысалдар дәлелдей алады. Мұндай мысалдар тек космос кеңістігін ғана емес, жердің өзінде, тұрмысқа қатысты мәселелерді қамтиды. Үй, ыдыс-аяқ, киім-кешек, кейбір адам денесімен сәйкес келетін атауларға телінеді: таудың етегі, көлдің жағасы, орындықтың аяғы, кеменің тұмсығы,құстың қанаты, құмыраның аузы т.б. 349

350 Мифология теориясы туралы фольклорист-ғалым К.Матыжанов былай дейді: «Мифология теориясы бойынша мифтік ойлау жүйесінің түп қазығы - рухани әлемді, яғни адамды табиғатпен теңдікте қарау. Сол сияқты өлі мен тіріні теңдікте қарау. Өлуді өмірді басқа формада жалғастыру деп түсіну рухтың, жанның мәңгілігі туралы ұғымды тудырады. Мифтік түсінік бойынша өлімнің өзі бұрынғы қалыпқа қайтып келу, жанның түрленген сипаты болып танылады. Мифтік ойлаудың алғашқы сатысында адам мен табиғат бірбірінен ажыратылмай біртұтас қабылданады. Мұның өзі мифтік кейіпкерлердің бір түрден екінші түрге айналу (жан-жануарлардың немесе табиғат құбылыстарының адамға айналуы немесе керісінше) құбылыстарының себебін түсіндіру. Бұл - барлық мифтердің алтын өзегі» [73,271]. Осы айтылған ойға мысал ретінде «Оқжетпес» туралы аңызды алуға болады. Аңыз оқиғасы бойынша «Оқжетпес өте ірі, денелі, жойқын күш иесі, батыр болған. Ол тек алып пілге мініп жүрген. Еліне жасалған шабуылдардың бәрінде ерлік көрсетіп, елін, жерін жаудан қорғап отырған. Кезекті бір шайқаста қатты ойсырай жеңілген жау Оқжетпесті ұйықтап жатқан жерінен ұстап, байлап, матап өлтірмекші болады. Өзінің аман қалмасын сезген Оқжетпес бар даусымен аспанға қарап айғайлап: «Уа, Құдіретті Көк Тәңірі, мені жауларыма қор ете көрме! Өлгенім, жауларға есемді жібергенім, қарабет болғаным, ұят! Одан да мені тасқа айналдырсаңшы!» деп айғай салды. Күн күркіреп, лезде жаңбыр жауып, оны шыңға айналдырып жіберді. Пілі иесінің шайқаста қаза тапқанын көріп, шыңға келіп, төбесіне шығып жатты да, ол да тасқа айналып кетті» [81]. Мифтік ойлауды ғалымдар бірнеше сатыға бөліп қарастырады. Алғашқы сатысында адамдар құсқа айналады, тасқа айналады, яғни заттар бір түрден екінші түрге айналады. Бұл - таза мифтік ойлау. Адамзаттың ақыл ойының жетілуі, заманның өзгеруі заттардың бір түрден екіншісіне ауысуына күмән келтіру, күдіктене қарау басымдылық алды. Алайда әлемді тану, әлем бейнесін бағамдаудағы мифтік сана өзгерген жоқ, ол тек қана көркемдік тәсілдермен беріле бастады. Мифтік сананың үшінші сатысында заттың мүлде басқа затқа айналу үрдісіне деген наным жойылып, ауызша айтылатын халық жырлары мен өлеңдеріндегі бейнелі, образды суреттеуге жол берді. Ауыз әдебиетінде кездесетін өзгермейтін стереотипке айналған образдың бірі құс: бала - балапан бейнесінде, жігіт - сұңқар, лашын,қыран бейнесінде, қыз - аққу, қаз бейнесінде келеді. Мысалы, «Сіз - бір сұңқар шаһбаз, Жер жүзінен алған баж. Біздей ғаріп есепсіз, Есігіңде жүр мұқтаж» [74,125]; «Айналайын айдан, Су алайын сайдан. Балапаным бөпешім, Тисін елге пайдаң»[103,52]; Аққу едің таранған айдындағы, Ұштың ұзап қанатың жайдың-дағы. Көлеңкеңді көрсетпей кете бардың, Қол алысқан сертіңнен тайдың- дағы[103,28]. Демек,қоғам өзгеріп, өркениет құлашын жайғанымен мәдениеттің тарихи жады болып табылатын тіл адамның әлемді танып білу іздерін өзінде сақтайтынын, санадағы әлем бейнесі өшпейтінін көрсетеді. Бұл әлем бейнесінің мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылатын тіл арқылы, ондағы бірліктер арқылы үнемі жаңғырып, өткенді еске салып алдымыздан шыға беретінін дәлелдейді.. Әлемнің діни бейнесі. Дін сөзі «шарапаттылық, тақуалық, қасиетті, аса құрметті» деген ұғымдармен сәйкес келетін көрінеді. Осыдан келіп әлемнің діни бейнесі адамның әлемге көзқарасы мен әлемді сезіп білуінің әлдебір қасиетті затқа, бір немесе бірнеше құдайға сену сияқты, адамның қандай бір тылсым, жоғары тұрған күшке сенуіне негізделуінен пайда болған. Мәселен, М,Мағауиннің «Шипалы арасан» хикаятынан мына бір үзіндіге назар аударайық: « жылы ақпанда Гөте қатты ауырады. Түсініксіз сырқат. Қалтырап тоңады, көзі суырады, ыстығы басылмайды, ас батпайды; күні-түні көз ілмей, төсекке жата алмай, ес пен түс арасында талықсып, отыра берсе керек. Дәрігерлер үмітсіз деген үкім шығарады. Содан, оныншы күн дегенде аз-маз есіне келіп, су сұрапты. Арасан суы. Дәрігерлер кеселі тиеді деп рұқсат етпейді, сонда аяқ астынан күш тапқан сырқат шал ышқына өкіріпті: «Мен өлсем де, өзімше өлем! Әкел арасанды!» депті. Суды әкеледі. Бір тостаған ішеді. Осыдан соң... немересін шақырып алып, аймалап еркелете бастайды, өлең айтып береді, ертеңіне құлан таза жазылып кетіпті». «Ғажап екен!» - деді, балам. Сонда немене ауру?» «Аруақ қысқан, - дедім. - Біздің тілмен айтқанда. Гөтенің өзінің жазғаны бар: Ұлы адамдардың бойында Демон болады деп; демон - шайтан емес, дию- пері емес, дүлей рух болса керек. Гөте ұнамды мағынада қолданған, яғни қуатты, ізгі рух. Қазақ «аруақ қонған» деп өте дәл белгілеген. Сондай аруақ қонған адам жас кезінен өзгеше тұрпатта болады да, оның ерекше талайын жабайы түйсігімен сезінген жұпыны жандар тіксініп, именіп тұрмақ, көбіне қатер ойлап, жек көреді, әлденендей зиян келтіруге, кесел жасауға бейіл болады. Сонымен, Гөтені, өз тілімен 350

351 айтқанда, дүлей рух -Демон, біздің тілмен айтқанда тылсым қуат - Аруақ қысқан»[79,85]. Берілген үзіндіде адамның діни наным-сенімі көрініс береді. Адамның әлдебір өзінен мықты тылсым күш бар деп білуінен туындаған көзқарасы, әлемді дүниені танып байқау ерекшелігі, әлдебір қасиетті күш алдындағы шарасыздығы мен оған деген берік сенімін көрсетіп тұрғандай. Әлемнің концептуалдық бейнесі - бұл шынайы әлем бейнесінің адам санасы арқылы танылған көрінісі. Ол - жеке адамның сезім, түйсігі мен өмір сүрген ортасы, жеке өзінің санасы арқылы қалыптастырған танымы. Әлемнің концептуальдық бейнесі адам санасында қоғамдық сана түрлері арқылы жинақталады. Қоғамдық сана адамдардың бір-біріне және табиғатқа қатысынан тыс қоғамның рухани өмірінің шынайы құбылыстарға байланыстылығын сипаттайды. Әлеуметтік-тарихи жады - қоғамдық сананың маңызды құрылымдық сипаттамасы. Ол халыққа белгілі, жинақталған ақпаратты сақтауды қамтамасыз етеді, сонымен бірге жеке тұлғалардың ғылыми-танымдық, шығармашылық әрекеттері нәтижесінде жаңа ақпараттар жинайды. Ондай жұмыспен әлеуметтіксаяси, ғылыми-мәдени, діни және тағы да басқа бірлестіктер айналысуы мүмкін. Осыдан соң тілдің және басқа да таңбалар жүйесінің көмегімен әртүрлі әлем бейнесі, сондай-ақ әлемнің концептуальдық, ғылыми бейнелерін жасау жүзеге асады. Соңғы кезде ғылымда концепт және концептосфера дейтін терминдер пайда болды. Концепт дегеніміз: а) халықтың мәдениетімен тығыз байланысты, содан туындайтын білім; ә) адамның ойлауы, елестетуі арқылы пайда болып, адам санасының жемісі түрінде көрінеді; б) концепт адамның әлем туралы білімін қалыптастырады; Концептінің осындай ерекшеліктерінен оның концептуалдану үрдісі келіп шығады. Егер біз бір концептіні ұйытқы концепт деп алатын болсақ, оның маңайында сол концептіні сипаттайтын құрамдас бөліктері пайда болады да, олар бір семантикалық өріс құрайды. Міне, осы бастапқы ұйытқы концептінің төңірігінде пайда болған семантикалық өріс сол концептінің концептуалдану аймағы болып табылады. Концептосфера мәселесі қазіргі тіл білімі ғылымының құмартып зерттейтін саласына айналып отыр. Концептосфералық талдау ұлттық мәдениетті көрсететін сөздерге талдау жасау кезінде семантикалық өрісі әрқайсысыныкі өзінше түсінілетін, жеке-жеке мағынасын ғана сақтайтын микросемантикалық аумақтан шығып, шеңбері әлдеқайда кең концептуалдық мағынаны өз маңайына шоғырландыра алатын макросемантикалық талдауға ауысуды қажет етеді. Мысалы, «Ақыл» сөзін ұйытқы концепт деп алып, оның аясына мағынасы жақын келетін басқа да концептілерді топтастырып көрейік. «Ақыл» ұйытқы концептісіне «саналы, парасатты, есті, ойлы, жетелі» деген сөздер мағына жағынан жақын келеді. Демек, аталған сөздер «ақыл» концептісінің аясына топтаса алады. Бұл сөздердің ішінде «есті, ойлы, жетелі» сөздері бір-бірімен синонимдес. Олардың «ақыл» ұйытқы концептісінің аясындағы қызметі де ұқсас. Сондықтан аталған сөздерді «ақыл» концептісінің маңайындағы микроконцептілер деп санауға болады. Осы сөздермен бірге «ақыл» сөзіне мағынасы жақын «сана, парасат» дейтін де сөздер бар. «Сана» сөзі «ақыл» сөзімен философиялық тұрғыдан да, психологиялық тұрғыдан да тең түсініледі. Мысалы, «саналы адам» десек те, «ақылды адам» десек те, немесе «санасыз адам я ақылсыз адам» десек те түсінік өзгермейді. Ал «парасат» сөзінің беретін ұғымы - бұлардан гөрі тереңдеу. «Парасат» сөзін естігенде ақылдылыққа қоса, ол адамның өмірлік тәжірибесі, көрген-білгені мол және кемеліне келген тұлға деген түсінік пайда болады. Қалай десек те, «парасат» сөзі де мағынасы қанша терең боғанымен, осы «ақыл» ұйытқы концептісінің аясына енеді. «Ақыл» ұйытқы концептісінің маңайына топтасатын барлық сөздер жиналып барып, «ақыл адам өмірінің өзегі, мәні» деген танымдық мағына береді. Осылайша олар бір концептосфера құрайды. Демек, «ақыл» ұйытқы концептісі бізге адам тілі арқылы сақталған «ақыл» концептісі төңірегіндегі ақпаратты бере алады екен. Бұл әлемнің тілдік бейнесі болып саналады. Әлемнің тілдік бейнесі ұсынған ұғымдар мен түсініктерден әлемнің концептуальдық бейнесі келіп шығады. Себебі шынайы әлем бейнесінің адам санасы арқылы танылуы жүреді де, ол әлемнің концептуальдық бейнесіне ұласады. Концептуальдық әлем бейнесі өз көрінісін тілде, әлемнің тілдік бейнесінде табады. Әлемнің тілдік бейнесі - сөйлеу тілі арқылы сақталған ішкі және сыртқы әлем туралы барлық ақпарат. Әлемнің концептуальдық бейнесі - әлемнің тілдік бейнесі ұсынған ұғымдар мен түсініктер. Демек, олар - белгілі бір тілдегі сөздер мен сөз тіркестері. Осыған қарап әлемнің тілдік бейнесінің екі түрлі табиғаты бар сияқты көрінеді. Ол - тіл жүйесі және білім жүйесі. Әлем туралы білім мен тілдік білімді сақтау құралы бола отырып, әлемнің тілдік бейнесі өз бетінше өмір сүре алмайды. Ол әлемнің концептуальдық бейнесімен тығыз бірлікте. 351

352 Сонымен, қорыта келе мақалада әлем бейнесі ұғымының құрамы кең, этникалық ділмен байланысты құбылыс екені және кез келген халықтың дүниетанымы ешкімге ұқсамайтын, өзіндік жекелігімен ерекшеленетіні айтылды. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Шпенглер О. Закат Европы. Новосибирск: Фрумкина Р.М. Культурологическая семантика в ракурсе эпистемологии // Известия АН. Серия литературы и языка Ісләмжанұлы К. Қазақтың отбасы фольклоры /Монография. Алматы.- Арыс, «Massaget kz» сайтынан алынды. 5. Абай. Шығармаларының екі томдық жинағы. Алматы.- Жазушы, Ісләмжанұлы К. Рухани уыз (Қазақ балалар фольклоры). Алматы.- Арыс, Мағауин М. Шығармалар жинағы, 5-7 томдар. Алматы.- Қағанат, ҚАЗАҚТАРДЫҢ ДӘСТҮРЛІ ШАЙ РӘСІМІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭТИКЕТТІК ҚЫРЛАРЫ Айман Жылқыбайқызы ҚОБЛАНОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Сөз этикеті социумның, тілдік ұжымның дәстүрлі мәдениетімен тығыз байланысты. Адамдар арасында қатынас дәстүр арқылы анықталып, реттеліп отырады. Қазіргі кезді қазақтың ұлттық этикетіне байланысты рәсімдерді, ғұрыптық салттарды арнайы қарастырудың мәнмағынасы айырықша арта түсті, оларды танып білу ғылыми және қоғамдық-мәдени сұранысқа ие болып отыр. Қазақтардың дәстүрлі шай рәсімінен социум мүшелерінің ішкі дүниесіндегі жағымды эмоциялық күйді, олардың бір-бірімен ізгі қатынасын, бірін-бірі бағалай білуі сияқты танымдық әлемнің этикалық көріністерін айқын байқауға болады. Мақалада дәстүрлі қазақ мәдениетінде «шайға шақыру рәсімінің» ұмыт болып бара жатқан, атап айтқанда,келіншай, көңілшай, шүкіршай сияқты түрлері этнолингвистикалық тұрғыдан сипатталған. Сонымен қатар шай рәсімінің этикеттік нормалары мен әлеуметтік мәні ашылып, қарым-қатынасты реттеушілік функциясы көрсетілген. Тірек сөздер: Қазақтың ұлттық этикеті, шай рәсімі. ABSTRACT: The speech etiquette is closely related to the traditional culture of the society, language community. The relationships between people are defined, regulated by traditions. Currently, special importance is given to the study of rituals and ceremonies related to national etiquette of the kazakh people, their study is of great scientific and socio-cultural demand. From traditional tea ceremony of the Kazakh people can clearly see the ethical manifestations of cognitive world of positive emotional state members of society in their inner world, their good relationship, their high value. The article with the ethno-linguistic point of view describes these types of "rite of invitations to tea" in the traditional Kazakh culture as kelіnshay (invitation to tea from the hands of a young daughter-house), konilshay (invitation to tea people who have recently lost a loved one), shүkіrshay (invitation to tea on the occasion of the successful conduct of an event), which recently clogged with people people. However, the article describes the etiquette rules and the social significance of the rite of tea is determined by function, regulating relations in society. Key Words: National Etiquette tea ceremony. Қазақ елі ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікке қол жеткізіп, егеменді ел аталғаннан бері оның ұлттық тілі мен ділін (менталитетін), дәстүрлі мәдениетін зерттеу, ұлттық мәдениетіндегі құндылықтар дүниесін қайта қарап танып білу қазіргі кезде ғылыми және қоғамдық-мәдени сұранысқа ие болып отыр. Өйткені «Этикет моральдық нормалар мен қарым-қатынас нормаларының тәртібі және сол нормалардың қолданыстағы көрінісі» [1.177]. Атап айтар болсақ, қазақтың ұлттық этикетіне байланысты рәсімдерді, ғұрыптық салттарды арнайы қарастырудың мән-мағынасы Айман Жылқыбайқызы Қобланова - филология ғылымдарының кандидат, доцент, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педогогикалық университеті, Алматы, Қазақстан ayman.koblanova@mail.ru 352

353 айрықша арта түсті. Солардың ішінде шайға шақыру, шай жасау, шайға шақырылғандарды күтудің рәсімге айналған этикеттік нормалары бар. Қазақы ұғымда қонақ шақырып, дастарқан жайғанда астың бір атасы ет болса, бір атасы шай деп, шай беруге ерекше көңіл бөлетін болған. Шай ұғымы туралы біртомдық «Қазақ сөздігінде» оның үш түрлі мағынасы көрсетілген [I]. Сөздіктегі екінші мағына шай атауының қазақы ортадағы дәстүрлі мәдениетіне сай ашылып, оның тек лексикалық қана емес, сонымен қатар, мәдени-семантикалық мағынасы қоса берілген: 2. Шөл қандыру үшін ішетін шайдан дайындалған сусын (қазақтың дәстүрлі дастарқан мәзірінде шай құю, ыстық, әрі сүт қатқан түрде басқа да дәммен (қант, қаймақ, талқан, жент, құрт, бауырсақ т.б.) бірге, әдетте, ыстық, қою тамақтан (еттен) бұрын немесе одан кейін ұсынылады). Сонымен бірге Сөздікте шай берді «қонақ қылып күтті, дастарқаннан дәм татқызды; шайды бордақтатты. «шайды қайнатып, баптады»; шайды демдеді «шәйнектегі шайды шығарып, ішуге әзірледі» деген тілдік әрі мәдени семантикалық өріске қатысты этномәдени мағыналар көрсетілген. Аталған тілдік-мәдени фактілер қазақы дастарқанда шайдың орны ерекше екенін байқатады. Алайда шай ұғымына қатысты бұдан басқа да тілдік әрі мәдени мәнділіктер бар. Дәстүрлі ортада үйге кісі шақырғанда «үйге келіп, қонақ болыңыз» деп, тура айтқаннан көрі дәм татыңыз, шай ішіңіз, шайға келіңіз деп шақырушы өзін елеусіздеу көрсетеді. Сынық сөз, сыпайылықпен қонақ шақыру қазақы ортада этикеттік нормаға айналған. Шайға шақырылған адам да шайдың имплицитті мағынада екенін түсінеді. Шай дастарқанында қонаққа дәстүр бойынша кәделі мүшесімен сыйтабақ тартылады. Соңынан шай беріледі. Дастарқан басындағы әңгіме-сұхбат көбіне шай беру кезінде болады. Шай бабымен, қонақтың қалауынша түрлендіріп беріледі. Шай берудің өзіндік бейвербалды рәсімі болады. Этикет бойынша, алдымен жасы, жолы үлкен құрметті қонаққа шайкесе ұсынылады; шайдың кесіліп кетпеуі, суып қалмауы, сүтті шайдың құла түсті болуы үнемі шай құюшының назарында болады. Қазақы ортада шайға шақырудың келіншай, көңілшай, шүкіршай деп аталатын түрлері қазіргі кезде ұмыт бола бастаған деуге болады.дастарқан мәдениетімен байланысты шайдың бұл түрлері лексикографикалық сөздіктерде тіркеле қоймаған. Дегенмен осылардың ішінде келіншайға шақыру ғұрпына этнографиялық энциклопедияда [2] лұғаттық мақала түрінде арнайы орын берілген. Жаңа түскен келіннің ауылдағы енелеріне, жасы үлкен сыйлы абысындарына арнайы жайылған дастарқанда шай құйып, қызмет көрсету рәсімін келіншай деп атаған. Лұғаттық мақалада келіншай рәсімінің этномәдени әрі танымдық мазмұны айтарлықтай жақсы ашылып көрсетілген, сонымен қатар этнотілдік ұжымның когнитивтік санасындағы бұл ұғымның фрейм-сценарий форматы бойынша берілуінің орынды екенін атап айтамыз. Енді келіншай рәсімімен байланысты аталмыш энциклопедиядағы дерекке назар аударып көрейік. Онда келіншай рәсімі сценарий форматында былайша сипатталған: Келін түсірген үй көп ұзамай арнайы дастарқан жасап, жаңа түскен келіннің құйған шайын ішуге көңілжетер сыйлы абысын-ажындары шақырады. Әсіресе, шай әбзелі мен дастарқан жабдығына ерекше көңіл бөлінеді. Дастарқан басына бауырсақ, тәтті тоқаш, мейіз, науат, жент, майсөк, сарымайға шыланған, тәтті қосылған талқан т.б. қойылады. Самаурын, шәйнек (аққұман), кесе, шыныаяқ, қасық, табақ т.б. қойылатын өз орындары болады. Дастарқан басына жиналған әйелдер (шамамен 8-12 адамдай) өздерінің әлеуметтік мәртебесіне қарай рет-ретімен жайғаса бастайды. Жас келін «шынашақ шиырып» кесеге шай құйып, ізетпен ұсынады. Шайдың қоюлығы, қаймақ қатқан түсі әркімнің қалауынша құйылады. Ізет бойынша келін шай құйған кесені оң қолымен ұсынады, ал сол кесе ұстаған оң қолдың шынтақтан төмендеу тұсында тұруға тиіс. Дастарқан басына жиналғандардың басты назары, әдетте, шай ішуден гөрі оның «церемониясында» болады. Шайдың қызылы кесілмеуі үшін келін оны дәл уақытында әлсін-әлсін демдеп отыруы керек. Шай құйған кесені иесінен шатастырып алмауы қажет. Тәртіп бойынша келін дастарқан шетінде бір қырын отырады, сөзге араласпайды, тек сұраса ғана жауап береді.. Жиналғандар ішінде сыйлы, беделді әйел (коммуникация лидері) сөз бастап, әңгімеге бағыт беріп отырады. Әңгіме арқауы негізінен келін тәрбиесіне қатысты болады. Өнеге, сабақ болсын деп алғашқы түскен кезіндегі жайттарды еске түсіріп, ұялған кездерін немесе өз келіндерінің кейбір жаңылшақ сәттерін айта отырады. Шай беру рәсімі аяқталар сәтте жас келінге көп жаса қарағым; көсегең көгеріп, көрпең ұлғайсын; дастарқаның берекелі болсын, етегіңді бала бассын деген игі тілектер айтылады. Келіннің шайы пәмілшай болды,келіннің шайы көңілашар шай болды, келіннің аяғынан деп бағалауыш 353

354 мазмұнда ризалықтарын білдіріп, келіншайға баға беріседі. Келіннің жақын абысындарының бірі дастарқан мәзірінен келген қонақтардың әрқайсысына мынау үлкен енеме; мынаны немереңізге, сіз де келінді болыңыз; мынау пәленшенің апасына, мынау жеңешеме, мынау әпкеме деп жеке-жеке атап түйіншектер береді. Жас келін мұның бәрін қалт жібермей көңілге тоқып тұрады. Сонымен қатар лұғаттық мақалада академик жазушы Ғ.Мүсіреповтің этнографиялық пайымдауы да өз лайығымын берілген: «қазақ әйелінің ең бақытты шағы оң жақта отырған қыз кезі. Қыз баланы су әкелу, кесте тоқу, бала жұбату т.б. жеңіл-желпі жұмыстар болмаса, күн ұзын, ертеден қара кешке дейін үй шаруасына салып қоймайды. Қазақ қызы бұла өседі. Тұрмысқа шыққан соң бұл жайт мүлде өзгереді». Міне, осындай шақта жаңа жағдайға бейімделу кезеңі басталады. Мұндай жағдайда көндіге алмай жүрген жас келіннің «Құдай-ау, оң жақтағы күнім қайда?» деп мұңаятын сәттері де болады. Келін боп түскен соң түндік ашқаннан бастап, түндік жапқанға дейін, яғни таңның атысынан күннің батысына дейін, ел ұйқыға жатқанша үй шаруасымен айналысады. Жас келін алдымен абысын қауымы арқылы жат ортаға бейімделе бастайды. Байырғы қазақ тұрмысындағы келіншай (шай церемониясы) біріншіден, тәрбиелік мәні, екіншіден, жас келінді бөтен ортаға психологиялық жақтан бейімдеу, үшіншіден, үй шаруасына үйрету, икемділік дағдысын жетілдіру, төртіншіден, ең бастысы, келіннің әлеуметтенуіне, абысын ортасының, яғни абысындастық қауымының мүшесі болып қалыптасуына тигізер ықпалы ерекше болған. Сонымен, келіншай рәсімінің әке үйінде еркін өскен қызды жат босағаға бейімдеудің гендерлік тактикасы мен стратегиясына байланысты қалыптасқан ғұрыптық-салт екені байқалады. Ең бастысы аталмыш лұғаттық мақаланың соңында келіншай рәсімінің абысын институтымен байланысты екені, бұл рәсімнің функциясы жаңа түскен жас келінді «жат ортаға» бейімдеп, оның жан дүниесіндегі «өзім» - «өзге» бинарлық оппозицияны бірте-бірте жаңа ортамен байланыстырып, психологиялық күйін жеңілдетету шараларының бірі іспетті деп ұғуға болады. Осылайша энциклопедияда келіншай рәсімінің концептуалдық мәні ойдағыдай ашылған деуге болады. Дәстүрлі ортадағы «шайға шақыру» рәсімінің ел ішіндегі тағы бір түрі көңілшай деп аталады. Көңілшай рәсімі етжақын адамы қайтыс болғанда жора-жолдас, өзара аралас-құралас, сыйлас, сондай-ақ жегжат адамдардың көңіл аулап беретін дастарқаны. Шайға шақыру рәсімінің бұл түрі, әдетте, марқұмның жылына дейін беріледі. Шай дастарқанына шақырылғандардың саны да онша көп болмайды. Көңілшайға шақырылғандардың ішінде көңіл жетер, таныс-білістігі бар адамдар болады. Шай дастарқанына шақырылғандар көңілі жарым адамның қас-қабағын бағып отырып, көңілге дем беретіндей әңгімелер, сөз арасында ертең де күн бар екені, тірі адамның тірлігі болатынын айтады. Көңілшай рәсімінде де әңгіме-дүкенді үйлестіріп отыратын коммуникативтік лидер болады. Бұл жерде де шай тар мағынадағы ұғым емес. Шай деп, елеусіздеу эвфемизм түрінде айтылғанмен, көңілшай дастарқанына кәделі мүшелері бар сыйтабақ, түр-тұрманымен алуан түрлі тағамдар қойылады. Дәстүрлі ортаға тән шайға шақыру рәсімінің ел ішіндегі тағы бір түрі шүкіршай/шүкіршілікшайы деп аталады. Шай деп айтылғанмен, атаудың мазмұны тек шай деген жалаң ұғыммен шектелмейді. Шайға шақырудың бұл түрінде де дастарқан мәзірі түр-түрімен молынан жасалады. Бұнда да астың бір атасы ет болса, бір атасы шай дегендей, алдымен шай беріледі. Біршама уақыттан соң, қазақы ортада қалыптасқан дастарқан дәстүрі бойынша кәделі мүшелері бар сыйтабақ қойылады. Соңынан тағы да шай дастарқаны жасалады. Шайға шақыру рәсімінің бұл түрі қазіргі кезде ұмыт бола бастаған деуге болады. Бұл рәсімінің шүкіршай аталуының өзіндік уәжі болған. Оның неге бұлай аталуы жұртшылыққа түсінікті көрінбейтіні байқалады. Ауызекі деректерден, байқауымызша, шүкіршай ұғымы мүшел жас жөніндегі түсінікпен байланысты екені аңғарылады. Мүшел жаста, байырғы түсінік бойынша, сақтанып жүреді; қиын жол, алыс сапарға шықпайды; көзсіз тәуекелге бармайды. Мүшел жастың ішіндегі әсіресе 37, 49, 61 жасты айрықша көреді. Бұлай болуы мүшелдегілердің осы жас аралығында өмірдегі белсенділік әрекеті арта түсуіне байланысты болса керек. Адамның жарақат алуы, қауыпқатерге ұшырап, қайтыс болуы көбіне осы жас шамасында жиірек кездесетін сыңайлы көрінеді. Сөйтіп, ауыртпалығы бар мүшел жастан аман-есен өткеніне «шүкіршілік» деп кей жерлерде «қазан қоңырсытып», шай беруді ырым етсе, көп жерлерде садақаға мал атап, етін таратып жібереді. 354

355 Жоғарыда айтылған келіншай, көңілшай, шүкіршай да той-томалақ деген ұғымға кірмейді. Қазақы ортада «шай» ұғымының мәдени мазмұны кеңейе түсіп, адамдар арасындағы қатынастарда этикеттік мән алып, эвфемистік формада қолданылған. Қорыта айтқанда, қазақтардың дәстүрлі шай рәсімінен социум мүшелерінің ішкі дүниесіндегі жағымды эмоциялық күйді, олардың бір-бірімен ізгі қатынасын, бірін-бірі бағалай білуі сияқты танымдық әлемнің этикалық көріністерін айқын байқауға болады. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Формановская Н.И. Речевое общение: коммуникативно прагматический подход. М.: Русский язык, с. 2. Қазақ сөздігі(қазақ тілінің біртомдық үлкен сөздігі). Редакциясын басқарған Н.Уәли,Ш.Құрбамбайұлы, М.Малбақов. Алматы: Дәуір, Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. Жоба жетекшісі және ғылыми редакторы Нұрсан Әлімбай. 3-том.Алматы: РПК «Слон», ИДЕИ СОЦИАЛЬНОЙ СПЛОЧЕННОСТИ И ВЗАИМОПОМОЩИ В ТВОРЧЕСТВЕ КЫРГЫЗСКИХ МЫСЛИТЕЛЕЙ Нургул Кусейиновна МУСАЕВА ABSTRACT: Throughout history the Kyrgyz philosophy put forward ideas of humanity, tolerance, social altruism, spiritual consent, solidarity and mutual aid which gained global character now and are the fundamental principles of social unity. The paper argues that bases of humanistic values and ideas of the social help found the philosophical judgment in works of the Kyrgyz thinkers. The proofs are provided that at outlook of each of them there was a strong desire and aspiration to improve a social status of the people. Functions of zamanist are mentioned in advance of ideas of mercy and humanity are shown. Democratic akyns are presented by spokesmen of social requirements and interests of oppressed layers of the Kyrgyz people. In general, in this article are allocated culturally - philosophical bases of social work, eyelids developed in traditional Kyrgyz society which are significant and valuable to the modern society having social and economic difficulties. Key Words: Mutual aid, social unity, compassion, social responsibility, social work. АННОТАЦИЯ: На протяжении всей истории кыргызская философия выдвигала идеи гуманизма, толерантности, социального альтруизма, духовного согласия, солидарности и взаимопомощи, которые в настоящее время приобрели глобальный характер и являются основополагающими принципами социальной сплоченности. В работе утверждается, что основы гуманистических ценностей и идей социальной помощи нашли свое философское осмысление в творчестве кыргызских мыслителей. Приведены доказательства того, что в мировоззрении каждого из них присутствовало сильное желание и стремление улучшить социальное положение народа. Показаны функции заманистов в продвижении идей милосердия и гуманизма. Акыны-демократы представлены выразителями социальных потребностей и интересов угнетенных слоев кыргызского народа. В целом, в данной статье выделены культурно - философские основы социальной работы, веками сложившихся в традиционном кыргызском обществе, которые являются значимыми и ценными для современного общества, испытывающего социально-экономические трудности. Ключевые слова: Взаимопомощь, социальная сплоченность, сострадание, социальная ответственность, социальная работа. Мусаева Нургул Кусейиновна к.филос.н. и.о.доцента кафедры социальной работы и практической психологии Бишкекского гуманитарного университета им. К. Карасаева. г. Бишкек. Кыргызстан. Musaeva_nurgul@mail.ru 355

356 Основы гуманистических ценностей и идей социальной помощи нашли свое философское осмысление в творчестве кыргызских мыслителей. Круг проблем, затрагиваемых в их трудах, прямо связаны с концепцией социальной сплоченности. Это, прежде всего вопросы бытия, смысла жизни, социальных отношений, гуманизма и социальной помощи нуждающимся людям. Обострение социальных проблем в эпоху средневековья, углубление социальной дифференциации, большая разница в социальном положении, правах и привилегиях приводило к дисбалансу в обществе и социальной стратификации. Все эти социальные проблемы не могли не обращать внимания великих мыслителей. Они анализировали причины и последствия трудного материального положения, нищеты, бесправия, социальной несправедливости и жестокой эксплуатации и насилия. Поэтому в своих трудах старались призывать правителей к справедливости, а общество к взаимопомощи. Широко освещая вопросы единства и сплоченности, справедливости и свободы, взаимопомощи и социальной защиты средневековая философия кыргызского народа также оказала наибольшее влияние на формирование основных ценностей и идей социальной поддержки и помощи. Развитие идей милосердия, взаимоподдержки и социальной помощи можно проследить в философских взглядах средневековых мыслителей, которые отмечали роль и значение взаимопомощи в обществе и призывали к сохранению гуманистических ценностей, без которых немыслимо человеческое общество. Большое значение в социальной работе имеет сострадание как гуманистическая ценность. Идея о всеобщем сострадании жалеть все живое, ценить его, уважать нашло свое отражение в гуманистической философии Асан Кайгы 99. Он стремился предотвратить бессмысленную жестокость по отношению к любым живым существам, способным ощущать боль: Куйругу жок, жалы жок, Кулан байкуш кантти экен? Алдейге эне жок, асырарга ата жок, Жетим байкуш кантти экен? Өйдө чыкса белим деп, ылдый түшсө тизем деп, Токтото албай өз боюн, кары байкуш кантти экен? Жармач эле малы жок, жамынарга жабуу жок, Актан ичер таруу жок, алкынып чыгар алы жок, Жарды байкуш кантти экен? [11] Сострадание не должно быть пассивным, созерцательным, как это может показаться на первый взгляд, оно подразумевает активную помощь всем нуждающимся живым существам. Человек должен, считал Асан Кайгы, быть добродетельным, а для этого недостаточно просто любить и сострадать, необходимо хорошо отличать добро от зла, мудрость от глупости, справедливость от невежества, храбрость от трусости[3]. Помимо сострадания любовь к человеку как высшее чувство рассматривается как некая ценность. Любовь объединяет людей, улучшает взаимоотношения и приведет к согласию и миру. Только через любовь и сострадание можно обрести гармонию. Он считает, что «любовь к дальнему» важнее, чем «любовь к ближнему». Он предлагал любить общество, общую цель, общие ценности. Любовь должна жить в сердце человека всегда, где бы он не находился и быть проявлена ко всем: природе, животным, людям, делу и т.д. Асан Кайгы рассматривает любовь как чувство, тождественное состраданию. Но здесь мыслитель отмечает, что понятие «сострадательная» любовь в большей степени относится ко всем живым существам, тогда как «почтительная» любовь действительна только по отношению к людям и распространяется только лишь на достойных дружбы и уважения». Способность к состраданию (эмпатия) является одним из самых важных качеств личности социального работника. Поэтому формированию эмпатийных способностей будущих социальных работников должно уделяться большое внимание. Мыслитель призывал людей отказаться от жестокого, бесчеловечного отношения и насилия. Он говорил: Зордун түбү кор болот. Эдил бол да, жайык бол, Эч ким менен урушпа[7, 511]. В основе учения акылмана, прежде всего, лежит забота о народном благосостоянии, о положении вдов и сирот, слабых и беззащитных, желание воздать каждому взаимную 99 Имя Асан-Кайгы (знаменитый кочевой философ, который жил XVвеке) и произведения широкораспространены у казахов, ногайцев, каракалпаков и кыргызов, о чем писал Ч. Валиханов, в своих «Записках о кыргызах». 356

357 справедливость по его заслугам, но в то же время упорядочить общественные взаимоотношения своих соотечественников. С глубинным пониманием относился к мукам и бедам людей, призывал людей помогать друг другу в трудные жизненные ситуации и сохранять родственные связи и единство, учил молодежь уважать старших и проявлять толерантность по отношению ко всему и уметь ценить, то, что имеют: Агайыңды жаман деп тууганды кайдан табасың? Аз оокатты жаман деп, көптү кайдан табасың? Карыяңды жаман деп, кадырды кайдан табасың? Сабырдын түбү сары алтын, саргарган жетээр муратка, Сабырсыз калат уятка. Одна из основных задач философии Асан Кайгы усовершенствование мира посредством формирования людей в добродетели. Для того, чтобы поступки человека были добродетельны, ему необходимо иметь, кроме любви и сострадания к людям и такие моральные качества, как справедливость, умеренность, самообладание, скромность. Самосовершенствование им рассматривалось как высшая моральная ценность, основа поведения человека. Развитие человека должно произойти так, чтобы оно не наносило кому-либо ущерб. Жизнь человека должна быть стремлением к достижению всеобщего благоденствия, общего согласия, гармонии между людьми. В его санатах и терме, природные стихии и катаклизмы напрямую связаны с социальнополитическими конфликтами и человеческими дисгармониями. Особое разочарование вызывает у него вражда людей, раздоры и войны между соплеменниками и другими народами. Источник зла, по его мнению, таится в том, что миром управляют «бессердечные» люди. Асан Кайгы провозглашает категорический императив: «Не делай другим того, чего не хотел бы для себя» и предоставляет право каждому быть понятым. Наука Асан Кайгы о любви и сострадании предполагает, прежде всего, благоденствие и благополучие в жизни соплеменников, бескорыстная помощь и поддержка «осиротевших и овдовевших», постоянные заботы о слабых и беспризорных, каждому выделять то, что он заслуживает[4, 246]. Асан Кайгы не рассматривает зло как вечное и абсолютное явление, он не мог указывать конкретные пути его искоренения. Он не обвинял сложившуюся социальную ситуацию, а старался помочь людям решать социальные проблемы путем добрых деяний и взаимопомощи друг другу. Причиной возникновения социального зла он считал такие этические пороки как: высокомерие, чванство, алчность, жадность человека. Вместе с тем, источником зла он считает то, что миром «правят бездушные, немилосердные люди. Чрезмерное властолюбие, стремление к господству, думает Асан Кайгы, порождает еще большую тиранию и деспотизм. Его диалектические размышления, суждения, афоризмы и тогда и нынче несли и несут людям воспитание, просвещение, духовно-интеллектуальную пищу для раздумий и переживаний. О структуре социальной работы, путях преодоления трудных жизненных ситуаций и проблемах социальных противоречий и несправедливых взаимоотношениях также много думал Толубая Сынчы - мыслитель и аналитик, живший в в XIV-XVвеках. Но, как считают некоторые ученые[4, 238], Толубай Сынчы не думал об изменении общественного порядка через ликвидацию социальных несправедливостей. В этом сказывается недостаточный уровень культуры и внутреннего духовного мира людей той эпохи. Однако, несмотря на ограниченность его социальных воззрений, наследие Толубая Сынчы оказало сильное влияние на развитие сознания, духовного совершенствования последующих поколений. Основной заслугой Толубая Сынчы в формировании социальных отношений является пропаганда гуманистических идей: благородства, щедрости, справедливости и великодушия. Как отмечает Мукасов Ы.М., главным идеалом Толубая Сынчы был совершенный человек, раскрывший все свои способности и дарования. Он высказал идею о том, что интересами другого человека надо дорожить как собственными, смотреть на достигнутые другим человеком успехи, как на собственные[10]. Одним из самых отрицательных качеств считает жадность, которая является причиной дурных поступков и мыслей людей. Она лишает их чувства справедливости, гасит свет разума и производит опустошение в умах и сердцах. Он говорил: Кең пейилдүү кейибейт, тар пейилдүү жарыбайт [8] (Великодушный не горюет, не переживает, прижимистый, всегда будет иметь нужду). Проблема отсутствия взаимосогласия среди народа, когда межплеменные усобицы служили основными причинами несчастий и горя простых людей, сильно волновала Толубая. Поэтому он высказывал идеи единства народа, которые актуальны были в те времена. Его идеи единства 357

358 закрепились в таких популярных изречениях, как например, Ырыс алды ынтымак (Основа счастьясогласие); Ынтамак бар жерге ырыс токтойт (Где согласие, там и счастье). В творчестве Толубая большое внимание уделяется анализу взаимоотношений между людьми и воспитанию в людях великодушия. Идеи взаимопомощи и социальной поддержки выражены в следующих его высказываниях: Жакшы болчу жигиттер алсызга карашат, жаман болчу жигиттер тууган менен касташат (Хороший человек готов помочь обездоленным, плохой человек враждует с родичем); Эркелеткин жетимди, какпа сокпо жесирди (Ласкай сироту, не груби вдове) [8]. Карыптарды какшаткан өзү какшайт (Заставляющий обездоленных плакать, сам заплачет). Забота о других, по мнению Толубая Сынчы, является общей для всех членов рода обязанностью. Таким образом, для этических воззрений Толубая Сынчы, пронизанных духом гуманизма и реализма, характерно стремление облегчить участь обездоленных. Злободневные, животрепещущие проблемы своего времени составляли тематику еще одного мыслителя - Жайсан ырчы. Главное свое внимание певец обращает к повседневным нуждам, социальным отношениям людей, к анализу морально-нравственной природы человека, этических, эстетических ценностей эпохи. Жайсан ырчы наставлял и внушал людям, что без согласия и единства между ними не будет ни успеха в хозяйстве, ни победы над врагами. В основе философских воззрений Санчы Сынчы лежит понятие социальной ответственности. Он считал, что человек должен понимать свой моральный долг перед обществом, родом и семьей. Ответственность тесно связывается с понятием свободы. Он говорил, свободен только тот, кто чувствует свою ответственность. Он настоятельно требовал, чтобы каждый раз люди серьезно продумали шаг, часто употребляя фразу: «Пусть один думает за тысячу, а тысяча за десятков тысяч». И только так мы можем преодолеть социально-политические и экономические бедствия. Таким образом, мы можем обнаружить в произведениях средневековых мыслителей общие идеи гуманизма, единения и взаимопомощи. В мировоззрении каждого из них присутствовало сильное желание и стремление улучшить социальную жизнь народа и жить в благополучном обществе. Духовно-философское наследие прошлого представляет большую ценность для преодоления современных социальных проблем. Для понимания культурных основ социальной работы несомненный интерес представляет творческое наследие представителей дореволюционной философской и общественно политической мысли Кыргызстана, так называемых «заманистов» - акынов: Калыгул Бай уулу ( ), Арстанбек Буйлаш уулу ( ), Молдо Кылыч ( ). Проблемы социальной работы, гуманизма и общности занимали главное место в их творчестве. В их произведениях аккумулированы психология народа, настроение, чувства, оптимизм, альтруизм, эмпатия, социальная поддержка и взаимопомощь. Акынам отводилась роль духовных наставников, хранителей народного благочестия. Они хранили в памяти и передавали из уст в уста эпические, лирические, обрядовые, сатирические произведения, имели свой репертуар, постоянно пополняли его новыми сочинениями, отвечающими духу времени и людей. В творчестве акынов нашли выражение социально-психологические и философские идеи, поэтому их наследие по праву может быть представлено в истории психологии и социальной работы в Кыргызстане. Мыслители заманисты на первый план выдвинули социально-антропологическую проблематику, стремились решать проблемы социальной несправедливости, искоренения зла и других общественных пороков идейными средствами, среди которых доминирующую роль играла нравственность. Они осуждали эгоистический индивидуализм и призывали к коллективной сплоченности, единству и взаимопомощи. Рассматривалось, что только внутри единого, сплоченного может быть реализовано Я индивида и достигнута социально-духовная гармония. Единость предстает в качестве идеала социальности. Таким образом, в кыргызском обществе были зачатки формирования концепции всеединства. Мыслителями одобрялись социальная активность, социальная ответственность и творческий подход к решению возникающих жизненно-бытовых проблем. Смысл жизни видели в постоянном духовном развитии и совершенствовании. В творчестве акынов-заманистов всегда присутствовали нотки оптимизма и веры в нравственный потенциал своего народа, который сможет преодолеть все трудности на своем пути. Поэтому заманизм являлся еще одой вехой на пути развития идей социальной работы в кыргызской философии. Ища причины социальных проблем в обществе и пути их преодоления Калыгул Бай уулу ( ) дифференцирует мир на «добро» и «зло», «хороших» и «плохих» людей, на 358

