Sigara alışkanlığı, yüksek kolesterol düzeyi, hipertansiyon ve obezite kardiyovasküler

Transkript

1 DERLEME Hacettepe T p Dergisi 2006; 37:93-97 Kardiyovasküler hastal klarda sigara ve kolesterol kadar önemli bir risk faktörü: kan ak flkanl Neslihan Dikmeno lu 1 1 Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı, Ankara Sigara alışkanlığı, yüksek kolesterol düzeyi, hipertansiyon ve obezite kardiyovasküler hastalıklar ile ilişkili oldukları genel olarak kabul edilmiş risk faktörleridir. Sigaranın bırakılması, egzersiz ve beslenme alışkanlıklarının düzenlenmesi, kan basıncının ve serum kolesterol düzeyinin kontrol altında tutulması üzerinde yoğunlaşan çabalar sayesinde kardiyovasküler hastalıkların insidansı azalmıştır [1]. Ancak kardiyovasküler hastalıklar nedeniyle ölen kişilerden önemli sayıdaki bir grupta kolesterol düzeyleri normaldir. Akut kardiyovasküler olayların büyük bir kısmı çapı %50 den daha az daralmış damarlardan kaynaklanmaktadır [2]. Bilinen risk faktörlerinin kontrolüne yönelik bütün çabalara rağmen kardiyovasküler hastalıklar hala en sık rastlanan ölüm nedenidir. Bu durum bilim insanlarını yeni risk faktörleri arayışına sokmuştur. Kanın kendi iç özellikleri nedeniyle akıma karşı gösterdiği direncin ve kan ile damar arasındaki etkileşimin kardiyovasküler hastalıklarda rol oynayan yeni bir risk faktörü olduğu düşünülmektedir. Dolaşım halindeki kan dokulara oksijen ve besin taşıma görevini yerine getirirken etkili olan faktörler yalnızca kalbin pompalama ve damarların ileti işlevleri değildir. Bugüne kadar kalbin ve damarların işlevleri üzerinde çok durulmuş olmakla beraber, son 30 yıl içindeki çalışmalar, kanın söz konusu işlevini yerine getirmesinde ve kan akımının uygun koşullarda sağlanabilmesinde kanın akışkanlık özelliklerinin de son derece önemli olduğunu ortaya koymuştur. Örneğin; kanın şekilli elemanlarının kapillerlerden geçişini sağlayan kuvvet perfüzyon basıncı olmakla beraber, hücrelerin şekil değiştirme yetenekleri de önemli bir kolaylaştırıcı etkendir. Perfüzyon basıncının düşmesi ya da hücrelerin sertleşip şekil değiştirmekte zorluk çekmeleri kapillerlerin tıkanmasına yol açabilir. Bu nedenledir ki kanın akışkanlık özelliklerinin ve damar duvarı ile etkileşiminin incelenmesi dolaşım problemlerinin altında yatan nedenlerin anlaşılmasında çok faydalı ve açıklayıcı olabilir. HEMOREOLOJ NED R? Reoloji (akış bilimi) mekanik biliminin bir dalıdır. Maddelerin bir kuvvetin etkisi altında iken nasıl şekil değiştirdiklerini (deformasyon) ve aktıklarını inceler. Bir maddenin şekil değiştirmesini ve akmasını sağlayan özelliklerine ise o maddenin reolojik özellikleri denir. Hemoreoloji, plazmanın ve kan hücrelerinin şekil değiştirme ve akım özelliklerini (kan viskozitesi); kan ile temas eden damarların akımı etkileyen reolojik özelliklerini; kanın ve damarların yabancı maddeler ile (ilaçlar, plazma genişleticileri ve prostetik cihazlar gibi) etkileşimlerini inceler [3]. Cilt 37 Say

