TARIMSAL UYGULAMALAR VE ÇEVREYE OLAN ETKİLERİ

Transkript

1 TARIMSAL UYGULAMALAR VE ÇEVREYE OLAN ETKİLERİ Arş.Gör.Murat SAYILI GOÜ Ziraat Fak. Tarım Ekonomisi Böl., TOKAT Arş. Gör. Zekeriya AKMAN GOÜ Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Böl, TOKAT 1. GİRİŞ İnsanlığın geleceği açısından doğada kirlenmeye bağlı bir takım dengesizlik ve yok oluşların sebep olduğu etki günden güne kendisini daha ağır bir şekilde hissettirmektedir (1). Nüfusun hızla artması, endüstrinin gelişmesi, tabii kaynakların dengesiz ve bilinçsiz kullanımı çevre sorunlarını, 20. yüzyılın son çeyreğinde insanlığın en önemli sorunlarından biri haline getirmiştir. İnsanlığın ve ülkelerin geleceği yönünden taşıdığı bu önem yanında çevre sorunları, kişilerin günlük hayatlarında gördükleri, bildikleri ve yaşadıkları gelişmeler zinciri olarak da ayrı bir özellik taşımaktadır (2). Bilindiği gibi, Türkiye bir tarım ülkesidir. Hızlı bir endüstrileşme sürecine girildiği son yıllarda bile, endüstrimiz büyük oranda tarıma dayanmaktadır. Diğer yandan sulanabilir tarım alanlarında sürekli bir artış vardır. Bu durumun bir sonucu olarak da, tarımımız giderek entansifleşmektedir. Bu entansifleşmeyle birlikte yoğun, bilgisiz ve bilinçsiz yapılan kimi tarım uygulamaları, bitkisel ve hayvansal besinler aracılığıyla toplum sağlığına yönelik ciddi tehlikelere dönüşebilmektedir. Bu tehlikeler sadece insan sağlığıyla sınırlı kalmayıp hava, toprak ve su üçlüsünü de içine alan ciddi bir çevre kirliliğine de neden olmaktadır. Bu sebepledir ki; kaynakların korunup rasyonel bir biçimde kullanılması, ekonomik gelişme ve kalkınma açısından olduğu kadar temel hayati ihtiyaçlar bakımından da, dünyanın ve toplumların en önemli gündemini oluşturmaktadır. 2. ÇEVRE KİRLİLİĞİNİN TANIMLANMASI VE NEDENLERİ Çevre; insan, hayvan ve bitki üçlüsünün bir arada yaşadığı dış ortama denir. Çevre, insan eliyle yapılmış unsurları ihtiva eden yapay çevre ile doğal çevreden meydana gelmiştir. Çevre kirliliği ise, düzensiz kentleşme ve bilinçsiz sanayileşme ve bilinçsiz uygulamalar dolayısıyla insanlarla, içinde yaşadığı doğal çevre arasındaki dengenin bozulmasıdır (3,4). Çevre kirliliğini oluşturan sebepler olarak başlıca; düzensiz ve hızlı sanayileşmeyi ve/veya kentleşmeyi, çevreye bırakılan organik yada inorganik atıkları, tarim arazilerinin amaç dışı kullanımı ve yanlış tarımsal uygulamaları sayabiliriz (5,6) Yanlış Tarımsal Uygulamalar Tarımsal alanda çalışan üreticilerin bilerek veya bilmeyerek yaptıkları yanlış tarımsal uygulamalar çeşitli çevre sorunlarına neden olmaktadır. Bu tip uygulamalar arasında zirai ilaç ve kimyasal gübre kullanımındaki yanlışlıklar ile sulama, toprak işleme ve bitkisel hormon kullanımındaki yanlışlıkları sayabiliriz. Ayrıca ürün artıklarının yakılması ve hayvansal artıklar da bu uygulamalar arasında kabul edilmektedir (2,7,8) Zirai İlaç Kullanımı Pestisidlerin ekonomik yararları yanında aşırı dozda ve bilinçsiz bir şekilde kullanılmaları onları çevreyi kirletenler grubuna dahil etmemize neden olmuştur. Pestisidler organik, tabii organik ve sentetik organik olmak üzere 2 gruba ayrılır. Bu gruplar altında birbirinden farklı terkipte pek çok pestisid vardır. Bu pestisidlerin terkibinde arsenikli, civalı, boratlı, florürlü bileşikler, kükürt, azot ve fosfor