359 «трудолюбивых» и «лентяев», на хранящих заветы и разрушающих их, думающих о народе и забывающих о нем. К решению социальных трудностей подходил с превентивной точки зрения. Как считают, Тоголо Молдо, Шапак Ырысмендиев, Ыбырай Абдыракманов, Абдыкалык Чоробаев и др. [5] он обладал даром предвидения и был признан как «олуя» (пророк), «көзү ачык» (ясновидец). Значительное место в творчестве Калыгула занимают проблемы социального права. Будучи бийем (кыргызский судья, разбиравший тяжбы между кыргызами по обычному праву), которому народ доверял решать самые сложные и спорные судебные тяжбы и вопросы чести, он поднимал вопросы социальной справедливости и защиты социальных прав наиболее уязвимых слоев населения. Он руководствовался принципом «Туура бийде тууган жок, тууганчыл бийде ыйман жок» (У честного судьи нет родни, у судьи, защищающего интересы только своей родни, нет совести). Исходя из этих нравственных принципов мыслитель старался справедливо распутать тот или иной иск. В народе его называли «калыс бий» (справедливый судья) и даже осталась поговорка «Кара кылды как жарган Калыгулдай калыс бол» («Будь беспристрастным, как мудрейший Калыгул»). Он был человеком, для которого истина была дороже всего. Общечеловеческие духовные ценности и нормы поведения такие, как честность, бескорыстие, справедливость, взаимопомощь, взаимоуважение и др. рекомендуются мыслителем как обязательные для всех социальных групп. Им провозглашашен своеобразный этический кодекс, включающий общечеловеческие ценности и нормы поведения: честность, бескорыстие, справедливость, взаимоуважение. Калыгул создал целую систему человеческих взаимоотношений. Калыгул считал правомочным вести себя соответственно тому отношению, которое человек встречает от окружающих. Речь в данном случае идет о естественном праве на уважение личного достоинства: Поклоном отвечай на поклон Пока не достанешь (головой) до земли, Он не убивал отца твоего (чтобы преклоняться перед тобой) Надменному отвечай надменно, Задирая голову выше (до небес), Он не сын пророка. Калыгул Бай уулу, ассоциирующийся с образом духовного лидера и выразителя чаяний кыргызского народа, в своем произведении «Акыр заман» вселяет надежду народу (Ал заманың кетээр, арты оңолоор) [7, 529]и последующее поколение призывает к толерантности и честности (Күчтүү болсоң жердей бол, баарын чыдап көтөргөн, таза болсоң суудай бол, баарын жууп кетирген)[7, 524]. Ярким выразителем чаяний и внутренних переживаний своего народа отразившим их в своих произведениях был и Арстанбек Буйлаш уулу ( ). Он был свидетелем жестокого гнета, которому подвергался народ со стороны Кокандского хана; на его глазах происходила страшная и кровопролитная вражда между родами Сарыбагыш и Бугу. Будучи знакомым с проблемами простых людей и сам переживая трудности жизни он смог нащупывать наиболее тревожные болевые точки, которых ощущает народ. Находясь внутри жизни народа, а не над ним [6] и описывал общую картину социальной и психологической жизни кыргызского народа: самосознание, самосостояние, самоощущение, самооценку, настроение, реакции людей на трудности и беды, радости и веселья того времени. В произведении «Тар заман» особо подчеркивает, трудное социальное положение бедных людей. Жасоолдор минди жакшы атты Жардынын баарын какшатты. Жасоолдор минди күлүктү, Элге салды бүлүктү. Желкелеп урса камчылап, Кыбыраган жетимдин, Көзүнөн жашы тамчылап, Бул-кайырсыздын белгиси Сандырактап ар жерде Саны кетсе элиңдин Бул акыр заман белгиси, 359

360 Арстандын келбейт көргүсү[2]. Осознавая роль социального окружения, общения и коллективной поддержки в развитии личности акын заманист Арстанбек Буйлаш уулу призывает людей к сплоченности и единству. Он понимал, что без социума человек не может развиваться и совершенствоваться. Источником всех человеческих бед является зло в человеке, характеризуемых как нахальство, воровство, насилие, жадность и т.д. Именно обладатели таких качеств делают жизнь простого народа трудным и невыносимым, считает мыслитель. Достойная жизнь по Арстанбеку это та, в котором нет места для несправедливости в любом ее выражении. Справедливость в понимании Арстанбека наилучшая из всех добродетелей, проявляющаяся прежде всего в гуманном отношении к человеку. Ее невозможно представить вне общества и человеческих отношений. Его концепция социальной справедливости содержит в себе идею защиты интересов угнетенных, эксплуатируемых и слабых: Жетимге камчы көтөрбө Жесирдин отун өчүрбө. Жардыга кампчы чаппаса, Жетим менен жесирге Жаман айтып какпаса Берендиктин белгиси. Элиңде барбы бу киши? [2] Он много думал о жизни, о том, как можно ее улучшить. Он полагал, что жизнь улучшится только тогда когда все вместе: все человечество, каждый народ, каждая семья и каждая личность будет стремиться к этому. Изменение мира в лучшую сторону, по мнению Арстанбека Буйлаш уулу, зависит, прежде всего, от самого человека, его нравственной культуры, ответственности, активности, старательности и усилий. Хотя он чувствовал нескорое наступление тяжких времен, переставал надеяться на неожиданные положительные перемены в социальной жизни людей. Гуманизм и милосердие как категории нравственного сознания и важнейшие составляющие социальной работы не прошли мимо внимания Молдо Нияза Эрназар уулу (ок гг.), творческая деятельность которого напрямую связана с переломным характером исторической эпохи. Исторические события и условия XIX века не могли не оказать воздействия на формирование мировоззренческой позиции и смысложизненные ориентиры поэта, в которых отражались мотивы социального протеста против феодальной эксплуатации. Он жил в период господства Кокандского Ханства, слабого развития производительных сил и резкого обострения социальной дифференциации, внутренней и внешней политической нестабильности[1]. Посредством поэтических образов затрагивал злободневные проблемы своей эпохи. Его передовые идеи способствовали росту политического мышления и развитию национальной самоидентификации народа, однако Молдо Нияз не имел систематического представления о системе общества. В его учении нет систематизированной модели социальной организации общественной жизнедеятельности. Как и свои предшественники, придавал большое значение политике и моральным качествам монархов. Справедливый, мудрый и решительный правитель государства, - по его мнению, - способен обеспечить незыблемость нравственных основ общества. Отсюда, в отдельных своих песнях, защищая интересы простого народа, мыслитель стремился воздействовать на правителей через нравственные концепции. Он стремился понять объективные реалии своего времени и объяснить причины и последствия социального неравенства в обществе. Понятие равенства в его творчестве часто рассматривается в контексте социальной справедливости. Акылы жок бирөөгө Бойду берип коюптур. Бирөө жарды, бирөөгө Койду берип коюптур. Бирөө сыххат, бирөөгө Касалди берип коюптур. Бирөө таппайт кайнак суу Кант, набат, бирөөгө Асалди берип коюптур[9]. 360

361 Пытаясь интерпретировать классовую структуру общества, говорил о дифференциации социальных слоев на основе имущественного ценза. Был убежден, что индивиды занимают определенный социальный статус в зависимости от наличия богатства. К классу имущих и угнетателей относились баи, ханы, беки, бии, манапы, минбашы, жүзбашы, духовенство (эмины, ишаны, калпа) и т.д, которые составляют небольшую часть населения, наделена властью, и являются материально обеспеченными. Характеризуя необузданный нрав бай-манапства, стяжательские намерения, жестокость, насилие по отношению к беднейшим слоям населения он использует ряд таких понятий: балант представитель высокого класса, бетпак - бессовестный, гнусный и т.д. К классу же неимущих и наиболее социально уязвимых категорий наесления относились: бедняки, нищие, земледельцы, труженики, бечара (несчастные) и т.д. Общество в котором жил М. Нияз характеризуется им негуманным, так как неимущий слой общества составляют подавляющее большинство населения и все они лишены основных социальных прав. Не в полной мере удовлетворяются социальные потребности больных, нуждающихся, гараби (жалких), мискинов (не имеющих крова), гамкинов (пребывающих в трудностях), сирых и т.д. Человек в целом лишен возможностей развиваться. Он разработал одну их первых концепций социальной стратификации, согласно которой, в обществе выделяются слои, определяемые по разным основаниям уровню доходов, видам занимаемой деятельности. Например, он описывает и оценивает различные виды профессиональной деятельности: койчу (пастух), жылкычы (табунщик), суучу (полевод), багбанчы (садовод), отунчу (дровосек), күмүш соккон уста (кузнец), бүркүтчү и т.д. Он их характеризует как трудолюбивый, активный, добросовестный народ. Всем людям он советовал быть милосердным и оказывать материальную и моральную поддержку друг другу. В то же время бедных призывает к покорности, мириться с трудностями, со своей тяжкой долей, ибо в потустороннем мире они обретут счастье. В своих произведениях говорил о справедливости, толерантности, человечности, взаимопомощи, любви и дружбе. Особое значение в его творчестве придавалось семье, роли матери в воспитании здорового, высоконравственного поколения. Он подчеркивал, что именно в семье человек получает первый опыт социального взаимодействия с другими людьми. Хотя Молдо Нияз делает пессимистический прогноз о развитии человеческого бытия, верил в возможность избавления народа от социального гнета и непомерной эксплуатации господствующих классов. Преодолеть жизненные трудности можно только путем единства и сплоченности, компромисса, примирения бедняков с богатыми, внедрение и укрепление социальной защиты бедных людей. В большинстве своих моральных наставлениях и сочинениях поэт провозглашает непреходящие общечеловеческие ценности, что позволяет нам считать его мыслителем-гуманистом. Таким образом, социальные воззрения и гуманизм Молдо Нияза могли бы оказать значительную роль в формировании идеологии, развитии аксиологических и правовых основ социальной работы в современном Кыргызстане. В отличие от своих предшественников Молдо Кылыч ( ) был одним из первых образованных людей дореволюционной Киргизии, сделавший конкретный шаг в процесс перехода от устной к письменной, книжной культуре 100. В центре его внимания находился человек, общество и перемены, происходящие в нем. Человек рассматривался как сознательный и ответственный субъект культуры, высшая ценность бытия, которая обладает духовностью и всегда направлен на саморазвитие. Целостность человека ассоциировался с целостностью духа, а нравственно-этическое крушение человека воспринималось как крушение основы бытия, как гибель мирозданья. В своих произведениях 101 отмечает нравственную опустошенность, моральное безразличие и падение культурных устоев. Ему казалось, что наступает эпоха хитрости и плутовства, бесчеловечности и агрессии, скорби и печали. Пейил кетип адамдан Береке качты замандан 100 Молдо Кылыч имел религиозное образование, занимался обучением детей, начинал свой путь как акын - импровизатор, позднее сам записывал свои произведения. Им было опубликовано первое дореволюционное печатное произведение «Кыса и зилзала» (повествование о землетрясении) в 1911 году в Казани. После революции был опубликован ряд его произведений, в частности, «Канаттуу» (М.,1927), «Иргелген казалдар» (Фрунзе, 1945). 101 «Сказание о Чуйской долине», «Бесноватая река», «Обманщик», «Девушка и парень», «Повествование о землетрясении», «Эпоха скорби», «Пир беркута», «Крылатые» и др. 361

362 Нуска, жорук жоголду Жакшы менен жамандан[7]. Возмущение для него вызывала также эксплуатация простых - бедных людей как со стороны байов, так и российского царско-чиновничьего аппарата. Его беспокоила социально-классовая дифференциация, которая усиливалась с вхождением Кыргызстана в состав России. Бедность им рассматривается как социально-обусловленное явление, причина которого заключается в существовании жесткой эксплуатации и несправедливости в обществе. Он пытался анализировать проблемы социальной несправедливости, социального и гендерного равенства 102, социальной структуры общества 103, национального самосознания. Через сохранение нравственных ценностей: обычаев, традиций, присущих кыргызскому народу, пытается разбудить национальные чувства, способствуя тем самым сохранению национальной самобытности. Таким образом, подводя итоги вышеописанной роли заманистов в развитии идей социальной работы, следует отметить, что они пытались осмыслить происходящие на них глазах коренные изменения через призму понятия «заман», имея в виду под этим существующий общественный строй. Каждого мыслителя - заманиста волновали как настоящее, так и будущее кыргызского народа. Функция заманистов в истории не ограничивается только литературно - художественным творчеством, они выполняли роль социальных политиков, наставников и подвижников идей милосердия и гуманизма. Общая цель заманистов заключалась в сохранении общечеловеческих ценностей, национального самосознания, формировании единства и сплоченности в обществе и предотвращении межродовых и межличностных конфликтов. Следующий этап развития социально-философской мысли связан с именами акыновдемократов: Токтогула Сатылганова ( ), Тоголока Молдо ( ), Жеңижока ( ), Барпы Алыкулова ( ). В отличие от предыдущих представителей, акыны-демократы являются выразителями социальных потребностей и интересов угнетенных слоев кыргызского народа. Среди них можно отметить вклад Женижока, который оставил след в развитии идей социальной работы. Он был мыслителем и непревзойденным акыном-импровизатором, размышлявшим о равновесии в природе, красоте, и гармонии в социуме. По преданию, Жеңижок мог, к примеру, об аккан суу - проточной воде импровизировать в течение 7 дней, при этом описывая роль и значение воды для жизни человека и животных 104. Еще в то время он поднимал проблему разработки экологической модели социальной работы. Узловым понятием в его творчестве была категория «модели жизни». В его модели жизни люди рассматриваются как постоянно приспосабливающиеся к многообразию условий бытия субъекты жизнедеятельности. Он обнаружил закономерность: человек может развиваться в той среде, где его поддерживают природная среда и благоприятное социальное окружение и где существует взаимная адаптация. Будучи частью природы человек должен пытаться поддерживать равновесие со своим окружением. Все социальные проблемы человека: бедность, загрязнение природы, болезни и эпидемии возникают в результате нарушения связи человека с природой. Его мысли прямо соответствуют с положениями системно-экологической модели социальной работы, согласно которой главной целью социальной работы является усиление адаптивных способностей людей, влияние на их окружение так, чтобы сделать компромиссы человека и среды обитания более адаптивными[12]. В целом же экологическая парадигма социальной работы отличается от других концепций тем, что в ней акцент делается не на конкретную проблематику клиента, а на оценку среды обитания человека и социально-природных условий. Переживал за судьбу своего народа Тоголок Молдо ища пути выхода из трудных жизненных ситуаций. Он описывает самые тяжкие поры в жизни народа и как люди пересиливали природные и социальные бедствия. Так, в своем произведении «Эки чилде» описывает зимний период «жут» 102 В поэме «Девушка и парень» пишет о равенстве женщин и мужчин в семье и обществе и осуждает жестокое отношение к девушкам. 103 В произведении Пир беркута в аллегорической форме показана социальная структура кыргызского общества. 104 По свидетельству современников, в состязаниях акынов никто не мог его победить, поэтому осталось высказывание Жел жетпеген Жеңижок. Отдел фольклорного фонда Кыргызстана долго собирал в народе творения Жеңижока, и в 1982 г. они были изданы отдельной книгой. Сбор его произведений среди населения по сей день не закончен.его поэзию отличают мудрость и поэтичность (отдел рукописей и публикаций АН КиргССР.-Инв. 295, 39-3, 5194, 5195, 5237,5248,5262,5329 и доп. матер., собр. А.Джусупбековым.). 362

363 (гибель, массовый падёж скота от бескормицы), когда люди и скот часто болели и умирали от холода и голода (Үйгө түшүп үт 105 келет, үткө аралаш жут келет). Как яркий представитель и защитник обездоленных масс Токтогулвнес значительный вклад в развитие идей социальной помощи бедным и сиротам. Он мечтал о том, чтобы не было в мире детейсирот, которым не хватает родительской любви, заботы и воспитания. Призывал общество всегда помогать и поддерживать детей сирот. В произведении О сиротах ( Жетимдер жөнүндө ) описывает какие трудности переживают дети сироты (устукан берген эч ким жок, көңүл коюп, бир карап, жүдөп кеткен турбайбы, көрүнгөнү жемелеп), как они одеваются (Колу, буту кесилип, бүткөн бой кычы карачы), что они едят, как они холодают, однако смотрит оптимистично на будущее детей сирот. (Бул экөө кимдин уулу болду экен? Каралашып буларга, кайрылаар тууган бар бекен? Азамат болот бул экөө, аман жүрүп жетилсе). Также проклинает трудные условия жизни, в которых живут дети-сироты: Адилетсиз турмуш ай, Өз колунда жок болсо, Бечаралык ушундай. Теңдеши жок куу турмуш, Теңирдин ишин карачы, Адил болсо замана, Ата-энесиз жетимге Болбойт беле арачы[13, ]. Акын считал, что люди должны помогать друг другу не только в трудные моменты жизни, а всегда, ибо когда- нибудь все покинут этот бренный мир. Өлмөйүнчө кол кармаш. Бир-бириңе жардамдаш. Билинбей жүрүпбир күнү, Мүдүрүлөт алтын баш[13, 53]. Как пишет А.А. Байбосунов, «Токтогул с болью в сердце поет о страданиях народа. Поэт бесстрашно разоблачает источник социального зла, хотя он не знал путей и способов борьбы против тирании, деспотизма. Но он довольно глубоко понимал, остро затрагивал самые жгучие, больные вопросы и проблемы своего времени, обнаруживая в себе способности большого мыслителя. Токтогул ырчы своим творчеством оказывал сильное влияние на формирование и развитие общественно-политического и социально-этического сознания кыргызского народа» [4, ]. Большое внимание в его творчестве также посвящено анализу проблемы бедности: ее причин и последствий. Описывает эмоции и социальное положение людей, живущих в условиях бедности. Жарда-жалчы кедейлер Жаралганбы кем болуп? Күнү-түнү түшпөйт үстүнөн Куур тону тер болуп. Куураган кедей жүрөгү Кайгы басып чер болуп, Жүдөп жүрөт букара Кузгундарга жем болуп, Жүрө албады шордуулар Бай манапка тең болуп[13, 80]. Оригинальные и мудрые идеи наших предков имеют огромное значение для развития социальной работы в Кыргызстане. Многие проблемы, над которыми размышляли кыргызские философы-акыны не утратили своей актуальности и поныне. ЛИТЕРАТУРА 1. Акматов Ө. С. Гуманистическая философия Молдо Нияза. Автореферат диссертации канд. филос. наук. Б., С Арстанбек: Ырлар. Түз. Б. Кебекова. Б.: КЭ Башкы ред., б. 105 Үт-название двенадцатого месяца Солнечного календаря, соответствующего периоду с 22 февраля по 21 марта. Этот период очень опасен для кочевого скотоводства. 363

364 3. Асан-Кайгы, Токтогул, Кет Бука. НАН КР. Түз. А. Акматалиев., Б.: С Байбосунов, Али Аскар. Донаучные представления киргизов о природе и обществе. С Калыгул. Казыбек. Казалдар. Б С Кулманбетова А. Этико-философское наследие акынов-заманистов.-б.: С Кыргыз поэзиясынын антологиясы. Б.: Кыргызстан-Сорос фонду., с. 8. Легендарлуу ырчылар жана сынчылар: Ырлар. 24-бет. 9. Молдо Нияз. Санат дигарасттар. Б., Учкун концерни. Б.: б. 10. Мукасов Ы. Из истории философской мысли кыргызов. Б.: НАН КР, C Рукописи. Фонд НАН КР. Инв С. 2; 378. С.98.; Социальная работа за рубежом: учеб. пос. / Сост. Е.С. Новак, Е.Г. Лозовская, М.А. Кузнецова; Под общ. ред. Е.С. Новак. Волгоград: Издательство ВолГУ, С Тотогул Сатылганов. Чыгармаларынын II томдук жыйнагы. Ф: Адабият,1989 (Мурас). Т.I : Ырлар б. AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN BAYRAM KÜLTÜRÜ- NEVRUZ MEHSETİ İSMAYIL RÜSTEM KIZI Anahtar kelime: Bahar bayramı, mitoloji, inamlar, ayinler, halk kültürü Key Words: The Holiday of spring, mythology, beliefs, ceremonies, national culture GİRİŞ Azerbaycan mitoloji düşüncesinde derin köklere bağlı olan Bahar bayramının yaşı eskidir. Bayrama kadar yerine getirilen ayin ve rituellerle bu fikri ispat etmekle yanaşı mitoloji düşüncenin yapısal katındakı çevrilme funksiyasını da izlemek olar. İlkin düşünce, dünyabakış, mifik inamlar kontekstinde yaranan sistem ayrı-ayrı rituel, ayin daha sonrakı devrlerde ise adetler şeklinde tezahür ediyor. Bu bakımdan da milli bayram halkın bütün etnogenetik anenevi hüsusiyyetlerini tam aydınlığı ile sergilemektedir. Azerbaycanda anenevi Bahar bayramına (sonralar bu Novruz adı ilә evezlenib) kadar bütün mevsimlerin karakterini eks ettirecek şekilde ritueller icra olunmuştur. Bayramın bütün coşkusu mitoloji rituellerle de sergileniyor. BAHAR BAYRAMINA BAĞLI MİTOLOJİ METNLER Bahar bayramı ifadesi söz kavramı ile mevsimlerin deyişmesini yazın gelişini akıllara getiriyor. Aslında ise burada halkın mitoloji düşüncesinde zamanın hareketi ve bunun canlı izlemleri dayanmaktadır. Bahar bayramına kadar etnografik aneneler silsilesi mövcuttur. Bu silsilede yer alan ritueller mevsim deyişimi zamanı idrak ve canlı alemin rolu ifade olunuyor. Havaların soğuması ve sertliyi aralık ayının 20- sinden 21-e geçen gece yazın ve sıcaklığın simgesi karpuzun kesilmesi, kuru meyvelerin, çerezlerin ikram edilmesi ile aile fertlerine duyuruluyor. Bu zaman nişanlı kızlara oğlan evi, yeni gelin köçürülmüş kızlara da baba ocağından meyve ve çerez sepetleri, hediyeler, en önemlisi ise karpuz payı götürülüyor. Büyük çille kışın gelişi remzi manada ilan olunuyor. Sözlü metnlere bu Böyük Çillenin kiçik Çille ile konuşma şekli ile ifade olunmaktadır. Büyük Çille Kiçik Çille ile yolda görüşür. Kiçik Çille der: - Getdin ne etdin? Büyük Çille der: - Tandırları yandırdım, kürsüleri kurdurdum, küplerin, haralların ağzını açtırdım. Kiçik Çille der: - Bak bana gör gedip neylerim. Karıları tandıra basıp küfleden çıkarırım, küpleri, haralları boşaldıp ters çevirip dönerim (Azerbaycan mifоlоji metnleri 1988: 56). (Küfle tandırın içinden dışarı yapılmış küçük havalandırma yeridir) Eski insanın tefekküründe ölmüş tabiatın-varlığın dirilişi ve zamanın hareket mekanizmasında insanın rolu dayanır. İnsan zamanın fiili hareketinde özü hariç tabiatın ölümü nü seyr eder ve onun dirilişi üçün zamanın çarkına goşulur. Rituellerin bir çoğunda eski inamlar daha ağırlıkla verilmiştir. İlahır çarşanbanın ayrıca inamları vardır. İnançlara göre ahır çarşanbada gece bütün akar sular dayanır, ağaçlar başlarını yere MEHSETİ İSMAYIL RÜSTEM KIZI Doç.Dr., Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Nahçivan Bölümü. Azerbaycan, Nahçivan, mehseti2010@hotmail.com 364

365 eğer (Azerbaycan mifоlоji metnleri 1988: 142). Diğer inama göre ahır çarşanbada ağaçlar secde için başlarını yere indirir. Bu zaman akar sular da durur. Her ne arzu etsen o gerçekleşir (Azerbaycan mifоlоji metnleri 1988: 142). Bazı inamlarda şöyle deniliyor; yıl değişende bir gelin görmüş ki, ağaçlar başlarını yere eğdi, sular durdu. Gelin o ankı heyecanla direyim altın olsun söylemekten kocam altın olsun demiş. Eve gelince kocasının altına dönüşdüğünü görmüş. O yılı yoksulukla geçirmiş ve tam bir yıl Bayramı beklemiş. Akşam ağaçlar eğilince bir şey dilemeden hemen kocam insan olsun demiş (Azerbaycan mifоlоji metnleri 1988: 58, 59, 60). Çağdaş insanın esas hareket şekli zaman ve vakit anlayışları ile ölçülüyor. O zaman ecdadlarımızın inamlarında yılların, günlerin, ayların yeri nasıl bilinmiştir? Eski halk inançlarında takvim doğal hadiselerin ardıcıllığı ile izah olunuyor. Kışın sonuncu ayı halk arasında Ağlar-güler, Boz ay, Alaçalpo, Çillebeçeler adlanır. Boz çillede kışın yatırarak dondurduğu tabiatı yaz dörd haftada oyadır. Bütün alametlerine göre halk deyimleri ile üst-üste düşen çilleler insanları Bahar bayramına doğru yakınlaştırır. Halk arasında söylenen rivayete göre: Eski zamanlarda aylar çok imiş. Yılın günlerini karışdırmamak üçün günler aylara verilmiş. Her aya 32 gün düşmüş. Payına 14 gün qalan boz ay da küsmüş. Ayaların her birinden bir gün alıp boz aya vermişler. 25 günle de razılaşmayanda ayların yarısından bir gün alınır. Bununla da boz ay olur 31 gün. Ayların isә bazıları gün olur. Bütün aylardan gün aldığından boz ay gah kışın soyuğunu, gah da ki, yazın karakterini özünde eks ettirir (Azerbaycan mifоlоji metnleri 1994: 27). Halk arasında boz ay mevsimlerin en oynak ayı olarak bilinmektedir. Havanın bu değişkenliyine göre ömrü azdı, gabağı yazdı deyimi yaranmıştır. Diğer eski mife göre ise Oğuz oğlunun yığdığı kış yiyecekleri bittiğinden yiyecek bulma umu urdun söylediklerini bulunduğu yere getirmiş. Yazı sürünü dağa yaymış, buğdayları toprağa ekmiş. du ile Büyük çillenin otuzuncu günü bulunduğu dağ arası yerden dışarı çıkmış. Soğuktan eli-ayağı donan Oğuz oğlu yiyecek hiç bir şey bulamamış. Yolda kurt balasına rastlamış. Kurt balası yol ayrıcında onu bir sürü koyun, bir kucak sünbül, bir cehre, bir de el deyirmeni beklediğini haber vermiş. Oğuz oğlu koğuz oğluna hoşbahtlık ve bolluk gelmiş. O vakitten kurt balasına rastladığı Büyük Çillenin otuzuncu gününden, bayrama hazırlanmaya başlamış ve yılın başlanğıçını ise Bahar bayramı ile hesaplamış (Nәbiyev 1992: 57-58). ÇİLLELER, İLAHIR ÇARŞANBA ÖLÜLER KULTU Dört çarşanba- yani çilebeçeler- Nahçivanda Evvel, Kuyruklu, Küle, Ahır çarşanba adları ile bilinir. Çillelerin esasen dört unsurda üç kısımla bölünme şekli karahanlılar çağında da ifade ediliyordu: Üçi ot, üçi suv, üçi boldı yil, Üçü ateş, üçü su, üçü oldu yel, Üçi boldı toprak, ajun boldı il. Üçü oldu toprak, dünya oldu il (Ögеl 1993a: 487) Bu bölgü sistemi Azerbaycan merasim folklorunda da ifade olunmaktadır: Üçü bize yağıdı, Üçü cennet bağıdı, Üçü yığıb getirir, Üçü vurub dağıdır (Azerbaycan folkloru 2005: 9). Birinci- Evvel çarşanbada su oyanır. (Buna su çarşanbası da denir). Havanın sertliyi bu oyanışı hiss etdirmir. (Bu sebepten bazı yerlerde yalan çarşanba adı da işleniyor). Lakin payız sonlarından azalarak çekilen guyu suları evvel çarşanbadan kaynayarak kalkmağa başlar. Halk arasındakı inama göre hemin vakitten müalicevi ehemiyyetli maden sularında yuyunmak olar. Bu kuyruk doğan adlandırılan vakite kadar devam eder. Eski türk inançlarında yaratılışın ilki ve başlanğıcı su ile bağlıdır. Bilindiyi gibi yaranan bütün canlı varlıkların esası suyla bütövleşiyor. İkinci çille od çarşanbası olarak bilinmektedir. Bu zaman istilik ve hararet artmağa başlar. Od-Güneş eski insanın mitoloji bakışlarında ilginc karşılanan mafhumdur. Kosmogonik mitlerde Güneş insanlaştırılarak kız gibi tasvir olunuyor. Öz varlığı ile hayata canlılık veren Güneşi-Od çarşanbasını havaların ısımasına bağlayarak Cehennemden cennete düştük diye yorumlanıyor. Şerur bölgesinde eskilerde halkın Güneşbanı adlı merasim keçirdiğine dair derlemeler yapsak da merasimin sözlü şarkısı unutulmuştur. Küçük bezekli tahta üzerinde kız çocuğu oturdulur ve genç çocuklar şarkı eşliğinde kapıları gezerek yiyecek payı alırmışlar. Güneşbanı bezemek adlandırılan bu merasim Bahar bayramı zamanı keçirilmiş ve güneşin sıcaklığının artmasını yansıtmağa işaretmiş. Eski türk mitolojisinde güneşin doğmasına sitayiş yapılmıştır. Hakanın çadır kapısı her zaman doğuya - gündoğana açılırmış (Mifı narodov mira b.1988: 537) Boz ayın Küle ve Ahır çarşanbalarında toprak oyanır, rüzgar yaz müjdesi getirir. El arasında söylendiyi gibi toprak buğlanır, rüzgar her yere yayılarak bütün yatmışları oyadır, küzeylerde kalan kar eriyip toprağa canlılık veriyor. Bütün bu sabit inamlar sistemi, hesablamaları insanın tabiatı ümumi bir 365

366 anlayışla derketmesidir. Boz çille bayram ayı olması ile de seçiliyor. Hazırlık temizlikle başlanır. Ev eşyalarına dışarıda yaz rüzgarı dokunması esas şart olarak bilinmektedir. Belelikle eşyalar canlılık kazanmış oluyor. Bayram öncesi evlerin ağardılması, ekin sahalarının ekine hazırlanması, buğday, arpa, fasulye, nohut, mercimek ve sair mühtelif tohumlar cücerdilmesi bayram hazırlıkları sayılıyor. Ahır çarşanbada her kes ölen anne-babasının, akrabalarının mezarını ziyaret eder. Bu zaman mezara helva, ekmek götürülür. Bunlar kuşların ve böceklerin payı adlandırılıyor. İlahır gecesi her kes ailesi ile birlikde kendi evinde olmalıdır. İnama göre kim ahır çarşanbada evinde olmasa yeddi yıl obasından, yurdundan ayrı kalır. İlin ahır çarşanbası- ilahır bayramı, yeddilevin, baca-baca, od bayramı adları ile bilinmektedir ve Bahar bayramından bir hefte evvel kutlanır. Bu Nahçivanda hususi merasimlerle keçirilmektedir. Ordubad bölgesinde yeddilevin adı ile bilinen yılın ahır çarşanbası Bahar bayramı gibi kutlanmaktadır. Bu bölgeye has adetlerin bir çoğu islamdan önceki eski türk gelenek ve inamlarına bağlıdır ve inamların milli ifade tarzı bayramı kutsallaştıran sebep gibi görülmektedir. Nahçıvanın bazı bölgelerinde eski zamanlarda dörd çarşanbanın hepsinde od yandırıldığı söylenmektedir. Sorğulardan aydın oldu ki, dağlık bölgelerde yüksek tepelerde od yandırılması şer kuvvelerin kovulması demektir. Halk kültürü araştırmacısı Dr. Y. Kalafat Karapapah türklerinde birinci-yalancı çarşanbada gençlerin tepelerde ateş yakarak, silahla da ateş ettiklerini ve bunun çille kovulması adlandırıldığını bildirmiştir (Kalafat 2009: 143). Amma muhteşem ve ilginç biçimde yılın son çarşanbası- İlahır ocak çatılmakla, tongallar yandırmakla bayram ilan olunuyor. Folklorşünas M. Caferli ateş üzerinden atlamak merasimini insanın geçmişi ve geleceyini hem ayıran, hem birleştiren simvolik hadise adlandırmıştır (Ceferli 2009: 25). Ateş üzerinden atlamak temizlik ve arınmışlık anlamı taşıyor. Bu tarihte diğer günlerde de yapılmıştır. Göktürkler Bizans elçilerini sınırda ateş üzerinden geçirip temizlendiklerine inanarak ülkeye alıyorlarmış Çingiz han sarayına da elçiler ateşten atlatılarak alınıyormuş (Ögеl 2002b: 522). İlahır çarşanbada ocak yandırmak soy artımına da işaredir. Hatta evinden yurdundan göç etmiş aileler bile bu kutsal gün ona mahsus evde ışık yakmak, ocak çatmağa dikkat ederler. Burada ocak inamının ve yurd anlayışının izleri görünmektedir. Ocağı su ile söndürmezler ocak eyesi adama zarar dokunduruyormuş. Gelin göçen kızlara baba ocağından gelin gittiyin ocağa uğur götür diyorlar ve gelin çeyizine yanan çırak ilave olunuyor. Hatta mükaddes bilinen yerlere ocak diyorlar. Ayrıca ocağıma and olsun, yanan ocağım hakkı, ocağın sönmesin, her zaman odlu-ocaklı ol gibi ocak andları, alkışlar yapılmaktadır. İlahır çarşanbanın sabahı kızlar-gelinler pınar başına ve ya akar çaya gidiyorlar. Nahçivan şehir sakini Kasımova Beyim söyleyir ki, bizim zamanlarda ahır çarşanbanın sabahı hamı dikkat eder ki, görsün kimin kızı suya birinci gedir. Demek o kız daha evcildir ve bekar oğlu, kardeşi olanlar hemen elçi gönderirlerdi. Çarşanba suyunu evlerin bacasından dökerdik ki, aydınlık olsun, yılımız, günümüz hoş ve bolluk içinde keçsin. Sonra çayın kıyısından çör-çöp yığıp ocakta yandırar üstünde süt bişirerdik. İnama göre yandırılan çör-çöp ocağa hayır-bereket, hayvanlar ise bol süt vereceklermiş. Amma bütün bunlarla bayram bitmiyor. Sadece bir kaç gün sonra bahar bayramı aynı böyük sevinçle kutlanır. Milli anlayışda bahar bayramı yeni yılın, günün başlanğıcı sayılır. Takvim tabiatın oyanışı ile hesablanıyor. Bayram sofrasının güzelliği semeni ve yeddi növ çerezden (yeddi levinden) hazırlanan honçadır. Türk halklarının sözlü edebiyatı, eski örf-adetleri, ayin ve itikatları, insan ve onun etrafı- göy cisimleri ile, yerle, kainatla bağlı eski görüşleri ifade etmektedir. Sözsüz ki, her bir halkın günlük yaşamında, yaşam tarzı, dünyagörüşünü ifade eden, şekillendiren merasimler vardır. Tabiatda yazla kışın evezlenmesi, gitmek istemeyen kışın yaza karşı mübarizesi halkın mitoloji yaddaşına karşılıklı döyüş gibi tasvir edilmiştir. Bahar bayramında önemli yerini hala da korumakta olan Kosa-kosa oyunu mitoloji görüşleri ifade etmektedir. Kosa kışı, keçi yazı temsil eder. Kosa uzak yolculuğa hazırlaşır. Hamı sevinir demek kış gediyor, yaz geliyor. Amma Kosa aslında gitmeye niyetli değil. Ele bu vakit keçi Kosanı vurup öldürüyor. Yaz kışa galip geliyor. Bu sade oyunla halk kışın mitoloji obrazını şekillendirir. Canlı alemde gözle görünenlerin her birinin eyesi olması inamı Nahçivanın dağlık Şahbuz, Ordubad, Culfa gibi bölgelerinde inamlar şeklinde yaşatılmakla yanaşı sözlü metnlerde bu gün de söylenmektedir. Yılın ahır çarşanba rituellerinin bir çoğu buna bağlıdır. Adamlar yaşadığı yeri ve kullandığı eşyaları havalandırıyor. Bu ölü tabiatın diriliği ile canlılık kazanması ve insanların hayatına, evlerine, eşyalarına nufuz etmesi anlamı taşımaktadır. Burada canlı ve cansız alemin vahteti, mövcud olanın hareket hali bilinmektedir. Kadın kutsaldır ve evin yapılandırılması kadına mahsustur. Bu husus yılın son çarşanbası ilahır bayaramı hazırlıklarında kendini göstermektedir. Bilindiği gibi tengriçilikte kadının statüsü erkeğinkinde farklı değil ve eşit haklara sahiptir. 1. Evin bayram hazırlığı 2. Toprağın ekine hazırlığı 366

367 3. Topraktan yapılmış ocak ve tandırların hazırlığı. 4. Yeddi adda tohum cücerdilmesi, semeni hazırlığı 5. Yeddi növ S herfi ile başlayan- semeni, su, sünbül, sim, sırğa, sumak, sucuk gibi nesnelerden honça hazırlamak. 6. Yumurta boyamak, mühtelif çeşitli çerez, kuru yemiş, bayram şekeri honçalarının hazırlığı İlahır çarşanbanın en önemli sembolü gün batımından sonra od yandırılmasıdır. Od etrafında her kes yığılmalı ve odun üzerinden atlanmalı ve anenevi sözlerini söylemelidir; Atıl-ütül çarşanba, Çillem tökül çarşanba. Evli olmayanlar Bahtım açıl çarşanba. diye ilave ederler. Od üzerinden atlanmakla yıl uzunu hastalanmayacaklarına, bol nimetlerle keçireceklerine inanılır. Çarşanba ocağı kendiliğinden sönmelidir. Sabah olunca ise kadınlar bu külü yığar toprağa, hayvanların olduğu yerlere döker, ağaçların üzerine atarak yüksek sesle diyorlar: Ağaçlarım bar getir, ağaçlarım bar getir (El sözü, yurd yaddaşı 2010: 106). Çarşanba odunun külü bolluk-bereket anlamı taşımaktadır. İlahır odunun külünü yağış sularının akdığı nоvdanın altına döküp geri çevrilmeden gitmek lazımdır. Bu arzuların gerçekleşeceği anlamı da taşıyor. Ordubadda Yeddilevin külü evin köşelerine tökülür ki, eve yılan girmesin. İlahır çarşanbanın suyundan çiçekleri sulayar bir kısmı ise bekletilir. Ev fertlerinden hasta olanlara Kurandan sureler okumakla içirir ve şefa bulacağına inanırlar. İpekkurdu beslenen Ordubadda Bahar bayramında yaşlılar hayata su çileyer ve şarkı gibi söylermişler : Derdi bela yоk оlsun, Barama kurdu çоk оlsun (El sözü, yurd yaddaşı 2010: 109) Yеddilevinin sabahı Оrdubadda erkenden çеşme, pınar başına gider su üzerinden atlayar ve derler: - Nоv, qada-balam sоv (El sözü, yurd yaddaşı 2010: 138) Bütün ev fertleri de sabah erkenden kalkıp akar çaya, pınar başına gider ve su yüzerinden atlanarak yeni yıla dilekler tutarlar. Kadınlar sudan 7 adet kiçik taşlar yığar. Taşlar evin köşelerine ekmek dolabına koyulur ki, evde bolluk olsun. Şerur bölgesinde evlat, devlet, bereket adlandırılarak üç taş götürülüyor ve bir yıl evde tutuluyor (Kadirzade 2006: 22) Nahçivanın Ordubad ilçesinde Bahar bayramına has hanbezeme oyunu yayqın keçirilmekdedi. Oyunda edaletli han seçimi ile başlıyor. Han kendine ayrılan tahtında oturur üç gün içinde halkın gerçek hanı olur. Han halktan toplanan paralarla gerçek ihtiyaç sahiplerine- yeni evlilere, ev yapımında yardıma mühtaç olanlara yardımlar ediyor. Bu oyun eğitici hüsusları ile seçilmektedir. Halkın arasından seçilen han yaramaz insanlara ceza da veriyor. İnsanların üç günde hayatlarını tiyatro gibi yaşaması kendini kurduğu sahnede görmesi hem eğlenceli hem de insanlararası diolokta sıcaklık yaşaması anlamı taşıyor. Оrdubad bölgesinde bahar bayramına özel bir ayin de geçirilmektedir. Erkekler camiye yığılıyor, yıl tahvil оlanda, geceyle-gündüzün birleştiği zaman ayin başlanıyor. İki su dоlu tеştin içerisine yеddi adda eşya- zeferan, sumak, sarmısak, semeni, alma, iğde, para atarlar. Sоnra 40 defa Kurani-Kerimden Yasin suresini оkuyup suya üflerler. Duanın оkunması növbe ile olur. Sabah cemaat dualar оkunmuş sudan gablarına döküp еvlere paylaştırılır. Su hayvanların içtiği suya katılıyor. Sonra ağaçlara, ekmek sandığına serpiliyor. İnsanların da bereket diye içtiyi bu su Çilyasin vә yahut 40 Yasin suyu adlandırılıyor. İlahır çarşanbadan önceki çarşanba halk arasında hem de kara çarşanba, ölü çarşanbası adlarıyla da biliniyor. Ölüm yılı tamamlanmamış ve birinci bayramı Bahar bayramına tesadüf etmişse ölü çarşanbası, kara bayram adı ile yas töreni yapılıyor. Mezar üzerine semeni, helva götürülüyor. Mezarlıkta bulunan insanların ovuclarına ve mezara gül suyu dökülüyor. Semeni-yeşeren bitki hayatın, varlığın ve ölenin soyunun devamına işaredir. Tesadüfi deyil ki, semeni şarkısında; Semeni, sakla meni, yılda göyerderem seni deyilmektedir. Ahır çarşanba inamlarından biri de ölülerin ruhunun eziz tutulmasıdır. Ruhlar bu gecede evlerinden gelen ışık ve iyleri biliyorlar. Od rituel ayini ve yemeklerden en başlıca soğan kokusunun bulunması ecdad ruhların memnun gitmesi şer kuvvenin govulması için yapılıyor. SONUÇ Tabiat hadiseleri ve ona müdahile ede bilmeyen insan düşüncesinde yarattığı mübarize üsulları ile hadiselere tesir imkanları ve sistemli yanaşma yolu seçmiş olur. Tabii evezlenmeleri hakiki gerçeklik fonunda görmeyi anlayan ecdatlarımız onu yaşadıkları hayat tarzına uyğunlaştırmışlardır. Burada zaman kavramı daha çok önem taşımaktadır. Mitoloji anlayışda suların akmaması, ağaçların baş eğmesi zamanın 367