2 Dikmeno lu V SKOZ TE NED R? Hemoreolojinin önemli bir ilgi alanı kan viskozitesidir. Viskozite, bir sıvının molekülleri arasındaki iç sürtünme nedeniyle akıma karşı gösterdiği dirençtir. Kanın akıma karşı gösterdiği direnç ise kan viskozitesidir. Viskozite akışkanlığın tersidir (viskozite= 1/akışkanlık). Viskozite kavramının günlük hayatta sıkça karşımıza çıkan bir örneği, tavada ısıtılan zeytinyağının davranışıdır. Oda sıcaklığında tava yüzeyinde suya kıyasla daha zor yayılan (viskozitesi daha yüksek olan) zeytinyağının akışkanlığı tava ısıtıldıkça artar, diğer bir deyişle viskozitesi azalır. Isı artışı, tüm sıvıların viskozitesini azaltan bir etkendir. Karmaşık yapıda bir vücut sıvısı olan kanın viskozitesini ise ısının yanı sıra bu sıvıyı oluşturan elemanların bileşimi (hematokrit, plazmanın içeriği) ve reolojik özellikleri (eritrositlerin şekil değiştirme yeteneği) de etkiler. Dahası kanın iç yapısı (kanı oluşturan elemanların kan içindeki düzeni, örneğin; agregasyon) akım hızına göre değişir ve bu durum da viskoziteyi etkiler. Sıvılar viskozitelerini değiştiren etkenlere göre iki grupta incelenir. Bunlar Newtonian sıvılar ve non- Newtonian sıvılardır. Newtonian sıvılar ideal sıvılardır ve viskoziteleri yalnızca ısı değişikliklerinden etkilenir. Non-Newtonian bir sıvının viskozitesi ise sıvının içeriğine ve akımın hızına göre değişir. Bu koşullar, non- Newtonian bir sıvı olan kanın viskozitesini 100 kat değiştirebilir. Örneğin; akım hızı arttıkça kanın viskozitesi azalır. Bu özelliğe kayma incelmesi adı verilir. Düşük akım hızlarında kanın viskozitesi yüksektir. Bu yükseklik eritrosit agregatlarının oluşmasına bağlıdır (içerik değişimi). Akım hızı artırılırsa agregatlar parçalanmaya başlar ve kanın viskozitesi düşer. Agregatlar tamamen parçalandıktan sonra, akım hızını artırmaya devam edilirse, kan viskozitesi de azalmaya devam eder. Bu azalma eritrositlerin şekil değiştirme yetenekleri (deformabilite) sayesinde olur. Şekil değiştiren eritrositlerin akımın yönüne uyum sağlamaları direnci düşürür, viskozite en düşük değerine ulaşır [3,4]. KAN V SKOZ TES NELERDEN ETK LEN R? Kan, plazma ve hücrelerden meydana gelen karmaşık yapıda bir sıvıdır. Dolayısıyla da kan viskozitesi hem plazmanın hem de hücrelerin özelliklerinden etkilenir. Günümüzde kan viskozitesini etkileyen dört ayrı parametre olduğu kabul edilmekte ve kan viskozitesi bu parametreler aracılığı ile değerlendirilmektedir: Hematokrit, eritrosit deformabilitesi, eritrosit agregasyonu ve plazma viskozitesi. Kan viskozitesi diğer sıvılar gibi, viskometre adı verilen aletler aracılığıyla tek parametre halinde ölçülebileceği gibi, viskoziteyi belirleyen dört parametre ayrı 94 ayrı da incelenebilir. Viskometre ile tam kan viskozitesinin ölçülmesi kanın akıma karşı gösterdiği direnç hakkında sadece genel bir fikir verir. Herhangi bir viskozite artışının nedeninin belirlenebilmesi için yukarıda belirtilen dört parametrenin detaylı olarak incelenmesi gerekir. Hematokrit Hematokrit, kırmızı kürelerin kanın toplam hacminin yüzde kaçını oluşturduğunun ifadesidir. Hematokrit düzeyinin artması kan viskozitesinin artmasına, yani akışkanlığının azalmasına neden olur. Çünkü hücrelerin varlığı kanın iç sürtünmesini artırır. Yine de %95 in üzerindeki hematokrit değerlerinde bile kan akışkanlığının sıfırlanmadığı belirlenmiştir. Bu durum eritrositlerin şekil değiştirme özellikleri sayesinde bir sıvı damlacığı gibi hareket edebilmelerine bağlıdır. Eritrositlerin bu özelliği sert parçacıklara kıyasla kan