kullanılmaktadır. Pestisidlerde yeralan bakır iyonları sağlık açısından çok tehlikelidir. Az miktarda bakır iyonu alınması vücudun bakır dengesini bozmakta, enzim aktivitesini engellemekte, karaciğer, beyin ve böbreklerin normal çalışmasını bozmaktadır. Ayrıca bakır iyonu bitkilerde uzun süre kalabilir. Mesela elma ağaçlarında giderek azalmakla birlikte 12 hafta mevcudiyetini sürdürdüğü tesbit edilmiştir. Civalı bileşikler bütün canlılar için toksik tesirli olup hemen hemen toleransları sıfırdır. Karaciğer tarafından absorbe edilerek bütün vücuda yayılmakta, böbreklerde birikmektedir. Bu

2 Çevre Dergisi yüzden günde mg. civa bir ay süreyle alındığında zehirlenme belirtileri ortaya çıkmaktadır. Klorlandırılmış hidrokarbonlu pestisidler yağ dokularında birikmekte, karaciğerde siroza kadar varan bozukluklara, kemik iliği depresyonu, allerjik kaşıntılar ve iştahsızlığa yol açmaktadır. İnsan bu maddeleri doğrudan bitkilerden aldığı gibi yağ dokusunda biriktiği için bunları daha önce almış olan hayvanların et, süt ve yağ gibi ürünlerinden de alabilmektedir. Pestisidlerin çevreye tesirleri de büyüktür. Toprağa bir defa verilen DDT formülasyonlu ilaçlar toprakta yıl kalmaktadır. İçinde tesirli madde olarak chlordan bulunduran insektisitler toprakta 12 yıl, heptachla bulunduranlar 9 yıl, trithion ve dieldrin bulunduranlar 6 yıl kalmaktadır. Bu maddeler yeşil alglere ve atmosferdeki serbest azotu tespit eden bakterilere çok zarar vermektedirler. Organoklorlu pestisidler suda pek çözünmediğinden her tarafa taşınıp yayılırlar. Bu yüzden deniz ve göl sularında fazla miktarda birikmekte ve en büyük zararı da buradaki canlılara olmaktadır. Mesela balıkların yağ dokusunda denizdekine nispetle kat daha fazla DDT biriktiği tespit edilmiştir. Bu da neticede toplu balık ölümlerine yol açmaktadır. Belli bir zararlıya karşı kullanılan pestisid yalnız onu öldürmekle kalmayarak, bunun yanında pek çok zararsız canlıyı da öldürmektedir. Buna ilaveten tarlalar, nehirler, göller, yeraltı suları ve denizler zehir deposuna dönmektedir (2,9) Kimyasal Gübre Kullanımı Bitki gelişimini teşvik, daha bol ve kaliteli ürün elde etmek ve toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik yapısını en iyi durumda tutmak için toprağa verilen gübreler toprak kirlenmesine sebeb olan etkenlerden birisidir. Gereğinden fazla ve yanlış kullanılan gübreler, çeşitli şekillerde olumsuz etkide bulunmaktadırlar. Yüksek düzeyde azotlu gübre kullanılması sonucu topraktan yıkanmalarla, içme suları ve akarsulara karışan nitrat miktarı artmaktadır. Yine fosforlu gübrelerin yüzey akışlarıyla taşınması sonucu içme suları ve diğer akarsularda bulunan fosfat miktarı yükselmektedir. Ayrıca fazla azotlu gübre uygulanmış topraklarda yetişen bitkilerde zararlı bazı maddeler (nitrozamin) üretilmektedir. Özellikle yaprakları yenen marul ve ıspanak gibi bitkilerde NO2 ve NOs birikmeleri olmaktadır. Mikrobesin elementlerinin toprakta fazla bulunmasından dolayı ortaya çıkan problem, nitrojen ve fosforun fazla bulunmasından daha önemlidir. Bu elementlerin çok az miktardaki fazlalığı bile bitkilere zararlı olmaktadır. Toprağa verilen ahır gübresinin mineralizasyonu sonucu oluşan NOs yıkanarak, N ve P yüzey akışıyla sürüklenerek yeraltı ve yerüstü sulara karışabilmektedir. Diğer yandan aşırı ahır