368 durması ölümü ve yeniden dirilişi ifade ediyor. Ölüp-dirilme yeniden canlılık kazanma ebedi zaman anlayışı ve ya ölüp -dirilme keçidi ile zamanda zamanın kendini yaşamak demektir. Sonsuzluğu rituellerde simgeleştirmek, inamlarda yaşatmak dini mitoloji düşüncenin arkaik layını (katını, statusunu) bildiriyor. Dr. Y.Kalafat Bahar bayramını yeni günü insanların bir yıllık yaşam sonucu Reabbine yönelmesi kendisiyle hesaplaşma, hata ve eskikliklerden arınma hayata yeniden başlama gibi değerlendirmiştir (Kalafat 2010: 147). Çoğu zaman merasimi sırf İslamla bağlayanlar oluyor. Elbette mükaddes Kuranda her bir şeyi mahv edip ona yeniden canlılık veren, kuru topraktan yeşillikler bitirenin yalnız büyük yaradana-allaha mahsus olduğu duyurulmuştur. Sovyet döneminde türklere Bahar bayramının yasak edilmesinin en aktiv yolu onun dinle bağlanması idi. Bu gadağa halkın şüurunda milli değil, dini bayram olgusu ile kalmalı idi. Amma merasimin tarihi kökünü, ifade edilme tarzı daha eskilere aittir. N.Y.Biçurin eski hunların ilk gök gürlemesini, yıldırım çakmasını yılın başlanğıcı saydığını, yıldırım vuran yerleri kutlu saydıklarını yazıyor (Biçurin 1950: 215, 216). N.A.Alekseyev Sibir Altay türklerinin baharda ilk yıldırım çakmasından canlı alemin yenilendiğini kabul etdiklerini bildirmiştir (Alekseyev 1980: 83). Etnograf K.Kadirzadenin araştırmalarına göre de eski türklerde Bahar bayramı tabiatın değişimine bağlı astronomik takvimle yılın değişmesi anlamı taşımıştır (Kadirzade 2003: 314). Sözlü metnlerden böyle aydın oluyor ki, yaradılışın fevkalade kuvveye bağlılığı ibtidai görüşlerde kabarık biçimde sözlü tasvirlerle gösterilmiştir. Eski kan yaddaşımızda yazın gelişi hayatın başlanğıcı dünyanın var olması demektir. Ulu geçmişimizden haber veren bu merasimler mükemmel düşünce kaynağının mahsuludur. İslamdan önce de bilinmekte olan bahar bayramı ve çarşanbaların kökleri Tengrizmle bağlılığı inamlar sistemi ile görülmektedir. Türklerin tek tanrı olarak anlayışı Tengrizmde o göklerde var olan sonsuz yaratıcıdır. Azerbaycan mitolojisindeki dünyanın üç katlı kuruluşu; yerin alt katı, üst kat-gökler, orta kat-insanların bulunduğu dünya ümumtürk mitolojisindeki aynı inançlar sistemini oluşturmaktadır. Bu katların kendi dünyası mevcuttur ve bağlantılar doğa vasıtasıyladır. Türklerin eski tek Tanrı anlayışından yaranan inamlar, sözlü metn örnekleri, doğanın üstünlüyü- dünyanın var olması, ona zararlar ise dengelerin bozulmasıyla ilan ve ifade edilmiştir. KAYNAKÇA Azerbaycan mitоlоji metnleri 1988 Azerbaycan mitоlоji metnleri 1988: Bakı, Еlm. Azerbaycan fоlklоru antоlоjisi 1994 Azerbaycan fоlklоru antоlоjisi 1994: Nahçıvan fоlklоru. Bakı, Sabah. Azerbaycan folkloru 2005 Azerbaycan folkloru 2005: (tertib eden B.Abdulla) Bakı, Şark-Karp. El sözü, yurd yaddaşı 2010 El sözü, yurd yaddaşı 2010: (tоplayan ve tertip еdәn M.İsmayıl) Bakı, Elm. Nebiyev 1992 Nebiyev A. 1992: İlahır çerşenbeler. Bakı, Azerneşr. Mifı narodov mira b.1988 Mifı narodov mira b.1988: Moskva, Sovetskaya ençiklopediya. Kadirzade 2006 Kadirzade T. 2006: İslamakadarki adetler, inamlar ve merasimler. Bakı, Nafta-Press. Biçurin 1950 Biçurin N.Y. 1950: Sobrannıe svedenii o narodax, obitavşix v Sredney Azii v drevnie vremena. Tom 1, Moskva- Leninqrad, İzd. AN SSSR. Alekseyev 1980 Alekseyev N.A. 1980: Rannie formı reliqii tyurkoyazıçnıx narodov Sibiri. Novosibirsk, Nauka. Kadirzade 2003 Kadirzade K. 2003: Aile ve meişetle bağlı adetler, inamlar, etnogenetik elageler. Bakı, Elm. Kalafat 2009 Kalafat Y. 2009: Türk halk tefekküründe kurt. Ankara, Berikan. Kalafat 2010 Kalafat Y. 2010: Doğu Anadoluda eski türk inançlarının izleri. Ankara, Berikan. Ceferli 2009 Ceferli M. 2009: Novruz bayramı: Mif ve gerçeklik Elmi aktarışlar. IV/ Bakı, Nurlan. Ögеl 2002b Ögеl B. 2002b: Türk mitolojisi. II cilt, Ankara, TTKB Ögеl 1993a Ögеl B. 1993a: Türk mitolojisi. I cilt, Ankara, TTKB 368

369 ТІРКІ ТІЛДЕС ЖӘНЕ ИРАН ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ «НАУРЫЗ» МЕРЕКЕСІН ТОЙЛАУЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕР Р.К. САДЫҚОВА ТҮЙІНДЕМЕ: Бұл мақалада ежелгі заманнан бері тойланып келе жатқан ұлы мейрамдардың бірі Наурыз мейрамы және түркі, иран тілдес халықтары сүйсініп мерекелейтін ұлттық мереке жайында айтылады. Қазіргі таңда мерекенің маңызды жағы 2009 жылдың 30 қыркүйегінде Наурыз мейрамын адамзаттың материалдық емес мәдени мұра тізіміне кіруі. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының шешімі бойынша «Халықаралық Наурыз күні» болып аталып келеді. Сондықтан мерекені дүние жүзі халықтары ерекше деңгейде атап өтеді. Сондай-ақ мақалада «Наурыз» сөзінің мағынасы, тарихы және атақты ғалымдардың аталмыш ұлы мереке жайында мәліметтер беруі айтылады. Әр халық өздерінің ұлттық дәстүрі негізінде тойлап, ерекше қуанышқа кенеледі. Өйткені Наурыз мейрамының бізге берері өте мол. Тірек сөздер: Наурыз, ғалым, мейрам, ерекшелігі, табиғат. ABSTRACT: This article refers to the ancient festival, which is celebrated Iranian and Turkic lingual nations - Nowruz. This fact wich Nowruz included in 30 september 2009 in the list of intangible cultural values of humanity, makes this holiday is especially important these days. By decision of the United Nations holiday was renamed the "International Day of Nowruz". Thats way peoples of the whole world celebrate this holiday at the highest level. Also the article, has the information about the history of a great holiday and the meaning of the word "Nowruz". And in every home come the highest pleasure with him. Key Words: Nowruz, the scientist, Public Holiday, features, nature. Наурыз мейрамы ежелгі заманнан бері тойланып келе жатқан ұлы мейрамдардың бірі болып, түркі халықтары сүйсініп мерекелейтін ұлттық мереке. Күн мен түннің теңелуі, жыл басы болып табылады. «Наурыз» сөзінің аясына тоқталатын болсақ, نو [nou] жаңа, روز [ruz] күн деген мағынаны білдіреді екен жылдан бастап Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының шешімі бойынша «Халықаралық Наурыз күні» болып аталып келеді. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының түсініктемесінде Наурызды көктем мерекесі ретінде 3000 жылдан бері Балқан түбегінде, Қара теңіз аймағында, Кавказда, Орта Азияда және Таяу Шығыста 300 миллион адам тойлап келе жатқандығын мәлімдеді. Ал UNESCO болса, 2009 жылдың 30 қыркүйегінде Наурыз мейрамын адамзаттың материалдық емес мәдени мұра тізіміне кіргізді. Наурыз жайлы дәстүрі түркі тілдес халықтарының көпшілігінің тұрмыс-тіршілігінде ескі замандардан орын алған. Шығыстың ойшылдары Әбу Райхан Бируни, Омар Һайям және т.б. еңбектерінде шығыс халықтарының Наурызды қалай тойлағандығы туралы мәліметтері мол. Наурыз сөзі зороастризм сенімінің ортасы болған парсы жұртының тілімен сәйкес келетінін атап өттік. Бұл сенімде жақсылық жарықтан, жамандық атаулы мереке наурыз айдың 22-жұлдызында тойлануының себебі, осы күні жамандықтың қайнар көзі түнгі түнектің жіңішкеріп, күндізгі жарықтың ұзаратындығы, зороастризмдегі жарықты ізгіліктің бастауы ретінде бағалайтын сенімімен үйлесім тапқан. Ал зороастризм сенімінде отқа ерекше құрмет көрсетілуінің себебі, от жарықтың бастау көзі саналады [1]. Белгілі әдебиеттанушы ғалым Мекемтас Мырзахметовтың пікірінше, Наурыз мерекесін көшпелі түркі жұрты зороастризм сенімінен бұрын тойлаған. Оған дәлел ретінде көне «Афрасиаб» жырын мысалға келтіреді. «Афрасиаб» жырында көшпелілер көктем шыға ұлыстың ұлы күнін тойлаған. Ал «наурыз» Иран мәдениетінен Тұран мәдениетіне сіңіскен термин. Яғни, көшпелі түркі жұртының ұлыстың күнін тойлауы «наурыз» терминімен бекітілгенмен, мазмұн тұрғысынан алып қарағанда ұлыстың ұлы күнін тойлау ежелден түркі жұртында бар дәстүр деп біледі. 22 наурыз Ұлыстың ұлы күнi. Бұл күнi күн мен түн теңеледi. Табиғат та, Жер-Ана да, жанжануар да түлейдi, жаңарады. Адамзаттың бойында қан жүгiрiп, тал-теректер бүршiк жарады. Қазақтың сайын даласын Қызыр баба кезiп, адам баласына құт-береке, бақ-дәулет сыйлайды. Самарқанның көк тасы ерiп, қасиеттi қара жер, қара топырақ бусанады. Ұлы даланың төсiнде қызғалдақтар құлпыра өсiп, бел-белестерге қызылды-жасылды кiлем төселедi. Ұлан-байтақ Р.К. Садықова Абай атындағы ҚазҰПУ доценті, ф.ғ.к., Қазақстан, Алматы, roza.sadikova@mail.ru 369

370 Қазақстанның халқы жетi түрлi дәмінен наурыз көже жасап, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарды сақтап, ай бойы Ұлыстың Ұлы күнiн тойлайды. Бүкiл Шығыс халқына ортақ бұл мейрамда араздасқандар татуласып, дүйiм халық, мұқым ел ауыз бiршiлiкте болады. Наурыз тойының басты мақсаты халыққа молшылық, тоқшылық тілеу. Сол үшін де Наурыз көже беретін үйлер қазан-қазан көже жасайды. Оны тойып ішіп, артығын, құйып әкетуіңе де болады. Әрине, Наурыз көженің белгілі бір ережесі жоқ. Ең бастысы: бидай, тары, қамыр, ет, тұз, сүт, суы бар жеті дәмнен құралуы керек. Қалғаны әркімнің тұрмыс жағдайына байланысты. Сол үшін де халық Наурыз көженің қамын ерте ойластыратын болған. Сөйтіп наурыз көжеге арнап соғымның жамбасын, жаясын, қазы-қартасын сақтайтын. Бұған қоса кәрі жілікті де сақтайтындар бар. Онысы қарттықтың белгісі сияқты. Қартайғанша аман болайық! деген тілектен болса керек. Наурыз (Ноуруз) иран халқының көнеден келе жатқан және де асыға күтер төл мерекесі. Наурыз яғни, жаңа жылды мерекелеу Иранда кең етек алған және бұл мерекені бүкіл бір ай бойы тойлайды. Сондықтан Наурыз мерекесі алдында да және жалпы наурыз мерекесінде іске асырылар шаралар мен осы мерекеге қатысты рәсімдер де өте көп. Мысалы: Наурыз мерекесіне ғана тән, өзіндік наным сенімі бар «һәфт син» деп аталатын жеті нәрседен тұратын наурыз дастарханы. Жеті нәрсе де «син» әрпінен басталады. Яғни: [сиб] алма, [серке] сірке суы, [сәнджед] бұршақ, [сәбзе] көк шөп, [секке] тиын, [сәмәну] халваның бір түрі және [сомақ] жиде [2]. Аталған Наурыз дастарханына қойылатын жеті нәрсенің әр қайсының өзіндік беретін ерекше мағыналары және мәні бар. Атап айтсақ: алма-жеміс мол болсын деген ниетпен, сірке суы зұлымдық, бәле жаланы аластату мақсатында, бұршақ-мейірімділік пен махаббат нышаны, секке күй қуаттылықтың белгісі. Осы жерде иран халқы мен қазақ халқының Наурызға байланысты ұқсас жатқан жері ирандықтарда «һафт син» дастарханы бұл Наурыз мерекесінің маңызды бөлігі болса, ал қазақ халқында «Наурыз көже» ұлыстың ұлы күнінің басты тамағы болып есептелінеді. Қазақтарда Ұлыс күні жеті түрлі заттансоғымнан қалған сүр ет, езілген құрт, бидай (тары, күріш), пияз және сәбіз қосылған қазан толы «Наурыз көже» пісіріледі. Сүр ет қыс тағамымен қоштасуды, ал құрамына ақтың қосылуы жаз тағамымен қауышуды (жаңа тіршіліктің басталуы мағынасында) білдіреді. Ирандықтар жеті нәрседен тұратын тағам түрін қойса, ал қазақ халқы жеті нәрседен тағам әзірлеуді. Бұдан «жеті» санынан екі халыққа да ортақ қасиеттілігін көруге болады. Сондай-ақ, иран халқы үшін «он үш» саны бақытсыз сан болып табылады. Бұл санға ирандықтар ерекше мән береді. Бұны «сиздәһ бэ дәр» (үйден тысқары он үш) делінетін нанымсенімді іске асыру шарасынан байқауға болады. Иран халқы фәрвәрдин айының он үшінші күні, яғни жаңа жылдың он үшінші күнінде бүкіл жанұясымен «он үш» біздің табалдырығымызды аттамасын деген ниетпен көкке, өзен, көл жағасына, яғни табиғатқа шығып кетеді. Осы күні тұрмыс құрмаған қыздар арнайы жаңа жыл дастарқанына әзірленген «сәбзені» (көк шөп) тұрмысқа шығу ниетінде байлап «сиздәһ бэ дәр сал э дигәр бэ хане йе шоуһәр» (он үшінші күнде келесі жылы күйеуімнің үйінде) деген жолдарды айтып ырымдайды. Ирандықтар Наурыз мерекесінен біраз күн бұрын осы «сәбзені» өсіріп, оны «сиздәһ бэ дәр» күніне дейін сақтап сосын оны суға ағызып жібереді. Бұндағы Ирандықтардың ойы осы «сәбзэ» жаман қасиеттерді бойына жинады, енді сумен сол жамандықтар кетсін дейді. Қазақ халқы да «он үш» санына қатты көңіл бөлген. Оған дәлел «он үш жас мүшел басы», яғни қауіпті сан деп санаған. Иран халқының тағы наурыз мерекесі кезінде, яғни жаңа жыл кезінде өткізілетін жаңа жылдық іс-шаралардың бірі чоһар шанбэ йе сури деп аталады. Чоһар шанбэ йе сури ескі жылдың соңғы сәрсенбісінде тойланатын мейрам. Бұл мейрамды тойлау барысында ирандықтар үй ауласында, көше бойында қуарған ағаштан үйме жасап, оны жағып, оттың айналасында билеп, оттың үстінен секіреді. Иран халқы (көбінесе жастар) оттың үстінен секіргенде мынандай өлең жолдарын айтады: «зәрдие мән бэ то, сорһие то бэ мән» (маған сенің қызыл алауың, саған менің бозғылттығым, бойымдағы сары түс) [2]. Бұл өлең жолдарын айтып оттан секіру менің бойымдағы ауру кетіп, сенің бойыңдағы жалындаған от маған берілсін деген ниетте жасалынады. Мұндағы қызыл түс денсаулық белгісі болса, ал сары түс ауру, дерттің белгісі. Осылайша ирандықтар отпен бойларындағы ауруды аластатқан. От өшкеннен кейін күлін міндетті түрде ағынды сумен ағызып жібереді. Яғни пәле-жала осымен кетсін деген ниетте. Осындай отқа табынуды қазақ халқынан да көруге болады. Бұрынғы кезде қазақ халқы Наурыз мерекесін тойлаған күні қараңғы түсе екі жерге үлкен-үлкен от жағатын болған. Адамдар жас ерекшеліктеріне қарай топ-топ болып, осы екі от ортасынан өтіп бара жатып, қолдарындағы бас жағына майлы шүберек ораған таяқтарын тұтатып «алас, алас, пәледен қалас» деп айтып, айнала төңіректі отпен тазалап шығатын болған. Әрине көбінесе бұндай іс-шараны жасы үлкен кісілер істеген, ал жастар жағы болса жанып тұрған 370

371 оттан секіретін болған. Алайда, қазақ мәдениетінде болған иранның оттан секіру элементін қазір көрмесекте, қазақ халқының әлі күнге дейін отпен үйді аластауын, баланы ұшықтауын көруге болады. Яғни, бұл сол элементтің бір ұшқыны. Елуден астам Орталық Азия, Таяу Шығыс, түркі, парсы нәсілді ұлыстар Наурыз мерекесін тойлауды 21-і күні бастайды, жалғыз біз ғана бір күн кешігіп, 22 наурызда атап өтіп жүрміз. Негізінен Орта Азия халықтары, көне Персия ғалымдары күн мен түннің теңелетін уақытын, күнін, сағатына, минутына дейін тура астрономиялық дәлдікпен есептеп шығарған. Күн мен түннің теңесуі тура 21 наурызға сәйкес келеді екен. Новруз мейрамы әзірбайжандықтардың негізгі ұлттық мерекесі. Бағзы заманнан бері осы күнге дейін мереке күндері шаруалар егіншілік жұмыстарын тоқтатып, салт-дәстүр бойынша көңіл көтерген. Мейрамның алғашқы күні таң ата салысымен әзірбайжандарға ояну міндет. Мүмкіндігінше жақын маңдағы өзен-бұлақтарға барып, бір-біріне су шашысып ойнаған. Су тазалықтың белгісі. Сондықтан жаңа жылда жаңа бақыт әкеледі деген наным-сенімдерге сенген. Әзірбайжандықтар ас мәзіріне көп көңіл бөледі. Дәстүр бойынша әрбір отбасы дастарқанға ирандықтар сияқты «с» әрпінен келетін жеті түрлі тағам түрлерін қойған. Ол «сумах», «скэд», «сирке» (сірке суы), «семени» (арнайы бидайдан жасалған ботқа ), «сабзи» (түрлі аскөк және т.б.). Бұдан бөлек дастарқанға айна қойылыпты. Мұның себебін түрліше пайымдаған боларсыз. Дегенмен ерте замандағы елдердің мифологиясында жер шары алып өгіздің мүйізінде орналасқаны айтылады. Бір жыл бойында әбден шаршап шалдыққан өгіз жер бетін бір мүйізінен екінші мүйізіне лақтырып, орнын ауыстырады екен. Дәл осы кезде дастарқанға қойылған айна қозғалып, жаңа жылдың келгенін білдіреді. Наурыз мейрамы Түркияның түкпір-түкпірінде «Сұлтан Наурыз», «Наурыздың тоғысы», «Наурыздағы мұз бұзылысы» және тағы да басқа атаулармен өткізіледі. Жергілікті халықтың сенімі бойынша күн теңелетін түні белгісіз уақытта аяғындағы білезікті сыңғырлатып, ғажап сұлу қыз батыстан шығысқа қарай аспанды кесіп өтеді. Кейбір аңыздарда құс киімін киген жігіт деп те айтылады. Сұлтан Наурыз уақытын көрген адамдардың тілегі қабыл болады деген сенім қалыптасқан. Ежелгі түрік аңызына сүйенер болсақ, бұл күні түрік халқы қоршаудан аман-есен шыққан. Сондықтан да, Наурызды түрік халқы «Жыл басы» деп есептейді. Мереке қарсаңында ұлттық тағамдар пісіріледі. Күллі жамағат таза киімдерін киіп, бірбірлерінің үйіне барып, мерекемен құттықтайды. Бұл күні бейіт басына барып, дұға оқытылады. Қала көшелерінде мерекелік іс-шаралар өткізіледі. Мереке күндері қалың жұрт көңіл көтеруге міндетті. Араздасып қалған жағдайда дереу татуласып, бар өкпе-реніштерді ұмытуы тиіс. «Наурыз» мейрамын қырғыз халқы ақ дастарқан жайып, құрамында ұн, май және құмшекері бар «сумелек» әзірлейді. Мереке қарсаңында адамдар үй іші мен сыртын тазалап, қарыздарынан құтылған. Егер араздасқан адамы болса, татуласқан. Ал мереке күні молшылық болсын деген ырыммен барлық ыдыс-аяққа толтырып сүт, айран және бұлақтың таза суын құйған. Ағайын-туыс пен көрші-қолаң кездескен жерде жақсы тілектерін айтып, жамандық атаулыдан аулақ болуын тілеген. Тұрғындар үстеріне таза немесе жаңа киім киіп, бүкіл ауыл болып жиналған. Онда үлкен өгізді соғымдап, етінен «нооруз кеже» әлде «чон кеже» («көп көже» деген мағынаны береді) әзірлеген. Көженің құрамына ет, май, күріш, түрлі дәнді дақылдар мен ұн, картоп пен басқа да қоспалар кірген. Мұндай көже жиылған қауымның барлығына бірдей жететіндей етіп әзірленген. Бүгінде мереке күндері халық арасында көженің орнына «палау» дайындау кеңінен тараған. Түркіменстанда «Новруз» мейрамы ресми түрде 1992 жылдан бері аталып келеді. Бұл елде дастарқан басына бидайдан жасалған тағам түрлері, халва және ұннан жасалған ас түрлері қойылған. Дегенмен түркімендер үшін ең басты тағам бидай сабағынан дайындалған «семене» болып есептеледі. Наурыз мерекесін өзбек халқы бағзы заманнан тойлайды. Өзбек ойшылы Әбу Райхон Беруни «Ежелгі халықтардан қалған ескерткіштер» атты кітабында былай дейді: «Наурыз жыл басы саналған фарвардин айы. Бұл айдың бірінші күні Наурыз болған»,-деп Наурыз жайында толыққанды мәліметтер берген. Өзбектер «Наурыз» мейрамына күн алдын дайындала бастайды. Яғни арықтарды қоқыстан тазартып, ағаштардың түбін әктейді. Әр махалля (көше, ауыл ) Наурыз мерекесін өз шайханасында тойлайды. Сондай-ақ көршілес шайханаларға да барып, көңіл көтерген. Мейрам қарсаңында арнайы, тек осы мереке кезінде ғана әзірленетін тағам түрлері «сумәләк» пен хан палау. Ең бастысы өзбектер де қазақтар сияқты бұл күндері қайырымдылық шараларын кеңінен 371

372 өткізуге қатты көңіл бөледі. Үйсіз-күйсіз жүрген адамдар мен жетім балаларға көмек көрсету үлкен сауап деп ұғынады. Қазақстандық зерттеуші ғалым Сафар Аддулла «Магия Навруза» атты жинағында Иран халқының ұлы данышпандары доктор Али Шариати, Али Акбар Деххудо және тағы басқа ғалымдардың парсы тілінде жазылған мақалаларының аудармасын береді, сондай-ақ бұл құнды еңбекте Наурыз мерекесінің тарихы, ерекшеліктері, қазіргі кезде Наурыз мерекесінің Иранда, Орта Азия, Закавказье және шығыс елдерінде қалай тойланатыны жайында толыққанды мәліметтер береді [3]. Али Шариати «Наурыз» жайындағы өз мақаласында былай деп сипаттама береді: «Сказать что-то новое о Наурызе очень трудно, ведь он древнейший и любимейший национальный праздник, который праздновался ежегодно на протяжении многих веков, и любовь к нему и значимость его передавались из поколения в поколение. Много прекрасных сказаний и легенд услышано о Наврузе, и может показаться, что все сведения уже исчерпаны, но это не так. Какой еще праздник вынес такие испытания временем и, несмотря ни на что, имеет бесконечную память и любовь народа? И если наука и литература, руководствуясь разумом, не приемлют повторения, то человеческие чувства, как и вся живая природа, нуждаются в обновлении и повторении прекрасных моментов жизни, связанных с Наврузом. И каждый человек на этой земле, и все человечество в целом благодаря чудесному повторению, становятся сильнее духом, и чувства человеческие благодаря обновлению оживают. Навруз это красивая поэма, в которой живая природа, человек, его чувства и вся Вселенная сливаются воедино и дают надежду на будущее" - так описывает в своей статье». Жалпы айтқанда, «Наурыз» мейрамы барша түркі тілдес және иран халықтарына ортақ мереке болып, әр халық өздерінің әдет-ғұрыптары бойынша тойлайды. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Бачинин В.А. Религиоведение. Энциклопедический словарь. Изд-во: Михайлова В.А., с. 2. Рүстемов Л.З., Самарэ И. Парсы тілінің ізашары. Тегеран, б. 3. Абдулло C. Магия Навруза.-Алматы, DOĞU TÜRKİSTAN DAN NİĞDE İLİ ULUKIŞLA ALTAY KÖYÜ NE GÖÇ EDEN KAZAKLARIN ÇEVRE KÖYLER İLE ETKİLEŞİMİ Elif GÜZEL ТҮЙІНДЕМЕ: Былайша айтқанда көшу, мекен ауыстыру болып есептеледі. Шығыс Түркістанның Алтай аумағында өмір сүрген қазақтардың Алтай ауылына көшу барысында, көшудің мақсаты, себебіне байланысты бәрі зерттелген. Қытайдың қазақтарды көшуге мәжбүр еткен политикасынада умытуға болмайды. Текқана қазақтар үшін құрылған Алтай ауылына қазақтардың жайғасуы, жайғасқандықтан кейін төңірегіндекі аулдармен ауыл адамдарымен әлеуметтік және мәдени қарым қатынастары зерттеліп анализ. Тірек сөздер: Көші-қон, мәжбүрлеп көші-қон, қарым-қатынас, үйлесім, әлеуметтік тастау. ABSTRACT: The simplest meaning of immigration is changing location. The process of immigration from Eastern Turkestan to Altay village, the definition which is related to immigration, the immigration hypothesis and the reason behind migration are included in this dissertation. All those informations are from the Altay region of Turkish Kazakhs who live there to the process of immigration from the eastern Turkestan to Altay village. İt addresses to the policy of Chines to Kazakhs forced immigration. İt discusses the settlement of Kazakhs to Altay village which is set up only for Kazakhs and the relationship with the surroundings villages after the settlement. İt is identified and analyzed to the sociocultural interaction and its results. İmmigration and the related concepts of immigration are identified and associated with the sociocultural interaction. The relation level of the Kazakhs who compose the subject of the research to the surroundings villages of Altay village is identified. Key Words: İmmigration, Forced İmmigration, Communication, Adaptation, Social Exclusion Elif GÜZEL Niğde Üniversitesi, Niğde, Türkiye,elifguzel46_51@hotmail.com 372

373 ÖZET: En basit anlamıyla göç, mekan değiştirmedir. Doğu Türkistan ın Altay Bölgesinde yaşayan Kazakların yaşadıkları yerden yani Doğu Türkistan dan Altay Köyü ne göç sürecine, göçle ilişkili tanımlara, göç kuramlarına ve göç nedenlerine yer verilmiştir. Çin in Kazakları göçe zorlayan politikalarına da değinilmiştir. Sadece Kazaklar için kurulan Altay Köyü ne Kazakların yerleştirilmeleri, yerleştirildikten sonra civar köylerle olan ilişkileri ele alınmıştır. Kazakların çevreyle sosyokültürel etkileşimi ve sonuçları belirlenmiş ve analiz edilmiştir. Göç ve göçle ilgili kavramlar belirlenip sosyokültürel etkileşimle ilişkilendirilmiştir. Araştırmanın konusunu oluşturan Kazakların Altay Köyü çevresindeki köylerle etkileşim düzeyleri tespit edilmiştir. Anahtar kelimeler: Göç, Zorunlu Göç, İletişim, Uyum, Sosyal Dışlanma 1 GİRİŞ İnsanoğlunun yüzyıllardır en önemli ihtiyaçlarından biridir göç etmek. Araştırmanın ana konusu göç sonrası çevreyle etkileşim olması sebebiyle; göç kavramına, Kazakların göç sürecine, süreçte etken olan göç nedenlerine, göç nedenlerinden yola çıkarak göç kuramlarına; göç sonrası gerçekleşen iletişim, etkileşim, uyum, dışlama kavramlarına netlik kazandırmak hedeflenmiştir. Göç birey ve toplum yaşamını çok yakından ilgilendiren ve ekonomik, politik, ekolojik, sosyo/kültürel nedenlerden kaynaklanan çok sayıda kavramsal anlamı, olgusal düzeyleri ve etkileri vardır. (Çakır, 2011) Bu açıklamadan da anlaşılacağı gibi göçe etki eden etkenler farklılık göstermektedir. Fakat kavramın tanımını belirginleştirmek amacıyla daha kapsayıcı sosyolojik bir göç tanımı yapmak gerekmektedir. Göç insanların ve insan gruplarının çeşitli faktörler nedeniyle zamanda ve mekanda yer değiştirmesi ile eyleme dönüşen, eylemin bitmesinden sonra da etkileri devam eden bir süreçler bütünüdür. (Çakır, 2011) Göç, toplumun ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel tüm alanlarıyla yakından ilişkili ve bu alanları derinden etkileyen bir süreçtir. Hem toplumun tüm yapı unsurlarından etkilenmekte hem de ortaya çıktıktan sonra da onları etkileme şeklinde bir özelliğe sahiptir. (Şentürk, 2010) Kazakların göçüne sebep olan etkenlerden en belirgin olanı politik etkenlerdir. Çünkü Rusya nın ve Çin nin acımasız politikaları Kazakların göçü etmelerine zorlamıştır. Kendi topraklarında yaşamlarını idame edebilmeleri bile mümkün olamamıştır. Hayatlarının tehlike altında olması; dini, kültürel ve diğer birçok ihtiyaçlarını karşılayabilecek kadar hür olamamışlardır. Kazakların göçü gerçekleştirmesinde siyasi faktörlerin etkili olmasından yola çıkacak olursak göç nedenlerini, göç türlerini ve ilgili göç kuramını da ortaya koymak gerekir. Bazı sosyal bilimciler göç nedenlerini ekonomik, sosyo/kültürel, teknolojik ve terör başlıkları altında; bir kısım sosyal bilimciler ise itici, çekici, siyasi ve iletici faktörler başlıkları altında toplamaktadır. (Şentürk, 2010) Çalışmada bilgi tekrarına sebebiyet vermemek için göç nedenlerin ayrıntılarına göç kuramları aracılığıyla yer verilmiştir. Göç türleri ise şu şekilde sıralanabilir: İç göç Mevsimlik Göç Sürekli Göç Emek Göçü Zorunlu/Gönüllü Göç Dış Göç Beyin Göçü İşçi Göçü Mübadele Göçü (Koçak, 2012) Araştırma için esas olan göç türü zorunlu göçtür. Zorunlu göçler, insanların isteğine bırakılmadan, devlet tarafından bazı olaylar ve durumlar karşısında mecbüri olarak yaptırılan göçlerdir. (Koçak, 2012) Kazakların göç etmesini tetikleyen faktörlerin politik olaylar olması göçü zorunlu hale getirmiştir; Rusya nın ve Çin in politikaları karşısında çaresiz kalmışlardır. Çalışmanın kuramsal bakış açısını yansıtmak amacıyla, göç nedenlerinden ve göç türlerinden yola çıkarak oluşturulan göç kuramlarının da ele alınması önemli görülmüştür. Göç kuramları Savaş Çağlayan ın Göç Kuramları, Göç ve Göç İlişkisi kaynağından alınmıştır: İtme Çekme Kuramı: Lee yazdığı kuramda, göçmenden daha çok göçe odaklanmıştır, fakat göçmenin göz ardı edilmemesini belirtmiştir. Lee ilk olarak göçlerin karakteristik temel ortak özelliklerini ortaya koymaya çalışmış ve bunun için de göçe ait itici ve çekici faktörleri saptamış, analizine temel oluşturacak dört temel faktör belirlemiştir. Bunlar: Yaşanan Yerle İlgili Faktörler Gidilmesi Düşünülen Yerle İlgili Faktörler 373

374 İşe Karışan Engeller Bireysel Faktörler İtme çekme kuramı içeriği itibariyle çalışmanın temelinde yatan göç olgusunun ve olgunun gerçekleşmesine neden olan faktörlere görünürlük kazandırmak amacıyla ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Niğde/Ulukışla Kaymakamlığı ndan edindiğimiz belgede yer alan, Kazakları göç etmeye iten nedenler(çin işgalinde) şunlardır: Ürünlerin, hayvanların ve toprağın izinsiz satılması yasaklanmıştır. Halkın kazancı iş yerine gelen banka görevlilerince zorla bankaya yatırtılmış. Vatansever, itibar sahibi kişiler katledilip yerlerine ahlaksız insanlar getirilmiştir. Ailelerin reisleri kötü kişilerden seçilmiştir Herkes, üç günde bir polise gidip neler yaptığını anlatmak zorunda tutulmuştur. İzin almadan birine oturmaya gitmek, başka köye taşınmak yasaklanmıştır. Herkes birbirinin casusu haline getirilmiştir. Postanelerde mektuplar denetlenmiştir. Doğu Türkistan ı Çinlileştirme politikası izlendi. Çinlilerle evlilik teşvik edilmiştir. Çinliler verimli topraklara yerleştirilmiştir. Milliyetçi aydınlar hapsedilmiştir. Bunların yanında çeşitli işkenceler yaparak halkı göçe mecbur etmişlerdir. Kazakların göçü itme çekme kuramıyla ilişkilendirilirse; göçe, itici nedenler etken olmuştur. Göç çok yönlü bir olgudur ve insanlar üzerinde biyolojik ve psikolojik tesirler bırakır. (Balcıoğlu, 2007) Göç, gerçekleşmeden öncesinde ve sonrasında bireylerde her açıdan önemli etkiler bırakmıştır. Bu etkilerin öncesine yani göçün gerçekleşme süreci de kısaca ele alınmalıdır. Göç sürecinin sonrasına ise araştırmanın ikinci kısmında yer verilmiştir. Doğu Türkistan Bölgesi nin güneyinde Tibet, güneydoğusunda Çin in Gansu ve Cinghay eyaletleri, kuzeydoğusunda Moğolistan, kuzeybatısında Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, ve Tacikistan, güneybatısında ise Hindistan, Pakistan ve Afganistan yer almaktadır. Doğu Türkistan, coğrafi olarak yakın olan Rusya ve Çin tarafından zaman zaman istilalara uğratılmıştır yılında ise Çin, Doğu Türkistan ı tamamen işgal altında bırakmıştır. Ali Han Töre başkanlığında 1944 de kurulan Şarki Türkistan İslam Cumhuriyeti Çin e hakim olan kominist Çin kuvvetleri ve Stalin in yardımıyla 1949 yılında yıkılınca halk çareyi göç etmekte bulmuştur yılları arasında gruplar halinde göçler başlatılmıştır. Yaşananlara dayanamayan Kazak halkı, zulümlerden kurtulabilmek için 1800 lü yılların sonlarından 1934 yılına kadar ara ara küçük gruplar halinde büyük zorluklar ve kayıplar vererek göç etmişlerdir. İlk Büyük göç ise 1936 yılında başlamıştır. Üç büyük göç dalgası gerçekleştirmişlerdir. Üçüncü büyük göç dalgası 1940 yılında başlayan göç 1941 yılında Hindistan sınırlarında son bulmuştur. (Gitmez, 1998) Lob Gölü nü, uçsuz bucaksız Taklamakan Çölü nü, Tibet yaylalarını ve Himalayaların sarp kayalık geçitlerini aşıp Hindistan sınırına ulaşıldı. 18 bin kişiyle başlayan göç ağır kayıplar vererek oksijensizlik, açlık, soğuk ve benzeri nedenlerden dolayı 1400 kişi olarak Hindistan sınırına kadar ulaşmışlardır. Hindistan dan da Pakistan a gönderilmişlerdir yılına kadar Pakistan da kalan Kazaklar Türkiye Büyükelçiliği ile iletişime geçerek, iletişim ve prosedür sürecinden sonra 1379 kişi 430 aile Türkiye ye göç etmişlerdir. (Çetin, 2006) Bir çok kaynakta göçün kişi ile başladığı yer alsa da bu sayı kaynaklarda farklılık içermektedir. Bazı kaynaklarda 3 bin kişi bazı kaynaklarda da 8-10 bin kişi olarak geçse de kişi ile başladığı varsayılıyor. Kazaklar İstanbul Tuzla, Sirkeci ve Zeytinburnu misafirhanelerine yerleştirilerek tüm ihtiyaçlar devlet tarafından karşılanmıştır. Üç yıl süren adaptasyon sürecinden sonra Niğde Ulukışla ya 165 hane, Niğde Aksaray a 60 hane, Kayseri Develi ye 75 hane, Kayseri Yahyalı ya 15 hane, Kayseri Yeşilhisar a 25 hane, Konya İsmil e 60 hane, Konya Ereğli ye 15 hane, Manisa Salihli ye 180 hane yerleştirilmiştir. Niğde Ulukışla payına düşen 165 hane Altay Köyü ne yerleştirildi. Altay Köyü İç Anadolu Bölgesi güneyinde Niğde İli Ulukışla sınırları içerisinde yer alır. Köyün doğusunda Kolsuz Köyü, güneydoğusunda Güney Köyü, güneyde Ulukışla İlçesi ve batısında Konya-Ereğli ye ait köyler, Bor-Bardak Köyü ile sınır komşusudur. (Çetin, 2006) Altay Köyü nde sonuçlanan göç sürecinin öncesinde ortaya çıkan sorunlar ve göç sürecinin etkileri, sonrasında yerleşilen yerde de farklı etkiler ve etkileşimler yaratmıştır. Çeşitli nedenlerle gerçekleştirilen göç olayları farklı kültürlerin karşılaşmasına neden olmakta ve farklı kültürlerden gelen insanların bir arada yaşamlarını sürdürme zorunluluğu uyum ve çatışmaya dair önemli sorunlar gündeme getirmektedir. (Aksoy, 2012) Aynı kültürel temellere sahip Niğde halkı ile Kazak Türkleri, genel kültürel yapı içerisinde farklılıklar taşımaktadırlar. Fakat dini, kültürel ve geleneksel olarak benzerlikler barındırmaktadırlar. Kazakların 374

375 farklılıklarından en önemlisi sayılabilecek dillerinin Kazakça olması iletişimi ve etkileşimi güçleştirmektedir. Dolayısıyla kültürel farlılıklar baz alınarak kültürlerarası iletişim kavramının tanımlanması araştırma için önemli bir etkendir. Kültürlerarası iletişim, farklı kültürlere mensup insanlar arasında etkileşim ve anlam aktarımları, yabancının algılanması, açıklanması ve kültürel farklılıkların gözetilmesi gibi konuları inceleyen disiplinler arası bir bilim dalıdır. (Aksoy, 2012) Göç sonrası sırayla iletişim, etkileşim ve uyum gerçekleşeceği düşünülmektedir. Tam tersi bir durumun, yani iletişim sonrası dışlanmanın ve dışlamanın gerçekleşebileceği ihtimali bulunmaktadır. Fakat insanoğlu yapısı gereği bulunduğu ortama uyum sağlamaya daha yatkındır. Yaşamını idame ettirebilmek için uyum sağlamak zorunda olduğunun farkındadır. Uyumun karşıtı olarak dışlama ve dışlanma kavramları ortaya çıkabilmektedir. Sosyal dışlanma, ekonomik yoksulluk ile sınırlandırılmayan ve birey ile toplum arasında sosyal kaynaşmayı sağlayıcı kurumların yetersizliğine işaret eden ve her türlü yoksunluğu içeren niteliktedir. (Alacahan, 2011) İnsanlar göç ettikleri yerde dışlanabileceği gibi kendileri de göç edilen yerdeki insanları dışlayabilmektedir. Uyum sağlamayan ya da uyum sağlamak istemeyen bireyler veya topluluklar kendi yapılarını korumaya yönelik karşı tarafı reddedebilmektedir. Bu gibi etkileşimlerin gerçekleşip gerçekleşmediğini tespit etmek araştırmanın bel kemiğini oluşturmaktadır. Niğde Ulukışla İlçesi ne bağlı Altay Köyü nün çevre köylerle etkileşimi araştırmanın problem durumunu oluşturmaktadır. Köy halkını oluşturan Kazak Türkleri ile yerli halk arasındaki etkileşim tüm boyutlarıyla ele alınacaktır. Göçün gerçekleştiği tarihten günümüze kadar geçen altmış yıllık süre zarfında yerli halkın gözünden Kazak Türklerini, Kazak Türklerinin gözünden yerli halkı görmeye çalışılmıştır. 2 KAVRAMSAL ÇERÇEVE Göç sonrası süreçte karşımıza iletişim, etkileşim, uyum ve sosyal dışlanma kavramları çıkmaktadır. Bireyler göç ettiği mekanda kabullenilmek ve ihtiyaçlarını karşılayabilmek adına uyum sağlamaya yönelik davranışlar göstermektedirler. Hukuki ve toplumsal kurallara uymak bireylerin yaşadığı ülke yasal ve sosyal bütünlüğü için oldukça önemlidir. Toplumsal kurallara uymayan bireyler ya da topluluklar, sosyal yaşamdan dışlanabilmektedir. Bütün ihtiyaçlarını karşılayabilen topluluklar, kendi genel yapılarını korumaya dönük bulundukları ortamdan kendilerini sosyal olarak soyutlayabilmektedirler. Bu korunma durumunu gerçekleştirebilmek amacıyla içe kapanık bir halde yaşayabilmektedir. 2.1 İLETİŞİM İletişim, iki farklı iletişim kuramı aracılığıyla ele alınmıştır. Değişimci İletişim Kuramı na göre iletişim insan etkinliklerinin tamamlayıcı bir parçasıdır: nerede bir insan etkinliği varsa orada bir iletişim vardır. İletişim insan ilişkilerinin bir zorunluluğu, ayrıcalığı, önceliğidir. İletişim kısaca ileti alışverişi ise de ileti, malların üretimi ve dağıtımı paranın dolaşımı, pazar ilişkileri aynı zamanda düşüncenin ve deneyimin üretimi dağıtımı ve alışverişi iletişim demektir. İletişim insan ilişkilerinin süre giden bir sürecidir; gerçek zamanda ve gerçek uzayda yer alır; toplumsal bir olgudur. Bu nedenle onu toplumsal, ekonomik, siyasal ve tarihsel koşullar içinde anlamaya çalışmak gerekir. Tutucu İletişim Kuramı na göre iletişim bir tarafın, öteki tarafın davranışlarını istenen yönde etkileme veya değiştirme sürecidir. İletişim iletiler yoluyla olan toplumsal ilişkilerdir. Bu ilişkide kişiler birbirinin düşüncesini, duygusunu, davranışını etkileyen iletiler alıp verirler. (Alemdar, 1990) Uluslararası göç ile dil, din, gelenek, kültür vb. pek çok açıdan birbirinden tümüyle farklı geçmişlere sahip bireyler aynı ortamda yaşamını sürdürmek durumunda kalmaktadır. Bu durum çok çeşitli iletişim ve uyum sorunlarını beraberinde getirmekte; zamanla çözümü zorlaşan sorunlar ortaya çıkarmakta, hatta ülkelerin siyasi, sosyal, ekonomik, kültürel dengelerini bozmaktadır. (Akkayan, 1979) Kültürlerarası iletişim, farklı kültürlere mensup insanlar arasında etkileşim ve anlam aktarımları, yabancının algılanması, açıklanması ve kültürel farklılıkların gözetilmesi gibi konuları inceleyen disiplinler arası bir bilim dalıdır. (Kartarı, 2014) İlişkiler ağı kuramına göre: Belirli bir ülkeye göç etmiş olup yerleşenler ile göç etmeyi düşünen ya da yeni göç eden kişiler arasında bir iletişim ve ilişki söz konusu olmaktadır. İlişkiler ağında akrabalar, hemşehriler ya da dostlar dayanışma içine girmekte, bu dayanışma göçü özendiren bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. (Aksoy, 2012) İnsan ilişkilerinde sorun yaratanlar bilinmeyen, farklı, deneyimlenmemiş olandır. Bu nedenle, kendi kültür ortamından farklı bir bağlamda doğru davranış gösterebilmenin tek yolu, içinde bulunulan kültürün kendi kültüründen farklarının ne olduğunu bilmekten geçer. Aksi takdirde, her birey bütün kültürlerde ortak olduğuna inandığı kalıplar, örüntüler içinde davranır ve her davranışı, diğer kültürün kendi kültüründen farkı oranında hatalı olur. (Kartarı, 2014) 375