viskozitesini daha az artırmalarını sağlar. Hematokrit artışına bağlı viskozite artışları, yüksek hematokrit değerlerinde çok daha belirgindir. Öyle ki, %35-55 arasındaki hematokrit değişiklikleri ile kan viskozitesi arasındaki ilişki doğrusala yakınken, %60 ve üzerindeki hematokrit düzeyleri, kan viskozitesinde logaritmik artışlara yol açar. Örneğin; %40 hematokrit ile tam kan viskozitesi suyun viskozitesinin üç mislidir. Hematokrit %60 ya da %70 e yükseltildiğinde kanın viskozitesi suyunkinin 10 misline kadar yükselebilir. Anemi ise kan viskozitesini azaltır. Hematokrit düzeyinin artması kanın oksijen taşıma kapasitesini ve dokulara oksijen taşınmasını artırır. Diğer yandan hematokritin kan viskozitesini artırması ise akıma karşı direnci artırarak doku perfüzyonunu bozabilir. Bu ikili etki dokulara oksijen taşınmasını en üst düzeye çıkaracak optimum hematokrit değerinin belirlenmesi gereksinimini doğurmuştur. Bu nedenle hematokrit düzeyinin normalin üzerine çıktığı durumlarda flebotomi ile uygun hematokrit düzeyi sağlanmaya çalışılır [3,5]. Eritrositlerin deformabilitesi (şekil değiştirme özelliği) Olgun eritrositler bi-konkav disk şeklindedir, çapları 8 mikron, kalınlıkları ise kenar kısımlarında 2 mikrondur. Yaklaşık 8 mikron çapında olan eritrositler, şekil değiştirme özellikleri sayesinde kendilerinden küçük çaplardaki kapillerlerden (3 mikron) rahatlıkla geçebilir. Eritrositler yalnızca kapiller akım sırasında şekil değiştirmez. Akım kuvvetinin yüksek olduğu büyük damarlarda da elips, mermi ve terliğe benzetilen çeşitli özel şekiller alırlar. Dolayısıyla eritrosit deformabilitesi hem makro hem de mikrodolaşımın sürekliliği açısın- H ACETTEPE T IP D ERG S

3 Kardiyovasküler hastal klarda sigara ve kolesterol kadar önemli bir risk faktörü: kan ak flkanl dan önemlidir. Eritrositlerin deformabilitesini etkileyen üç parametre vardır: Zar iskeletinin esnekliği, hücre içi viskozite ve yüzey/hacim oranı. Eritrosit zar iskeletinin esnekliği: Eritrositlere disk şeklini veren, kapillerlerden geçerken şekil değiştirmelerini ve geçtikten sonra da eski şekillerine dönebilmelerini sağlayan yapı, zar iskeleti dir. Hücre zarının hemen altında yer alan zar iskeleti çeşitli proteinlerden meydana gelir: Band 3, spektrin, ankirin, F-aktin, protein 4.1 gibi. Bu proteinler hem birbirleriyle hem de lipid tabakası ile çeşitli bağlar yapar ve bir ağ oluştururlar. Diğer hücrelerde hücreyi boydan boya kat eden proteinlerden ve tübüllerden meydana gelen hücre iskeleti, eritrositlerde yerini hücre içine uzanmayan, lipid zara paralel düzenlenmiş ve zara protein-protein, protein-lipid bağları ile tutunan bir zar iskeletine bırakmıştır. Zar iskeletinin özel ağ yapısı eritrositin herhangi bir boyutunu yüzey alanını değiştirmeksizin değiştirebilmesini sağlar. Bu sayede şekil değiştiren eritrositin kapillerlerden geçmesi mümkün olur. Daha kolay şekil değiştiren bir eritrositin kapillerlerden geçmesi için daha az, deformabilitesi azalmış bir eritrositin geçmesi için ise daha çok kuvvet gerekir. Deformabilitesi azalmış eritrositlerden meydana gelen kanın viskozitesi, yani akıma direnci daha yüksek olacaktır. Eritrositlerin zar iskeletinde meydana gelebilecek hasarlar ve/veya zar iskeletindeki proteinlerin birbirleri