gübresiyle topraklarda tuz birikiminin de söz konusu olduğu belirtilmektedir (2). Giderek modern tarımda kullanımı artmaya devam eden kimyasal gübrelerin nehirlere, göllere, denizlere ve yeraltı sularına karışması büyük bir su kirlenmesine neden olmaktadır. Bu da suda yaşayan diğer canlı organizmaların ve bu suların kullanıldığı çevrelerin doğal dengesini bozmaktadır Sulama Tarımsal üretimde birim alanda verimi artırmada en önemli girdilerin başında su gelmektedir. Suyun verimi artırma özelliğinin yanında kurak koşullarda yetiştirilemeyen bitkilerin tarımına imkan sağlaması bakımından da ayrı bir önemi bulunmaktadır. Bu duruma karşılık ülkemizde su kaynaklarının önemli bir kısmı kirlenmiş durumda ve her geçen gün de kirlenmeye devam etmektedir. Su kaynaklarına sürekli olarak çok çeşitli kirleticilerin verilmesi, bu kaynakların doğal dengesinin hergün biraz daha bozulmasına neden olmaktadır. Kentlerin kanalizasyon sistemlerinden ve endüstri atıksu sistemlerinden gelen pis sularla tarımsal üretim amacıyla toprakların sulanması birçok sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu pis sular kolay ayrışabilir organik maddelerin yanısıra çeşitli tuzlar, iz ve ağır metaller, azot ve fosfor gibi besin maddeleri, çeşitli yapay organik maddeler, deterjan kalıntıları içermektedir. Bu pis atıklardan dolayı toprakların besin maddesi statüsü ve dinamiği değişmekte, sulardaki askıdaki katı maddelerin topraklara devamlı yığılması ile su geçirgenliği gibi fiziksel nitelikleri bozulmakta, toprakta doğal olarak TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 1994 SAVI: 12

3 bulunmayan ve düşük düzeylerde bulunan fenoller, antrasen türevleri, deterjan molekülleri gibi maddeler toprakta zenginleşmekte ve bunların besin maddeleriyle insanlara ulaşması çeşitli zararlara neden olmakta- dır. Ayrıca ağır metaller bitkilerin gelişmesini engellemekte ve kirli sularda çeşitli patojen mikroorganizma, virüs vb. hastalık etkenleri bulunduğundan bunlarla yapılan sulamalarda halk sağlığı bakımından riskli durumlar ortaya çıkabilmektedir (7). Ayrıca tarımsal üretim amacıyla aşırı derecede sulama yapılması toprakların tuzlanmasına veya çoraklaşmasına neden olmaktadır. Bunun yamsıra kurak ve yarı kurak bölgelerde bitkilerin su ihtiyacını karşılamak amacıyla verilen suda bulunan çözünebilir tuzlar, zamanla topraklarda birikerek önemli tarımsal problemlere sebep olmaktadırlar. Toprakta biriken tuzlar, tohumların çimlenmesi ve bitkilerin gelişmesini olumsuz yönde etkilemektedir (2) Toprak İşleme Toprak işleme konusu tam olarak çevre kirliliği etmenleri arasında sayılmasa bile bu konu içerisinde kabul edilmesi gereken bir konudur. Arazinin konumu, toprak yapısı ve iklim şartları dikkate alınmadan yapılan yanlış toprak işleme yöntemleriyle toprağın özellikle yağış sularıyla taşınmasına, diğer bir ifade ile erozyona sebebiyet verilmektedir. Bu durum toprağın verimsizleşmesine neden olduğu gibi, akarsuların kirlenmesine, barajların toprakla dolmasına neden olmaktadır. Örneğin EİE Genel Müdürlüğü verilerine göre yılda yaklaşık 500 milyon ton toprak akarsularla taşınmaktadır. Bu 25 cm. kalınlığında dekar alan demektir. Taşınan topraklarla birlikte 90 milyon ton fosfor, potasyum, azot, kalsiyum ve magnezyum gibi bitki besin maddesi götürülmektedir (8).