376 2.2 UYUM(ENTEGRASYON) Kültürün iki unsuru olan dil ve inanç sistemleri insan davranışlarını yönlendiren başlıca pratikleri içermektedir. İşte bu pratikler kültürel uyumun sağlanması ve kültürlerarası iletişim engellerinin aşılması için anahtar görevi görmektedir. (Aksoy, 2012) Bu iki sistem Kazakların Türkiye ye göç etmesine sağlayan en önemli pratiklerdir. Çin ve Rusya nın baskıcı politikaları Kazakları kültür unsurlarından yoksun bırakmıştır. İki kültürün bir araya gelmesiyle gerçekleştirilen etkileşim sonucu, azınlıkta kalan kültürün asimile olacağı ya da asimile olabileceği akla gelmektedir. Fakat kültürlerarası iletişim çerçevesinde kültürel uyum kesinlikle asimilasyon olarak yorumlanmamalıdır. Asimilasyon, ev sahibi kültürün hakim dünya görüşünü yerleştirme amacı güden yeniden sosyalleştirme süreci iken; uyum, bireyin dünya görüşünün ev sahibi kültürün davranış biçimleri ve değerlerini içerecek şekilde genişlemesi süreci olarak tanımlanmaktadır. (Bennett, 1998) Kültürlerarası psikolojide göç sürecinin dinamik ve etkileşimsel niteliğine değinen kavram kültürleşme dir farklı kültürlere sahip bireylerden oluşan grupların birbiriyle ilk elden ve süreğen bir biçimde temas etmesiyle, gruplardan birinin ya da her ikisinin kültürel örüntülerinde değişimlerin meydana gelmesidir (Karakuş, 2014) Kültürel uyum, baskın olmayan grup üyelerinin baskın kültürel normlara sosyo-kültürel anlamda uyum ve edinim olarak tanımlanmıştır. İki kültürlü kimlik bazen, başka kültürlere karşı hoşgörü ve önyargının yaygın olduğu ev sahibi toplumda ayrımcılıktan kaçınmak için gizlenir. Göçmenler, iki kültürlülüğü kültürel uyum süreci için bir engel olarak da algılayabilirler. Bu tür olumsuz algı göçmenlerde aşırı bir sosyal kültürel uyum stresi yaratır. (Kolb, 2009) 2.3 SOSYAL DIŞLANMA Avrupa Birliği sosyal dışlanmayı; bireylerin ya da grupların yaşadıkları toplumlara tam olarak ya da kısmi olarak entegrasyonunu engelleyen süreçler olarak tanımlamaktadır. Castles ve Miller (1998) göçmenlerin ve çocuklarının vatandaşlık edinmeleri ve ulusal devlete bağlanma biçimlerine bakarak dört farklı model geliştirmişlerdir. Birinci model imparatorluk modeli olarak adlandırılmıştır ve imparatorluğun etnik ve ırk olarak farklı tebaalarını bir araya getirmektedir. İkinci modelde ise, entegrasyon belli bir etnik kimliğe bağlanmıştır. Cumhuriyetçi model ise, üçüncü göçmen entegrasyonu modelidir. Çokkültürlülük esasına dayalı dördüncü model ise, göçmenlerin yaşadıkları ülkenin politik normlarına bağlı kaldıkları müddetçe, ulus devletin çoğunluk ve azınlıkların kendi kültürlerini koruyacağı fikirlerine dayanmaktadır. (Dedeoğlu, 2009) Sosyal dışlanma: Sosyal dışlanma, kişilerin yoksulluk, temel eğitim/becerilerden mahrumiyet ya da ayrımcılık dolayısıyla toplumun dışına itilmeleri ve toplumsal hayata dilediklerince katılımlarının engellenmesi sürecine karşılık gelmektedir. Bu durum bu kesimin bir yandan emek piyasalarına, gelir getirici faaliyetlere, eğitim ve öğretim imkanlarına ulaşımında zorluklar yaşamasını getirirken, diğer yandan da toplumsal ve çevresel ağlar ve etkinlikler kurmasında engeller oluşturmaktadır. (Keyder, 2005) 3 BULGULAR VE YORUM Araştırmada elde edilen veriler, Niğde Ulukışla İlçesi ne bağlı Altay Köyü nün çevresinde yer alan köylerden ve Bor İlçesinden alınmıştır. Altay Köyü nün diğer köylere uzaklıkları şu şekilde sıralanmıştır: Güney Köyü; 7 km Badak Köyü; 11 km Kolsuz Köyü; 15 km Ovacık Köyü; 15 km Seslikaya Köyü; 16 km Hüsniye Köyü; 16 km Eminlik Köyü; 19 km Karacaören Köyü; 22 km Kavuklu Köyü; 24 km dir 3.1 İLETİŞİM Araştırma sürecinde görülmüştür ki Kazakların Kazakça konuşması göçün ilk dönemlerinde iletişimi oldukça zorlaştırmıştır. İstanbul da geçirilen adaptasyon süreci iletişimin gelişerek ilerlemesine sağlamıştır. Türkçe bilmeyen birinci nesil için uzun zaman alsa da ikinci neslin Türkçe öğrenerek yetişmesi iletişim sürecini hızlandırmıştır. Gençler Türkçe biliyordu, yaşlılar genelde Kazakça konuşurdu. Bazıları ise hem Türkçe hem de Kazakça konuşurdu. Bor a ilk geldiklerinde iletişimi gençler aracılığıyla sağladık. Çünkü daha öncede Manisa da yaşamışlardı orada Türkçeyi öğrenmişlerdi. (Ayşe Özden, 2015) İletişim sürecinin hız kazanmasıyla çevreyle etkileşim artmıştır. Etkileşim süreci başlıklar halinde ele alınarak araştırmada elde edilen veriler aracılığıyla yansıtılmaya çalışılmıştır. Birbirinin devamı niteliğinde oluşturulmaya çalışılan konular, içeriği itibariyle de aynı sıra çerçevesinde ele alınmıştır. Yerli halk ile Kazaklar arasındaki iletişimi güçlendiren birçok faktör tespit edilmiştir. Bu tespitlerden etkileşime en belirgin etkide bulunanlar şu şekilde sıralanmaktadır; devletin teşvik ettiği Güney Köyü ile Altay Köyü arasındaki ahiretlik uygulaması, Altay Köyü nde dikilen deri işlerinin civar köy, kasaba, ilçe ve illerde kendileri tarafından satılması, belirli bir dönemde gerçekleştirilen futbol turnuvaları, Altay Köyü nden elma bahçesinde (Baler Tarım) çalışanların olması, köyler arasında yapılan alışverişler, Altay Köyü nün gerçekleştirdiği sosyal faaliyetler, Altay Köyü nün tarlalarının çevre köylerle ortak kullanılması, askerlik, avcılık faaliyetleri vs. 376

377 Zaman geçtikçe nesiller yenilenmiş ve dil sorunu ortadan kalkmıştır. İlk geldiklerinde konuşmada zorlandık. Çünkü onlar Türkçe bilmiyorlardı, tabi bizde Kazakça bilmiyorduk. Ama sonra zaman geçtikçe birbirimize alıştık. Bizim şimdiki imam Altay Köyü nde on yıl imamlık yaptı. O yüzden onların dilini iyi konuşur. (Kolsuz Köyü, 2015) Dil sorununun çözülmesi fikir alışverişini artırmış ve iletişimin daha gelişmiş bir hal almasını sağlamıştır. Ben Türkçe konuşurken beni anlamazlardı. Kazakça öğrenince sevindiler, dikkatlerini çekti. Çok daha iyi dinlemeye başladılar. (Ahmet Hoca, 2015) 3.2 EĞİTİM Yerli halk ile Kazaklar arasındaki etkileşimi olumlu yönde etkileyen faktörlerden biriside eğitimdir. Altay Köyü nün öğrencileri eğitim ihtiyaçlarını köyün kuruluşunda kurulan ilköğretim okulunda karşılamışlardır. Alta Köyü nden Türkiye nin farklı şehirlerine ve yurtdışına gerçekleştirilen göçler köydeki öğrenci sayısını düşürmüştür ve taşımalı eğitimi zorunlu hale getirmiştir. Taşımalı eğitim ilk olarak Eminlik Köyü İlköğretim Okulu na verilmiştir. Taşımalı eğitim daha sonra Altay Köyü nün talebi üzerine Ulukışla ya verilmiştir. Bu değişiklik, öğrencilerin ilçede daha iyi eğitim alabileceği düşüncesiyle gerçekleştirilmiştir. Köydeki okul 98 senesinde kapatıldı. Çünkü 98 den sonra taşımalı eğitime geçildi. İlk olarak taşımalı eğitim Eminlik Köyüne verildi. Bizde bir köyden öbür köye olmasın diye ilçeye verilmesini istedik. Taşıma köy muhtarının arabasıyla oldu. günümüzde de aynı şekilde devam etmektedir. (Mustafa Kök, 2015) Taşımalı eğitim ilçeye verilmeden öncesinde de Altay Köyü nün öğrencilerin ilçe çocuklarıyla etkileşime girmesini sağlamıştır yılları arasında Ulukışla da talebeliğim geçti. Gel git köyle tanıştık. Bu köyden beş talebe vardı. Öylelikle arkadaşlık kurduk. (Ahmet Hoca, 2015) İlköğretim çağını bitiren çocukların lise ve üniversite eğitimi ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri amacıyla bazı aileler ilçe ya da illere taşınmışlardır. Bunun yanında yurt veya evlerde kalarak eğitimini tamamlayan öğrencilerde bulunmaktadır. Ben Nevşehir de yüksek lisans yapıyorum. Lisansımı da Nevşehir de okudum. Liseyi de Ankara/Polatlı da okudum. Lisede yurtta kalmıştım. (İlknur Sevilen, 2015) Ailelerin köyden taşınmalarına sebep olan en önemli etkenin eğitim olduğu görülmüştür. Üniversitede eğitim gören öğrencilerin çoğunluğu Niğde ye yakın olan Nevşehir, Aksaray, Adana, Kayseri ve Konya illerinde eğitim almaktadırlar. Türkiye nin farklı illerinde ve yurtdışında eğitim görenler bulunmaktadır. Yurtdışı eğitimlerini genellikle Çin de tamamladıkları tespit edilmiştir. Komşumuzun oğlu Çin de okuyordu. (Ayşe Özden, 2015) Altay Köyü nün eğitime önem vermesi ve eğitimi desteklemesi nitelikli bireylerin sayısını arttırmıştır. Eğitim görenlerin çoğalmasıyla birlikte öğrenciler gittikleri her okulda yeni birilerini tanımış ve arkadaşlıklar kurarak etkileşimi pozitif yönde ilerletmiş ve geliştirmiştir. Dolayısıyla eğitim aracılığıyla uyum güçlendirilmiştir. Bizim üniversitede Türkistanlıları tanıtma günleri düzenlenirdi. Ben üçüncü sınıftayken Kazak Günleri düzenlendi. Orda Kazak çadırı kurduk. Annemlerde geldi, mantı ak çay falan yaptık. Kazakistan dan dansçılar gelmişti. Konserler düzenlendi. (İlknur Sevilen, 2015) 3.3 KOMŞULUK İLİŞKİLERİ Misafirlik komşuluk ilişkilerini tetikleyen en önemli etkinliklerden biridir. Kazaklarda misafirliğin önemli bir yeri vardır. Hem kendi aralarında hem de yerli halk ile aralarında sıkı komşuluk bağları kurmuşlardır. Fakat göçün ilk yıllarında yerli halk Kazaklara karşı önyargılı olduğu için komşuluk ilişkilerinin iyi derecede olmadığı görülmüştür. İlk zamanlar komşuluk ilişkileri zayıftı. Onları Çinli olarak gördükleri için merak ediyorlardı ama evlerine gitmiyorlardı. (Ayşe Özden, 2015) Kazaklar evlerine davet ettikleri misafirlerini çok iyi ağırladıkları gözlemlenmiştir. Evde her türlü yemek yapılır ama Kazak yemekleri birinci sınıf yemek konumuna geçmiştir. Eve gelen misafirlere yemek servisinden önce gençleri tarafından ellerine su dökülür, yemek sonrasında da su dökme işlemi tekrarlanır. (Abay Orhun, 2015) Bu da komşuluk ilişkilerinin gelişmesinde fayda sağlamıştır. Kazakların misafir ağırlamayı sevmeleri, yerli halkın sütlü çay ve boğursak gibi Kazak ikramlarıyla tanışmasına araç olmuştur. Sütlü ve tuzlu çaylarından yaparlardı. Çaylar seramik kaselerle ikram edilirdi. Sofrada A dan Z ye her şey vardı. Misafir ağırlamayı çok seviyorlardı. Kazakların misafirlerine hazırladıkları yemeklerde küçük ya da büyük baş hayvanın baş kısmını misafirlerine ikram etmeleri misafirliğe verdikleri önemin göstergesidir. Baş sofraya hoca tayfasını oturturlar, önüne kelle koyarlardı. Ama başmisafir kelleden yiyemezdi. Sadece sofradakilere ikram etmek zorundaydı. Kelleyi yiyemiyorum diye canım giderdi, öyle ki lezzetli yaparlardı. (Ahmet Hoca, 2015) Bu durum yerli misafirlerin ilgisini çekmekte ve onları mutlu etmektedir. 3.4 ETİKETLEME, DIŞLAMA VE DIŞLANMA Araştırmada elde edilen verilere göre yasal olarak dışlanmaya rastlanmamıştır. Altay Köyü ne yerleşen Kazaklar da Türkiye deki diğer vatandaşların sahip olduğu haklara sahiptir ve kısıtlanmaları söz konusu değildir. Fakat sosyo/kültürel ve mekânsal dışlama veya dışlanmaların varlığı tespit edilmiştir. 377

378 Kazakların Türkiye deki ilk adaptasyon sürecinden sonra köydeki yaşam alanları sadece onlar için kurulmuştur. Bu durum ve köye yerleştirildikten sonra kendi aralarına yerli halktan hiçbir ailenin yerleşmesine izin vermemeleri, kendilerini mekânsal olarak dışladıkları sonucunu ortaya çıkarmıştır. Ben onlardan malcılık yapmak için arsa satın almak istedim. Ama bana arsa satmadılar. Çünkü dışarıdan birine tarlalarını satmıyorlar. (Ömer Bey, 2015) Mekânsal dışlama yerli halkın Kazakları tanımalarına engel olmuştur. Dolayısıyla yerli halkın Kazaklara karşı önyargılı davranmalarına ve etiketlemelerde bulunmalarına sebebiyet vermiştir. Tanımadıklarını köyde durdurmazlardı. Ben köyün imamıyım diye beni severlerdi. Benim yanımdakilere de saygı duyarlardı. Babam rahmetlik bizim köyden iki kişiyi benim yanıma göndermiş, köylülerde onları tanımadıkları için bir yere kapatmışlar başına da bekçi koymuşlar. Adamlar Bor Basarlar dan koyun ve keçi almaya gelmişler. Ben gittim yanlarına ben söyledikten sonra bunları bırakabildiler. İki adamada aç mısınız diye sorduğumda Açlığı falan boş ver bizi buradan çıkar. dediler. Tanıdıklarına müsamaha gösterirler, tanımadıklarına ise bu şekilde tepkili yaklaşırlar. (Ahmet Hoca, 2015) Mekânsal dışlama, sosyal dışlamaya da etki etmiş ve sosyal dışlanmayı tetiklemiştir. Kazakların fiziksel görünüşleri ve etnik yapılarının bilinmemesinden dolayı yerli halkın Kazakları dışlanmaya yönelik etiketlemelerde bulunduğu gözlemlenmiştir. Mahallede ikinci sınıf muamelesi görürlerdi. Çocuklar dışarda oynarken Çinli çocuk diye arkalarından söylüyorlardı. Kazak çocuklarla fotoğraf çektirmek isterlerdi. Mahallede dikkat çekiyorlardı. (Ayşe Özden, 2015) Onlar esas olarak Kırım Tatarı, o zamanlar Rusya mı ne ortalığı karıştırdı. Onlarda buraya geldiler. (Ömer Esen, 2015) Bu etiketlemeleri örneklendirecek olursak Çinli, Japon, Kırım Tatarı bunlardan birkaçıdır. Bizi görünce A Japon, Sen Koreli misin, Çinli misin diyerek sinirlendirmeye çalışıyorlar. (İlknur Sevilen, 2015) Kazaklar yerli halkın Türklüğün özünü yansıtmadıkları gerekçesiyle kendilerinin esas Türk olduklarını dile getirerek yerli halkı dışladıkları ve kendilerini üstün görünmeye çalıştıkları verilerine rastlanmıştır. Yaşlılar ve orta yaşlılar Türklüğe çok önem veriyorlardı. Kendilerini bizden daha üstün görürlerdi. Hakiki Türk olduklarından bahsederlerdi. Siz özünüzü yitirmişsiniz derlerdi. (Ayşe Özden, 2015) Yaklaşık otuz yıl önce bazı Kazak gençlerde Çin hayranlığı olduğu ve görünüş açısından Çinliye benzedikleri gerekçesiyle yerli halka karşı üstünlük kurma çabaları sarf ettikleri tespit edilmiştir. Görünüşleri Çinliye benzediği için onların gelişmiş hali olduklarını söyleyerek kendilerini buradaki insanlardan farklı ve üstün görürlerdi. Gençlerde Çin hayranlığı vardı. Komşumuzun oğlunun odasında Çinli liderlerin posterleri vardı. Oğulları Türkiye yi sevmiyordu, Çin de üniversite okuyordu. (Ayşe Özden, 2015) Bu duruma yerli halkın etiketlemelerinin de sebep olabileceği düşünülmektedir. Kazaklar Altay Köyü ne göç edip geldikleri için yerli halk tarafından göçmen olarak ta bilinmektedir. Biz onlara göçmen derdik, öyle hitap ederdik. (Kolsuz Köyü, 2015) Fakat Kazaklar kendilerine göçmen diye hitap edilmesini istemedikleri gözlemlenmiştir. Biz hep onlara göçmen derdik. Göçmen deyince huylanırlardı(sinirlenirlerdi) (Yakup Yavuz, 2015) Göç ederek gelmeleri diğer köylerce dışlanmalarına sebep olsa da Ovacık Köyü nün de bir göç süreci sonrası yerleştirilmiş olması, Kazakların onları benimsemelerini sağlamıştır. Bizde göçmen olduğumuz için bizim köyü tutarlardı (severlerdi) Futbol turnuvalarında diğer köylerden de takım gelirdi ama onlar bizim takımı tutarlardı(desteklerdi) (Kolsuz Köyü, 2015) Göçün ilk yıllarında Kazakların, çoğunlukla deri işiyle uğraşmaları yerli halk tarafından onları hor görmelerine ve dışlamalarına neden olmuştur. Deri kokarlardı, pis kokarlardı. Deri diktiklerinden kokuyorlardı galiba. Koktukları için ikram ettikleri yiyecekleri yiyemezdik, midemiz bulanırdı. (Yakup Yavuz, 2015) Altay Köyü, çevre köylerce istenmemiş ve buna yönelik birçok faaliyette bulunmuşlardır. Köyler arası anlaşmazlıklar yaşanmıştır. Nasıl gerçekleştiği ve kimin yaptığı bilinmeyen iki cinayet işlenmiştir. Fakat zaman geçtikçe anlaşmazlıklar azalmış ve aradaki problemler çözüme kavuşturulmuştur. O zamanlar birkaç tane büyük kavga oldu. hatta iki faili meçhul cinayet gerçekleştirildi. Daha sonra devlet büyükleri araya girerek kavgayı yatıştırdılar. Sonrasında ise köylüler kendi hatalarını anladılar. En büyük sıkıntı Güney Köyü ile olmuş. Çevre köylüler Altay Köyü için Bunlar kanunları bilmezler, kadınları dövüyorlar diyelim bunları şikayet edelim demişler. Ama pek işe yaramamış. Sonrasında ise ahiretlik başlattılar. Ahiretlik on yıl sürdü. Daha sonra pek önemseyen olmadı. (Abay Orhun, 2015) Altay Köyü nün devlet tarafından sadece Kazaklar için kurulması çevre köyler tarafından istenmeyen bir durum olarak görülmüş ve kıskanmalarına sebep olmuştur. Devlet onlara hazır dayalı döşeli evler verdi. Bize ise gavurdan kalan evleri verdiler Rumlardan kalan evleri verdiler. Geldiğimizde evler bomboştu. (Ovacık Köyü, 2015) 378

379 4 SONUÇ VE ÖNERİLER Kazakların İstanbul da geçirdikleri üç yıl adaptasyon sürecini oluşturmuştur. Devletin himayesinde misafir edilen Kazakların, İstanbul un büyük şehir olmasının da etkisiyle bulundukları ortama adapte olmakta güçlük çekmemişlerdir. Öğrendikleri deri işlerini daha da geliştirerek ticaretini yapmışlardır. Altay Köyü nde ekonomi alanında alternatif tercihlerin olmaması Kazaklar Altay Köyü nden İstanbul a tekrar göç etmesine etki etmiştir. Altay Köyü nün devlet tarafından sadece Kazaklar için inşa edilmesi, onların yeni yaşam alanlarına uyum sağlayabilmelerini kolaylaştırmıştır. Fakat Kazakların kendi dünyalarında içe kapanık yaşamaya ittiği için çevre köylerle iletişimini ve etkileşimini yavaşlatıcı etkide bulunmuştur. Komşuluk ilişkileri, yardımlaşma, dayanışma ve etkileşimi önemli bir boyutta etkilediği ve geliştirdiği kanısına varıldığı için ahiretlik uygulamasına ayrı bir başlıkta yer verilmesi uygun görülmüştür. Araştırmadan elde edilen bilgilere göre ahiretlik uygulaması Altay Köyü halkı ile Güney Köyü halkının devlet tarafından geliştirilen bir kaynaştırma uygulamasıdır. Kazaklar Altay Köyü ne yerleştirildikleri dönem yaptıkları deri işlerini uzun yıllar çevre köylere, ilçelere veya illere satmaya götürmüşlerdir. Kazaklar deri işi satmış karşılığında çoğunlukla süt almışlardır. Farklı ekonomik faaliyetlerde bulunan Kazaklar iş hayatında yerli halkla aynı ortamları paylaşmışlar ve etkileşimde bulunmuşlardır. Altay Köyü ne yakın olan Baler Tarım a ait elma bahçesi, Altay Köyü ne ve çevresindeki birçok köye iş olanağı sağlamaktadır. En çok süte ihtiyaç duymalarının sebebi ise ak çayı(sütlü çay) çok içmeleridir. Gittikleri köylerden küçük baş hayvan ya da at satın almışlardır. Altay Köyü ve çevre köyler pazartesi günleri Ulukışla da açılan halk pazarında ihtiyaçlarını karşılayabilmekte ve pazarcılık yaparak para kazanabilmektedirler. Mekânsal olarak kendi içine kapalı bir yapıya sahip olan Altay Köyü sosyal faaliyetler açısından oldukça aktif bir köydür. Özel günlerini törenlerle ve festivallerle günümüzde de kutlamaya devam eden Kazaklar, köyde büyük organizasyonlar gerçekleştirmektedirler.tek taraflı organize edilen faaliyetlerin yanında hem Kazakların hem de yerli halkın katılabildiği faaliyetlerde gerçekleştirilmiştir. Bu faaliyetlere en büyük örnek Ulukışla İlçesi nin düzenlediği futbol turnuvalarıdır. Kazakların dini yaşamlarına önem verdikleri, ibadetlerini yerine getirmek için özenle çaba harcadıkları yerli halkın gözünde takdir oldukça gören bir durumdur. Özellikle çocukların dini eğitimi Kazaklar için oldukça önemlidir.kazaklar aile bağlarına ve aile içi ilişkilere de önem vermektedirler. Aile yapılarını korumak amacıyla uzun zaman sadece Kazaklar arası evlilik gerçekleştirdikleri tespit edilmiştir. Bu durum daha sonra esnetilmiştir. İlk önce kız alarak başlayan yumuşamalar daha sonrada kız vererek devam etmiştir. KAYNAKÇA Akkayan, T. (1979). Göç ve Değişme. İstanbul: İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Basımevi. Aksoy, Z. (2012). Uuslararası Göç ve Kültürlerarası İletişim. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Alacahan, B. D. (2011). Etnik ve Sosyal Kaynaşma İlişkisi: Adana Örneği. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Alemdar, İ. E. (1990). İletişim ve Toplum. Ankara: Bilgi Yatınevi. Balcıoğlu, İ. (2007). Sosyal ve Psikolojik Açıdan Göç. İstanbul: Elit KültürYayınları. Bennett, M. (1998). InterculturalCommunication: A CurrentPerspective Çağlayan, S. (2006). Göç Kuramları, Göç ve Göçmen İlişkisi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Çakır, Ö. (2002). Sosyal Dışlanma. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Çakır, S. (2011). Sosyal Bilimler Dergisi, Çetin, A. L. (2006). Niğde İli Ulukışla İlçesi Altay Köyü'nün(Kuruluşundan Günümüze) Kültürel Coğrafi Görünümü. Niğde. Dedeoğlu, S. (2009). Türkiye'de Göçmenlerin Sosyal Dışlanması: İstanbul Hazır-Giyim Sanayinde Çalışan Azerbacanlı Kadınlar Göçmen Örneği. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Gitmez, S. Y. (1998). Niğde Altay Köyü Kazakları. Anayurttan Atayurda Türk Dünyası, Karakuş, M. G. (2014). Göç Araştırmalarında Mekan Boyutu:KültürelMekansal Bütünleşme. Türk Psikoloji Yazıları, Kartarı, A. (2014). Kültür, Farklılık ve İletişim. İstanbul: İletişim Yayıncılık. Keyder, F. A. (2005). Türkiye'de Büyük Kentlerin Gecekondu ve Çöküntü Mahallelerinde Yaşanan Yoksulluk ve Sosyal Dışlanma., (s ). Gaziantap ve İstanbul. Koçak, E. T. (2012). Türkiye'de Göç Olgusu, Göç Edenlerin Kentlere Olan Etkileri ve Çözüm Önerileri. Kafkas Üniversitesii, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Kolb, V. G. (2009). Almanya'da Yaşıyan Genç Türk Hastalarda Kültürel Uyum, İki Kültürlülük ve Psikiyatrik Bozukluklar. Türk Psikiyatri Dergisi,

380 Şentürk, Ü. (2010). Sosyal Hareketlilik ve Göç. F. M. Talas içinde, Sosyoloji (s ). İstanbul: Lisans Yayınları. Özden, A. ( ) 09:40 Kolsuz Köyü Kahvehane Görüşmesi ( ) 10:00 Kolsuz Köyü Ahmet Hoca görüşmesi ( ) 11:00 Güney Köyü Yakup Yavuz Görüşmesi ( ) 10:30 Güney Köyü Ömer Esen Görüşmesi ( ) 11:10 Güney Köyü Polis Emeklisi Ömer Bey Görüşmesi ( ) 12:20 Altay Köyü Muhtarı Abay Orhun Görüşmesi ( ) 14:15 Ovacık Köyü Kahvehane Görüşmesi ( ) 10:10 Hüsniye Köyü Kahvehane Görüşmesi ( ) 11:20 Eminlik Köyü Kahvehane Görüşmesi ( ) 12:10 Karacaören Köyü Kemal Özdemir Görüşmesi ( ) 15:00 Kavuklu Köyü Kahvehane Görüşmesi ( ) 15:40 Altay Köyü Eski Muhtarı Mustafa Kök Görüşmesi ( ) Altay Köyü İmamı İmam Katip Çelebi Görüşmesi ( ) Seslikaya Köyü Muhtarın Eşi Görüşmesi ( ) 09:30 Seslikaya Köyü Murat Cumali Görüşmesi ( ) Badak Köyü Kahvehane Görüşmesi (Avşar Karakış) ( ) 10:30 Altay Köyü Ahmet Bey Görüşmesi(hayvan otlatırken karşılaşıldı) ( ) 11:30 Altay Köyü Cuma Namazı Gözlemi ( ) 11:40 BALER TARIM Görüşmesi ( ) 14:30 BALER TARIM Babür Sevilen Görüşmesi ( ) 16:00 Yeşilgölcük Kasabası, Gölcük Sağlık Ocağı Dilara Sevilen, Dilara Sevilen'in Eşi Ahmet Bey, İlknur Sevilen Görüşmesi ( ) 12:00 Bor İlçesi Halime Sevilen Görüşmesi ( ) 14:30 DEĞERLER EĞİTİMİ AÇISINDAN İLK OSMANLI KRONİKLERİNDE EMİR TİMUR VE UZUN HASAN Şaban BAYRAK ТҮЙІНДЕМЕ: Тарих және тарихи зерттеулер саяхат уақыттарында қалай және неге жасалуы қажет деген мәселелердің бірі болды. Саясат, дін және қоғамдық заңдылық құралы болғаны үшін тарихнамасы және тарихи білім тәрізді болады. Осы көзқарастармен Османлы шежіресінен түрлі мысалдар жасаудамыз. Бұл шежіре Сұлтанның өзінің билігі және әулет көшбасшылары ретінде негізделген. Сондықтан; қарсыластарының әділетсіздігі және құрдастарының кемсітушіліктері тарих бойынша жалғасқсн бір дау болды. Осман империясының алғашқы шежіресі Әмірі Тимур және Ұзын Хасанның мысалдар арқылы бағаланатын болады. Тірек сөздер: Османлы, Тарих, Әмірі Тимур, Ұзын Хасанның. ABSTRACT: The journey of history and historiography in time has come along with the issue of how and why it should be carried out. Being a tool of politics, religion and social legitimacy; history has shaped the historiography as well as history education. These approaches are also confronted with various examples in Ottoman Annals. These annals are based on the Sultan s absolute authority and the perception of sovereignty which is dynasty-centered. Hence; the struggle of showing all the opponents and rivals, with whom an ongoing conflict exists, as unfair and discriminator comes into question. This style of the first Ottoman annals will be assessed through the examples of Emir Timur and Uzun Hasan. Key Words: Ottoman, Annals, History Education, Emir Timur, Uzun Hasan. Şaban BAYRAK Yrd. Doç. Dr. Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi NİĞDE/TÜRKİYE 380

381 ÖZET: Tarih ve tarihçiliğin zaman içindeki serüveni nasıl olması gerektiği kadar, niçin yapılması sorunuyla birlikte yaşanmıştır. Tarihin siyasi, dini ve toplumsal meşruiyet aracı olması tarih yazımı yanında eğitimini de şekillendirmiştir. Bu yaklaşımlar Osmanlı Kroniklerinde de çokça örmeği ile karşımıza çıkmaktadır. Bu kroniklerde Padişahın mutlak otoritesi ve hanedan merkezli hakimiyet anlayışı esastır. Dolayısıyla mücadele halinde olunan bütün rakip ve muhalifleri ötekileştirici ve onları haksız gösterme gayreti öne çıkmaktadır. İlk Osmanlı kroniklerinin bu üslubu Emir Timur ve Uzun Hasan örneklerinden hareketle değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Kronik, Tarih Eğitimi, Emir Timur, Uzun Hasan İRİŞ Tarih denilince iki şey anlaşılmaktadır. Biri geçmişte yaşanmış olan, diğeri de bu geçmişi inceleyen bir disiplin olarak tarih. Tarih yazımı da tarihçilerin eğilimlerinin ve dönemsel özelliklerin tarihi ve tarihçilere mahsus anlamlandırma süreçleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarih yazımı genel kabule göre Modern Öncesi Dönem, Modern ve Postmodern Dönem olarak ele alınmaktadır. Herodotos la başlayan görülen ve duyulan haberlerin yazılması anlamında tarihçilik, Thukidides le olayların yorumlanması ve anlamaya çalışılmasıyla yeni bir boyut kazanmıştır. İslam ve Osmanlı tarih yazıcılığı ile modern öncesi Batı tarih yazıcılığı arasında benzerlik bulmak mümkündür. Tarihin tekerrürden ibaret olduğu kabul edilen tarih anlayışı Hıristiyanlık ve İslamiyet gibi büyük dinlerin teolojik etkisiyle çizgisel yani başlangıcı ve sonu olan bir anlayışa evrildi. (Şimşek ve Pamuk, 2014:23-24) Tarih yazıcılığı bütün zamanlarda salt ilmi meraktan çok siyasi, dini vb. gayretlerle şekillenmiştir. Tarih inançlar kadar, siyasi ve toplumsal meşruiyeti oluşturmak, bireysel ve toplumsal kimlik inşasında, ihtiyaç duyulan inanç ve değerlerin üretilip, öğretilmesinde en yaygın araç olarak kullanılmıştır ve kullanılmaktadır. Kolektif kimlik, belirli bir insan grubunun kendi hakkındaki bilinci ve duygusuyla ilişkilidir; topluluğun kendine özgü niteliklere sahip olduğu ve biricikliği yönündeki bilinci ve aidiyet duygusudur. (Bilgin, 1999:62) Bu aidiyet duygusu toplumun devamlılığı kadar, yönetimini de gerekli ve mümkün kılmaktadır. Bu ilişki sebebiyle tarih, ulusal kimlik, kültürel kimlik, dini kimlik, cinsel kimlik ya da toplumsal cinsiyet ve politik kimlikle ilişki hale gelir.(pamuk,2014:80) Tarihin kimlik inşasında yaygın olarak kullanılması ülkemizde olduğu gibi diğer ülkelerde de daha çok modern zamanların eğilimidir.(kurkowska,2003:57) Ancak geçmiş asırlarda da modern dönemdeki kadar yaygın ve işlevsel olmasa da tarih yazımı siyasi ve dini amaçlara hizmet etmiştir. Özellikle Osmanlı tarih yazıcılığında insanların kendi grupsal ya da ondan kolaylıkla ayrılamayacak bireysel kimliklerini inşa ederken tarihten çokta nesnel olmayan bir biçimde istifade ettikleri dikkat çeken bir bulgudur.(inalcık,1998:9) Osmanlı hükümdarının ve hanedanın merkeze alındığı, mutlak otoritenin tesisi ve korunması esasına dayalı (Patrimonyal) hâkimiyet anlayışı, Osmanlı devleti örgütlenmesinin esasını oluşturmaktadır. (İnalcık,2009: ) Bu anlayış hanedanın içerden ve dışarıdan bütün rakiplerine yönelik mücadeleyi gerekli ve meşru kılmaktaydı. Kabul edilen hukuk anlayışı da bu politikayı tahkim etmekteydi. İlk Osmanlı kroniklerinde tahkim edilen hâkimiyet anlayışının savunulması ve devamı için anlatılan bütün hadiselerde rakip hükümdar ve siyasi aktörleri haksız, düşman, zalim göstermek suretiyle ötekileşmek ve Osmanlı sultanlarını haklı ve politikalarını meşru sayma yaklaşımı dikkat çekmektedir. Ayrıca dönemin tarih yazımında ki bu üslup bütün taraflar için söz konusudur. Ele alacağımız örneklerde bu husus ortaya konulacaktır. Emir Timur ve Uzun Hasan örneklerinden hareketle ilk Osmanlı kroniklerinde gördüğümüz hiçte nesnel olmayan üslup ve yargılar, dönemin anlayış ve zihniyetinin bir yansıması olması itibariyle kabul edilebilir. Ancak günümüzde bu metinlerin büyük dikkatle ve eleştirel bir yaklaşımla ele alınması zorunludur. Bu araştırmamızda ele alınıp incelenecek metinlerin ne kadar ötekileştirici bir dil taşıdığı, nesnellikten uzak olduğu, bugün bu metinleri nasıl okuyup değerlendirmemiz gerektiği ortaya konulmaya çalışılacaktır. İlk Osmanlı Kroniklerinde Emir Timur Hakkında Kullanılan Suçlayıcı ve Ötekileştirici Dil Osmanlı hükümdarı Yıldırım Beyazıt ve Emir Timur arasında yaşanan mücadele ve bu süreçte cerayan eden bazı hadiselerin ele alınışı, çağdaş Osmanlı kroniklerinde kullanılan üslup oldukça sorunlu ve 381

382 ötekileştiricidir. Aynı zamanda Timur un sarayında yazılan tarih kitaplarında kullanılan dilin de benzer olduğu görülmektedir. Bu kaynaklarda ilk dikkati çeken farklılık, iki hükümdar için kullanılan unvan ve sıfatlarda karşımıza çıkmaktadır. Âşık Paşaoğlu tarihinde Emir Timur dan ısrarla sadece Temür diye bahsedip herhangi bir unvan veya sıfat kullanmaz. Osmanlı padişahından mutlaka Beyazıt Han diye söz eder. (Âşık Paşaoğlu,1992:67,68,70) Çağdaş kronik yazarlarından Oruç Bey, her iki hükümdardan da Han diye bahsedip daha dikkatli bir dil kullanır. Ankara Savaşı ndan sonra Yıldırım Beyazıt Han ın yakalanıp Timur Han ın huzuruna getirilmesi esnasında her iki kaynak da Timur Han ın ihtiramla davranışını takdir ederler: Temür Han, Yıldırım Han ı görüp istikbal edip karşı gitti. Saygı ile atından indirip kendi otağına iletti. İkisi bir halice üzerine oturdular. Konuştular. Aralarında bir nice sözler geçti Gâh Gâh Temür Han gelip Yıldırım Han ın hatırını sorardı Temür Han kerem sahibi kişiydi (Oruç Bey,1972:61,63). Âşık Paşaoğlu da hadiseyi saygılı bir üslupla nakleder: tuttular Temür e getirdiler. Atından yıkmadılar. Temür çağırdı ki: Atından düşürmeyin dedi. Benim koltuğuma girin dedi. Çadırda oturmuştu. Koltuğuna girdiler Çadırın kapısına geldi. Beyazıt Han ı tazim ile attan indirdiler. Temür e karşı gitti. Görüştüler. İkisi bir halının üstüne oturdular (Âşık Paşaoğlu,1992:69). Timur Han ın tarihçesi Nizamüddin Şami ise öteki olarak gördüğü Yıldırım Beyazıt Han hakkında tercih ettiği küçültücü üslubuyla dikkat çekmektedir: Rum valisi Yıldırım Beyazıt zuhur etti ve şevket ve satvetine mağrur olarak Rum padişahı Yıldırım Beyazıt. Yanında olduğu hükümdardan: Emir Sahibkıran Emir Timur diye saygıyla bahsetmektedir. (Nizamüddin Şami,1987:197,260). Emir Timur sarayının bir diğer tarihçisi Tacü s-selmani: Hazret-i Sahibkıran Hazret-i Hakan Sahibkıran sıfatlarını tercih eder. (Tacü s-selmani,1988:10,12) Osmanlı kaynaklarında Emir Timur hakkında tahkir edici, aşağılayıcı, üslup yürütülen askeri faliyetler ve ele geçirilen şehirlerin halkına reva görülen zulüm ve katliamlar anlatılırken daha çok sertleşmektedir. Temür Haleb e vardı. Haleb halkı Hisar ı vermedi. Çok adam kırıldı. Hisar ı aldı. Çok zulüm etti. Zira Temür kötülerin en büyüğü idi. (Âşık Paşaoğlu,1992:67,68) Temür Han, Afrasiyab gibi büyük ordu toplayıp Anadolu ülkesini almak kastıyla çıkarak geldi. Önce Sivas şehrini alıp yıktı. Halkını öldürüp Hisar ını yıktı (Oruç Beğ,1972:58) Emir Timur un sert, kan dökücü, korku ve yılgınlık oluşturarak hızlı sonuç alma siyaseti kabul edilemez ve zalimce olması, bu uygulamaları eleştiren Osmanlı tarihçilerini haklı yapsa da, bu tutum nesnellikten uzak ve birçok tutarsızlığı barındırmaktadır. Bilinmektedir ki zamanın savaş hukuku bütün taraflara bu hakkı tanımaktadır. Galipler kılıçla ele geçirdikleri şehir ve ülke halkını esir ve savaşçıları istenirse esir veya öldürebilirlerdi. Nitekim Osmanlı fetih siyasetinde benzeri uygulamaların örnekleri vardır. Emir Timur un bu siyaseti daha aşırı ve kanlı olduğu muhakkaktır. Lakin fethedilen bölgelerin itaati ve yeni fetihleri kolaylaştırmak için bu sert tedbirlere Osmanlı tarihinde de rastlanmaktadır. Osmanlı tarihçilerinin haklı olarak Emir Timur un uygulamalarını eleştirirken Osmanlı hükümdarlarının uygulamalarını yerinde bulmaktadırlar. Âşık Paşaoğlu Sultan 2.Murat ın Karaman seferini anlatırken: Konya ya çıktı. Yağma buyurdu. Karaman ülkesini şöyle vurdular ki şehirlerini ve köylerini elek elek ettiler. Harab eylediler Tarihçi İstanbul un fetih gününü anlatırken: Hisar feth olundu. İyi yağmalar ve doyumluklar oldu. Altın, gümüş, mücevherler ve türlü kumaşlar gelip pazara döküldü. Satmaya başladılar. Halkını esir ettiler. Tekfürünü öldürdüler. Güzel kızlarını gaziler bağırlarına bastılar (Âşık Paşaoğlu,1992:108,119) Öte yandan Karamanoğulları nın Osmanlı şehirlerini, Bursa yı yakıp yıkmayı benzer anlayışla meşru gördüklerini de hatırlamalıyız. Yine Osmanlı ordularının Arnavutluk un fethinde bu sert askeri tedbirlere başvurduklarını, nakleden tarihçilerimiz, bu uygulamaları da doğru bulmaktadır: Kâfir bugüne kadar, Müslümanlara çok zarar vermişti. Bu sebeple çok sert davranıldı. Güzel kızlardan ve güzel oğlanlardan esir alındı O canlarına susamış aman kabul etmezler kılıç yasasına tabi tutuldular ve şark şark kırıldılar. Her menzilde kırılan, toplam kâfir sayısı yedi bini buldu Bu defa kâfire hiç acınmadı. Hemen hepsi kırıldı. Tekrar kafa tutacak esaslı bir kuvvet bırakılmadı (Tursun Bey:120,121,125) Fatih Sultan Mehmet Han ın Arnavutluk seferiyle ilgili Oruç Bey de şu bilgiyi vermektedir: sonra Sultan Mehmed Arnavud a sefer etti. İhanet ettikleri için Arnavud elini allak bullak etti. Yıkıp yakıp sekiz bin kâfiri kılıçtan geçirdi (Oruç Bey,1992:121). Örneklerde görüldüğü üzere tarihte bu sert askeri tedbirlere ülke ve devlet farkı olmaksızın birçok yönetici başvurmuştur. Akkoyunlu Hükümdar ı Uzun Hasan ile Fatih Sultan Mehmet in Mücadelesinin Osmanlı Kroniklerinde Ele Alınışı 382