ile yaptıkları bağlantıların artması özel ağ yapısını değiştireceği için hücrelerin şekil değiştirme özelliklerini bozacaktır. Şekil değiştirme yeteneği azalan eritrositler ise dolaşım bozukluklarına yol açabilecektir. Hücre içi viskozite: Ortalama eritrosit hemoglobin yoğunluğu hücre içi viskoziteyi belirler. Hücre şekli ya da yüzey/hacim oranı: Geometrik yapıları sayesinde, eritrositlerin yüzey alanları hacimlerine kıyasla fazladır. Aynı hacmi içinde barındırabilecek minimum yüzey alanlı geometrik yapı olan küreye kıyasla yüzey alanları %30-40 oranında daha fazladır. Diğer bir deyişle, sahip oldukları yüzey alanı içinde çok daha büyük bir hacmi barındırma kapasiteleri vardır, şişerek tam bir küre haline gelirlerse bu kapasitelerinin sınırına gelirler. Bu özellik yüzey alanlarını genişletmeksizin şekil değiştirebilmelerine olanak sağlar. Nitekim eritrosit zarı yüzey alanı genişlemelerine dirençlidir. Zar iskeletindeki bir anomaliye bağlı olarak, eritrositlerin normal bi-konkav disk şeklinin bozulmasına yol açan eliptositoz, sferositoz gibi konjenital anomaliler eritrosit deformabilitesini azaltır. Yüzey alanı/hacim oranı hipotonik ortamda eritrosite su girişi ile değiştirilirse eritrositlerin hacmi artar ve yüzey alanı sabit kalacağından yüzey/hacim oranı azalır. Bu durumun eritrosit deformabilitesini azaltması beklenir. Ancak su girişi aynı zamanda hücre içi viskoziteyi de azaltacağı için bu ikinci etkisi ile deformabiliteyi iyileştirmesi beklenir. Bu nedenle bu tür çalışmaların yüzey alanı/hacim etkisini saf olarak göstermeleri mümkün değildir. Yüzey alanı/hacim oranını hücre zarının net alanını azaltarak inceleyen çalışmalar ise deformabilitenin azaldığını ortaya koymuştur. Eritrosit zarındaki aktif katyon pompaları hücre içi iyon yoğunluklarını ve buna bağlı olarak da hücre hacmini düzenler. Bu sayede hem hücre geometrisini hem de normal hücre içi viskoziteyi korur. Eritrosit deformabilitesi nasıl ölçülür: 1. Mikroskop altında direkt olarak eritrositlerin nasıl şekil değiştirdikleri incelenebilir. 2. Lazer ışınlarının deforme hücrelerden yansıma biçimleri incelenerek eritrositlerin şekil değişimi değerlendirilebilir. 3. Bir tek eritrositi belli çapta bir mikropipete çekmek için gerekli olan basınç ölçülebilir. 4. Ozmotik hemoliz yöntemi kullanılabilir. 5. Filtrasyon yöntemi kullanılabilir: Bu yöntemde eritrositlerin belli çapta porlara sahip filtrelerden sabit basınç altında geçiş süresi veya sabit sürede geçişleri sırasında meydana gelen basınç değişimleri ölçülür. Daha uzun geçiş süresi deformabilitenin bozulduğuna işaret eder. Coulter tipi kan sayım cihazlarının ortalama eritrosit hacmini belirlemek amacıyla eritrositleri belli çaptaki porlardan geçirdikleri, dolayısıyla da deformabilitesi bozuk eritrositlerin ortalama eritrosit hacmini olduğundan daha yüksek gösterebileceği akılda bulundurulmalıdır [3,4,6]. Eritrosit agregasyonu Eritrositlerin, yüksek molekül ağırlıklı makromoleküllerin aracılığı ile geniş yüzeylerinden birbirlerine bağlanmaları ve bozuk para desteleri gibi üst üste dizilmelerine agregasyon ya da rulo oluşumu denir. Tamamen fizyolojik bir durum olan agregasyon oldukça zayıf kuvvetlerle sağlanır, dolayısıyla da geri dönüşümü mümkündür. Kuvvetli bağlarla meydana gelen ve geri dönüşümü mümkün olmayan aglutinasyon ile karıştırılmamalıdır. Agregatlar akım hızlanınca oluşan mekanik kuvvetlerin etkisi altında kolaylıkla parçalanabilir. Akım yavaşlayıp, söz konusu mekanik kuvvetler belli bir değerin altına düştüğünde tekrar oluşurlar. Cilt 37 Say