4 Çevre Dergisi Bitkisel Hormon Kullanımı Gerçek anlamıyla hormon terimi, bitkilerde oluşturulan ve çok düşük yoğunluklarda etkili olabilen, bitki içinde taşınıp büyüme ve gelişmeyi yönlendiren organik maddeleri kapsamaktadır. Bitkisel hormonların kullanımı insan sağlığına olası toksik etkilere sahiptir. Herhangi bir maddenin toksik etkisiyle o maddedin canlılara zarar verebilme özelliği kastedilmektedir. Toksik olan bir madde, dikkatle kullanıldığında zararsız, buna karşın çok az toksik olan bir madde dikkatsiz kullanıldığında zararlı olabilmektedir. Bitkisel hormon olarak en fazla, 2,4-D satışı yasaklanmış olmasına rağmen kullanılmaktadır. 2,4-D üzerinde bugüne kadar 40 bin civarında deney yapılmıştır. Değişik ülkelerin 2,4-D konusunda duyarlılıkları arasında farklılıklar görülmektedir. Örneğin İsveç hiç 2,4-D kalıntısına izin vermezken, Almanya turunçgiller için 2.0 ppm, diğer ürünler için 0.1 ppm, Kanada ise turunçgiller için 2.0 ppm, kuşkonmaz için ise 5.0 ppm 2,4-D kalıntısına izin vermektedir. Benzer şekilde Avrupa Topluluğu günü bülteninde 2,4-D için 2 mg/kg, ethepon için 2-10 mg/ kg, CCC için mg/kg sınırlarını kabul etmiştir (10). Özellikle yetişme döneminin çok kısa olduğu örtü altı seracılıkta, ısının azalmaya başladığı dönemlerde ortaya çıkan tozlaşarak döllenme sorunun giderilmesi dölsüz çekirdiğin plazma faaliyetlerini artırarak meyvenin büyümesi için 2,4-D gibi kimyasalların kullanılması sonucu verim önemli ölçüde artmakta, fakat domates, biber, patlıcan gibi meyve oluşumu döllenmiş çekirdiğe bağlı ürünlerde, pazarlarda gördüğümüz kof, amorf görünümlü, memeli ürünler meydana gelmektedir. Bitkinin doğal yapısını bu hale getiren etkenlerin insanların bünyesinde birikerek nelere yol açacağını kestirmek zor değildir. Besi hayvancılığında kullanılan anabolizanlar ve benzeri maddeler azot ve yağ depolanmasını, yemden yararlanmayı artıran etkilerin, bu etleri tüketen insanlara zararlı olmadığını söyleyen çıkmamıştır (8) Ürün Artıklarının Yakılması Ürün artıklarının yakılması deyince ilk akla gelen tahıllarda anız artıklarıdır. Birim alandan elde edilen ürün miktarının artmasına sebeb olarak toplam sap ve saman miktarı da artmış, buna karşılık sap ve samanın kullanım alanı hızla daralmıştır. Bu durum gelişmiş ülkelerin önemli bir problemi haline gelmiş ve çözüm olarak da anız artıklarının yakılması hızla artmıştır. Yakmayı cazip kılan bir diğer husus da, özellikle ikinci ürün tarımın yaygın olduğu bölgelerde ana ürün olarak yetiştirilen tahıllarda anız artıklarının topraktan kolayca uzaklaştırılmasında oldukça pratik bir yöntem olması ve tarlanın çabucak ikinci ürün için ekime hazır hale gelmesini sağlamadaki kolaylıdığıdır. Bu olumlu yanlarının yanısıra rüzgar ve su erozyonunun muhtemel olduğu bölgelerde yakma işlemi erezyonu teşvik etmekte ve toprak kaybını artırmaktadır. Ayrıca kontrolsüz yakma işlemleri nedeniyle