383 Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan Osmanlı Devleti ne karşı Emir Timur un siyasetinin benzerini takip etmekteydi. Karamanoğlu Kasım Bey le ittifak yaparak Osmanlı Devleti aleyhine faaliyette bulununca iki devletin hükümdarları arasında düşmanlık ve kanlı bir mücadele başladı. Bu mücadele muasır tarih yazarlarının üslubuna ve eselerine yansıdı. İki hükümdar arasında ilk çatışma Uzun Hasan ın gönderdiği kuvvetlerin müttefiki Karamanoğlu Kasım Bey le birlikte Tokat çevresini yakıp yıkarak yağmalamaları ve katliamlar yapmaları üzerine gerçekleşti. Osmanlı akıncılarının karşı hareketi Akkoyunlu ordusunun yaptıkları kadar sert oldu: Mihaloğlu Ali Bey i Rumeli nin yarar akıncıları ile gönderdiler. Vardı. Kemah çevresini vurdu ve Ermeni leri esir etti. Çok doyumluklar elde edildi Âşık Paşaoğlu bu ifadelerle yapılanları doğru bulmanın yanında Uzun Hasan ı tahkir edici ifadeler kullanır: Uzun Hasan önceleri küçücük yılan idi. Padişah ın niyeti bu idi ki ejderha olmadan O nu avlamak istedi Âşık Paşaoğlu Otluk Beli savaşında Akkoyunlu ordusunun savaşmadan korkup kaçtıklarını: Hey uğursuz Türkmenler! Ok atmadan ve kılıç salınmadan bu kaçmak size neden oldu şeklinde ifade etse de perseye aykırıdır. (Âşık Paşaoğlu,1992:144,151,153) Diğer çağdaş Osmanlı kaynağı Dursun Bey, Akkoyunlu ordusunun çok iyi savaştığını, iki taraftan da çok savaşçının öldüğünü, Uzun Hasan'ın savaşın kaybedildiğini anlayınca kaçtığını kaydeder. Savaşın sorumlusu olarak gördüğü Akkoyunlu esirlerin "kılıç yasasına" tabi tutulduklarını, bu duruma Uzun Hasan'ın "mel'unluğunun" sebep olduğunu ifade eder. (Tursun Bey:138,141) Osmanlı ordusunun parlak tarihinin Uzun Hasan'ın korkup kaçmasından kaynaklanmadığı, çok iyi savaştığı lakin top ve tüfek savaşını bilmeyen süvarinin bu yeni savaş usulüne direnemeyip dağıldıkları gerçeğini Oruç Bey kaydeder. (Oruç Bey,1992:125) Osmanlı ordusunun üstünlüğünün ateşli silahlar kullanmak sayesinde olduğunu objektif bir üslupla ortaya koyan bir diğer kaynak Akkoyunlu sarayında yazılmış bir kroniktir. Hasan-ı Rumlu'nun bu eserinde savaş sonrası yaşanan hadiselerle ilgili de dikkat çekici bilgiler yer almaktadır:"...sultan bu fethin şükranesi olarak 40 bin köleyi azad etti... Sultan'ın gözünün önünde Akkoyunlu taifesinin hepsinin boynunu birer birer vurdular. Öyleki bir günde 3 bin kadarı öldürüldü..." (Hasan-ı Rumlu,2006:518,521). Verilen bu bilgi Osmanlı kaybaklarınca doğrulanmakta ve Akkoyunluların işledikleri fenalıkların sonucu yapılan muamelelerin "...şer'an ve örfen ve aklen ve naklen vacip olduğu..." kabul edilmektedir. (Tursun Bey:141) Yukarıda verdiğimiz örneklerde de görüldüğü üzere bugünkü hukuk ve değer yargılarıyla kabul ve savunulamayacak uygulamalar geçmiş asırlarda meşru sayılabilmekteydi. Azad edilen 40 bin kölenin esir alınmış bir kısım asker ve bölge halkından olması kuvvetle muhtemeldir. Savaş halinde yapılan kötü muamele nasıl bugün kabul edilemez görülmekteyse, geçmişte de vicdana uygun bulunmadığını, bir savaş zorunluluğu olarak kabul edildiğini Âşık Paşaoğlu'nun bir değerlendirmesinde açıkça görmekteyiz:"sual: Ey derviş! Bu Azablar bunun gibi nameşru hareketi niçin ettiler? Bu Osmanlı Hanedanı askerine bu layık mıdır deseler cevap budur ki: Ey Aziz! Bu Osmanlı Hanedanı'nın askeri kısım kısımdır. On iki sınıf askerdir. Her kısım bir halka musallattır. Bu Azap tayfası her memlekete ki varsalar bunlara yasak yoktur. Onun içinki bunlar padişah ulufesiyle varırlar. Her yerde... Kendi padişahlarına hiyle ve kötülük eden halkı isteklerince incitirler. Taki Osmanlı Hanedanı'nın vardığı iklim, padişaha itaat etmiş olalar. (Âşık Paşaoğlu,1992:135) SONUÇ Emir Timur ve Uzun Hasan örneğinden hareketle analize tabi tuttuğumuz tarihi metinlerin sorunlu bir üslup ile kaleme alınmış olması, dönemin hâkimiyet anlayışı ve değer yargıları itibariyle doğru kabul edilebilir. Zira toplumlar zaman içinde ihtiyaç duydukları değerleri ve toplumsal ilişkileri yeniden üretmek mecburiyetinde kalmışlardır. Çünkü değerlerin insan davranış ve kararlarını etkilediğini ve bireyin tercihlerine bağlı olarak sonuçlar ortaya koyduğu bilinmektedir. (Safran,2006:144) Bu sebeple tarih yazımı ve eğitimi değerler üretiminde ilk akla gelen faaliyet alanı olmuştur. Günümüzde tarihi metinlerden istifade edilerek üretilen araştırma eserleri ve özellikle tarih dersi kitapları kaleme alınırken, çağımızın eğitim anlayışı, değerler eğitimi, değişen toplumsal ihtiyaçlar, toplumlar arası ilişkiler ve tarih araştırmalarının vazgeçilmez nesnellik ilkesi gözden uzak tutulmamalıdır. Özellikle Türk devletleri ve toplulukları arasında ortak tarih müfredatı arayışının ve ihtiyacının öne çıktığı günümüzde işaret ettiğimiz hususlara hassasiyet göstermek önem kazanmıştır. KAYNAKÇA -Âşık Paşaoğlu,(1992) Tarih (Yay. Atsız) İstanbul: M.E. B. Yayınları -Bilgin, N.(1999), Kolektif Kimlik, İstanbul: Sistem Yayınları -Hasan-ı Rumlu,(2006) Ahsenü't-Tevârih.(Çev.Mürsel Öztürk), Ankara: TTKY 383

384 -İnalcık, H.( ) "Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı", Doğu-Batı, Sayı:5, s İnalcık, H.(2005). Devlet-i Aliyye, İstanbul: İş Bankası Yayınları -Nizamüddin Şami, (1987) Zafernâme, (Çev. İsmail Aka) Ankara: TTKY -Oruç Bey,(1972) Tarih(Yay. Atsız) İstanbul: Tercuman 1001 Temel Eser -Pamuk A.(2014), "Kimlik ve Tarih Öğretimi". M.Safran(Editör) Tarih Nasıl Öğretilir (s.79-88) Ankara: Yeni İnsan Yayınları. -Safran M. (2006), Tarih Öğretiminin Eğitimsel Amaçları, Tarih Eğitimi Makale ve Bildiriler, Ankara. -Şimşek, A, Pamuk, A, (2014) "Tarih Yazıcılığının Dünü-Bugünü ve Yarını Üzerine Kısa Bir Bakış". M.Safran (Editör) Tarih Nasıl Öğretilir (s.23-28) Ankara: Yeni İnsan Yayınları. -Tacü's-Selmâni,(1988) Tarihnâme, (Çev. İsmal Aka) Anakara: TTKY. -Tarih Nasıl Öğretilir (s.79-88) Ankara: Yeni İnsan Yayınları. Kurkowska, M.(2003), "Çağdaş Dünyayı Anlamak" Oya Köğmün (Yayına azırlayan) Tarih Eğitimine Eleştirel Yaklaşımlar.(s.57-59) İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları. -Tursun Bey,(Tarihsiz) Tarih-i Ebul Feth.(Yay. Ahmet Tezbaşar), İstanbul: Tercuman 1001 Temel Eser ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЭТИКАЛЫҚ МӘДЕНИ МҰРАЛАРЫНЫҢ ОҚУШЫ ЖАСТАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ МАҢЫЗЫ Ә.О. ҚАМАҚ ABSTRACT: In article, on the basis of the analysis of scientific works and results of own research the author, of discover essence, the contents, means, the principles of the ethical education containing in the spiritual cultural values of Kazakhs and their role in public life, in formation of the younger generation, and also use of importance of ethical heritages of people in a humanization the content of process of education of school and in upbringing of morals of the schoolboy. Key Word: ethical heritage, customs, younger generation, moral education, school, educational process, schoolboy. АННОТАЦИЯ: В статье на основе анализа научных трудов и результатов собственного исследования, автор, раскрывают сущность, содержание, средства, принципов этического воспитания, входящей в систему духовно-культурных ценностей казахского народа и их роль в общественной жизни, в воспитании молодого поколения, а также значимости использование этических наследий народа в гуманизации содержание воспитательного процесса школы и в нарвственном воспитании школьников. Ключевые слова: этическое наследие, мораль, молодое поколение, нравственное воспитание, школа, воспитательный процесс, школьники. Адамзат қоғамының даму сатыларынң кезеңдерінде тәрбие мәселесі қоғамның саяси, экономикалық, мәдени, әлеуметтік қажеттіліктері үрдісімен тығыз байланысты қарастырылып отыруы, әрбір тұлғаны жан-жақты тәрбиесі туралы философиялық тұжырымдар, психологиялық, педагогикалық ой-пікірлердің қалыптасуы түрлі ғылымдар саласының мазмұнынан белгілі. Кез-келген халық, бір тарихи кезеңнің қоғамдық, әлеуметтік тәжірибелерін, рухани мәдениетінің құндылықтарын кейінгі кезеңге мұра етіп беріп отырады. Рухани мұра мазмұны - Отанға, туған жер мен елге деген сүйіспеншілік, ата-бабалар дәстүрлеріне, отбасына құрмет пен сыйластық, адамгершілік, әділдік, шыншылдық, т.б. тәлім-тәрбиелік құндылықтарды қамтиды. Қазақ халқының рухани мәдениеттік зор байлықтың мұрагері екенін бәріміз білсек керек. Сол мұралар аясында халқымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелік құндылықтары, сонау көне дәуірлерді айтпағанның өзінде, Шығыс мәдениетінің қайнар көзі болып саналатын Ұлы даланы мекендеген, бір тілде сөйлеп, бір дінге сеніп, болашақ түрлі халықтардың мәдениетінің қалыптасуына теңдесі жоқ үлес қосқан ертедегі түркілердің ортақ мәдениетінен бастау алады. Ұлы бабамыз Әл- Фарабиден бастап өшпес мұра қалдырған ойшылдарымыз Қашқари, Иассауи, Хорезми, Дулати, т.б еңбектері қазіргі ұрпақ тәрбиесі үшін теңдесі жоқ қазыналар. Қазақ хандығы дүниеге келген кезеңнен жеткен ғұлама Өтейбойдақтың «Шипагерлік баян» атты еңбегінен мынадай мысал келтіре кетейік: Енді ғана жеке хандық құрып, мемлекетінің болашағын, халқының саулығын, азаматтарының тұлғалық жарасымын ойлаған Жәнібек хан, ғұлама Өтейбойдақтың түсініктемелері мен ақыл-кеңесін Қамақ Ә.О. П.ғ.к., ҚҰБА корреспондент мүшесі. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті 384

385 мойындап, қазақ хандығы тарихындағы денсаулықты сақтау, ұрпақ өсіру, тазалық пен салауаттылық туралы тұңғыш «Хан Жарлығын» жариялатады. Кітапты оқығандар, хан жарлығының мазмұнынан сол кездегі этикалық мораль принциптері мәнінің маңыздылығын танып білер еді. «Ақорда ханы Жәнібек әздің жарлығы Күллі алаш ұранлы қазақ қараша бұхараларымның өздерінің және ұрпағының мінсіз бітістік болмағы шарты үшін: Ауыз (бірінші). Жат төселмелік, жат ниет, бәт қылық бүгіннен бастап тиым болмағы шарт жарағы. Әгәрәкім көзге шалынса, қара маңғаз (сиыр) артынша мінгізіліп, өртелмелк қалма (күйе) әлпетіне жақпаулы, жаға жұрт көрмелік істемек шарт. Көз (екінші). Жеті атадан ілгері қыз алысқандар бүгіннен бастап болмауы шарт жарағы. Әгәр олай болса, болғанына көз жетсе, жұбайларды тең бас қылыштамақ шарт (өлім жазасына кесу)... Көз мұрын (үшінші). Беттен сүйетін жат қылық бүгіннен бастап тиым. Және аллалық шала жаралымнан басқа науқастар әрқандай пенде баласына болса да тостағанының шетін тістетпеуі шарт. Әгар айқын ұғыныстылық болса, елу қамшы дүрелемек жарағы, оған сұрам жоқтығы айқындылық. Әшкере қарсыласқан адамның өзі кім болса да жер үймек (жерге тірілей көмілмек)...» [1, 43]. Жарлықтың екінші тармағындағы жеті атадан ілгері қыз алыспау туралы өкімнен, бұл құбылыстың жалпы түркі халықтары ішінде тек қазақ халқына ғана тән және бүгінге дейін сақталғанын түсінеміз. Міне, бұл жарлықтан, адамгершілік тәрбие аясындағы адам денсаулығы, оны сақтау мәселесін қамтитын этикалық құндылықтар отбасы, ел арасының ғана емес, Қазақ хандығы кезінде мемлекеттік мұдде үшін аса маңызды болғанын көреміз. Хандық дәуірдегі Асан қайғы, Ақтамберді, Майлықожа сияқты көптеген ақын-жыраулардың толғаулары мен қасиетті билердің дана өсиеттерінің ұлттық тәлім-тәрбиеге қосқан үлесі қаншама! Абай мұрасының, этикалық моральға байланысты тәлімдік ой-пікірлерінің орны тіпті ерекше. Шоқан, Ыбырайлармен қатар ХХ ғ. басында педагогикалық ой-пікірлермен барша қазақ даласын дүр сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Жүсіпбек, Міржақыптардың педагогикалық, психологиялық тұжырымдары ұлттық мазмұнда жалғаса келе, халқымыздың жеке тұлғаның қоғамдағы этикалық болмына, мінез-құлқына қойылатын талаптар мен ережелер нормалары жиынтығы саналған моральдық кодексіне, тәлім-тәрбиелік рухани мұрамызға айналды [2]. Философиялық тұрғыда этика қоғамдық сананың жемісі. Мораль этиканың зерттеу обьектісі ретінде, қоғамдық және тұлғалық сана-сезімнің қалыптасу проблемасын, этностық ерекшеліктер мен тұрмыс құрылымын, тұлғаның өмір тіршілігінің ерекше әдіс-тәсілдерін айқындаумен шартталады. Этникалық білім мазмұны, формасы және құрылымы жағынан нормативті этика мен мораль теориясын қамтиды. Нормативті этика: адамгершілік құндылықтарды қамтитын тәлім-тәрбиенің барлық мәселелерін зерттейді және мінез-құлық кодексін жасайды. Мораль теориясы тәлімдік мұралардың мәнін, нормаларын, тарихи сипатын анықтайтын заңдылықтарын зерттейді. Мораль - қоғамда қалыптасқан өмір салтының барлық салаларындағы тәртіп, мінез-құлық нормаларын реттеудің формасы әрі тұлғаның өзіндік құндылығын дәріптейтін қатынас түрі. Моральдық-этикалық нормалар, халықтың ұлттық әдет-ғұрыптары, қалыптасқан салт-дәстүрлері, келешек ұрпаққа айтар ақылы, адамгершілік үлгісі ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады, жаңа қоғамның жалпы талаптарымен ұштаса қоғам азаматтарының, жас ұрпақтың мінез-құлқы мен ұлттық тәрбиесіне пайымды әсер етеді. Өмірлік маңызы бар мәселелерді шешуде, жеке тұлғаның қоғамға (идеялық, ұжымдық, интернационалдық, отаншылдық), еңбекке және оның нәтижелеріне (еңбекқорлық, тәртіптілік, ұқыптылық), өзіне және басқа да адамдарға (адалдық, мейрімділік, принциптілік, табандылық) деген өзіндік көзқарасын айқындайтын моральдық қасиеттерінің болу айрықша маңызға ие болды [3]. Халқымыз өзінің бай тәжірибесіне сүйеніп, ұрпақты адал еңбекке, өнер-білімге баулыды, отбасының, ауыл-аймақтың, елдің ар-намысын қорғау сияқты ізгі адамгершілік қасиеті «Сегіз қырлы, бір сырлы» ұлттық кодекске сәйкес азамат тұлғасын қалыптастыруды арман етті. Педагогика ғылымында «адамгершілікті» адам мінез-құлқын анықтаушы, оның қоғамдық ортада өзін таныта алатын рухани өмірінің сапалары, қандай да бір қоғамдық ортадағы мінез-құлық нормаларының жиынтығы ретінде белгілі бір ережелерді орындауы; қоғамдық сананың және қоғамдық қатынастың ерекше түрі мен формасы ретінде, адам әрекетін нормалар көмегімен реттеу тәсіліне жақындату; адамның даралық мінез-құлқын реттеуші қайырымдылық, тәртіптілік, шыншылдық, әділдік, еңбекқорлық, жауапкершілік, т.б. қасиеттерін біріктіретін сипаттамасы; белгілі нормалардың, ережелер мен мінез-құлыққа байланысты моральдық сананың, дағдылар мен әдептердің жиыны тұрғысынан түсіндіретін ұстанымдар қалыптасқан [3, 25-26]. Бұл түсініктемелерде 385

386 қарама-қайшылықтар жоқ, олар керісінше бірін-бірі толықтырады. Сонымен, «адамгершілік қасиет» Отанға, туған халыққа және жеке басқа қатысты этикалық-моральдық сана-сезім мен мінез-құлықтық қатынас сапасын айқындайтын тәрбие көрсеткіші деп қабылдаймыз. Қоғам дамуының жаңа кезеңінде жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу мәселелерін ғылыми педагогикалық тұрғыда зерттеген және тәрбие жүйесін ұсынған ғалымдар, жеке тұлғаның адамгершілік тұрғыдан қалыптасуына байланысты, бріншіден, бүкіл адамзат қоғамының даму тарихында адамгершілік тәрбиесінің өзекті болғанын, екіншіден, адамгершілік - адамның тұлғалық құрылымында ең алдымен өзін танып білуі мен адамдар арасындағы жарасымды қарым-қатынас орната білу қабілеттілігі, үшіншіден, ұлттық тәрбие құндылықтарын қазіргі жаңа қоғам мен әлеуметтік ортаның талаптарына сай тиімді қолданудың маңыздылығын ашып көрсете отырып, «адамгершілік тәрбиесі адамзат қоғамын үнемі толғандырып келе жатқан күрделі мәселенің бірі» екенін дәйектейді [3]. Бұл өзекті мәселе, мектептік оқу-тәрбие жүйесі арқылы жас ұрпаққа адамгершілік тәрбие берудің міндеттерінің бір саласы. Сондықтан, мектеп ұжымы мен ұстаздардын жеткіншек ұрпаққа сапалы білім берумен бірге, олардың туған халқының адамгершілік құндылықтарын игеруін, әлеуметтенуін қамтамасыз ететін тәрбиелік факторлардың жетекші түрлерін нақтылы анықтай отырып, тәрбиелік іс-шараларды жүргізуде тиімді пайдалана білуі, сол міндеттерді жүзеге асырудың алғы шарттары болып табылады. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасы Прездиденті Н.Ә.Назарбаев: «Адамгершілік ұстанымдар ортаның өмір салтына сәйкес қалыптасуы тиіс....адамгершілік қасиеттерді жоғалтуға болмайды. Ал, жаңа адамдық ұстанымдар мектеп қабырғасымен басталуы керек. Ол үшін Отанды, Қазақстандық құндылықтарды құрметтеуге тәрбиелеу қажет» деген міндеттер қойған болатын [4]. Соған сәйкес, елімізде қоғам дамуының талаптарына сәйкес жаңа тәрбие теориясы тұжырымдалып, ұжым мен жеке тұлғалық қатынастардың формаларын, мазмұнын, фактілер мен құбылыстар ықпалын анықтауға бағытталған педагогикалық зерттеулер жүргізіліп «Мектеп пен балалар мекемелерінде имандылық-эстетикалық тәрбие берудің республикалық кешенді бағдарламасы», «Атамекен» ұлттық тәрбие бағдарламасы, «Этномәдениет тәрбие тұжырымдамасы», «Мәдени мұра бағдарламасы» сияқты тәрбиелік құжаттар дүниеге келді, қаншама ғылыми-әдістемелік еңбектер жарық көрді. Бұл салада: «Мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі» «Оқушылардың тұлғалық қасиетін дамытудың педагогикалық негіздері» (С.Қалиевтың ғылыми тобы), «Мектеп жас ұрпақты әлеуметтендіру институты» (О.Нұсқабаев), «Тамыры терең тәрбие» (С.Ұзақбаева), «Теория и методика нравственного воспитания учащихся многонациональных школ», «Нравственные основы правового воспитания школьников» (Л.Байсерке, В.Ким), «Мектеп оқушыларын адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіру» (Г.Аңламасова), «Тәрбие процесінде 5-9 сынып оқушыларының адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру» (Д.Нұрғалиева), «Сыныптан тыс жұмыстарда жеткіншектердің адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық шарттары» (М.Сыдықов), «Көркем шығарма арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу» (А.Ш.Тілеулесова) т.б. көптеген еңбектер бар. Бұл еңбектерде мектеп оқушыларының тұлғалық сапалы қасиеттерін кешенді түрде қалыптастыруға педагогикалық ықпал ету жолдары, мектептік оқу тәрбие үрдісінде оқушының бойына адамгершілік қадір-қасиеттерді сіңірудің теориялық негізі мен әдістері негізделген. Аталған еңбектер мазмұнына талдау жасаған Р.Зұлбұхарова, қазіргі білім мен тәрбие беру жүйесін қайта құруда мынадай тәрбие мәселесінің мынадай бағыттары негізге алынғанын айтады: 1. Еркін тұлғаны тәрбиелеу. 2. Рухани тұлғаны тәрбиелеу. 3. Ізгі, адамгершілігі мол тұлғаны тәрбиелеу [5, 28]. Авторлар, оқушыларды рухани дамытудың педагогикалық жүйелерін саралай келіп, тұлғалық сана-сезім мен ой, түйсік тазалығын; қоршаған өмір болмысы туралы дүниетаным мәселелерін; этикалық-мораль құндылықтары негізінде, ұрпақ тұлғасының адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеудің маңызына тоқталады. Бұл проблема әліде өзекті. Мектеп ұжымы тарапынан қоғамдық-саяси мәндегі тәрбие жұмыстарын жоспарлауда, ұйымдастыруда жалпылама науқандық іс-шараларды қуып кетушілік, немқұрмайдылық сияқты келеңсіздіктердің орын алуы, мектеп оқушыларының жекелеген топтарының бойында қоғамдық жұмыстарға селқостық қатынастың тууына себеп болады. Осындай олқылықтар салдарынан оқушының қоғамдық, әлеуметтік талаптарға деген қатынастарының белсенділігі төмендейді, нәтижесінде моральдық нормаларға жат теріс қылықтарға еліктеу, көшелік жүріс-тұрыстарға салыну т.б. оғаш әрекеттерге бой ұруға барады. 386

387 Жас ұрпақтың мінез-құлық тәрбиесі, тәртібі, басқада тәрбиелік жақтары ең алдымен отбасында қалыптасатыны белгілі. Бүгінгі таңда, жастардың мінез-құлық тәртібіне сыртқы факторлардың кері әсері ықпал етіп жатқанда, мектептің отбасымен арадағы ынтымақтастығын бекіту арқылы, балаларға этикалық нормалар негізінде ұлттық тәрбие беру өзекті мәселеге айналуда. Ғасырлар бойы қазақ отбасының ұрпақ тәрбиелеудегі ұстанымы, негізінен, халықымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық болмысы мазмұнындағы жас ұрпақтың «сегіз қырлы, бір сырлы» азамат болып қалыптасуына ықпал ететін тәлім-тәрбие, мінез-құлық, қоршаған ортаға бейімделуі, адамдар арасындағы қатынасқа түсуі, ұлттық әдеп пен салт-дәстүрлерге негізделуі сияқты этикалық нормалармен сіңісе бекіп келгенінін әрбір педагог-тәрбиешіге белгілі [7]. Балалардың өмір-әлемі сол қарапайым да, нәзік, күрделі де, қызықты. Олардың өмірі ересектер тұрмысына тәуелді болса да, өзінше бір кіші әлем құрайтынын, өмірлік құбылыстарды ересектерден мүлде басқаша қабылдайтынын халық даналығы үнемі ескеріп отырған. Баланың жүрегіне, жан дүниесіне етене жақын, тілі мен ойына түсінікті, кейіпкерлері үнемі өнерпаз, ақылды, тапқыр, білгір, батыр болып суреттелетін - ертегі, қиял-ғажайып әңгімелер, аңыздар мен жырлар, қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, қоршаған ортаның шындық болмысын, әдемілігін, табиғаттың сиқырлы да жұмбақ сырларын сезінуге, түйсінуге талпындыратын балалар фольклорын дүниеге әкеліп, оны адамгершілікимандылық «тәрбие мектебінің» құралы ете білуі ата-бабаларымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі данышпандығы. Қазақ қоғамында берік қалыптасқан тәрбиелік мұралар, бүгінгі жастарға ұлттық мазмұндағы тәрбие берудің басты құралдары болуы бүгінгі қоғам талабы. Қазіргі педагогикалық оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларға адамгершілік тәрбие беру жүйесі мазмұнында екі түрлі бағыттың етек алуы жиі кездеседі. Оның бірі - интеллектуалдық, яғни мектеп оқушысына тәрбиелік білім негіздерін сіңіруді көздесе, екіншісі жағымды мінез-құлықтықты қалыптастыру арқылы адамгершілік құндылықтарды игертуді дәріптейді. Алайда, бұл көзқарастар, жекелей алғанда адамгершілік тәрбие жүйесінің негізін қалай алмайды. Егер интеллектуальдық тұрғыдан жетілдіру тұғырнамасын басшылыққа алар болсақ, онда барлық тәрбие жұмысы, тек қана, оқушыларға адамгершілік нормалар мен ережелер мәнін үстірт түрде жаттатумен ғана шектеліп қалады. Ал мұның өзі адамгершілік, сана мен мінез-құлық тәрбиесі арасында алшақтықтың пайда болуына, түптеп келгенде, өзімшілдік пен эгоистік қадір-қасиеттердің қалыптасуына әкеліп соқтыруы мүмкін. Адамгершілік тәрбие беру жүйесін интеллектуальдық көзқарасқа негіздеп, тәрбиелік білім рөлін көтерер болсақ, онда мінез-құлықтық көзқарас жүйесінде бұл басқаша сипат алуы мүмкін [5]. Мұндай жағдайда мұғалімдер практикалық тәрбие жұмыстарында этикалық-мораль принциптерін бұрмалап, эмпирикалық позицияда болар еді. Яғни, барлық тәрбие жұмыстары өзара мазмұндық жүйесленбеген, тек жекелеген іс-шаралармен шектеліп қалады. Демек, бұл екі көзқарас, өзара бір мақсатқа бекімей, жекелей алғанда сапалы табысқа жетелемейді. Тәжірибе көрсетіп отырғанындай, бір жағдайда білім деңгейінің жоғары болуы адамгершілік мінез-құлықтың қалыптасуына әсер етсе, екінші жағдайда қайшылықтарға тірейді. Мысалы: кейде білім адамгершілікке жатпайтын қылықтарды жасырып-жабатын өзінше бір кездейсоқ та рөл атқара береді. Бір жағынан білім мен мінез-құлық негізін құрайтын адамгершілік білім жүйесінің болмауы күнделікті өмір-тіршіліктегі ісәрекеттерге де кері әсер етеді [5, 63]. Туған халқымыздың мінез-құлық үлгілерін, адамгершілік сапаларын, этикалық нормаларын, эстетикалық, мәдени құндылықтарын және бүкіләлемдік мәдени құндылықтардың өнегелік нұсқаларын бір-бірімен байланыстыра отырып жас ұрпаққа игертуге бағыттау, болашақ «Мәңгілік ел» Ордасы азаматтары тәрбиесінің мазмұнын, нысандарын айқындаудың, жақсарту мен жетілдірудің қажеттілігін туғызып отыр. Бұл мәселелердің шешімін табу, өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақты жан-жақты жетіліп, үйлесімді дамыған, адамгершілік қадір-қасиеттері мол жеке тұлға етіп тәрбиелеудің берік тұғырлы жүйесін жасауды талап етеді. Сондықтан да, жалпы білім беретін мектептің оқыту, білім беру әдістемесінің сапасын жетілдірумен бірге, оның мазмұныны, ұлттық рухани мәдениет құндылықтарын тиымды пайдалана отырып ізгілендіру, әлеуметтендіру арқылы жас ұрпақтың интеллектуальдық әрі мінез-құлықтық қалыптасуын қамтамасыз ететін адамгершілік тәлімтәрбиесіне жете көңіл бөлу бүгінгі күннің басты міндеттерінің бірі саналуы тиіс. Жалпы адамзаттық тәрбие құндылықтарын оқу-тәрбие үрдісінің құралы ету, әрбір мұғалімнің, пәндік білім жетістіктерімен қоса, халықтық педагогика мазмұны қамтитын тәрбиелік этикалық нормалар мен принциптерді, ғасырлар бойы қалыптасқан жағымда тәрбиелік салт-дәстүрлерді, әдептілік ғұрыптарды жан-жақты терең талдап, сұрыптап, оларды бүгінгі өркениетті өмір талаптарымен байланыстыра отырып, өскелең ұрпақтың адамгершілік ақыл-парасатына пайдалана 387

388 білуі, оның педагогикалық құзіреттілігінің сапасын көрсететін критерийіне айналуы тиіс. Бұл міндеттерді жүзеге асыруда, мұғалім өз жұмысын мынадай бағытта құруы мүмкін: - пәндік оқыту мен білім мазмұнын адамгершілік тәрбие мақсатымен ұштастыра жоспарлау, ұйымдастыру, жүзеге асыруды қамтамасыз ету; - халықтың ғасырлар бойы жинақталып, қалыптасқан тәлімдік этикалық озық тәжірибелерін сындарлы түрде зерттей отырып, заманауй талаптарға сәйкес мектептік оқу-тәрбие үрдісін ұлттық мазмұнда ізгілендіруде тиімді пайдалану; - әрбір жеке оқушы мұғалімнің жан-жақты тануы мен тұлғалық қалыптасуына бағытталған зерттеу обьектісіне айналуы қажет (кестені қараңыз). Этникалық тәрбие мұралары негізінде оқушылардың адамгершілік мінез-құлқын тәрбиелеу үрдісінің жүйелік үлгісі Оқушы тұлғасының адамгершілік, мінез-құлық тәрбиесін қалыптасуы Жүйелі мазмұнды тақырыптар таңдау Оқушы игеруі тиіс тәрбиенің мақсатміндеттерін белгілеу Өткізу формалары мен құралдарын айқындау Әдiс-тәсiлдер, құралдар, тапсырмалар Рухани-адамгершілік құндылықтарды тәрбие мазмұнын ізгілендіруге пайдалану арқылы Халықтық этикалық тәрбие мұралары Қорыта келгенде, халықтың этикалық мәдени мұралар үрдісіндегі жас ұрпақты адамгершілікке баулу құралдары мен тәсілдері туралы және мектептік білім мен тәрбие мазмұнын ұлттық мәнде ізгілендіруде пайдаланудың маңызы, алатын орны туралы мынадай ой-түйін жасауға болады: Қоршаған өмір шындығы болмысы мен адамдар қарым-қатынасындағы этикалық қасиеттерді танып білудің, оның танымдық деңгейде бекуіне, қалыптасуына мүмкіндік жасайтын, қазақтың бай рухани-мәдени мұралары, бүгінге дейін халықтың жас ұрпақ тәрбиесіне қызмет етіп келе жатқан адамгершілік тәрбиенің басты құралдары: 1) әдеби фольклор, әсіресе балаларға арналған фольклорының ішкі мәні мен мазмұны, аға ұрпақтың халық өміріндегі ұлылық мұралары арқылы жас ұрпақ тұлғасының - қайырымдылық, мейірімділік, ізеттілік, инабаттылық, достық, жолдастық сезім, туған жерге, елге сүйіспеншілігін, ұлттық намыс, ата-баба дәстүріне сыйластық көзқарас, ерлік пен отансүйгіштік сияқты адамгершілік қасиеттерін; 2) қазақ қоғамындағы адамдар арасындағы этикалық қарым-қатынас үлгілері негізінде болмыстағы қуанышты, сүйіспеншілікті, жақсылықты сезімімен қабылдау, жамандықпен күресу т.б. психологиялық-эмоционалдық қасиеттерін; 3) табиғаттағы әсемдікті, сұлулықты қорғау, талғампаздық сезімімен қабылдау, халық өмірінің рухани айшықты көрінісі саналатын ұлттық өнерден ляззат алу, әсерлену, бағалау сияқты көркемшығармашылық іс-әрекеттер мазмұны арқылы эмоционалды-эстетикалық қасиеттерін қалыптастырудың «тәрбие мектебі» саналады [10, 45]. 388

389 Қорыта келгенде, жас ұрпақтың тәлім-тәрбиесін адамгершілік, рухани-мәдениет құндылықтары негізінде ізгілендіру үшін жаңа тәлім-тәрбиелік тұғырнамаларды, педагогика мен этикалық білімдердің жаңаша нақтыланған қағидалық принциптерін, халықтық этикалық нормаларын қамтитын ұлттық салт-дәстүрлер мен халық тәжірибесінің жарасымды үлгілік нұсқаларымен тиімді ұштастыра жүргізу, болашақ ұрпақтың әлеуметтік ортамен қарым-қатынасқа белсенді араласуына зор мүмкіндіктер жасайды. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы Шипагерлік баян. Ұрімжі: Шыңжаң ұлттық ғылыми-мәдениет баспасы, Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы: Санат, б. 3. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. -Алматы: Білім, б. 4. Аңламасова Г. Мектеп оқушыларын адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіру. п.ғ.к. диссертация. Тараз: ТарМУ, бет 5. Назарбаев Н.Ә. Идеология өмір салтына сәйкес қалыптасуға тиіс.// Егемен Қазақстан. -20 қаңтар 2001 ж. 6. Қамақ Ә., Нұржанова Г., Мұхамеджанов Қ. Ұлттық мектеп оқушыларын имандылық-эстетикалық бағытта тәрбиелеу жүйесі. Алматы: Санат, бет 7. Зұлбұхарова Р. Адамгершілік құндылықтар негізінде оқушылардың мінез-құлқын қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық негізі. Тараз: ХҚТУ, бет 8. Қамақ Ә., Зұлбұхарова Р. Адамгершілік құндылықтар негізінде оқушыларды ұлтжандылыққа тәрбиелеу (Р.Зұлбұхаровамен авт. бірлес.). Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. ТарМПИ, қазан, бет. 9. Қамақ Ә., Зұлбұхарова Р Жас ұрпақ тұлғасын қалыптастырудағы отбасы тәрбиесінің маңыздылығы // Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары 2 том. Тараз: ТИГУ, бет 10. Қамақ Ә. Қазақ мектептеріндегі тәрбие мазмұнын гуманизациялаудың педагогикалық маңызы //Ғылым жолы. Республикалық ғылыми журнал. 2(8), б. ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ АҢЫЗ- ӘПСАНАЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ Мұхит ТӨЛЕГЕНОВ ТҮЙІНДЕМЕ: Ұлттық дүниетанымымыз туралы айтқан кезде, ең алдымен, оның қалыптасуына негіз болған бастауларға тоқталмай өте алмаймыз. Түркі халықтары менталитетінің қайнары салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, аңыз-әпсаналар, мәдени және рухани мұралар бүгінгі күн тұрғысынан өте маңызды. Дәстүрсіз, әдет-ғұрыпсыз халық болмайды. Салт-дәстүр, әдет-ғұрып ұлттың ұлттық нышанын білдіріп отырған. Салт-дәстүрге қатысты қиссалар, хикаялар арқылы қазақтың өмірлік дүниетанымына мән берген әртүрлі ырым-тыйымдар, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар қалыптасқан. Кез келген салт-дәстүрлердің тегіне, түбіне қарасақ, олардың пайғамбарлар мен әулиеәнбиелердің жасаған игі істерінің нәтижесі ретінде қалғандығын байқаймыз. Бұл жалғыз қазақ халқында ғана емес түрік халқының аңыз-әпсаналарында да көрініс тапқан. Сондықтан біз бұл мақаламызда қазақ және түрік халықтарының салт-дәстүрлерінің шығуына себеп болған оқиғалар мен оған қатысты аңыз-әпсаналарды зерделейтін боламыз. Тірек сөздер: Салт-дәстүр, аңыз-әпсана, қисса. ABSTRACT: Kazakhs have always revered and highly valued their national customs and traditions. It is almost impossible to describe all the traditions followed by Kazakh people in one article, thus a brief introduction to Kazakh beliefs and customs is given below. However, the above mentioned national identities that served as a basis for the occurrence of generalized rules and principles of public relations (tradition), fortunately, are confined not only to Мұхит ТӨЛЕГЕНОВ Ержиес университеті, Әлеуметтік Ғылымдар Институты PhD докторанты, Ахмет Ясауи Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті ғылыми қызметкері, Кайсери/Түркия, mukhit86@mail.ru 389

390 representatives of the Kazakh people. Therefore, we offer to your attention a list of basic and authentic customs, which are widespread in the Kazakh society. Kazakhs, in accordant with the accepted rule of that times, transformed the Qasas ul Anbiya (Prophet Stories) into the traditions in Kazakh language, covering the history of Prophets starting from Adam. By the accepted rule, we mean the tradition of popularizing the Qasas ul Anbiya which was present not only around Syr Darya area, but in other regions as well. For example, the distinguished celebrities as peoples who inhabited Kazakhstan area in XIX-XX centuries, created their compositions based on the Qasas ul Anbiya. Key Words: tradition, legend, myth. Салт-дәстүрлердің қалыптасуына аңыздар мен әпсаналардың, қиссалардың әсері туралы көптеген зерттеулер бар. Британдық ғалым Карен Армстронг «The battle for God (Тәңір үшін талас)» атты еңбегінде аңыздар туралы былай жазады: «Мифті рационалды жолмен танып білу қате. Аңыздарда жасырылған ақиқат сырларды сурет өнері, поэзия, мүсін өнері, музыка сияқты жүрекпен ғана сезіне аласың. Мифтер салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға араласып, сіңісіп олармен біте қайнасқанда ғана барлық ырымдар мен тыйымдарға эстетикалық жағынан жан бітіреді. Мазмұны киелі аңыздармен байытылған салттар мен ғұрыптар ғана оның сакральді мәнін ашып, тіршіліктің терең сырларына бойлауға мүмкіндік береді. Мифтер мен салт-дәстүрлерді бір-бірінен ажыратып алу өте қиын. Осы саланы әбден зерттеген ғалымдардың өзі «бірінші әдет-ғұрыптар пайда болды ма әлде аңыздар соған орай шықты ма?» деген мәселеде бір тоқтамға келе алмайды. Мифтер міндетті түрде мистицизммен астасып жатады. Яғни тылсым әлеммен тығыз байланыста болады. Егер салт-дәстүрлер мен иләһи ғұрыптар болмаса, жай ғана діни уағыздар мен аңыздар жұтаң тартып, адамға мәні ашылмас еді. Салыстырып айтар болсақ, дәстүрге айналып, тұрмысқа сіңіспеген аңыз-әңгімелер қағазға таңбаланған ноталар сияқты құрғақ абстракцияға айналады. Ноталарды музыкалық аспапқа салып ойнағанда ғана жаныңды рахатқа бөлейтін кереметтей күйлер төгіледі. Дәл сол сияқты салтдәстүрлер ұрпақ арасында жалғасын тауып, ықыласпен орындалған кезде ғана мифтер мен аңыздар адам жанына жұбаныш беріп, рухына шабыт бітіреді» [1, 36]. Қазақ халқы мен түркі халықтарының салттары мен дәстүрлеріне назар аударып қарайықшы. Бір ғана баланың дүние келуінде көптеген салттар, жөн-жоралғылар, әдет-ғұрыптар, ырым-тыйымдар бар. Тіпті ғұрыптар бала дүниеге келмей тұрып басталады. Құрсақ шашу, жарыс қазан жасалады. Аяғы ауыр кезде келіншектің арам ас жемеуін, лас жерді баспауын, дау-жанжалға араласпауын қадағалайды. Бөпе зерделі де зерек болсын деп анасының жерігін барынша қандыруға тырысады. Қанішер болмасын деп малдың қанын көрсетпейді. Тоғыз ай бойы таза ас беріп күтіп, жылы сөздер айтып отырады. Сыртқы дүлей күштердің (халық сенімінде жын-шайтан) әсерінен қорғау үшін тұмар, көз моншақ, түйреуіш тағады. Адыраспанмен (кей жерлерде аршамен), тұзбен, отпен аластайды. Тілкөз бен зиянды дуаның әсері болса, қызыл шүберекке сіңіп жоғалсын деп материалды игіліктеріне қызыл мата байлайды. Бірақ осы ырым-тыйымдардың өміршең болып, ұрпақтан ұрпаққа үзілмей жалғасып жетуі аңыз-әпсаналармен, мифтік таныммен байланып отырған. Қазақ аңыздары да қызыққан кісіні адамзат тарихында бүкіл адам ұрпағын бүгінге дейін құпия болмысымен өзіне ынтық еткен ұлы абсолютті ақиқатқа апарып жалғайды. Мәселен, төмендегі құндақтау дәстүрінің шығуы туралы аңыз қазақ пен түрік халқына ортақ. Діни аңыздарда Мұхамбет пайғамбар дүниеге келер сәтте аспанда бір жарық нұр пайда болып, ол айнала төңірекке шуағын мейірлене төгіп тұрыпты деп баяндалады. Сол күні жер мен аспан тербеле қозғалған. Саба көлі тартылып, Қос өзені арнасынан асып, жағалауды шайып кетіпті деседі. Парсы елінің патшасы отыратын сарай сілкініп, көптеген мұнарасының күл-талқаны шығыпты. Сәуегейлер түс көріп, түсінде жаман іс көріп, арабтың жылқысы парсының түйесін жеңіпті. Таң ата сәуегейлер патшаға: Арабия жақтан алапат қауіп тууы мүмкін, деп ескертіпті. Түнде жұлдыздардың оты бір сәтте өшіп, барлық тас пұттар құлаған екен. Жын-перілер адамды азғырудан жаңылып, оларды періштелер тым-тырақай қуыпты. Ібіліс сол түні шарасыз халге түсіпті. Әмина ананың көңіл көзі күншығыс, күнбатыстың бәрін көріпті. Перзентіне қараса, ол сәждеге бас қойып: Үмбетімнің күнәсін кеше көр, деп дұға етіп жатады. Әмина түсінбей қалыпты. Сол кезде көктен Жебірейіл, Мәкәйіл, Ысрапыл атты үш періште түседі. Бірінің қолында күміс құман, бірінде зүмірттен (асыл тас) жасалған леген бар екен. Үшінші періштенің қолында пейіштің 390

391 жібек матасы. Періштелер пайғамбарды легенге отырғызады. Ысрапыл құманмен су құйып шомылдырады. Жебірейіл асыл жібектен жасалған матаға пайғамбарды құндақтап орапты. Әмина анамызға: Әмина, қорықпа. Ұлық Алланың сүйікті досы, ақырдың елшісі Мұхамбет дүниеге келді. Пайғамбардың тәні жалаңаш болмауы үшін Алла бізді оның мүбәрәк денесін құндақтауға жіберді, дейді. Періштелер Әмина анамызға жас нәрестені қалай дұрыс құндақтау керегін үйретіпті. Осыдан бастап дүниеге келген балаларды құндақтау тәртібі дәстүрге еніпті [2, 110]. АҚШ-тағы Вашингтон университетінің профессоры, ирандық ғалым Саид Хусейн Насер «Білім мен кие» деген кітабында салт-дәстүр, әдет-ғұрып, құт-береке ұғымдарын былайша тарқатады: «Әу баста «кие», «сакраль» деген ұғымдар білімнің ажырамас бөлігі еді. Адамдар кие мен қасиетті ертегіге балап, немқұрайлы қарай бастады. Соның себебінен ол екеуі бір-бірінен мүлдем жырақтап кетті. Әсіресе, қазіргі модернизация дәуірінде білімде бұрынғыдай кие қалмады. Жұрт кие мен құтқа қатысты сенімдерін жоғалтқан сайын әлемге, табиғатқа тамсанып, ләззат алатын халінен айрылды. Батыста білім ақырындап киесізденіп барады. Бұл үрдіске қарап отырып, шығыс халықтарының өмір сүру салтын, мұсылман ғұламаларының киелі дәстүрді қайтадан жаңғыртушы рөлін сараптаудың маңызы өте зор деген ойға тірелесіз. Басында білім ғана киеден айрылып, мәнін жоғалтқан болса, бұл күндері діннің өзінен де кие кетіп бара жатыр. Әу баста кие мен құт өзінің қайнарын діннен алатын. Ілім мен діннің адам өміріне мән сыйлаушы потенциалынан айрылуы салтдәстүрдің ұмытылуына әсер етті. Батыста кие деген ұғым ұмытыла бастағанда дәстүр сөзі қайтадан жиі айтыла бастады. Салт-сананың жаңадан тірілу процесін Тәңірдің адам ұрпағына жасаған мейірім шапағаты деп санауға болады. Ғалымдар салт пен сананы дәстүрлі көзқарас тұрғысынан қайтадан түсінуге тырысуда. Бұл процесс кие мен өмір мәнін жоғалтып, соның кесірінен әр түрлі психологиялық қиыншылықтарға душар болып, тіршілігінен мағына іздеп жанталасқан адам ұрпағына Ұлы Құдіреттің тіл қатуы сияқты қызық құбылыс. Өте көне заманнан бері үздіксіз жалғасып келе жатқан салт-дәстүрдің 21- ғасырда жаңа сипатта ортаға шығуы адамзат баласының Хақиқатқа тағы да бір рет жалғануына жол ашты десе де болады. Біз іздеген ендігі ақиқат салт-дәстүр сипатында көркем түрде насихатталуы керек. Көне дәуір адамы кие ұғымын меңгеру үшін салт-дәстүрмен өрілген мәдени өнімдерді толық тұтынып, онымен бірге біте қайнасып кететін. Олардың өмірін түрік халқында кеңінен тараған сопылық хикая арқылы түсіндіруге болады. Бір күні судағы қаптаған шабақтар балықтардың көсеміне келіп: Біз «су» деген сөзді көп естиміз. Алайда оны көрген жоқпыз. Денемізбен сезбедік. Суды бізге түсіндіріп берсеңіз? дейді. Сонда көсем балық: Шырақтарым, бұл сұраққа жауап табу үшін сендер сусыз жерде өмір сүрулерің керек. Бірақ сусыз өмір сүре алмайсыңдар. Ол болмаса, бір сәт те тұра алмай, тұншығып өлесіңдер. Судың қадірқасиетін су жоқ кезде ғана білесіңдер, депті. Даналар бұл хикаяны былай тәпсірлеп: «Адамзат та балықтар сияқты салт-дәстүр мен кие-құт жойылған жерде рухани өлуге бейім болады. Кие жойылғанда өмірден мән қоса жоғалады. Сондықтан өмірдің мәнін жоғалтқан адам оны тапқысы келеді. Мәнді тапқан адамның өмірі өзгереді. Ондай пенде кемел адамға айналады. Таба алмаса, мәнсіз өмірден жалығып, бейшара күйге түседі», дейді [3, 39]. Ертедегі адамдар біз қазір «салт-дәстүр» деп атаған мән мен киеге толы мағыналы әлемде өмір сүрді. Олар «салт не?», «дәстүр не?» деп басын қатырмайтын. Олар үшін әдет-ғұрыптан мән іздеу әлдеқайда маңызды еді. Себебі, салт-дәстүрдің шығу тегі пайғамбарларға келетін уахи мен хикмет болатын. Барлық кие мен дәстүр, ырым-тыйымдар уахи мен хикметтен туындаған. Мыңдаған өркениеттер мен мәдениеттердің қайнар көзі де осылар. Кие мен құт жойылса, мәдениет пен өркениет құлдырау кезеңіне қадам басады». Ирандық ғалым бұл ой-пікірлерін АҚШ-та 1982 жылы жазған екен. Десе де, айтылған ойлары қазіргі Қазақстандағы мәдени ахуалға жақындайды. Бізде де салт-сананың құлдырау кезеңі болды. Қазақтың киелі ұғымдары ұмытыла бастаған. Алайда соңғы жылдары қоғамдық көңіл күйдің өзгергені байқалады. Бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілерді бақылап отырған зиялы жұрт соңғы жылдары Кие мен Құт сезімдерін қайтадан іздей бастады. Мәдени мұралар мен түркі халқының түпкі тарихын жаңғыртуға қабілетті мамандарға деген сұраныс артты. Мағынасыз діни 391

392 дау-дамайлардан сауатты халық шаршады. Шетелде оқып, мықты маман боп келген жастардың өзі мәңгілік мақсат-мұраттарын айқындай алмай қиналып жүреді. Өміріне мән беруші кие мен құттан көз жазып қалған кейінгі толқын өмірден тез жалығатын болды. Оған дәлел ретінде Қазақстанның суицид проблемасында алдыңғы орынға шығуын айтсақ та жеткілікті. М.Элиаде: «Миф адамның дүниетанымын қалыптастыратын бастапқы және бірегей құрал», дейді. Қадым заманнан бері миф адамға қалай өмір сүру керектігін үйретіп келген. Мағыналы аңыздар адамның рухани өсіп-жетілуіне және психологиялық көңіл күйінің осы өмірде және о дүниеде кездесетін барлық қиындықтарға дайын жүруіне шынықтырады. Мирче Элиаденің айтуынша, адам табиғатында еліктеушілік қасиет әуелден бар. Бұл Құдайға еліктеу барысында шыңдалған киелі сезім. Ежелгі Исраил жұртынан бері айтылып келе жатқан мынадай ғибратты аңыз бар. Ұлық Алла бірде Дәуіт пайғамбарға: Әй, Дәуіт, сен өз бойыңнан менің мінез-құлқымды тап, дейді. Сонда Дәуіт: Уа, Алла, сен ақылға сыймайтын, мекенсіз, мысалсыз, шет-шегі жоқ ләмәкансың, мен саған қалайша еліктеймін? дейді. Жаббар Хақ: Дәуіт, мен кешірімдімін, сен де еліңе кешірімді бол. Мен жомартпын, сен де жұртыңа жомарт бол! дейді. Құдай адам үшін үнемі тылсым, көзге көрінбейтін, қолға ілінбейтін зат еді. Сондықтан әулие, абыздар адам үшін өмірдің идеалына айналды. Кейін мұны пайғамбарлар жалғастырды. Пайғамбардың өмірі, жүрген жолы әр адамның идеалына ұласты. Үмбеті соған еліктеді. Сондықтан пайғамбардың әрбір ісі мен сөзіне аса мән беріп, содан мағына іздеді. Тіпті Исламда пайғамбар жасаған үлгілі істер «пайғамбар сүндеті» деген атаумен тұтас бір өркениеттің платформасына айналды. Неміс этнографы Карл Штрелов австралиялық тайпаларды зерттейді. Солардың ішінде арунта деген тайпада әйелдері бір тізесін бүгіп, ал еркектері молдасын құрып отырады екен. Сендер неге бұлай отырасыңдар? деп сұрайды. Олар: Себебі біздің ата-бабамыз солай отыратын, деп жауап береді. Штерлов осы сұрағын үндістерден сұрағанда: Себебі біздің Құдайымыз солай істеген, депті. Осы сұрақты монотеистік дін өкілдеріне қойғанда, олар: Біздің пайғамбарымыз солай істеген, деп жауап беріпті. Осыған қарап, Мирче Элиаде адамның өмірі еліктеуден тұрады деп түйіндеген. Британдық антрополог Бронислав Малиновскийдің пікірінше, егер мифті мағына, мән ретінде қарасаң, онда ол адамның мынадай мұқтаждықтарын өтей алады: біріншіден, ғылыми қызығушылығын қағанаттандырады; екіншіден, адамның рухани сұранысын өтейді; үшіншіден, қоғамдық тәртіптің талаптарын орнықтыра алады; төртіншіден, практикалық өмірге де қолайлы. Ғалымдардың пікірінше, ата-бабадан жеткен кез келген әдет-ғұрыптардың бойында тұлғалық идентификация сақталған. Мұны «бабалардың өсиеті» деп атасақ та болады. Себебі, дәстүрді білген, қолданған адам ата-бабалары сияқты мағыналы өмір сүре алады [4, 48]. Саид Хусеин Насердің осыған орай айтқан пікірлерін келтіре кетейік. «Адам ақиқатты сүйіп, өмірден мән-мағына іздеген сайын кие оның жүрегіне сіңе береді. Шындықты өміріне серік еткен адам кие мен құдірет дарыған зиялы кісіге айналады. Біздің заманның адамдары кие мен құтқа селқос қарағандықтан, өз бойынан кемел қасиеттерін таба алмайды. Білім талап қылған адам оның киесін де игеруді мақсат тұтсын. Сонда ғана ол адам өмірі өлмейтін құндылық жасап шығарады. Киеге күле қарап, білімге ғана басымдылық бергендер салт-дәстүрдің шарапатын терең түсінбейді» [5, 77]. Салт-дәстүрді терең меңгерген тұлғаның тағы бір артықшылығы болады. Оның бойында кез келген мәдени экспансияға қарсы тұратын рухани иммунитет қалыптасады. Заманына қарай үнемі құбылып тұратын саяси идеологияның қыспағына да төтеп бере алады. Ирандық ғалымның осы пікірі біз үшін өте құнды. Түркі халықтарының салт-дәстүрлерінің қайнары болған «Қисса сүл-әнбия» кітабы сан мыңдаған жылдар бойы қазақ руханиятына нәр беріп, сан түрлі ғұрыптар туғызды. Ол кітап әлі де елдің рухани сұранысын өтеуге қабілетті. Бір ғана миғраж оқиғасынан бастау алып, қазақ салтына сіңген сюжеттерде есеп жоқ. «Шапан жабу», «шашу шашу», «дастарханды қадірлеу», «жастықты баспау», «ерге бөрік кигізіп, әйелге орамал сыйлау» сияқты дәстүрдің бәрі пайғамбардың Алламен қауышуға барған кездегі сапарынан басталған. Ғалым Алма Қыраубаева бұл қиссаларды «Қазақ ренессансының қайнары» деген баға берген. Оның пікірінше, қазақ даласы осы қиссалардың арқасында екі бірдей мәдени экспансияға төтеп берген: бірі Алтын Орда кезеңінде араб, парсы 392

393 мәдениетінің тасқынына қарсы тұрып, түркілік дәстүр мен менталитетті сақтап қалған, ал екіншісі СССР кезінде. СССР дәуірінде бүкіл мешіттер жабылып, ескіше хат тану толығымен тоқтатылды. Бұқара халық тек салт-дәстүрге ғана сүйеніп, мағыналы тіршілікке жалғана алды. Адам ата, Хауа ана мен пайғамбарлар өмірінен бастау алған иләһи мазмұнды салт-дәстүрлер ғана СССР кезіндегі большевиктер тепкісіне төтеп берді. Бірақ осы арада айта кетер тағы бір мәселе бар. Ел тәуелсіздік алған соң жастардың шетелге барып білім алуына мүмкіндік молайды. Алайда мыңдаған жыл тарихы бар рухани құндылықтарды бойына сіңіріп үлгермеген жас толқын барған жерінде мәдени экспансияға төтеп бере алмады. Төл мәдениетін бойына сіңіріп, тұлға боп қалыптаспаған адамда психологиялық дискомфорт күшті болады. Өзге мәдениеттің алдында өзін қор сезінеді. Ондай адамдар өзге жұрттың зиялы элитасымен терезесі тең отырып ешқашанда сұхбат құра алмайды. Әдетте әр түрлі өркениет өкілдері бас қосқан жерде кімнің мәдени құндылығы күшті болса, соның ықпалы мықты болады. Керісінше, салт-дәстүр арқылы кие мен құтты бойына сіңірген тұлға өзгенің мәдениетін өзіне икемдеп алады. Қазақ халқының салттары мен дәстүрлерінде жас жігіттің үйленіп, ата-анасына келін әкеліп, отбасын қуанышқа бөлеуі неше түрлі салт-дәстүрлермен, ырым-тыйымдармен қабаттаса өріледі. Ертедегі қазақтар шаңырақ көтеру процесінің әрбір деталін міндетті түрде Мәңгілік Мәннен таратуға тырысқан. Оларға арқау етіп Адам ата мен Хауа ананың қызықты да ғибратты хикаяларын алыпты. Қазақ ұлтының кейбір салттарының өміршең болу себебін осымен ғана түсіндіре аламыз. Яғни, жаңа өмірге қадам басар сәттегі әрбір іс-қимыл тылсым әлеммен тығыз байланысып жатыр. Егер осы жөнжоралғылар иләһи аңыздармен байытылып, Құран рухымен суарылмағанда мән-мағынадан жұрдай болып, атам заманда ұмытылып кетер еді. Қазақ салтындағы неке қию, қалың мал атау, жүзік тағу, неке суын ішу, жар-жар айту, шашу шашу, шымылдық тұту, үкі тағу тағысын тағы толып жатқан қасиетті ғұрыптар Адам ата мен Хауа ананың өмірін үлгі ете отырып жасалады. Одан бөлек тұрмыстіршілігіндегі барлық әдет-ғұрыпты пайғамбарлар өмірінен өрбітіп шығарады. Саид Хусейн Насер «Білім және кие» деген кітабында осыған орай мынадай ойды өрбітіледі. «Бұл мифтердің діни тұрғыдан мәні өте үлкен. Себебі пайғамбарлар адам бойындағы жаман мінездерді түзетумен айналысқан. Адамның әлеммен, табиғатпен байланысын, қарым-қатынасын реттеуге аса мән берген. Осының себебінен иләһи әлемнен тамыр тартып жатқан салт-дәстүрлер дүниеге келеді. Олар арқылы адамның бойына өмірдің мәні мен мағынасын жан жүрекпен сезіп тұратын нәзік құдайлық сезім дариды. Әрбір діннің өзінің салт-дәстүрлері, киелі құндылықтары болады. Себебі пайғамбарлар бір халыққа емес, адамзат баласына ортақ тұлғалар. Олардың өнегелі істері келе-келе өркениетті қоғамның даму айнасына айналады. Яғни, қоғамда пайғамбарлар өмірінен үлгі боп қалған дәстүрлер неғұрлым көп болса, ол соғұрлым өлмейтін өркениетке жалғана түседі. Сондықтан салт-дәстүрлердің қолданыс аясы шексіз. Кез келген халық оны өз мәдениетіне бейімдеп, дүниетанымын байыта алады» [5, 115]. Рене Генон, Шиллер сынды батыс мәдениеттанушылары да осы ойды нықтай түседі. Рене Генон «Дәстүр және білім» кітабында салт-дәстүрлердің адамдарды ұйыстырушы, біріктіруші сипатқа ие екенін айрықша атап өтеді. Неміс ғалымы Шеллинг мәңгілік мәні бар салт-дәстүрді «киелі шұғыла» деп атаған. Әсіресе, қазақ халқының тұрмыс-салт тіршілігіндегі орындалатын әдет-ғұрыптар мен ырымтыйымдардың басым бөлігі көне түркілік дәуірден бері үзіліссіз жалғасып келе жатыр. Тәңіршілдік кезеңінен қалған салттардың өміршеңдігі соншалық тіпті олар Ислам діні келгеннен кейін де жойылып кетпеді. Керісінше, жаңа өркениетпен синтезделіп, мазмұндық жағынан байи түсті. Мысалы, келін түскенде жасалатын беташар дәстүрі Исламға дейін де болған. Сондықтан бұл ғұрып бірде-бір араб елінде жоқ. Кей кездері исламшыл топтардың беташар дәстүріне қатысты жиі дау туғызатыны сондықтан. Исламның ықпалына түскен соң, көне түркі мәдениетінің ішкі мазмұны Құран мен сүндетпен кемелденді. Бірақ, сыртқы сипатында көне түркілік формасын сақтап қалған. Тап осылай, сыңсу, жоқтау, көңіл айту, сәлем салу, үйді аршамен, адыраспанмен аластау, жеті атадан қыз алыспау, ат тергеу, үкінің қауырсынын тағу, жеті шелпек тарату, өлген кісінің жетісін, қырқын, асын беру сынды ғұрыптардың барлығы Ислам діні келгенге дейін де бар еді. Исламға дейін де осы дәстүрлер көшпенді түркі тайпаларын тылсым дүниемен байланыстырып, олардың рухани сұранысын өтеді. Араб экспансиясы кезінде түркінің төл жазуы ұмытылғанымен, тұрмыстіршілігіндегі салт-дәстүрдің көпшілігі сол күйінде сақталып қалды. Түркі нәсілінен шыққан дін ғұламалары, халық арасында дін таратқан дәруіштер мен сопылар көне дәстүрдің барлығының 393

394 формасын сол күйінше қалдырып, мәні мен мазмұнын Құран рухына қайшы келмейтіндей етіп үндестірді. Қазіргі қолданыстағы қазақ салт-дәстүрлері екі мәдениеттің тоғысынан синтезделіп туындағандықтан, ерекше көркем, айрықша мазмұнды. Тап мұндай мәнді мәдениетті атажұртта қалған түркі тайпалары да, Құран түскен араб елдері де тұтынып отырған жоқ. Болмаса, дастарханды құрметтеу деген ұғым тува, хакас жұртында әлі де бар, бірақ оны киелі аңызбен байланыстыра алмайды. Ал араб елдерінде дастарханды құрметтеу деген ұғым атымен жоқ. Ілкідегі түркі ғұламалары көнеден жеткен дастарханды құрметтеу ұғымын миғраж оқиғасымен байланыстырып, оны ерекше киелі тыйымдардың қатарына қосты. Сол сияқты танымал мәдениеттанушы ғалым Зира Наурызбаеваның жеті шелпек таратуға қатысты пікірі бар: «Мәселен, «жеті шелпек тарату» салтының түп-төркіні көне түркі кезеңінен тамыр тартып жатыр. Бірақ бұл ғұрып мұсылмандық танымға сай рухани мәнге ие болған» [6, 88]. Осылайша тәңірлік кезеңнен қалған барлық салттарды сақтап қалу үшін оларды Мұхамбет пайғамбардың және әділетті төрт халифтің өмірімен байланыстыра сипаттайтын тың үрдіс шықты. Осы үрдістің нәтижесінде қазіргі қазақ мәдениеті дүниеге келді десе де болады. Қорыта келгенде айтарымыз, қазақ және түркі халықтарына ортақ салт-дәстүрлердің ұлттық дүниетанымды қалыптастырудағы орны айрықша. Олардың бәрі ұлы мәннен, рухани аңызәпсаналардан тамыр тартып жатыр. Бүгінгі күн үшін де салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың тұлғаны қалыптастырудағы қажеттілігі өте үлкен екендігін ескеруге болмайды. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Armstrong K. The Battle for God. New York, Süleyman Çelebi. Vesîletü n-necat. Mevlid. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Салт-дәстүр сөйлейді. Отбасы хрестоматиясы. Құрастырғандар: С. Керімбай, М. Төлеген, Ә. Нәби. Алматы: «Орхон» Баспа үйі, Yaşar Kalafat. Türk dünyası karşılaştırılmalı kazak halk inançları. Ankara: ASAM Yayınları, Seyyid Hüseyin Nasr. Bilgi ve Kutsal. Ankara: Kitap Yurdu, Наурызбаева З. Изначальный Ислам тенгрианство в наследии жырау и национальная идея // Таң- Шолпан журналы. 3, WHAT CAUSES CULTURE SHOCK? А.Б. НҰРТАЕВА ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада мәдениаралық коммуникация жағдайында бөтен мәдениет өкілінің мәдени ерекшеліктерін түсіністікпен қабылдаудың тиімді жолдары қарастырылған. Мәдениаралық түсініспеушілік-әлеуметтік ортада адам сезімінің алуан түрлігі болімен қатар, шет елмен байланыс барысындағы өзгешеліктер мәдениаралық түсініспеушілікті туындатуы мүмкін. Мәдени түсініспеушілік-клиникалық термин. Ол өз кезегінде адамның жүйке жүйесіне қабылдау сезіміне әсер етеді. Мәдени түсініспеушілік әр елдің азаматтары қалыпты жағдаймен, мәдениетпен салыстыруда пайда болуы мүмкін. Тірек сөздер: Мәдениаралық, шетел, әлеумет-аралық,өз бетінше еліміздің мәдени түсініспеушілік, сезім, төтенше өзгерістер, туристік, әлеуметтік, экологиялық, түрлі күрделілігі. ABSTRACT: Culture shock can be described as the feelings one experiences after leaving their families, home culture to live in another cultural or social environment. Many people associate culture shock only with extreme changes of going from one country to another, but it can also be experienced closer to home, such as when traveling from one city to another within your own country. Even the most open-minded and culturally sensitive among us are not immune to culture shock. Culture shock isn't a clinical term or medical condition. It's simply a common way to describe the confusing and nervous feelings a person may have after leaving a familiar culture to live in a new and different culture. When you move to a new place, you're bound to face a lot of changes. That can be exciting Нұртаева А. Б. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің магистр, аға оқытушысы, Алматы қ., Қазақстан aikosh_72@mail.ru 394

395 and stimulating, but it can also be overwhelming. You may feel sad, anxious, frustrated, and want to go home. Key Words: Culture, shock, feelings, extreme, changes, travelling, own, country, social, environment, different, difficulty. Culture shock can be described as the feelings one experiences after leaving their families, home culture to live in another cultural or social environment. Many people associate culture shock only with extreme changes of going from one country to another, but it can also be experienced closer to home, such as when traveling from one city to another within your own country. Even the most open-minded and culturally sensitive among us are not immune to culture shock. Culture shock isn't a clinical term or medical condition. It's simply a common way to describe the confusing and nervous feelings a person may have after leaving a familiar culture to live in a new and different culture. When you move to a new place, you're bound to face a lot of changes. That can be exciting and stimulating, but it can also be overwhelming. You may feel sad, anxious, frustrated, and want to go home. It's natural to have difficulty adjusting to a new culture. People from other cultures (whom you'll be hanging out with and going to school with) may have grown up with values and beliefs that differ from yours. Because of these differences, the things they talk about, the ways they express themselves, and the importance of various ideas may be very different from what you are used to. But the good news is that culture shock is temporary. To understand culture shock, it helps to understand what culture is. You may know that genes determine a big part of how you look and act. What you might not know is that your environment your surroundings has a big effect on your appearance and behavior as well. Your environment isn't just the air you breathe and the food you eat, though; a big part of your environment is culture. Culture is made up of the common things that members of a community learn from family, friends, media, literature, and even strangers. These are the things that influence how they look, act, and communicate. Often, you don't even know you're learning these things because they become secondnature to you for instance, the way you shake hands with someone when meeting them, when you eat your meals each day, the kind of things you find funny, or how you view religion. When you go to a new place, such as a new country or even a new city, you often enter a culture that is different from the one you left. Sometimes your culture and the new culture are similar. Other times, they can be very different, and even contradictory. What might be perfectly normal in one culture for instance, spending hours eating a meal with your family might be unusual in a culture that values a more fast-paced lifestyle. The differences between cultures can make it very difficult to adjust to the new surroundings. You may encounter unfamiliar clothes, weather, and food as well as different people, schools, and values. You may find yourself struggling to do things in your new surroundings that were easy back home. Dealing with the differences can be very unsettling; those feelings are part adjusting to a new culture. On the other hand, there are people who never wanted to move in the first place. Their frustration starts the day they realize that they have to move to a new place, when they're perfectly happy where they are. It continues as they find out just how unfamiliar their new home is. Though people experience culture shock in different ways, these feelings are common: not wanting to be around people who are different from you sadness, loneliness, anxiety, trouble concentrating, feeling left out or misunderstood, developing negative and simplistic views of the new culture frustration, extreme homesickness. These difficult feelings may tempt you to isolate yourself from your new surroundings and dismiss the new culture. It's best not to withdraw like this. If you stay calm, observe and learn, and keep things in perspective, you'll probably find that your difficulties will pass. But if you're feeling depressed and you aren't able to function normally even after the first few months in your new environment, you should talk to a parent or trusted adult about whether to seek help from a physician or mental health professional. So how do you deal with the frustration and fears you may be having? How can you begin to feel comfortable in your new surroundings? Depending on where you come from and where you are now, you may or may not have trouble with the native language. It's a good idea to become comfortable with the language as soon as you can. Not being 395

396 able to understand what people are saying is almost as frustrating as not knowing how to make people understand what you are saying. Lots of good resources are around to help you practice. Many schools with a good number of students new to the country have language classes. If your school doesn't offer one, check out some of the community centers and libraries in your area. In addition, books make good resources too, and even some websites. Whatever method you choose, practice is really important. A lot of people are worried about speaking a language they aren't completely comfortable with and think that people who speak the language well will tease them when they stumble over words. This might tempt you to practice the language with someone who is at the same comfort level as you, but it's also important to practice with people who have mastered the language, so that you know when you make a mistake and learn from it. It might make you uncomfortable when it takes you twice as long to say the same thing as a native speaker, or use the wrong word, but remember that you have nothing to be ashamed of. Even if you're familiar with the new language spoken around you, chances are you don't know a lot of the slang casual speech that doesn't make it into translation dictionaries (or most dictionaries, for that matter). This is one of the many reasons why it's a good idea to do some studying on the culture you are immersed in. A lot of the anxiety that comes with moving to a new place has to do with not knowing what to expect in your new environment. Learning things about your new environment will help you become more comfortable. School is a great place to do this. Watch and learn from the people around you see how the students interact with teachers and each other. Find out what your classmates do for fun and what kinds of things are important to them. You can also get some insight from television and movies, but be careful not everything you see on the screen is meant to be realistic. But these media do help if you're still trying to learn the language or catch up on some slang, and at the very least, give you something to talk about when you're trying to make a new friend. You don't have to love everything you find out about the culture, or start acting the way that others do, but when you gain knowledge of what people mean when they say certain phrases or why they dress a certain way, you do begin to feel better. Your accent might be different from everybody else's. Your clothes may also be very different from those around you. Sometimes it can be really difficult being different, especially when compared to the other kids at school. But some people at your school will want to get to know you because your differences seem really cool. Other people, though, might try to give you a hard time. Some of the people who may try to tease you might do so because of stereotypes. Stereotypes are simplified ideas, often exaggerated or distorted in a negative way, that one group of people holds about another. An example of a stereotype would be everyone with curly hair is lazy. Like this example, stereotypes are often wrong, and they can be hurtful. If someone harasses you, walk away don't give the person the satisfaction of seeing that his or her comments bother you. If you can't shake off the comments, talk about it with good friends, siblings, or parents. The people who love you and know that you're a great person can often help you understand that the bully has no idea what he or she is talking about. It also helps to find people at school to hang out with who are cool enough not to care what the bully says. As much as you would hate to be boxed into a certain type, try and get away from doing the same to others. These characterizations are just as unfair as the ones people might use to describe you. And beliefs in these can get in the way of making some good friends. It's important to realize that some people have an easier time adjusting to a new culture than others. Sometimes, if members in your family are having an easy transition, they'll be a great source of support a group of people who are going through something very much like what you're going through. In addition, your family can be a big part of keeping ties to home. But sometimes, members of your family might want to keep your ties to home too tight. Your parents might not expect the changes that may happen as you begin to learn more about your new culture. Or, they might need your help as they try and learn the new culture, especially if you have a better grasp on the language. Be patient with them; chances are they're trying to manage their culture shock just like you. You can do a lot to help yourself adjust to a new culture. But don't forget that you aren't alone there are people you can go to who can help: 396

397 Find someone who has experience with culture shock maybe an older relative who moved to the area before you did. Find out how they handled the newness of their surroundings. If you don't know someone who has been through what you're going through, try talking to counselors and teachers at your new school. They've been trained to help all students deal with a wide variety of concerns. Although they may not have personal experience with culture shock, they do have experience with helping people deal with rough times. Making friends who aren't new to the culture may help you understand the culture better and have someone to talk to when you're feeling down. Rather than giving up your culture so you can fit in, keep your mind open to new ways of doing and thinking about things. Notice things that are the same and things that are different. Appreciating that variety is what makes people so interesting. Everyone feels the pressure to fit in at one time or another whether they've lived in the area for days or years. But don't feel like you need to change everything about yourself so you can stand out less. All of your experiences before you came to your new home are part of you, and what makes you special. Here are a few tips for making sure your new culture doesn't overpower the old: Educate people about your culture. Just because you're the one entering the new culture doesn't mean you should be the one doing all the learning. Take the opportunity to teach classmates and new friends about your culture; they may know little about it. It will also help them to learn more about you in the process. Invite them over for traditional dishes from your culture, or show them how you celebrate your holidays. Keep in touch with home. You probably left behind good friends and family when you moved. If it's going to be a long time until your next visit, keep in touch. , text, Skype, or call so you can stay updated on the things happening there, and talk about your new experiences. You've not only left behind people, but also other things like your favorite spot to hang out. This can give you some comfort while away, and it will help you to minimize reverse culture shock when you get back home. Remember, the key to getting over your culture shock is understanding the new culture and finding a way to live comfortably within it while keeping true to the parts of your culture that you value. It's important to be yourself. Try not to force yourself to change too fast or to change too many things all at once. You will have your own pace of adjusting. Everyone goes through changes in their life, and it may seem that you are going through more changes than the average person but as long as you hold on to what's important to you and find a good combination between old and new, you'll be fine. LITERATURE 1. Jandt F. Intercultural Communication: An Introduction.Newbury Park, Kim Y.Y., Gudykunst W.B. Cross-cultural adaptation. London, Леонтьев А.А. Психология общения. Москва, Сергеев А.М. Коммуникация в культуре. Петрозаводск, Садохин А.П. Этнология. М., Bennet M. Basic conceptions of intercultural communication. Selected Readings. Yarmouth, 1994 ГУМАНИТАРДЫК САБАКТАР БОЮНЧА КЛАССТАН ТЫШКАРКЫ ИШТЕРДЕ ОКУУЧУЛАРДЫ ЭКОЛОГИЯЛЫК ЖАКТАН ТАРБИЯЛОО Чынара ТАБАЛДИЕВА ТҮЙІНДЕМЕ: Қазіргі уақытта мектепте тәрбие жұмысының көгалдандыру мектеп жүйесін дамытудың негізгі бағыттарының бірі болып табылады. Экологиялық білім берудің мақсаты студенттердин мінез-құлыктарын, жауапкершіліктеринин қалыптасуын, табиғатқа қатысты экология мәдениетін дамыту болып табылады. Әдетте үйірмедегі сыныптан тыс топтық және ұйымдык жұмыстар әрбір студенттің экологиялық қарым-қатынастардың әлеміне жүктелүін ұсына отырып, негізгі мектеп бағдарламаларының кемшіліктерінін орнын толтырады, және оның жетістігі мектеп қабырғасындағы оқушылардың қызметтерінін бірігуіне, олардың мектеп сағатынан тыс табиғи ортаны зерттеуіне байланысты. Тірек сөздер: Экологиялық білім, экология мәдениеті, сыныптан тыс жұмыстар. Чынара Табалдиева Кыргызстан Туркия Манас университети Бишкек, Кыргызстан arnal 20@mail.ru 397

398 ABSTRACT: At present the ecologization of school became one of main areas of development of the school education system. The aim of environmental education is development of students environmental culture, forming of responsible and careful attitude to nature. Group and mass extracurricular work that usually is carried out in a hobby groups compensates the lacks of the basic school curriculum, offering students to dive into the world of ecological relations. Success of this work depends on combination of students activity in school and their study of environment in extracurricular time. Key Words: Ecologization, environmental education, environmental culture. АБСТРАКТ: Азыркы күндө мектептеги окуу тарбия иштерин экологиялаштыруу жалпы билим берүү системасын өнүктүрүүнүн негизги багыты болуп калды. Экологиялык билим берүүнүн негизги максаты окуучулардын экологиялык маданиятын калыптандыруу жана жаратылышка сарамжалдуу жана жоопкерчиликтүү мамиле кылууга тарбиялоо болуп саналат. Адамдар өздөрү жасап, башынан өткөргөн нерселерди гана узагыраак убакытка чейин эсте сакташат. Ошондой эле, группалык жана массалык класстан тышкаркы иштерде окуучунун класстан алган билими тереңдеп, жамаатта жашоо жүрүм-турумунун нормалары көндүмгө айланат, чыгармачылыгы өсөт, абстракттуу, теориялык жана логикалык ой жүгүртүүсү өнүгөт. Ошондуктан класстан тышкаркы иштер окуучулардын жаратылыш менен байланышын бекемдеп, алардын жаратылышка болгон аяр мамилесин жана экологиялык маданиятынын калыптанышына түрткү болот. Түйүндүү сөздөр: экологиялык билим, экологиялык маданият, класстан тышкаркы иштер. Инсандын ар кандай билим, билгичтик, көндүмдөр системасына ээ болушу анын өзүнүн чын ыкластуу ишмердүүлүгүсүз ишке ашпайт. Адамдар өздөрү жасап, башынан өткөргөн нерселерди гана узагыраак убакытка чейин эсте сакташат. Класстан тышкаркы иштер деп - инсанга социалдык тажрыйбаны кабыл алууга зарыл шарт түзүүнү камсыз кылуу үчүн педагогдун окуу убактысынан тышкаркы бош мезгилде ар кандай иш-аракеттерди, иш-чараларды уюштуруу, окуу-тарбия процессинин окуучуга таасирдүү болгон ар кандай иш-аракеттеринин жыйындысын айтабыз. Анын төмөнкүдөй мүмкүнчүлүктөрү бар: - окуучунун сабакта ачууга мүмкүн болбогон жеке жөндөмүн иш-аракеттердин ар түрдүүлүгү аркылуу ачууга мүмкүндүк берет; - окуучунун коллективден ордун табууга, жеке жөндөмүн өнүктүрүүгө өзүн реализациялоого, өзүн-өзү баалоого, өзүнө ишенимин бекемдөөгө шарт түзөт; - класстан тышкаркы иштердин ар түрдүү формаларын жана методдорун пайдалануу; - окуучулардын чыгармачылыгын өстүрөт, анын өздүк тажрыйбасын байытат, адамдын ишаракетинин ар түрдүүлүгү боюнча түшүнүккө ээ болот, практикалык билгичтиги, көндүмдөрү калыптанат; - окуучунун таанып-билүүгө кызыгуусу арта баштайт, илимий-популярдуу адабияттар менен өз алдынча иштөөгө жана бош убактысын туура пайдаланууга үйрөнөт, балдар арасында кылмыштуулуктун азайышына жакшы шарт түзөт; - класстан тышкаркы иштери жакшы коюлган мектептерде тентек, педагогикалык жактан кароосуз калган же жүрүм-туруму начар балдар сейрек кездешерин, ошондой эле, мындай мектептин бүтүрүүчүлөрүнүн коомдон өз ордун табуу мүмкүнчүлүктөрү жогору экендигин байкоого болот; - көрүлгөн ар кандай иш-чаралар окуучулардын өз ара мамиле түзүшүнө, бири-бирине жардам берүүсүнө өбөлгө болуп, жамаатты бириктирип турат; - класстан тышкаркы иштердин оюн түрүндө уюштурулуусу окуучуларды абдан кызыктырат, алар өздөрүнүн чыгармачыл ойлорун мүмкүн болушунча толук жайылтууга же ишке ашырууга аракет жасашат. Окуучулардын кеңири экологиялык аң-сезимин тарбиялоонун максаты, бир гана адамдарга, эмгекке жоопкерчиликтүү мамилесин калыптандыруу эмес, жаратылышта окутуунун ар түрдүү типтери менен класстан тышкаркы иштердин түрлөрүн байланыштыруу аркылуу жайылтуу. Класстан тышкаркы иштерди жүргүзүүдө жекече, тайпалык жана массалык топтор менен иштөө формаларын пайдалануу жакшы натыйжаларды берет. (Таблица 1) Класстан тышкаркы иштердин жекече формасы окуучулардын кызыгуусуна жараша жүргүзүлөт. Аларга экологияга тиешелүү китептерди окуу, өз алдынча изилдөө иштерин жүргүзүү, көргөзмө курал жасоо, конкурстарга даярдануу ж.б. кирет. Мугалим байкоо жүргүзүүнү окуучулар тирүү организмдердин өнүгүшү, жүрүм-турумдары, анын түзүлүшү жөнүндөгү билимдерге гана ээ 398

399 болбостон, адам менен жандуу жаратылыштын өз ара бири-бирине таасири тийгендей кылып уюштуруусу керек. «Окуучуларды жаратылышка байкоо жүргүзүүгө үйрөтүү алардын табияттын көп сырдуу сырларын билүүгө, туулган жердин жаратылышын сүйүүгө, аны коргой билүүгө үйрөтөт», деп белгилейт С. Сайфер [2;208-б]. Класстан тышкаркы иштин тайпалык формасы ийримдерди өткөрүүдө өзгөчө мааниге ээ. Тайпалык формага төмөнкүлөр кирет: жаратылышты коргоо боюнча экскурсиялар, ийримдер, жумалыктар, конкурстар, өткөрүлүүчү иш-чараларга карата оюндар, окуучулардын чыгармачылык иштеринин көргөзмөсүн уюштуруу, мугалимдин жардамы менен дубал газета чыгаруу, өткөрүлүүчү иш-чарага карата окумуштуулар, ардагерлер, тажрыйбалуу мугалимдер менен жолугушуу. Сабактан тышкаркы иштин массалык формасы окуучуларга экологиялык тарбия берүүдө ийримдерди, белгилүү күндөрдү (айлана-чөйрөнү коргоо күнү, токой күнү, канаттуулар күнү, гүлдөр күнү ж.б), экология боюнча лекциялар, доклад жана аңгемелешүүлөр, окумуштуулар, адистер мекеменин жетекчилери менен жолугушуу, диспуттар жана конференциялар, ролду оюндарды өткөрүү өзгөчө мааниге ээ. Иш-чараларды уюштурууда педагог оптималдуу методдорду, формаларды, каражаттарды тандоого тийиш. Мугалимдин чыгармачыл изденүүсүнө, материал, форма, метод, каражаттарды ж.б. тандоосуна эч кандай чек коюлбайт. Иш-аракеттердин ар түрдүүлүгү аркылуу окуучуларга таасир этүү менен бирге алардын инсандык сапаттарын калыптандыруу мүмкүнчүлүгү кеңейет. Таблица 1 Сабактан тышкаркы иштердин формалары экология, элдик салттар, жөрөлгөлөр жөнүндөгү китептерди окуу өз алдынча изилдөө иштерин жүргүзүү Жекече иштөө формалары көргөзмө курал жасоо конкурстарга даярдануу экологияга байланыштуу жумалыктар Элдик оюндар экскурсиялар Массалык иштөө формалары дубал газеталарды чыгаруу лекциялар, докладдар жана аңгемелешүүлөр, 399

400 «Айлана-чөйрөнү коргоо», «Токойлор»,«Канаттуулар», «гүлдөр» ж.б. ийримдер, ШБКлун уюштуруу Тайпалык иштөө формалары темага байланыштуу ролдук оюндар Окумуштуулар, адистер жана экологиялык мекемелердин жетекчилери менен жолугушуу окуучулардын жасаган иштеринен көргөзмөлөрдү уюштуруу Инсанды тарбиялоо үчүн эң негизгиси мугалим өзү инсан болууга милдеттүү, анын инсандык сапаттары жогору болуш керек, ал өзү үлгү көрсөтүп, окуучу менен тыгыз кызматташтыкта болуусу өтө маанилүү. Окуучулар мугалимдин инсандык сапаттарына көңүл бөлүшөт, баалашат. Класстан тышкаркы иштердин эффективдүүлүгүн жогорулатуу үчүн мугалим тынымсыз чыгармачыл изденүүнүн үстүндө болушу зарыл. Мугалим менен окуучунун кызматташтыгы эмоционалдуу, окуучунун ийгилигине кубанып жана ага тилектеш, санаалаш болгон учурда гана иштин эффективдүүлүгү жогорулайт. Мурда окуучуга терең жана бекем билим берүү маанилүү болуп келсе, азыркы күндө алган билимин чыгармачылык менен практикада пайдаланып жашоого, турмушка өзүнүн пайдалуу түзөтүүлөрүн киргизүү аркылуу коомду өзгөртүү зарылдыгы бышып жетилди. Ал эми чыгармачылык жөндөмү өнүкпөгөн бүтүрүүчү жаңы нерсе жарата албайт, келечекке өз түзөтүүлөрүн киргизе албайт, жаңыча натыйжалуу функция аткара албайт. Адамзаттын өнүгүү жолунун өзү элдин, чыгармачыл адамдардын чыгармачылыгынын негизинде өнүккөн. Мектеп практикасы көрсөтүп тургандай, мектеп окуучулары жалпысынан экологиялык проблемалар менен тааныш, бирок курчап турган жергиликтүү чөйрөнү таанып билүүгө жана коргоого чабал багыт алышкан. Биздин пикирибизче, экологиялык тарбия берүүдөгү эмоционалдык баа берүүчүлүк, ой жүгүртүү менен практикалык ишмердүүлүктү орто мектептин класстан тышкаркы иштеринде жүргүзүү максатка ылайыктуу. Жаратылышка болгон сезимдер үй-бүлөөдө жөнгө салынат да, андан ары жалпы билим берүүчү мектептерде улантылып, эмгекке тарбиялоо учурунда бышыкталат. Эмгекке тарбиялоо учурундагы окуучунун экологиялык сабаттуулугунун деңгээлин жогорулатуу өзгөчө маанилүү. Окуучуларга экологиялык билим берүү жана тарбиялоого тиешелүү болгон иш-аракеттердин бири болуп, алардын жаратылышты коргоо боюнча ишмердүүлүгүн эске алуу жана белгилүү чендеги керектөөлөрү менен себептерин тактоо болуп эсептелет. Көптөгөн эколог-адистер жана окумуштуулар адамдардын ишмердүүлүгүн таанып-билүүдө комплекстүү иш-чараларды колдонууну жана аларды ата мекендин жаратылыш чөйрөсү менен байланыштыруу аркылуу иш жүргүзүүнү сунушташкан. Мисалы, Т. Мойдунов:«Илимий түрдө аныкталган жана жаратылыштын күчтөрүн аңсезимдүү колдонуу аркылуу жүргүзүлгөн иштер жаратылыштын көптөгөн кен байлыктарын коргоп калуунун жолдорун көрсөтүп, жаратылышка болгон терс таасирлерден арылууга мүмкүнчүлүк түзөт», деп белгилеген [3,19-б.]. Ал эми мектептердеги экологиялык мазмундагы курстардын маанисин ачып түшүндүрүү жана алардын таасирлерин көрсөтүү ар түрдүү методикалык жолдор менен жүргүзүлүшү мүмкүн. Бул экологиялык мүнөздөгү маалыматтарды кеңири жайылтууга жана мектептердеги бир катар окуу китептериндеги темаларга жана бөлүктөргө кошумча маалыматтарды киргизүүгө шарт түзөт. Мындай кошумча маалыматтарсыз республиканын жаратылышындагы, аймактарындагы, чарбалардагы, экологиялык проблемалардан арылуунун жолдорун табуу мүмкүн эмес. Экологиялык билим жана тарбия берүү окуучуларга эмгек, адеп-ахлактык, укуктук, эстетикалык ж.б. тарбия берүү менен тыгыз байланышкан. Экологиялык «алтын эрежеде» айтылгандай: «өзүңдүн жакындарыңа эмнени кааласаң, жаратылышка да ошондой мамиле жасоо керек». Бирок, азыркы мезгилде жаратылыштын бүткүл компоненттери адамдардын таасирине 400