ürün artıklarının yakılması geniş tarla yangınlarına sebep olmakta ve tabii vegetasyonu tahrip etmektedir. Bütün bunlarla birlikte yangın sonucunda ortaya çıkan duman atmosfere karışarak havanın kirlenmesine neden olmakta ve tabii dengeyi bozmaktadır. Bugün birçok ülkede tahıl artıklarının yakılması hava kirliliğine sebep olduğu ve toprak verimliliğini olmuşuz yönde etkilediği gerekçesiyle yasaklanmıştır (2) Hayvansal Artıklar Yetiştirilen hayvanların özellikle kümes kanatlılarında, her geçen gün sayısal olarak daha büyük rakamlara ulaşması sonucu çoğalan gübre, idrar, hayvan ve hayvansal ürün işleme artıkları (kesimhane, kuluçhane, mandra artıkları), kirlenen ahır havası, yem hazırlama (sila yemi) atıkları çevrede ağır etkilere neden olmaktadır. Bu etkiler toprak ve akarsulara çürüyebilen, bunların yapısını değiştiren organik maddelerin karışması üzerinden olduğu gibi, hastalık etkileri, gaz, toz, koku maddelerinin yayılması yoluyla da olabilmektedir. Toprak dengesini sağlama ve bitkisel üretime destek amacıyla gübre ve idrar kullanımı belli ölçüleri aşması durumunda bitkisel üretim miktarı, ürün niteliği, toprak yapısı, toprak altı ve toprak üstü suları olumsuz yönde etkilenmeye başlamaktadır. Hayvancılık işletmelerinde her türlü artık (yem artıkları, ahır yıkama suları) ve gübre ile idrardan kaynaklanan kirli sular geçirgen topraklardan sızarak taban suyunu kirletmektedir. Özellikle nitrojenin amonyak formu

5 ortamdaki balıkların yaşama şansını önemli ölçülerde kısıtlamaktadır. Batı Almanya'nın Bayer yöresinde 1970 yılında belirlenen 116 balık ölüm olayının yarısının toprak üstü sularına karışan idrar ve silo suyundan kaynaklandığı belirlenmiştir. Silo sızıntı suları insan ve hayvan sağlığı bakımından zararlı olmakla birlikte akarsu ve göllere karışma durumunda suda canlı ölümlerine yol açmaktadır. 10 ton sütü peynire işleyen ve elde edilen 8 ton peynir suyunu çevreye saçan bir fabrikanın 8 bin nüfuslu bir yerleşim yerinin sebep olduğu kirlenmeyle eşdeğer bulunduğunu söylersek organik artıkların sebep olduğu kirlilik derecesinin boyutu sanırız daha iyi anlaşılmış olacaktır (1). 3. SONUÇ ve ÖNERİLER Yukarda anlatılan yanlış tarımsal uygulamalardan kaynaklanan kirlilik önemli boyutlardadır. Bu zararın tamamen önlenmesi veya en aza indirilebilmesi için ana hatlarıyla şu hususlara dikkat etmek gereklidir: a) Zirai ilaçların hatalı ve bilinçsiz kullanımı çevre sağlığı açısından önemli bir risk taşıdığından; bu riskin en aza indirilebilmesi için kontrollü ve optimum miktarda pestisid kullanımına gidilmelidir. b) Kimyasal gübrelerin sebep olduğu çevre komplikasyonlarını en aza indirebilmek uygun ve dengeli gübre kullanımıyla mümkün olacaktır. Bunun için de toprak analizlerine gereken önem verilmeli, toprağı tanımadan aşırı ve gereksiz gübre kullanımına gidilmemelidir. c) Tarım alanlarında kullanılan sulama sularının aşırı