401 дуушар болушкан. Мындан тышкары, адамзаттын өнүгүү тарыхы жаратылыш менен болгон өз ара биргелешкен аракеттеринин тарыхы менен байланышкандыгын эстен чыгарып жатабыз. Мунун баары сөзсүз түрдө коом менен жаратылыштын ортосундагы өз ара байланыштардын татаалдашуусуна алып келүүдө. [4]. Окуучуларда экологиялык маданиятты калыптандырууда класстан тышкаркы иштердин ичинен ар кандай экологиялык кружок, экологиялык тереңдетилген билим берүүчү клубдар, КВН, экскурсия; экологиялык олимпиада, экологиялык факультатив, экологиялык кружок, экологиялык жумалык, экологиялык десант, экологиялык конференция экологиялык коом ж.б.; Эми булардын айрымдарына кыскача токтолуп өтөбүз. Экскурсия көпчүлүк учурларда жаратылыштын бардык элементтери даана көрүнүп, андагы экологиялык бузулуулар ачык байкалып турган мезгилде, же ошол бузулуу процесстери жүрүп турган учурда туура келгени жакшы. Анткени окуучуларга факт менен далилдөө зарыл. Мисалы, кышкысын абанын тазалыгын текшерүү үчүн, абадагы, кардын үстүндөгү көөлөрдү практика жүзүндө көргөзүү керек. Экскурсияга чыгаардан мурда анын планын түзүп, максатын айкындап, иштеле турган ишти окуучулар өз алдынча иштей ала тургандай деңгээлге жеткирип туруп баруу керек. Ансыз ар кандай экскурсия максатына жетпей, бекер убаракерчиликке айланып калат. Экологиялык олимпиада: Бул олимпиадада тапшырмалар окуучунун жаш өзгөчөлүгүнө, билим деңгээлине жараша суроолор, практикалык жактан маанилүү, экономикалык мүнөздө жана край таанууга жакын материалдар болгону жакшы. Олимпиада текшерүү суроолоруна жооп жазуу же тестирлөө жолу менен өткөрүлгөнү оң. Экологиялык кружоктор Кружоктордо экологиянын дагы майдараак тармактары тереңдетилип окутулат, экологиялык билимдерди практикада колдонууга чейин жеткирилет. Кружокто төмөндөгүдөй темаларды талкуулоого болот: «Өз районунун же шаарынын экологиясы», «Чарбанын экологиялык жана экологоэкономикалык проблемалары», «Белгилүү көлдүн, дарыянын, сугат системасынын, топурак өсүмдүк катмарынын экологиялык, экологоэкономикалык проблемалары жана аларды чечүүнүн айрым жолдору» ж.б. Экологиялык жумалык Жумалыкты администрация жана коомдук уюмдар, ал гана эмес жашаган чөйрөдөгү калктуу пункттардагы мекеме, ишканалар менен сүйлөшүп, макулдашып өткөргөн оң. Жумалыкты өткөрүү экологиялык кеңешмеде талкууланып, планы бекитилип алынат. Жумалык бардык класстарда экологиялык тематикада класстык саат өтүүдөн башталат, жума бою ар түрдүү экологиялык ишчараларды өткөрүп, кече менен аяктаса болот. Бул экологиялык десантка жана марафонго көп жагынан окшошуп кетет. 5-7-класстарда: Экологиялык проблемалар жана өлкөнүн өнүгүшүнүн мүмкүнчүлүктөрү. Экологиялык десант Экологиялык десантты мугалим сезимталдык менен окуучулардын толук макулдугун алып, анын пайдалуулугун түшүндүрүп уюштурса, ага бардык окуучулар чын пейили менен катышат. Ыңгайына жараша болжолдоп, план түзүп алса жакшы болот. Экологиялык десант аткаруучу иштерге: токойлорду тазалоо, жаш көчөттөрдү тигүү, талаалардын таштарын терүү, өзөндөрдү, каналдарды тазалоо, жаратылыш коруктарын же мал чарба комплекстерин тазалоо, көчөлөрдү, парктарды ирээтке келтирүү ж.б. кирет. Мындай иштерди жүзөгө ашырууда тиешелүү чарба, мекемеишканалар менен макулдашып, окуучулардын иштегендиги үчүн тиешелүү акы төлөп берүүнү уюштуруп коюу абдан натыйжалуу болот. Экологиялык жагдайдагы жазуу иштеринин сынактары Жазуу иштери адатта тил, тарых, география жана адабият багыттарында жүргүзүлөт. Диктанттар, изложениелер, дил баяндар, текшерүү иштерди жаратылыш менен боорукерликти пайда кылган, аларды коргоого болгон аяр мамилесин калыптандырган иш-чараларды ишке ашырса окуучуларда жаратылышка болгон жоопкерчилик, камкордук мамиле калыптанат. Андан сырткары жаратылыш темасында сочинение, доклад жазууга үйрөтүп, дубал газеталарга, радио-теле берүүлөргө макалаларды даярдоого машыктыруу менен жаратылыш жөнүндө окумуштуулардын асыл ойлорун, учкул сөздөрүн, эпос дастандардан үзүндүлөрдү, жомок, тамсил, ыр, табышмактарды, крассворддорду түздүрүү окуучунун жаратылыштын маселелерин өз алдынча ой жүгүртүп чечүүгө тарбиялайт. [5;12-б]. 401

402 Балдарды табият менен тааныштырууда эмгек тарбиясынын мааниси ачык көрсөтүлгөн. Ар жыл мезгилинде боло турган эмгек түрлөрү, мисалы күздө (чөп даярдоо, тоют камдоо, эгин оруу, бастыруу, жер-жемиштерди жыйноо), кышында (кар күрөө, малдын алдын тазалоо, короону жылуу кармоо, чөп салуу, сугаруу ж.б.), жазда (жер казуу, тазалоо, эгүү, себүү, өсүмдүктөрдү өстүрүү, отоо, чоңдорго жардам берүү), жайында (чөп чабуу, жыйноо, мал багуу, жайытка чыгаруу) берилген. Ал эми адамдын турмуш-тиричилигине, жан-жаныбарлар дүйнөсүнө, алардын жашоо чөйрөсүнө, жаратылышты сактоо, аны көрктөндүрүү, өсүмдүктөрдү багып-өстүрүү, бактарды сындырбай, чөптөрдү тебелебей, агын сууларды булгабай, курчаган айлана-чөйрөнү таза кармоо сыяктуу адамдарга байланыштуу экологиялык маданиятты калыптандыруу бала кезден баштап, башкы милдеттердин бири болууга тийиш эле. Жаратылышка кызыгууга, аны сүйүүгө, ал байлыкты элдики, коомдуку жана өзүнүкү катары эсептөөгө окуучулар ар тараптан ынандыруу керек. Окуучуларды жаратылышка кызыктыруу, ал байлыкты көздүн карегиндей сактай билүүгө тарбиялоо иши үзгүлтүксүз колго алынуусу зарыл. КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР 1. Абдурахманова М. Внеклассная работа как фактор формирования творческих способностей учащихся старших классов сельской школы. М., с. 2. Stefan Safer, Ph.D. Maryann Baumann, Carolyn Putsch, Editor. Individualized teaching in early childhood education: A Course for Early Childhood Faculty. ү Foreword by Pamela A.Cjughlin, Ph.D. Step by step, a program for Children and Families. New York, р. 3. Мойдунов Т. Кыргызские народные подвижные игры и физические упражнения как средства профессионально-прикладной физической подготовки студентов-лесовиков: Автореф. дисс. канд. пед. наук: Ташкент, с. 4. Абдураимова Р.А. Кыргызская этнопедагогика и воспитание детей. Киев: Довира, с. 5. Алтыбаев. Ш.Ы. Мектеп географиясын экологиялаштыруунун айрым жолдору. Б б. KARABAĞ SAVAŞININ TÜRKİYE, AZERBAYCAN VE ERMENİSTAN İÇİN DEVAM EDEN SOSYAL VE EKONOMİK BOYUTU Tebriz NERIMANLI ТҮЙІНДЕМЕ: Өте үлкен болып келетін Азербайжанның оңтүстік-батыс бөлігі Карабах деп аталады жылдары Карабах жерін Армения Азербайжаннан алған болатын. Бүгінгі таңда да бұл жер Армения жері болып есептеледі. Карабах үшін соғыста милионнан астам адам соғысқа тартылып, миллиарттаған ақша жұмсалған болатын. Осы уақыттарда соғыс әсерінен оңтүстік Кавказия жерінде саяси тұрақсыздық пайда болып, көтерілістер шыға бастады. Соғыстан кейін Азербайжан мен Түркия Армения арасындағы өз шекараларын жапты. Шекаралар жабылған соң Армениямен байланысты көптеген жобалар тоқтатылды. Армения үшін соғыс тоқтатылғанымен Азербайжан үшін соғыс бітпеді. Қазіргі таңда да Арменияның Азербайжан және Түркиямен байланысы жоқ. Бұл жағдай бізге Карабах соғысының әлі де бітпегенін көрсетеді. Және қазіргі уақытта Азербайжанның саяси және экономикалық жағдайы жақсаруда. Тірек сөздер: Түркия, Азербайжан, Армения, Карабах, экономика, әлеумет. ABSTRACT: Karabakh is the name of a large area which constitutes the Azerbaijan's south-west. Between years Karabakh was occupied by Armenia from Azerbaijan and it is still occupied by Armenia. The Karabakh War for Azerbaijan is the removal of more than 1 million people forced from their home, be expressed in the murder of thousands of people and caused a billion dollars in property damage. At the same time the Karabakh war brought after itself in the South Caucasus political instability and conflicts. After the war, Azerbaijan and Turkey closed completely their borders with Armenia. After the closing of the borders Armenia is left out of any major projects. It may seem as Armenia has won the war but for Azerbaijan the war was not finished. Nowadays during the cold war situation, Armenia was trapped from both sides by Turkey and Azerbaijan. This case shows us that the Karabakh war was not finished also economic and social conditions gradually changed in favor of Azerbaijan s. Key Words: Turkey, Azerbaijan, Armenia, Karabakh, economi, sociology. 402

403 ÖZET: Karabağ Azerbaycanın güney-batısını oluşturan geniş bir alanın ismidir. Karabağ yılları arasında Ermenistanın Azerbaycana savaş açmasıyla işgal edilmiştir ve hala Ermenistan tarafından işgal altındadır. Bu arazinin Ermenistan tarafından işgali Azerbaycana 1 milyondan fazla insanın yurdundan zorla çıkarılmasına, binlerce insanın katline ve milyar dolarlarla ifade edile bilecek maddi zarara neden olmuştur. Aynı zamanda Karabağ savaşı bölgede (Güney Kafkasya) siyasi istikrarsızlık ve çekişmeleri de peşinde getirmiştir, şöyle ki, bu savaştan sonra Azerbaycan ve Türkiye Ermenistana sınırlarını tamamen kapatmıştır. Sınırların kapatılması Ermenistanı her türlü büyük projenin dışında bırakmıştır. Ermenistan ne kadar savaşı kazanmış gibi gözükse de, Azerbaycan için savaş hala bitmemiştir. Ermenistan günümüz soğuk savaş döneminde Türkiye ve Azerbaycan tarafından iki taraflı olarak kapana kısılmış durumdadır. Bu durum bize gösteriyor ki, Karabağ savaşı bitmemiştir ve aynı zamanda ekonomik ve sosyal şartlar giderek Azerbaycanın lehine doğru değişmektedir. Anahtar Kelimeler: Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan, Karabağ, ekonomi, sosyoloji. GİRİŞ Karabağ savaşı Azerbaycan ile Ermenistan arasında uzun yıllardır süre gelen bir çekişmenin patlak vermesidir yılları arasında olan savaşta Ermenistan rus ordularının yardımı ile Azerbaycan topraklarına saldırı düzenlemiş ve Azerbaycanın Dağlık (Yukarı) Karabağ bölgesini işgal etmiştir de başlayan savaşın en şiddetli katliamı aynı yılda 26 şubatda Hocalı şehrinde yapılmıştır. Bu katliamda ermeniler Azerbaycan halkına karşı büyük-küçük, kadın-erkek demeden katl etmiş ve resmen bir soykırım yapmışlardır de 12 mayısda iki ülke arasında imzalanan ateşkesle savaş dursa da bu savaşın Azerbaycana zararları şimdiye kadar devam etmektedir. Savaştan sonra Azerbaycan Ermenistana sınırlarını kapatmıştır, aynı zamanda ermenilerin bu haksız savaşına tepki olarak Türkiye de Ermenistanla sınırlarını kapatdı ve bu şekilde de Türkiye Karabağ savaşına silahlı bir şekilde katılmasa da politik, ekonomik ve sosyal açıdan katılmış oldu. Savaş sırasında Azerbaycanın ne kadar mal ve can kaybına uğradığını detaylı bir şekilde aşağıda zikr ettik. Bu makalede öne çıkarmak istediğimiz husus Karabağ savaşının biten değil, nitekim devam eden boyutudur. Başlattığı hukuksuz savaş nedeniyle iki taraftan sınırları kapalı olan Ermenistan, savaş sonrasından günümüze kadar geçen sürede büyük ekonomik gerileme ve sıkıntılar yaşamıştır. Bununla beraber savaşın durmasıyla sahip olduğu petrol ve doğal gaz yataklarını işletmeye başlayan Azerbaycan hızlı bir gelişim göstererek ekonomiden eğitime, sağlıktan askeri güce kadar bir çok alanda Ermenistana fark atmış ve çok gelişmiştir. Karabağ savaşına tepkisini sınırlarını Ermenistana kapatarak gösteren Türkiye ise her ne kadar da bu sınır kapatmaktan dolayı bölgeyle karadan irtibatını kayb etse ve bu yüzden belli ekonomik tavizler verse de sınırları tekrar açma şartı olarak işgal edilmiş toprakların eksiksiz bir şekilde Azerbaycana geri verilmesi şartında ısrar etmektedir. Bu savaşın sosyal zararı Azerbaycan halkına çok fazla olmuştur. Bir milyondan fazla bölgeden zorla çıkarılan yerli halk 21 seneden fazladır, çeşitli sıkıntılarla iç içe yaşamaktadır. Bu çalışmanın maksadı Karabağ savaşının ve bu savaş sonucu Azerbaycan halkının maruz kaldığı sayısız zulüm, işkence ve haksızlığı uluslarası arenada bir kez daha haykırmak ve bu savaşın hak ve adaletle sonlanmasına az da olsa katkı sağlamaktır. Karabağ savaşının arka pilanı Azerbaycanın coğrafi konumu itibariyle kuzeyde Rusya, güneyde İran, doğuda Hazar denizi ve batıda Ermenistan ve Türkiye ile sınırları vardır. Haritaya baktığımız zaman Azerbaycanın Avrupa ile Asiya özellikle de Türkiye ile diğer Türk Cumhuriyetleri arasında bir geçit bir boğaz hükmünde olduğu görülmektedir. Tarihi İpek yolunun üzerinde olması itibariyle de Azerbaycan topraklarının değeri bir kat daha artmaktadır. Yıllarca Azerbaycan toprakları ticaret kervanlarının kullandığı güzergah olmuştur. Aynı zamanda bu toprakların verimli olması ve son dönemde yeraltı ve yerüstü servetlerin bulunmasıyla, özellikle petrol ve doğal gaz gibi günümüzde çok değerli olan rezervlerin Azerbaycan topraklarında bolca bulunması Rusya gibi büyük bir devletin bu topraklara sahip olma isteğini iyice tetiklemiştir. Karabağ bölgesinin ve bu bölgede olan savaşın jeopolitik önemini daha iyi anlamak adına bölgenin haritası Resim-1 de verilmiştir. 403

404 Resim 1. Ermenistan tarafından işgal altında olan Dağlık Karabağ bölgesi Türk-İslam dünyasına rehberlik, öncülük yapa bilecek ülke olan tarihi misyonu itibariyle Osmanlının varisi şimdiki Türkiye Cumhuriyyetidir. Anadoluda yerleşen Türkiye Orta Asyada yerleşen Türk Cumhuriyetleri ile bir vücudun azaları gibi bütünlük arz etmektedir. Türkiyenin jeopolitik konumunu, Asyayı Avrupaya bağlayan İstanbulun jeopolitik önemini ve Osmanlıdan kalan İslam dünyasına liderlik mirasını nazara alacak olursak Türkiye bu vücudun başı hükmündedir diye biliriz. Meseleye başka açıdan bakacak olursak arap ülkelerinin Arap Baharı adı altında düştüğü durumu ve bu durumdan önce Avrupa sömürgesi altında geçirdikleri dönemi, aynı zamanda Hindistan, Pakistan ve Afganistanın İngiliz sömürgesi altında geçirdiği dönemi, Türkiye haricindeki türk cumhuriyetlerinin Rusya sömürgesi altında geçirdiği dönemi göz önünde bulundurursak İslam dünyasında sömürge hayatı yaşamamış tek ülkenin Türkiye olduğunu göreceğiz. İster Avrupa birliğinde isterse de ABD, Çin, Rusya ve Avrupa Birliği gibi süper güçlerin söz söylediği arenada menfaatleri göz önünde bulundurulan ve gerektiğinde sözü dinlenilen Türk- İslam dünyası adına tek ülke yine Türkiye Cumhuriyetidir. Asya kıtasında Türkiye ile beraber güçlü ülkeler hiç şüphesiz İran, Çin ve Rusyadır. Bu ülkeler yıllarca Asyada tek hakim olmak için bir birile mücadele etmiştir, hatta diye biliriz ki, bu mücadele günümüzde de devam etmektedir ve zaman zaman çeşitli savaşlar patlak vermektedir. Nitekim konumuzun esası olan Karabağ savaşının esasında da bu mücadele yatmaktadır. Şöyle ki, Türkiyenin diğer türk ve arap ülkeleriyle birlik kurup tekrar güçlenmesinin kendileri için ne kadar tehlikeli olduğunu bilen Rusya rus çarı I Piyotr döneminden itibaren, Türkiyeyi bu ülkelerden koparmak için uzun vadeli pilanlar kurmuştur. Bu pilanlardan en büyüğü de Türkiyeyle Azerbaycanın, dolayısıyla Orta Asyanın irtibatını kesmek için uzun yıllar boyunca şimdiki Ermenistan, ama eski Türk toprakları olan bölgeye ermenilerin yerleştirilmesi ve orada bir Ermeni, yani Ruslara hizmet edecek bir hristiyan devleti kurmak olmuştur ve malesef Rusya bunu başarmıştır. Karabağ savaşında ermenilere yardım eden rus ordusu ve ermenilerin silahlarının nerdeyse tamamının rusyadan getirilmiş olması bu savaşın perde arkasını gözler önüne sermektedir. Bizim burada dikkat çekmek istediğimiz temel husus, bu savaşın sadece basit bir toprak kavgası değil aynı zamanda Asya kıtasında tek hükümran olma gibi büyük pilanın bir parçası olmasıdır. Bu nedenle de bu savaşın sadece Azerbaycana değil aynı zamanda başta Türkiye olmakla diğer Türk devletlerine de zarar ettiğini bildirmektir. Bu zararın en bariz örneği ise Türkiyenin bu savaşa tepki olarak sınır kapılarını Ermenistana kapaması sonucu kara yoluyla büyük bir ticaret yolunun şu anda kapalı kalmasıdır. Zira bu durum gösteriyor ki, Karabağ savaşı Azerbaycan ve Ermenistan sınırında muvakkaten dursa da Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan için sosyo ekonomik boyutda son hızla devam etmekdir. Karabağ Savaşınnın Azerbaycana Ekonomik Zararı Karabağ işgali sırasında bu topraklarda olan 1000 civarında yerleşim yeri ve buraya dahil olan 11 büyük il ve ilçe merkezleri ermeniler tarafından dağıtılmıştır. Bu savaş sırasında ermenilerin öldürdüğü, yaraladığı, esir ettiği ve zorunlu göçmen durumuna düşürdüğü insan sayısı Tablo-1 de, Karabağ ve civarındaki işgal edilmiş rayonların işgal tarihleri ve isimleri Tablo-2 de verilmiştir. Aynı zamanda bu savaş sırasında ziyan olan kurum, kuruluş ve önemli sistemlerin de rakamsal verileri makalenin ilerleyen kısımlarında yer almaktadır. 404

405 Karabağ arazisi Kür ve Aras nehirleri arasında yerleşen çoğu kısmı dağlık ve yaylak şeklinde olan münbit toprakları ve geniş orman tabakası bulunan bir coğrafyadır. Yer üzerinde olan 11 iklimden 6-sı Karabağda görülmektedir ki, bu da tarım için bu toprakların ne kadar verimli olduğunu gösterir. Bununla birlikte bölgede yeraltı madenler de az değildir. İşgal edilmiş rayonlardan biri olan Kelbecerde şu an Ermenistan tarafından qayrı-resmi olarak işletilen altın madeni bunlardan sadece birisidir. Ermeniler savaş sırasında kültür servetlerinin korunmasına ilişkin Paris konvansiyonunu çiğneyerek, Azerbaycanın bir çok kültür mirasını da yağmalamıştır. İşgal sürecinde Şuşa, Ağdam ve Zengilandaki talan edilen müzelerden yaklaşık kıymetli eşya ve tarihi eser çalınarak, Ermenistana götürülmüştür (Aras, 2008: 138). Tablo 1. Karabağ savaşı ve işgalinde Azerbaycanın can kaybı Öldürülenler Yaralananlar Esir Göçe Mecbur Kalanlar kişi kişi kişi 1 milyon kişi Kaynak: yılları arasında geçen savaşda Azerbaycanın Karabağa dahil olan ve Karabağ civarında olan toplam 11 büyük ili işgal edilmiştir işgal edilen bu topraklar toplamda Azerbaycanın 20%-sini oluşturuyor. Bu işgal sırasında toplamda ev, devlet kurumu, 693 okul, 855 ana okulu, 927 kütüphane, 695 tıbbi kurum, 9 cami, 464 tarihi abide, sanayi kurumu, 800 km karayolu, 160 köprü, km su hattı, km gaz boru hattı, elektrik hattı, hektar ormanlık arazi ve km sulama sistemi kullanılmaz hale getirilmiş ve zarara uğratılmıştır. Toplam maddi zarar 60 milyar ABD doları tutarındadır. (Aras, 2008: 134) Diğer taraftan Ermenistanda bulunan nükleer santralden ve diğer sanayilerden külli miktarda zararlı atıklar toplanmaktadır. Örneğin Ermenistan hükumeti tarafından yapılan bir açıklamada sadece 2002 yılında bu ülkede 1.2 tonu ekolojik açıdan tehlikeli olmak üzere bin ton zararlı atık toplanmıştır (Aras, 2008: 138). Tablo 2. Karabağ ve civarında olan rayonların ermeniler tarafından işgal tarihleri Hocavend Hocalı Şuşa Laçın Kelbecer Ağdere Ağdam Cebrayıl Füzuli Kubadlı Zengilan Kaynak: Ermenistan Karabağ Savaşını Yapmakla Neyi Kaybetti? Görüldüğü üzere Ermenistan bu savaşı yapmakla sadece Azerbaycana sayısız maddi zararlar vermekler kalmamış aynı zamanda kendi vatandaşlarına da bir çok yönden zarar vermiş ve onları istemedikleri bir hayata zorlamıştır. Şöyle ki, Ermenistan coğrafi olarak denize çıkışı olmayan, Azerbaycan, İran, Türkiye ve Gürcistan ile sınırlı bir nevi dünyaya kapalı bir ülkedir. Bu kapalı durumunu Karabağ savaşını başlatarak daha da zora sokmuştur. Savaş nedeniyle toplam sınırlarının %85-ni oluşturan 405

406 Azerbaycan ve Türkiye sınırlarını Ermenistana kapamıştır. Geriye kalan 35 kilometrelik İran sınırı ise Zengezur dağları yüzünden özellikle kışın ulaşıma kapanmaktadır. Gürcistana olan sınır ise ne zaman Tiflisle Moskova arasında bir gerginlik yaşansa anında Ermenistanın yüzüne kapalı hale geliyor. Ermenistan özellikle SSCB-nin dağılması sonrası bölgede hızlı bir şekilde başlayan petrol ticareti ve transferi gibi büyük projelerden sırf bu sınır kapılarının kapalı olması sebebiyle dışlanmıştır. Ermanistan 1991 yılından itibaren Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının bir kısmının kendi topraklarından geçmesi için pazarlıklara başlasa da yapmış olduğu haksız savaş nedeniyle bu büyük projeden hissedar olamamıştır. Kazakistan petrollerinin de bu boru hattı ile taşınacağını nazara alacak olursak Ermenistanın ekonomik kaybının ne kadar fazla olduğu daha iyi anlaşılacaktır. Diğer taraftan Ermenistanın kendi topraklarında da petrol ve doğal gaz rezervleri yoktur. Petrole ve doğal gaza olan ihtiyacını karşılamak için tamamen Rusyaya bağlıdır. Eğer Ermenistan Karabağ savaşını yapmamış olsaydı, sadece petrol transferinden para kazanmakla kalmayacak, aynı zamanda kendi ihtiyacı olan petrolü de Azerbaycandan ucuz fiyata temin ede bilecekti. Bir diğer mesele de Ermenistanın elektrik üretiminde kullandığı 1977 yılında yapılmış Metsamor Nükleer Enerji Santrali meselisidir. Bu Santral 1988 yılında deprem sebebiyle üretime kapatılmıştır, lakin Ermenistanın başka enerji üretimi için alternatifi olmadığında Rusya ile anlaşma imzalanarak, üretim süresi 2015-e kadar uzatılmıştır ve bu sene anlaşma süresi bitecektir. Santralin Türkiye sınırına uzaklığı 16 km-dir, ve tabi bu durum da çok manidardır, şöyle ki, santralin standartlara uygun çalışmadığı Ermenistanın Amerika baş konsolosluğu tarafından ilan edilmiştir ve Santralden sürekli çevreye zararlı atıklar çıkmaktadır. Sadece Ermenistanın başka alternatifi olmadığı için şartlı olarak muvakkaten üretim yapmaktadır. Eğer her hangi bir kaza olursa ikinci bir Çernobel kazasının yaşanması muhtemeldir ve bu kazandan en çok zarar görecek ülke ise Ermenistandan bile daha çok Türkiyedir. Sınırların kapalı olması Ermenistanı yabancı yatırımcılardan da men ediyor ve ekonomiyi tamamen dışa bağımlı, üreticiden daha çok tüketici konumuna getiriyor. Aynı zamanda günümüzde çok karlı bir gelir kaynağı olan turizmden de Ermenistanı kenarda bırakıyor. Buna en basit örnek ise şudur ki, Türkiye dünyanın en büyük müzesi olarak ün salmıştır ve her yıl milyonlarca turist Türkiyeye gelmektedir, lakin onların hiç birisi Ermenistana gelememektedir, çünki Türkiyeden Ermenistana geçiş yasağı uygulanmaktadır. Türkiye açısından Karabağ savaşı ne ifade ediyor Türkiye Ermenistana yahut ermenilere eskiden beri iyi niyet beslemiştir. Buna örnek olarak Ermenistanın SSCB dağıldıktan sonra bağımsızlığını ilan ettiği zaman onu tanıyan ilk ülke olmasını ve o dönemde (1991 yılları) zor durumda olan ermeni halkına erzak, buğday ve hatta enerji yardımı yapmasını göstere biliriz. Lakin türklerin ermenilere ta Osmanlı zamanından beri gösterdiği iyi niyete Ermenistan misliyle cevap vermemiştir ve Türkiyenin zararına olan davranışların içine girmiştir. Türkiyenin şu an Ermenistanla arasında temel üç sorun vardır: 1. Ermenistanın Türkiyeye karşı iddia ettiği sahte soykırım suçlamaları ve bu suçlamaları uluslararası kuruluşlarda dile getirerek Türkiyeden tazminat talep etmesi. 2. Ermenistan özgürlüğünü beyan etiği zaman Parlamentoda ilan edilen beyannamede Türkiyenin doğu sınırlarına dahil olan bazı bölgelerin Büyük Ermenistan ın bir parçası olduğunu iddia etmesi ve Türkiye Ermenistan sınırlarının Ermenistan tarafından tanınmamasını ifade eden beyanlara yer verilmesi. 3. Karabağ savaşı sırasında silah gücüyle Azerbaycan topraklarının %20-sinin işgal edilmesi ve Azerbaycanın Nahçivanla karadan irtibatının Ermenistan tarafından zorla kesilmesi. Yukarıda İfade ettimiz sorunlara tepki olarak Türkiye Cumhuriyeti Ermenistanla olan sınır kapılarını kapatmıştır. Bu durumdan hangi ülkenin daha çok zarar gördüğü ise ortadadır. Şöyle ki, Türkiyenin doğuda Ermenistandan başka İran, Azerbaycan ve Gürcistanla sınırları vardır. Bu ülkelerin her biri Ermenistandan en az iki kat daha büyüktür ve Türkiyenin doğu bölgesinin gelişmesi adına bu ülkelerden temin edemeyip de yalnız Ermenistandan temin edeceği hiç bir şey yoktur. Nitekim Türkiyenin Ermenistandan ithal ettiği bir şey olmadığı gibi Ermenistanın Gürcistan ve İran üzerinden ithal ettiği Türk malı çok fazladır. Türkiye her şeye rağmen Ermenistan ile arasını düzeltmeye ve komşuları arasında kimse ile düşman olmamak gibi barışçıl tutumunu sergilemeye devam etmektedir. Türkiyenin bu konuda en büyük adımı ise 1995 yılında Erivan ile İstanbul arasında uçak seferlerine izin vermesi olmuştur. Lakin Erivan işgalci tutumunu devam ettirince Ankara da bundan öteye gitmemiştir. Türkiyenin sınırları açmak karşılığında Ermenistandan talep ettiği şartlar ise doğal hakları olan yukarıda da ifade ettiğimiz üç sorunun çözümüdür, hiç şüphesiz bunların başında da işgal edilmiş Azerbaycan topraklarının tamamının geri verilmesi gelmektedir. 406

407 SONUÇ Karabağ savaşı nedeniyle Ermenistanın düştüğü durum ortadadır. Ermenistan Azerbaycan topraklarını işgal etmekle aslında hükumetine ve ermeni halkına hiçbir fayda sağlamamış, sadece Rusların uzun vadeli pilanlarının bir parçası olmuş ve kendi başına da kolay kolay kurtulamayacağı bir bela almıştır. Ermenistanın aksine olarak şimdilik topraklarının bir parçası işgal altında olsa da Azerbaycanın Ümumilli Lideri Haydar Aliyevin geniş ufuklu siyaseti sonucu Azerbaycan büyük projeler kurmuş, bazı projelere ortak olmuş ve ülke olarak hızla gelişmiştir ve gelişmeye de devam etmektedir. Aynı zamanda ne kadar Ermenistana Rusya destek verse de Karabağ savaşı sırasında gösterdiği tavırlarla Azerbaycana da Kardeş Türkiyenin destek olduğu açıkca görülmektedir. Sonuç olarak diye biliriz ki, Karabağ savaşı ne Ermenistan, ne Azerbaycan ne de Türkiye için bitmemiştir. Çatışma bölgesinde zaman zaman olan karşılıklı çarpışmalar da bunu tasdik etmektedir. Azerbaycan halkı ve hükumeti de kendi topraklarını eğer sulh yoluyla olmasa, savaş yoluyla geri almaya tamamen kararlıdır. Aradan geçen yıllar, ulusararası arenada olan değişmeler göstermektedir ki, Karabağ savaşının istikameti ekonomik, sosyal ve politik açıdan Azerbaycanın lehine doğru değişmektedir. Bir taraftan süni nefesle hayatta kalan Ermenistanın tamamen bağımlı olduğu Rusyanın her geçen gün zayıflaması, diğer yandan hem Azerbaycanın, hem de Türkiyenin her geçen gün daha da güçlenmesi gelecekte bölgeyi farklı sürprizlerin beklediğini ve ufukta daha doğacak güneşlerin var olduğunu bize müjdelemektedir. KAYNAKÇA 1. İbayev, Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ Münaqişesi İnsan Hüquqları Konteksinde, Bakü Hatem Cabbarlı, Bağımsızlık Sonrası Ermenistanın Enerji Politikası Bakü Behlül Özkan, Milliyetçilik Kısırdöngüsünde Bir Ülke, Radikal Gazetesi, Osman Nuri ARAS, Azerbaycanın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, Der Yayınları, İstanbul Osman Nuri Aras, Bilal Dedeyev, Reha Yılmaz, Vefaddin İbayev, Karabağ Savaşının Siyasi Hukuki, Ekonomik Analizi, Bakü BTC Proje Direktörlüğü, ҚАЗАҚСТАНДА ТҰРАТЫН АХЫСҚАЛЫҚ ТҮРІКТЕРІНІҢ ҚЫСҚАША ТАРИХЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК МӘДЕНИЕТІ Севиль Пириева КАРАМАН Муhсин КАРАМАН ТҮЙІНДЕМЕ: Мақалада 1944-ші жылда Қазақстанға жер аударылған ахысқалық түріктерінің көне салт дәстүрі, мәдениеті, тарихы зерттеліп жазылған. Сонымен қатар бұл халықтың жерінен, елінен күнәсіз Орта Азия және Қазақстанға жер аударылғаны туралы да айтылып жатыр. Ахысқалықтар түрік болғаны үшін ХХ ғасырда бірнеше рет жер аударылды. Олар қаншама қиыншылықтар, зорлық зомбылықтар көрседе өзінің мәдениетін, тілін, дінін сақтап қорғай білген. Қайсы мемлекетте тұрса сол мемлекетпен достығының күшейюі, мемлекеттің дамуы, келешегі үшін әрекет жасап жатыр. Сол мемлекеттің тілінде оқып жазуды, мәдениетін үйренуді өздеріне борыш деп біледі. Халықаралық жарыстарға қатысқанда тұрған мемлекетінің туын көтеруді мақтаныш етеді. Мақалада тарих ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі ахысқалық түріктерінің депортацияланған күрделі жағдайы, жер аударылған кездегі өмірлері туралы жан-жақты зерттеулер жүргізу, тарихи шындықты жеткізу туралы баяндалады. Сонымен бірге Қазақстанда тұратын ахысқалық түріктерінің мәдени өмірі тарихи және әлеуметтік көзқараста қарастырылған. Тірек сөздер: Ахысқалық түріктері, Отан, Қазақстан, жер аударылу, мәдениет, тарих. ABSTRACT: In this article was written about Turks tradition of custom, culture, history who were deported from Akhyskha to Kazakhstan in 1944 a year. In ХХ century they had to leave their mother land because they were Akhyskha turks. In spite of many difficulties and violence they could keep their culture, language, and religion. They were very friendly with people and they tried to learn new language and custom in that state where they lived. Also author discussed about Akhyskha turks culture and life in Kazakhstan. Key Words: Akhyskha Turks, motherland, Kazakhstan, departed, culture, history 407

408 Ахысқа Грузия аймағының оңтүстік батысында, Түркияның Ардахан аймағының солтүстігінде, Кура, Чорох өзендерімен қосыла Каспий теңізіне құятын Пософ өзенінің екі жағасында орналасқан жер. Бұл жердің бес районы мен екі жүзден астам ауылы бар. Ахысқа тас жол арқылы Тбилиси, Батуми және Түркиямен байланысады. Ахысқа аймағы 1578 жылы Сұлтан III-ші Мұрат хан дәуірінен Османдықтардың жеріне қосылып XIX ғасырға дейін Осман мемлекетінің құрамында болған. 250 жыл Осман мемлекетінің қарамағында болғаннан кейін жж. Ресей-Түрік соғысында орыстар әуелі Карс аймағын, сосын Ахысқаны басып алды [3]. Ұлы Отан Соғысы кезінде Сталин қару ұстай алатын 40 мың ахысқалық түрікті соғысқа алғаннан кейін, қалған 90 мыңнан астам ахысқалықтарды 1944 жылдың қараша айының 15-де жүк вагондарда Урал тау етегі бой Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекістанға қарай жер аударды. Бұл айдауда халық бір ай жол жүрді. 17 мың адам жолда ашарлыққа, суыққа, қатыгездікке шыдай алмай қаза тапты. Жолда қаза тапқандардың мейітін орыс әскерлері жол бойы қар үстіне тастап кетті. Поезд Қазақстанға жеткенде қазақ халқы оларды ат, ешек арбалармен қарсылап алып арнайы әзірленген отбасыларға бөліп берді. Бір бөлмеге жеті сегіз отбасы орналастырылды. Олар Қазақстанның Алматы облысының: Винсовхоз, Мерке, Талғар, Айнабұлақ және басқа жерлерінде; Шымкент облысының: Чиркин, Бозарық, Жұлдыз, Молотов, Каганович, Ленин, Ленин Жол, Калинин, Алтынтөбе, Қара Төбе, Карл Маркс-1, Карл Маркс-2, Қайнарбұлақ, Қайтпас, Кентау, Қызыл Әскер, Қызыл Октябрь, Киров, Комунизм, Көкбұлақ, Краснавод, Черновод, Беловод, Крупская, Куйбышев, Ордженикидзе, XXI Партсъезд, Сайрам, Сталин, Тельман, Варашилов, Теспе, Түркістанға кейінірек Қарағанды, Жамбыл, Астана, Атбасар, Қызылорда, Талдықорған т.б. жерлерге орналастырылды. Қазақстанда құрылған ахысқалық түрік диаспорасынан алған мәліметтер боынша зерттелген ғылыми жұмыстарда саны жағынан алғанда олар 80 мыңға жақын деп көрсетіледі. Негізінде 200 мыңнан аса адам бар. Көптеген ахысқалық түріктердің төлқұжаттарында ұлты «Азербайжан» деп көрсетілгендіктен олардың нақты санын анықтау қиындық туғызады [8]. Ал т.ғ.к. Ш.Ибрашеваның зерттеу жұмысында былай деп көрсетілген 1970 ж. салыстырғанда 1999 ж. түріктердің халық санағының өсімі адамды құрады, қала халқының саны адамға көбейді, ауыл халқының саны адамға ұлғайды ж. салыстырғанда барлық түрік халқының саны адамға өсті, оның ішінде қала халқының саны тұрғынға артты, ал, ауыл халқының саны тұрғынға көбейді ж. салыстырғанда түріктердің жалпы саны ге өсті, қала халқының саны 8477 адамға ұлғайды, ауыл халқының саны адамға өсті. Статистикалық мәліметтер бойынша тағы да түріктердің басым көпшілігінің (98,9%) республикамыздың төрт оңтүстік облыстары мен олардың орталықтарында және Алматы қаласында тұратындығын дәлелдейді [4]. Қазақстанның тәуелсіздік алуы ахысқалық түріктеріне де қолайлы жағдай туғызды. Олардың өзіндік этномәдени дамуы, түрік ұлттық-мәдени орталықтарының ашылуы, аталған этнос өкілдерінің Қазақстан халықтарының Ассамблеясының қызметіне қатысуы, Қазақстан түріктерінің өз отандастары Түркия Республикасымен екі жақты шектеусіз байланыс жасау мүмкіндігі Қазақстан республикасының көмегімен тікелей жүзеге асып отыр шы жылы «Ахысқа» қоғамдық ұйымы Түрік ұлттық орталығы ретінде қайта аталып, қайта тіркелді. Осы уақыттарда облыс және аудандардағы түрік-ахысқалықтар мол шоғырланған жерлерде аталған қоғамның бөлімдері ашыла бастады. Ерекше атап айтуға тура келетін бір жәйіт Қазақстанда тұратын ахысқалық түріктері қазақ тілінде емін еркін оқып, жазып, сөйлей алады сонымен қатар қазақ халқының салт дәстүрін де жетерліктей үйренген. Қазақ ұлттық өнерлерінде ахысқалық түріктерді жиі кездестіруге болады. Бұл жағдайды республика үшін үлкен табыс деп есптейміз. Қазақстанға жер аударылған ахысқалық түріктері тарих бойы көптеген азапты басынан өткізген халық. Бұл азапты, ауыр күндер ХХ ғасырда да өзін көрсетті. Оған қарамастан ахысқалық түріктері әрқашан өзінің тарихын әдет ғұрпын, фольклорын, мәдениетін жас буынға жалықпай үйретіп келеді [2]. Дүниедегі көптеген мемлекеттердің бірі сияқты Қазақстан да полиетник мемлекеттердің бірі болып табылады. Бұл жердегі халықтардың құрамының көп болуының өзіндік ерекшелігі бар. Бұл аймақта көптеген азындық халық, этникалық топтар мекендейді. Олар тарихтың әр кезеңінде бұл жерге көшкен немесе көшірілген. Олар бұл жерде өздеріне тұрақты орын тапқан. Сондықтан Қазақстан көп ұлттық мемлекеттің біріне айналған. Кейбір жағдайда бұл аймақта тұратындар ассимилация болып, жергілікті халықпен араласып кеткен. Олай болса да ахысқалықтардың халық дастандары, әдебиеті солтүстік шығыс Анадолу тілімен сөйлейді [5]. Халық арасында Хаста Хасан, Ашыг Шенлик, Ашыг Зүлал, Сүммәні, Мазлум, Ғакірі сияқты ахысқалық ақындардың өлең жырлары ХVIII-XX ғасырлардан бүгінгі күнге дейін халықтың аузынан түсер емес. Ахысқалық түріктері ерте заманнан 408