tuzlu ve çeşitli kimyasallarla bulaşık olmamasına özen gösterilmeli ve toprağı aşırı derecede sulamaktan kaçınılmalıdır. Fazla suyun tahliyesini sağlayacak gerekli drenaj kanalları kurulmalıdır. d) Toprak işleme faaliyetleri arazinin konumu, yapısı ve iklim faktörleri dikkate alınarak "doğru bir biçimde yapılmalı, gereksiz toprak işlemeden kaçınılmalıdır. e) Bitkisel hormonların kullanımında tavsiye edilen ölçülere dikkat edilmeli, gerekli denetim sağlanmalı, insan sağlığı açısından oldukça riskli görünen ve bünyede kümülatif bir etkiye sahip olan bu kimyasallarda bir standardizasyona gidilmelidir. f) Anız artıklarının yakılması; toprağa organik madde kazandırmakla sağlayacağı yarar, hastalık ve zararlılara ortam hazırlamak şeklindeki zararından daha az ise, kışlık buğday ve arpadan sonra ikinci ürün yetiştirilecekse ve ayrışmaya etki eden faktörlerden özellikle nem yetersizse bu durumlarda tercih edilmeli, aksi taktirde anız artıkları yakılmamalıdır. g) Hayvansal artıklardan elde edilen gübre ve idrar kullanımı belirli ölçüler içinde olmalı ayrıca silo sızıntı suyu ve peynir suları gb. organik atıklar akarsu ve göllere dökülmemeli, bu tip tesislerde mutlaka arıtma birimleri kurulmalıdır. Bilindiği gibi toprak, su ve hava, tarımın ve bütün hayati faaliyetlerin vazgeçilmez kaynağını oluşturmaktadırlar. Havası, suyu ve toprağı kirlenmemiş, gürültüden ve diğer kirliliklerden uzak, temiz, güzel, yeşil ve sağlıklı bir çevre; günümüz insanının en büyük isteği, geleceğe huzurla bakabilmenin en büyük teminatıdır. KAYNAKLAR 1. ERGÜL, M., "Hayvansal Üretim ve Çevre Kirliliği", Çiftçi ve Köy Dünyası Dergisi, Cilt:5, Sayı: 57, Eylül, SENCAR, Ö., GÖKMEN, S., YILDIRIM, A., Tarımsal Ekoloji, GOP Üni. Ziraat Fak. Ders Notları, Yayın No:l, Tokat, SEYİDOĞLU, H., Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, Güzem Yayınları No : 4, Ankara, ÖZBEY, E., "Türkiye'de Çevre Sorunları" Ziraat Dünyası Dergisi, Türkiye Ziraatçılar Derneği Yayını, Sayı: 411, Temmuz, ÇEVİKBAŞ, R., "Türkiye'de Tarım Topraklarının Amaç Dışı Kullanımı Sorunu ve Çözüm Önerileri", Tabiat ve İnsan Dergisi, Türkiye Tabiatını Koruma Derneği Yayını, Sayı: 25/2, Ankara, OKTAR Ö.T., "Çevre Kirliliği Sorunu ve Katı Artıkların Ekonomik Değerlendirilmesi", Çevre ve İnsan Dergisi, Çevre Bakanlığı Yayını, Yıl:5, Sayı:14, Ankara, HAKTANIR, K., "Toprak Kirliliği ve Amaç Dışı Tarım Toprağı Kullanımı", Tarım ve Mühendislik Dergisi, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Yayını, Sayı: 33, GÜRBÜZ, M., "Çevre-Tarım İlişkileri", Ziraat Dünyası Dergisi, Türkiye Ziraatçılar Derneği Yayını, Sayı: 411 Temmuz, ŞİMŞEK, Y., "Zirai Mücadele Şaşkınlığı", Sızıntı Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 154, Kasım, ESER, B., "Bitkisel Hormonlar ve İnsan Sağlığı", Tarım ve Mühendislik Dergisi, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Yayını, Sayı: 33, 1989.