409 бері өзінің мәдениетіне аса көп көңіл бөлуде. Олар сол кезде де өздерінің әлеуметтік мәдениетін, этникалық өзіне тиісті тілін, фольклорын, әдет-ғұрпын сақтаған. Халықтың ерекшелігі олардың өлең жырларында билерінде көрініп келеді [2]. Ахысқалық түріктері өзінің мәдениетін көпшілікке жеткізумен бірге Қазақ халқының ахысқалық түріктеріне көрсеткен қамқорлығын да мақтанышпен көрсетуде. Бұлардың ұйымдастырған фольклор топтары Қазақстан мемлекетіне қатысты барлық мерекелерде өздерінің өнерін көрсетіп келеді. Ахысқалық жас өспірімдер құрамынан тұратын фольклор коллективі мемлекет басшылары, халық тарапынан үлкен алғыстарға ие болып отыр. Тойға байланысты фактілерді көрсету олардың нағыз ертеден келе жатқан халық екендігін дәлелдейді. Ахысқалықтардың фольклор тобы халықтың бай музыка мәдениетін өз орнында жеткізе біледі. Бұл фольклор тобы халыққа жағымды болғандықтан ғасырлар бойы нәсілден нәсілге жалғасып келеді. Олардың халық әзілдері, ата сөздері жас өспірімдерге үлкен әсер етіп із қалдыруда. Негізінде ахысқалық түріктерінің мәдени көрінісі депортация кезеңінде қаншама қиыншылықтармен кездескеніне қарамай өздерінің әдет ғұрпын көзінің қарашығындай сақтап келеді. Ахысқалық түріктерінің ғылым саласында белгілі, өздеріне лайықты ай аттары бар. Көне дәуірлерде оқу жазу болмаған бір кезеңде түрік тектес халықтар тұрған географиялық климатқа сай ай аттарын ғылыми жағынан тура аталдырған. Оғыз бойына жататын гагауз түріктері және Америкадағы қызылтерілілер де ай аттарын тура ахысқалық түріктер сияқты аталдырған [1]. Ал ахысқалық түріктер ай аттарын климатқа сай былай деп атаған: Мардайы, Аврылайы, Майысайы, Киразайы, Бичинайы, Орағайы, Харманайы, Шарапайы, Кочайы, Каракышайы, Зеһмерайы, Гүжікайы [6]. Ахысқалық түріктерінің мәдени көрінісінде діни және ұлттық мейрамдар үлкен орын алады. Олар: «Рамазан», «Құрбан» айт және жаңа жыл ретінде Наурыз мерекесін ерекше жоғарғы деңгейде тойлайды. Рамазан айт жалпы түрк халықтарындағы сияқты ахысқалық түріктерінде де өте жоғары деңгейде орын алады. Оразаның соңғы күнінде бүкіл түріктер сияқты ахысқалық түріктер де атап өтеді. Ораза кезінде түріктер ораза тұтатындарға құрмет көрсетіп «ауыз ашар» береді. Әдет бойынша Рамазан айттан 70 күн өткен соң Құрбан айт келеді. Ахысқалық түріктері бұл айтты да басқа түрік халықтары сияқты үлкен құрметпен қарсы алады. Әр кім шалған құрбанының белгілі бөлігін құрбан шалуға жағдайы болмаған жеті отбасына таратады. Құрбан шалу деген - жеке отбасы немесе жеті отбасы жиналып жасы екі жылдан кіші болмаған адал бір қарамалды құрбан шалып оны жеті жерге бөледі. Бұл құрбан етін жеті кісі алып өз құрбанын да жетіге бөліп тиесілі отбасыларға бөліп береді. Бұл жерде 7 саны киелі сан екендігін көрсетеді [2]. Ахысқалық түріктерінің үйлену тойы мәдениетіне келетін болсақ, егер қыздың ата анасы разы болса жігіттің ата-анасы қыздың үйіне 3-4 адаммен бірге жасы үлкен ақсақалды ертіп «елші» құда түсіп барады. Бұған қыз жағы разы екендігін білдірген соң жайылған дастархандағы наннан ауыз тиіп, шербет ішіледі, дәм татылады. Қыздың ризалығын алған жігіт туысқандары тағы басқа бір жұма күні қыз үйіне «Беһ дәйишмә» апарады. Бұл отырыста әр екі жақтан ақсақалдар достық, келісім өкілі сияқты қатысады. Ұл жағы қызға жұп сыйлықтар алып барады. Сыйлықта: орамал, алтын сахина, көйлек, духи сондай ақ тәтті заттар сөз жоқ болуы керек. Осы тәртіппен қыздың әке шешесі де құда түскен жігіт үшін жұп сыйлық береді. Сыйлықтың ішінде міндетті түрде қыздың өзінің тоқыған шұлық болуы керек. Бұл деген қыздың қолынан жұмыс келеді, тұрмыс құруына болады деген мағынаны білдіреді. Екі жастың келісуінен кейін туған туыстар үлкен қуанышқа ие болып бірін бірі құттықтайды [7]. Екінші рет болатын құдалар жиыны үлкен қауыммен болады. Бұл кезде келін үшін зергерлік бұйымдар, киім кешек және тәтті заттар апарылады және келіннің бауырларының әрбіріне жеке силық апарылады. Тағы басқа әдетте қыздың анасына берілетін «сүт ақы»ға да үлкен сыйлық беріледі. Екі жақтан да «уәкіл» ролінде туысқандардан ер адамдар болу керек. Олар келіннің әкесінің туыстары ал күйеу баланың «кірвә» өкіл ағасы бола алады. Жігіт жағынан келген елшілерге қыздың өзі тоқыған бір жұп шұлық және орамал сыйға беріледі. Белгіленген уақытта «Кәсім кәсмә» салтанаты өткізіледі. Бұл уақытта жігіт жағынан келген жігіттің кирвәсі немесе бір ақсақал адам сөз сөйлейді. Келінмен күйеубала өкілдері той өткізіліп біткенге дейін барлық отырыстарға қатысуы тиіс. Тойға дейін қыздың үйінде қызға «чеһиз» қалың мал дайындалады. Әдеттегідей келіннің тойда киетін киімін жігіттің анасының қатысумын пішіліп тігіледі. Бұл жерде келіннің тойда киетін көйлегін қайшымен алғаш кескен кезде қайынене келініне сыйлық ретінде ақша немесе алтын береді. Үйлену тойына дейін барлық жағдайларда қатысушыларға сөзсіз шербет ішкізіледі. Шербет өте тәтті болуы шарт. Бұл деген құдалар, жекжаттар, туған туыстар бір біріне тату тәтті болсын мағынасын білдіреді [7]. 409

410 Тойдан бір күн алдын келіннің алаханына қына жағылады. Сол қынадан біраз бөлініп күйеу жігітке жіберіледі. Жігітте алаханына қына жағуы керек. Бұдан соң бұл жиынға қатысушылардың барлығы қына жағады. Қына жағу тазалықтың, адалдықтың белгісі. Бұл жиын да басқа жиындар сияқты тек көңіл көтерумен өтеді. Ертеңгі күні жігіт үйінде той басталады. Қыздың сағдышы «Шах» безендіреді. «Шах» әсіресе жида ағашының бұтағынан немесе басқа жеміс ағашының бұтағынан болады. Оны «шахбәзәк» деп атайды. Оның бұтақтарын кәмпиттердің түр түрімен, алма, нәк немесе кептірілген жеміс жидектермен сонымен қатар келіннің өзінің тоқыған екі жұп орамалмен безендіріледі. Бұл екі жастың қосылуын нұсқайды. Одан соң жағдайға бола арнай әзірлеген алтын немесе күміс белдікті қыздың беліне інісі болмаса ағасы үш рет байлап шешеді. Үшінші ретінде беліне байлайды. Келін қайнатасының үйіне келіп «аттан» түсіріледі. «Ат» дегеніміз бұл жерде ат да, араба да, мәшине де болады. Бірақ мұның барлығын келін қайынатасының үйіне әкелінгенде қысқаша «аттан түсу» деп атайды. Бұл туралы бір ата сөзін еске алайық, «Келін аттан түсті я нәсіп деді». Келін аттан түсірілген кезде жерде төңкерілген қазанның күйесіне аяғын басуы шарт. Одан соң шыны ыдысты аяғымен басып сындыру керек. Бұлар жас келінді жаман көзден қорғау мағынасын білдіреді. Одан соң келіннің алдында құрбан шалынады. Кесілген Құрбан қанымен келіннің киіміне немесе есіктің жоғары жағына жәй ғана жағылады. Бұл кезде жігіт «сағдыш», «солдыш»ымен бірге там үстінде тұрып келінді қарсылайды. «Сағдаыш» үйленбеген болуы керек ал «солдыш» үйленетін жігіттің кирвәсі болуы болады. Солдыштың қолында ұстаған арнай дорбадан әр түрлі кәмпит, кепкен жеміс жидек, бидай, ақшаны келіннің басына шашу шашады. Бұл деген келін түскен үйінде берекелі болсын мағынасын береді. Жиында жиналған жұрт шашылған тәттіні жинап алып, жұғысты болсын деген мағынамен үйленбеген жастараға береді. Бұл кезде там төбесінде тұрған күйеу жігітпен сағдыш келін үйге кірген кезде ешкімге ұстатпай тез арада сағдыштың үйіне қашып кетулері керек. Ал «солдыш» оларды ұстатпау үшін қорғайды. Егер де оларды жиындағылардан біреу ұстап қалса үйленетін жігіт оған сый ретінде ақша беруі керек. Кешке тойдан кейін күйеу баланың екі жағында «сағдыш»пен «солдыш» келін тұрған үйге кірмей тұрып бұлардың алдында басқа жігіттер күреседі. Бұл деген күйеу бала отбасына берік болсын деген мағынасын білдіреді. Одан соң жігіт арнайы әзірленген, келін отырған бөлмеге кіреді. Бөлмеде жігіт пен қыз бір бірін аяғын басу керек. Әдет бойынша кім алдын ала бір бірінің аяғын басса, келешекте отбасында оның сөзі үстем болады мағынасын білдіреді. Сонымен қатар бұл жерде әдет бойынша «ашых» ақын «саз» тартып келінмен жігітті, құдаларды мақтайды. Осылайша үйлену тойы аяқталады. Бұл жерде екі жас үйленбестен бұрын оларға діни неке қиылуы шарт [6]. Тойдан кейін «үз ачты» беташар болады. Бұл жиынға тек әйелдер құрамы қатысады. Беташарға қатысушылардың ортасында беті қызыл жаулықпен жабық отырған келіннің айналасында үйленген жігіттің сағдышының қолында безендірілген екі пышақ бір біріне қайрай отырып «Тілін кесейін ба әлде тісін кесейін ба?»-дей отырып үш рет келіннің айналасында жүреді. Әр айналған сайын келіннің бетін жапқан орамалдың бір ұшын пышақпен көтеріп ашып қояды. Қатысушылар «тілін кес», «тілін кес» - деп шулап қояды. Бұл жерде тілін кес деген ертеңгі күні келін қайыненесімен, қайын сіңлілерімен ерегісіп сөз жарыстырмасын, тілі қысқа болсын деген мағына білдіреді. Содан соң келіннің басындағы орамалын сағдыш алып қашады. Келіннің беті ашылған болады. Келіннің қайынанасы сыйлық берген соң орамал келінге қайтарылады. Тойдан үш күн кейін күйеу бала және сағдыш, солдышымен бірге келіннің жеңгесін келіннің атасының үйіне апарады [7]. Кіші той. Әр бір ахысқалық түркі отбасында дүниеге көз ашқан ер баланы кіші той күтеді. Баланы сүндетке отырғызғаннан бұрын оған «кирвә» туту туралы отбасы мүшелері ақылдасады. «Кирвә» болатын адамға өз пікірлерін айтатын және оның разылығын алады. Разылығын алғаннан кейін арнайы сыйлықтар алып «кирвә»нің үйіне барады. «Кирвә» сүндетке отыратын баланы бастан аяқ жап жаңа киімдермен киіндіреді. Балаға жаңа киімдер киіндіру сүндетке отырғызылған кезде қорқпасын керісінше жаңа киінгеніне қуансын мағынасын білдіреді. «Кирвә» ахысқалық түріктері үшін ең қадірлі, қан бауыр деп есептелінеді. Одан соң «кирвә» құрметіне дастархан жайылып туған туыстар шақырылады. Баланы сүндетке отырғызатын кіші тойда дастарханға спиртті ішімдік қойылмайды. Балаға сүндет болған соң молда жаңа мұсылман болды деп құраны кәрімнен дуалар оқиды. Сүндетке отырғызылатын кезде бала «кирвә»нің құшағында отыруы керек. Баланың сүндет қаны «кирвә»нің етегіне тамшылауы шарт. Осылайша «кирвә» баланың екінші әкесі деп есептеледі. Айтарлықтай қазақ халқы мен ахысқалық түріктері бір бірімен жақын туыс болғысы келгендер бір біріне «кирвә» болып жатыр. Бұл жағдайға әсіресе оңтүстік Қазақстанда көбірек кездесіледі [2]. 410

411 Үлкен отбасы және кіші отбасы. Үлкен отбасы бірнеше үйленгендер бір үйде тұрады. Ахысқалық түріктерде балалардың ата анадан бөлек тұруы сирек кездеседі. Әдет бойынша бірнеше жас отбасы бір үйде тұрады. Ол жерде тамақтану бірге болады, дастарханда бірге отырады. Отбасы мүшелері көбейіп бір үйге симаса онда үлкендері еншісін алып бөлініп шығады. Кішілері ата отбасында қалады. Осылайша ата ана кіші баламен бірге тұрады. Отбасын әр тарапты қамтамасыз ету ата-анаға байланысты. Ата үйдің басшысы, отбасында жасы кішілер, жасы үлкендерге бағынышты [7]. Бұл халықтың білімінен айтатын болсақ. Орта Азия мен Қазақстанға жер аударылған кезде алғашқы 12 жыл бойы білімдері болған сайын нашарлады. Өйткені жас өспірімдер жер аударылған кезде бір жыл мектепке алынбады. Тек қана үйде, отбасы ортамында жақын туыстарының арқасында әріп таныды. Олар ескі кітап, журнал, қиылған газет беттерін тауып алып үйде оқыды. Жер аударылған кезде 12 жыл бойы бір ауылдан екінші ауылдағы туған туыстарын, бауырларын көруге тиым салынды. Олар карантин режимінде болды. Жер аударылғаннан 12 жыл өткенен кейін 1956-шы жылда карантин режимі жойылды. Еркіндік алды. Бірақ, ұлтын азербайжан деп жаздырғандарға ғана жоғары оқу орындарына түсу үшін мүмкіндік болды [7]. Қазақстанға жер аударылған кезде небәрі тоғыз он жасында болған ахысқалық түріктерінен бірі қазір Шымкент қаласының тұрғыны зейнеткер Аллахверди ағайдың айтуы бойынша оған және ол сияқты жер аударылған жасөспірімдерге үйінде білім берген Еркінбек Жабағиев ағайын үлкен әріппен Әсіл Ұстаз деп атайды. Өйткені ол ахысқалық түрік балдарының оқу жазуды үйренулері үшін көп еңбек еткен. Аллахверди ағай былай дейді: «осындай бір қиын қыстау кезінде бізге ауылдас тұратын қазақ мұғалімі бар еді. Oл ағайдың алғашқы кездері тілін жақсы түсінбесек де бізді жақсы көретіндігін, мейрімшіл екендігін оның күлімсеген жүзінен, бізге көрсеткен қамқорлығынан түсінетін едік. Еркінбек ағай біздің қолымыздан алғаш рет ұстап әріп жаздырып оқуды үйретті. Ол мен және мен сияқты көптеген адамдардың көзінде Әсіл Ұстаз» дейді [7]. Басылым туралы: 2000 шы жылдан бастап отандастарымыздың арасында үлкен сұранысқа және республикадағы ұлттық бұқаралық ақпарат құралдары арасында жоғары беделге ие үш тілдегі (қазақ, түрік, орыс) түрлі-түсті қалыптағы «Ахысқа» газетінің мерзімдік басылымы Алматы қаласында шығарылады. «Ahıska-Ахысқа» газеті Қазақсатан Республикасындағы Түрік этномәдениет орталығына тиесілі халықаралық басылым. «Ахыска» газетінің тілшілері Қазақстанның әр өңірін аралап жолсапарға шығуды дәстүрге айналдырған. Ауыл - аймақтағы ардақты қариялармен пікір алысып, олардың өмірін әрқашан мақалаларға арқау етіп отырады [9]. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Ahmet A.A. Amerika Kızılderili Kabileleri ve Türk Dünyasında Yeni Yıl Başı Merasimlerinde Paralellikler. Tural, 1995, 257 s. 2. Гаджиев А.А. Жатпын бұл отанда. Баку, «Генчлик», 1992, 216 б. 3. Зейрек Ю. Ахысқа бөлгесі және ахысқа түріктері. АнкарА, «Позитив», 2001, 292 Б. 4. Ибрашева Ш.О. Қазақстандағы түрік диаспорасы (этномәдени дамуы) авторефераты, Алматы, Казымлы İ. Ахысқа түріктерінің тілі. Баку, «Елм», 1999, 276 б. 6. Пириева С., ПириеВ А. Түрік дүниесі және ата жұртым ахысқа. Баку, «Туна», 2003, 298 б. 7. Пириева С.А. Ахысқалық түріктері Азербайжанда. Елм, Баку, 2005, 279 б turkleri 9. SOCIAL-ECONOMIC PROBLEMS OF ALMATY Meruert Orazmuganbetovna RAHMEDOVA The importance of Almaty in Kazakhstan is difficult to underestimate. It is the largest city, with a population of more than 10% of the population. Lost in time the status of the capital of Kazakhstan, he nevertheless retains great potential for development as a financial, trade, economic and cultural center of the republic. There is also the main focus research potential and is based most of the national media. However, as in any metropolis in Almaty there are many problems to be resolved. And, according to many residents of Almaty, their range and relevance in recent years not only narrowed, and is constantly 411

412 expanding. In this regard, the research agency "Reyting.kz" in cooperation with the NGO "Kazpotrebnadzor" rating was the relevance of the problems of the city of Almaty. SURVEY RESULTS In general, the data collection was recorded live Almatians interest to the investigation. This can be judged on the content of the comments that people left in the column "his version" (spelling preserved): «Recently Almaty resembles one big problem - the terms of the mess! Where is my home town with clean streets, ditches with water and normal air? ". The transport problem is practically solved. Only in the last year, the authorities recalled that the need to build a solution. If I am not mistaken since gone Tas (former governor I.Tasmagambetov) Was not built at the same junction. Character count of Internet users indicates an extremely problematic situation prevailing in Almaty. The vast majority of issues identified were rated close to the maximum. In this case, none of the identified problems had not received the total score is below average. In a survey of the main problems found in Almaty: Corruption in government and the rule of law (6.21). This problem is directly related to the competence of local authorities (5.52), which, as shown by the survey results, also leaves much to be desired (8th place). In general, the problem of high-level corruption is not a specific problem of Almaty and is common to all areas of the country. The results of the survey show that the citizens of Almaty do not perceive corruption as a fact or a convenient way to solve their problems, and are set to fight this socially dangerous phenomenon. High levels of air pollution (6.07). The ecological problem is the result of an overabundance of vehicles, the imperfections of the transport infrastructure, lack of ventilation by as a result of chaotic development of the city. According to the official results of measurements of the level of air pollution, the environmental situation in the metropolis is constantly improving. However, from Almaty hold diametrically opposed opinions. Third place in the ranking of problems metropolis took utility rates (5.76). Judging from the responses of citizens, residents of the metropolis do not perceive a rise in prices for utilities to justify the measure. This is largely due to the fact that the tariff increase does not improve the quality of services provided. Some of the very serious problems of the city also includes: Chaotic parking of road transport (5.74) is a consequence of the lack of parking spaces and obscure action of traffic police, whose members do not take comprehensive measures to foster a culture of parking right at the townspeople. Penalties for serious violations of parking rules apply selectively. Dug up the street (5.72) are a relatively new problem, which is conjugate with high refresh rates of utilities. Indignation of citizens on this issue is due to the slow pace of repairs. Standing in the many kilometers of traffic jams, the citizens often see blatant omission of workers who take the time to provide this service. In addition, as noted in the recommendations "Kazpotrebnadzora" to improve the situation on the roads of Almaty ( often from year to year are repaired communication on the same streets. The quality of urban infrastructure (5.65) (roads, interchanges, utility networks, irrigation ditches network, etc.) are directly associated with the quality of work of local executive bodies. If the quality of the road surface in the metropolis as a whole is satisfactory, then, for example, irrigation ditch network is in a very neglected state. Most ditches clogged debris. In the heat of them is not flowing water, which has traditionally refreshed city and allowed to remain until the autumn trees green. Quality of public transportation (5.52) is the key problems in the transport sector. "Kazpotrebnadzor" mentioned earlier that public transport in Almaty impossible to ride without prejudice to self-esteem ( As a result, citizens seek in whatever was to buy at least an old car. Thus, the poor quality of public transport is one of the factors of the number of cars in the city. Among other very serious problems that are specific to Almaty, is to provide: Urban policy (5.37). Construction of new buildings often leads to disruption of a single image of the city. Some new buildings stand on the site of tectonic joints and disrupt the air flow through the city Lack of places in educational institutions (5.36). As already noted in the rating of the regions of Kazakhstan preschool institutions in Almaty, there is one of the biggest queues in kindergartens ( 412

413 Migration from other regions (5.17). Depth of the problem of uncontrolled migration in Almaty can be estimated from the fact that nobody knows the real number of the population of the metropolis. The culture of Almaty residents (5.05) is largely due to intensive migration processes. Main mass leave from Almaty to Astana and abroad. Instead, they often enter into the city come from remote regions of the country, the level of culture which usually leaves much to be desired. Finally, although in much smaller as compared with the above problems, degree Almatians nevertheless sufficiently strongly excite: Defects Society (alcoholism, drug addiction, smoking, prostitution, etc.) (4.75); The situation in the markets, points of spontaneous trade (4.64) The shortage of places for leisure citizens (4.03). CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS The terms of actual problems of Almaty is extremely wide. As the results of the study, it covers almost all spheres of life of the city. Current approaches to solving the urgent problems show their inefficiency. In this new and innovative mechanisms do not apply. Local authorities are very inefficiently interact with the townspeople. Feedback channels practically operate. This applies particularly to the interaction with the progressive youth and young people, which is on the "sidelines" of urban life and in no way involved in municipal processes. With all this financial and economic potential of Almaty quite allows local executive bodies on their own, or by the use of the center, to solve the above problems. As you know, in December 2011 maslihat Almaty approved the largest in the history of the city budget for in the amount of 301 billion. 806 million. 928 thousand. Tenge. And on October 23 this year the city's budget for this year has been increased by another $ 4 billion. 401 million. 046 thousand. tenge, of which more than 4 bln. received through tax deductions. At the same time last year it was planned to be allocated from the city budget funds, in particular, to support, overhaul and strengthening of material and technical basis of pre-school institutions, social projects, housing and utilities, environmental protection measures, the development of transport infrastructure, culture and sports. Based on the results and conclusions of this study and the approaching end of 2012 inhabitants of the city have a right to ask the Mayor of Almaty Akhmetzhan Yesimov and its subordinate local officials how efficiently were used budgetary funds, much of which is formed at the expense of tax revenues of townspeople, and why still not solved one problem or another, many of which are in general might not be. REFERENCES Scott A., Storper M. Regions, Globalization, Development // Regional Studies Vol. 37. Dunenkova Е. N.Osobennosti innovacionnogo razvitiya regiona na osnove klasternogo podhoda // Aktualnye problem upravleniya 2003: materialy mezhdunarodnoy konferenciy (Moskva, noyabrya 2003). М Vypusk 2. Problemi gosudarstvennogo regionalnogo i municipalnogo upravleniya. Strategicheskiy i innovacionnyi manadzhment. 236 p. Gokhberg L. М. Innovaciya v rossiyskoy ekonomike. Stagnaciya v predveriy krizisa? // Forsait No 2(10). P Porter M. E. Regions and the New Economics of Competition // Global City-Regions: Trends, Theory, Policy P N.К. REgionalnya paradigm ustoychivogo razvitiya Kazakhstana: problem teoriy i praktika. Almaty: Institut Ekonomiki KN MON RK, p. 413

414 TÜRKLERDE SU KÜLTÜ VE MERSİN / AYDINCIK TA SUYA KURBAN VERME RİTÜELİ Gökhan Tarıman CENİKOĞLU ТҮЙІНДЕМЕ: Ата-бабаларымыз Исламға дейінгі мифологиялық кезеңде Орталық Азия аймағында тіршілік етіп, өздері киелі деп тапқан иелерінің бірі жер-суға табынғаны мәлім. Түркілер өздерін жаратқан Тәңірді риза қылу, одан жәрдем сұрап, жалбарыну үшін құтты деп саналған су көздері бар орындарда жылқы, қой, ешкі және тағы басқа малдан құрбандық шалған. «Суықсу» жылғасы Түркияның оңтүстігіндегі Мерсин қаласына қарасты Айдынджык және Бозязы аудандары арасындағы Йеникаш ауылы аймағында орналасқан. Халықтың айтуы бойынша суы өте суық болғандықтан жылға «Суықсу» деп аталып кеткен. Сондай-ақ, жылғаны бұрын жергілікті халық «Гөксу» деп атаған делінеді. Аталған жерде бұрынғы су диірмендерінің қалдықтарын көруге болады. Бір емес, бірнеше су диірменінің дөңгелегін айналдыратын тонналаған су Жерорта теңізіне құйылуда. Аймақ тұрғындарының айтуларына қарағанда «Гедиз» зілзаласы орын алған жылдары Суықсу жылғасына құрғап кету қаупі төнген. Айдынджык ауданы және Йеникаш ауылы халқының ауыл шаруашылығындағы су қажеттілігі мен ауыз су мұқтаждығы осы жылғадан қамтамасыз етілген. Шаруашылық-ауыз суы мен егін суы құрғап кеткен соң аймақ халқы қатты қобалжып, не істерлерін білмей, әбден асып-сасады. Сол кезде кейбір ақсақалдар жылғаға құрбан шалу кеңесін береді. «Суға кеткен тал қармайды» дегендей, осы кеңеске құлақ түрген кейбір адамдар жылғаға барып, төрт түліктен құрбан береді. Құрбан шалу салтының он бесінші күнінде жылғада сарқырай су аға жөнеледі. Тірек сөздер: «Гедиз» зілзаласы, суға табынушылық, Суықсу, Айдынджык, құрбан, салт. ABSTRACT: In preislamic mythological periods water was one of the most sacred things (iye)among Turks living in Middle Aisa. Turks living in preislamic periods in order to satisfy their gods, demand help from them, were sacrificing animals like horse, goat,sheep to water. One of the the places inwhich sacrificing performed is water springs that they believe they are sacreds. The River Soğuksu found in Yenikas village related to Mersin province. Etymology of soğuksu comes from soğuk cold- and su water-. Previous name of the river was Göksu which means blue water. It is known that there was a lot of water mills in this area. And moreever it means that there was plenty of water of this river. According to local sources the River Soğuksu drained it s resources when the Gediz Earthquake result in. This river is watering to the needs of neighbouring areas. When the river drained its resources becouse of the Gediz earthquake the people living around it worried. Some old aged people claim that the river wants sacrificial animal. Some people who believed that sacrificed an animal every day by going to near of the river. At the and of fifteenth day of sacrificing rituel it is seen that the river starts to flow again. Key Words: Gediz Earthquake, Water Cult Soğuksu, Aydıncık, Rituel, Sacrifice, ÖZET: Atalarımız, İslâm öncesi mitolojik dönemlerde Orta Asya Türk coğrafyasında yaşarlarken kutsal kabul ettikleri iyelerinden biri de Su Kültü inancıdır. Türkler, kendilerini yaratan Tanrılarını memnun etmek, O ndan yardım, istek ve dilekte bulunmak için kutsal olduğuna inandıkları su kaynaklarının olduğu yerlerde at, koyun, keçi vb. hayvanlardan Kurban keserlerdi. Soğuksu deresi, güney illerimizden Mersin ine bağlı Aydıncık ile Bozyazı ilçeleri arasında Yenikaş köyü sınırları içinde bulunmaktadır. Suyu çok soğuk olduğu için böyle söylenmektedir. Bu dereye yöre halkı, eskiden Göksu diye adlandırırmış. Burada eskiden kalma su değirmeni kalıntıları bulunmaktadır. Bir değil, birkaç su değirmeninin çarkını döndürecek tonlarca su, Akdeniz e dökülmektedir. Yörede yaşayan kaynak kişilerden öğrendiğimize göre, Gediz depreminin yaşandığı yıllarda Soğuksu deresi tamamen kurumaya yüz tutar. Aydıncık halkı ile Yenikaş köyünün tarımda kullandığı su ile içme suyu bu dereden karşılanmaktadır. İçme suyu ile tarımsal faaliyetlerde kullandıkları suları tamamen kuruyan yöre halkı, büyük bir telâşe kapılırlar, âdeta panikler, ne yapacaklarını şaşırırlar. Bazı yaşlı aksakallar, derenin kendilerinden kurban Gökhan Tarıman CENİKOĞLU 414

415 istediğini öne sürerler. Denize düşen yılana sarılır misâli, bu öneriyi önemseyen bazı kişiler, her gün Soğuksu deresine giderek, kendilerinin deyimiyle birer davar (koyun-keçinin ortak adı), adayıp kurban keserler. Kurban kesme ritüelinin on beşinci günü, Soğuksu deresinden gürül gürül su yeniden akmaya başlar. Anahtar Kelimeler: Gediz Depremi, Su Kültü, Soğuksu, Aydıncık, Kurban, Ritüel. Türklerde Su Kültü İnancı: Her dinin gerçek unsurlarından birini teşkil eden kült (kutsal iye), insanın tabiat üstü kuvvetler veya ilâhlarla olan münasebeti sırasında çeşitli hareketlerle ifade olunur. Bu hareketler, çeşitli şekiller gösterir. Bunlar musiki, şarkı, türkü, bağırma, feryat gibi halis sesler veya dua, fal, büyü, kurban töreni gibi sözler olabileceği gibi, sessiz dua ve ilâh huzurunda alelâde bir tâzim şeklinde de olabilir. (Fığlalı, 1994: 64). Atalarımız, İslâm öncesi mitolojik dönemlerde Orta Asya Türk coğrafyasında yaşarlarken kutsal kabul ettikleri iyelerinden biri de Su Kültü inancıdır. Türkler, kendilerini yaratan Tanrılarını memnun etmek, O ndan yardım, istek ve dilekte bulunmak için kutsal olduğuna inandıkları su kaynaklarının olduğu yerlerde at, koyun, keçi vb. hayvanlardan Kurban keserlerdi. VI-VII. Yüzyıllarda Orhun ve Selenge kıyılarında yaşamış olan Gök Türklerin Yer-Su kültü, İslamiyetin 10 asırlık çalışmalarına rağmen, bütün Türk boylarında derin izler bırakmıştır. (İnan, 1991-II, 259). Yer-Su kültü, Köktürk kitabelerinden anlaşıldığına göre, VIII. Yüzyılda Türk İmparatorluğunda devletin resmî kültlerinden biri olmuştur. Bu kitabelerde yer-su, tıpkı bugünkü Şamanistlerde olduğu gibi, yan yana zikredilmektedir. İslâm müelliflerinden Gerdizî, İrtiş boyunda yaşayan Kimekler de su kültünün bulunduğunu yazmaktadır. Çağdaş Şamanist Altay ve Yenisey Türklerinin yer-su kültünü ve âyinlerinde yersu ya hitaben okudukları ilâhîleri A.V. Anohin ve N.F. Katanov tasvir ve tespit etmişlerdir. Altaylıların inanışlarına göre, yer-su ruhları insanların yaşadığı muhitte yaşarlar; ehlî hayvanları yaratan ve onlara bereket veren yer-su dur. (İnan, ). Araştırmacı Yaşar KALAFAT, Altaylardan Anadolu ya Kamiz Şamanizm, adlı eserinde su kültü konusunda şu bilgilere yer verir: Eski Türklerde su, hayat enerjisinin simgesidir. Suyla temas, çözülmeye ve yeniden canlanmaya işaret eder. Suya girme, hayat potansiyelini artırarak verimlileştirir. Su biçimleri bozar, günahları yıkar, saflaştırır. Eski Türk Dini nde mezarların bir su yolu veya bir yakınında olmasına özen gösterilir. Bu tekrar dirilişe olanak sağlar. İnanca göre su, toprağı tutar. Bütün sular ve göller birbirleriyle bağlantılıdır. Türkler, İslâmiyeti kabul ettikten sonra su kültünün izlerini uzun müddet muhafaza etmişlerdir. Anadolu nun hemen birçok yerinde Hıdrellez kutlamalarında kadın ve kızların Tanrı ya dilekçe yazıp suya atma gelenekleri tespit edilmiştir. Büyü yapılan biri denizi geçerse, o kişinin büyüsünün bozulacağına inanılır. Dede Korkut Hikâyelerinde Salur Kazan ın ırmağa hitaben söylediği manzum sözlerde Şamanlık inancından kalan yer-su kültlerinin etkilerini görmekteyiz. Kazan aydur: Çağnam çağnam kayalardan çıkan su Ağaç gemileri oynadan su Hasan ile Hüseynün hasreti su Bağ ve bostanun ziyneti su Âyişe ile Fâtımanun nigâhı su Şahbaz atlar gelüp içdügi su Kızıl develer gelüp kiçdügi su Ağ koyunlar gelüp çevresinde yatduğı su Ordumun haberin bilür misin digil mana Kara başum kurban olsun suyum sana (Ergin, ) Türkler, suyu kuvvet ve bereket kaynağı kabul ettikleri gibi, kahredici ve koruyucu Tanrı da sayarlardı. Su, eski ve kutsal bir varlıktı. Altay mitolojisine göre; her şey yaratılmazdan önce yalnız Talay denilen büyük su vardı. Bazı Türk boyları suyu Tanrı olarak tanırlar. Altaylıların da suların Tanrısı olarak su iyesi bulunuyordu. 415

416 Sıcak suların cehennemden geldiği gibi, tatlı ve iyi sularında cennetten geldiğine inanılırdı. Bazı ölüler ve kurbanlar suya atılır, bunlar da su kanalı ile Tanrılara ulaşmış oluyordu. Altay Türkleri, hanlarının Katun nehrinin kaynağında oturduklarına inanırlar, onun adına kurban keserek, kendilerine iyilik etmelerini dilerlerdi. Bazı dağların başında bulunan volkanik göllere de Gök gölü derlerdi. Buralar da kutsal sayıldığı için zaman zaman at, deve gibi hayvanlar kurban olarak kesilip göle atılırdı. (Uraz, ,181,182). İskitlerde mevcut olan insan kurbanı âdetinin, o yüzyıla kadar İslâvlar arasında yaygınlaşarak devam ettiği İbn-i Fadlan ın korkunç kadın kurbanı tasvirinden anlaşılmaktadır. İnsan kurbanı asıl Sâmî kavimlerde ehemmiyet taşıyordu. Ken an bölgesinde bereket ile ilgili olarak, tabiatın gidişini idare eden ilâhlara insanlar kurban edilirdi. Tanrı nın hiddetini yatıştırmak için, Câhiliyye Araplarınca en kıymetli evlât olan, erkek çocuk takdim olunurdu. Bu insan kurbanının izleri, Sâmî menşeli olan semavî dinlerde de devam etmiştir. Hz. İsa nın insanlığı kurtarmak için, kendisini fedâ ettiği telâkkisi gibi. Bizzat Hz. İsa, Son Yemek inde ekmeği kendi vücuduna, şarabı kendi kanına benzetmiştir ki, o kan insanlığın selâmeti uğruna dökülecektir. İslâmiyet te kutlanan Kurban Bayramı dolayısıyla anlatılan Hz. İbrahim in oğlu İsmail i kurban etme teşebbüsü olayı malûmdur. İnsan kurbanı âdeti, Uzak Doğu da da vardı. Çin kaynakları Kore kavimlerinden Fuyü ların böyle bir geleneği olduğunu kaydederler. Bazı Moğol kavimlerinde ve Çin de de bu âdetin bulunduğuna dair işaretler mevcuttur. Eski Türklerde en büyük kurban, bozkırlı Türklerin kutsal bir duygu ile sarıldığı at tır. Buna dair misâl pek çoktur. Orta Asya eski Türk bölgesinde özellikle Altaylardaki kurganlarda, birçok at iskeleti bulunmuştur. Diğer hayvanlardan erkek cinsi üstün kurban sayılırdı. (Kafesoğlu, 1980: 49-51). Nitekim, Dede Korkut Hikâyelerinin Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyı nda kurban ritüellerinde çeşitli hayvanların yalnızca erkeklerinin kurban edildikleri görülmektedir: Dirse Han ın hatunu soylamış, görelim ne soylamış, aydur: Hay Dirse Han, bana gazap itme, incinüp acı sözler söyleme, yiründen örü turgıl, ala çadırun yir yüzine dikdürgil, atdan aygır, deveden buğra, koyundan koç öldürgil! İç Oğuz un Taş Oğuz un beğlerin üstüne yığnak itgil, aç görsen toyurgıl, yalınçak görsen tonatgıl, borçluyı borçından kurtargıl, depe gibi et yığ, göl gibi kımız sağdur, ulu toy eyle, hâcet dile, ola kim bir ağzı dualının alkışı ile Tanrı bize bir batman ayal vire didi. (Ergin, 1989: 80-81). Destan dönemini henüz tamamlamamış olan yukarıdaki destanî Türk hikâyesinde mitolojik çağların inanç ve ritüelleriyle İslâmî inançların birbirleriyle iç içe geçtiği görülmektedir. B.Mersin / Aydıncık ta Suya Kurban Verme Ritüeli: 1970 li yıllarda Kütahya nın Gediz ilçesinde deprem olunca, birbirleriyle bağlantılı fay hatlarında çatlama ve kırılmalar gerçekleşmiş, Türkiye nin kimi yörelerinde mevcut su kaynaklarının kurumasına sebep olmuştur. İşte aynı yıl içinde yaşanan bu olayın bir benzeri Mersin in Aydıncık ilçesi, Yenikaş köyü yakınlarında bulunan Soğuksu deresinde yaşanmıştır. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü nde Kurban terimi şu şekilde açıklanır: Aslı İbranice olan kelime Allah a manen yaklaşmak için sunulan şey anlamındadır. Allah a ilk kurbanı Habil arz etmiştir. Hz. İbrahim in kurban etmeğe niyetlendiği oğlu İsmail için ise gökten bedel olarak koç inmiş, böylece İslâm a kadar uzanan kurban geleneği başlamıştır. Farz ve vacip olan kurban dışında, çeşitli dileklerin gerçekleşmesi için, yahut gelenek olarak da kurban kesilmektedir Kurban kesme geleneği, Anadolu da tığlama ve kanı yere akıtmamak biçiminde görülmektedir. Tahtacılar, Çepniler, Yörükler kurban törenleri sırasında kurbanı tığlayan iki kişi kanı yere dökmemek için kara kazanda toplarlar. Bozüyük teki Yörükler, kurbanın kanının yere dökülmesini uğursuzluk sayarlar. Daha sonra bu kanları ve kemikleri açılan bir çukura gömerler. (Fığlalı, 1994: 62; Eröz, 1985: 297). Soğuksu deresi, güney illerimizden Mersin ine bağlı Aydıncık ile Bozyazı ilçeleri arasında Yenikaş köyü sınırları içinde bulunmaktadır. Suyu çok soğuk olduğu için böyle söylenmektedir. Bu dereye yöre halkı, eskiden Göksu diye adlandırırmış. Burada eskiden kalma su değirmeni kalıntıları bulunmaktadır. Bir değil, birkaç su değirmeninin çarkını döndürecek tonlarca su, Akdeniz e dökülmektedir. Geçtiğimiz yıllarda bu dereden K.K.T.C ye her gün tonlarca su alabilen balonlara su doldurularak römorkörlerle taşınmaktaymış. Yörede yaşayan kaynak kişilerden öğrendiğimize göre, Gediz depreminin yaşandığı yıllarda Soğuksu deresi tamamen kurumaya yüz tutar. Aydıncık halkı ile Yenikaş köyünün tarımda kullandığı su ile içme suyu bu dereden karşılanmaktadır. İçme suyu ile tarımsal faaliyetlerde kullandıkları suları tamamen kuruyan yöre halkı, büyük bir telâşe kapılırlar, âdeta panikler, ne yapacaklarını şaşırırlar. Bazı yaşlı aksakallar, derenin kendilerinden kurban istediğini öne sürerler. Denize düşen yılana sarılır misâli, bu öneriyi önemseyen bazı kişiler, her gün Soğuksu deresine giderek, kendilerinin deyimiyle birer davar (koyun-keçinin ortak adı), adayıp kurban 416

417 keserler. Kurban kesme ritüelinin on beşinci günü, Soğuksu deresinden gürül gürül su yeniden akmaya başlar. Bu olayda mitolojik dönemlerin bir mirası olan Su Kültü inancına bağlı olarak halkın bilinç altında yaşayan Suya Kurban Kesme Ritüelinin binlerce yıllık İslâmî inanç ve geleneklerle birlikte yaşatıldığı görülmektedir. Böylece dilek ve arzuları yerine gelen yöre halkı, bu olaya çok sevinir ve mutlu olur. RESİMLER 417

418 Foto: G.T.CENİKOĞLU KAYNAK KİŞİLER Adı Soyadı: Doğum Y. ve Tarihi: Öğrenimi: Mesleği: Derleme T. ve Yeri: Fahri KARA Gülnar-1944 Okur-Yazar Çiftçi 20.VIII.2013 / AYDINCIK Mustafa KAYRA Gülnar-1940 Ümmî Çiftçi 25.VIII / AYDINCIK KAYNAKÇA 1. CENİKOĞLU, Gökhan Tarıman(2002), Türklerde Su Kültü ve Bağkonak Sugözü Festivali, Yesevî Dergisi, Ocak 2002, ss (2013), Türk Halkbilimi Araştırmaları, Kömen Yay., Konya. 3. ERGİN, Muharrem(1989), Dede Korkut Kitabı, C.I, TDK. Yay., Ankara. 4. FIĞLALI, Ethem Ruhi(1994), Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik-Bektaşilik, Ankara. 5. İNAN, Abdülkadir(1987), Türk Boylarında Dağ, Ağaç (Orman) ve Pınar Kültü, Makaleler ve 6. İncelemeler, C.I, TTK. Yay., Ankara (1991), Türklerde Su Kültü ile İlgili Gelenekler, Makaleler-İncelemeler, C.II, TTK. Yay., Ankara KAFESOĞLU, İbrahim(1980), Eski Türk Dini, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara. 9. KALAFAT, Yaşar(2004), Altaylardan Anadolu ya Kamizm Şamanizm, Yeditepe Yay., İstanbul. 10. ÖGEL, Bahaeddin(1971), Türk Mitolojisi, C. II, MEB. Yay., İstanbul. 11. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü(2005), C.4, Atatürk Merkezi Yay., ss URAZ, Murat(1994), Türk Mitolojisi, Düşünen Adam Yay., İstanbul. ӘЛІШЕР НАУАИ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ КРЫКПАЕВА Б.Т., САУРБАЕВА Р.С. РЕЗЮМЕ На сегодняшний день большой интерес вызывают научные исследования в Тюркологии, являющейся одной из областей системы образования. Многие научные труды, написанные на турецком языке требуют дальнейших исследований. Среди них особое место занимает поэт, мыслитель турецкого народа Алишер Наваи. ABSTRACT To date, much interest in research in Turkology, which is one of the areas of the education system. Many scientific works written in Turkish require further research. Among them is the poet and thinker Turkish people Alisher Navoi. Крыкпаева Б.Т., Саурбаева Р.С - Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы қаласы, Қазақстан Республикасы, banu.krykpaeva@mail.ru 418