4 Dikmeno lu Arteriyol ve kapillerlerdeki akım kuvvetleri agregat oluşumuna izin vermez. Ancak akım hızının nispeten düşük olduğu venüllerde agregatlar oluşabilir. Venüllerdeki hematokrit düşük ise, kan akımını etkileyecek kadar çok sayıda agregat oluşmayabilir, kan viskozitesinde önemli bir artış meydana gelmez. Ancak düşük akım hızına yüksek hematokrit de eşlik ediyorsa çok sayıda agregat meydana gelir, venöz kan akımı giderek yavaşlar, venöz staz oluşur. Eritrosit agregasyonunun mekanizması tam olarak bilinmemektedir. Ancak, rulo oluşumu için bazı makromoleküllerin gerektiği ortaya konmuştur. Bunların en önemlisi fibrinojendir. Alfa-2 makroglobulin ve IgM gibi yüksek molekül ağırlıklı plazma proteinlerinin de agregat oluşumuna katkısı vardır. Agregat oluşumunu etkileyen bir diğer faktör de eritrositlerin dış yüzeyindeki glikokaliks adlı yapıdır. Hücre zarındaki glikolipidlere ve glikoproteinlere ait karbonhidrat uzantılarının oluşturduğu bu yapı çok miktarda, N-asetilnöraminik asit (sialik asit) içerir. Fizyolojik ph da çözünen sialik asitler eritrositlerin dış yüzeyini negatif yükle kaplar. Bu negatif yükün oluşturduğu elektrostatik kuvvet eritrositlerin birbirlerini itmelerine neden olur. Eritrositler arasında var olan ikinci bir kuvvet ise, kısa mesafelerde etkili olan ve eritrositleri birbirine çeken Van der Waals kuvveti (elektrodinamik kuvvet) dir. Bu iki kuvvet arasındaki denge ve hücreler arası mesafe, eritrositlerin birbirlerine bağlanıp bağlanmayacaklarını belirler. Normal fizyolojik koşullar altında, normal ph ve iyonik kuvvette, çekim kuvvetlerinin etkisi öylesine küçüktür ki, komşu hücrelerin glikokaliksleri hücrelerin birbirini itmesini sağlar. Serum fizyolojik içinde süspanse edilen eritrositlerin agrege olmamalarının nedeni budur. Akımın yavaşlaması halinde çekim kuvvetleri önem kazanır ve agregasyon başlar. Eritrosit agregasyonu nasıl ölçülür: Durağan haldeki kana belli bir akım kuvveti uygulanır. Bu akım kuvveti, eritrositler arasındaki çekim kuvvetini aştığı zaman agregatlar parçalanmaya başlar. Agregatların belli bir akım hızındaki parçalanma derecesi, söz konusu kandan geçebilen ya da yansıyan ışığın miktarı ölçülerek değerlendirilir. Tüm agregatları parçalamak için gereken akım kuvveti saptanırsa, hücreler arasındaki çekimin kuvveti hakkında bilgi edinilebilir [3,4,6]. Plazma viskozitesi Plazmanın viskozitesi, plazmanın ana maddesi olan suyun ve onun içinde erimiş olan makromoleküllerin özelliklerine bağlıdır. Makromoleküllerin varlığı suyun akıma direncini, yani viskozitesini artırır. Bu nedenle plazmanın viskozitesi suya göreceli olarak da ifade edilir. Plazma viskozitesinin 37 C deki normal değeri, aynı ısıdaki suyun viskozitesinin katıdır. Bu farkın %98 inden plazma proteinleri (albumin, globulinler, fibrinojen), %2 sinden ise tuzlar ve glikoz sorumludur. Öyle ki aşırı üremi ve hiperglisemi bile plazma viskozitesinde önemli bir artışa yol açmaz. Proteinlerin katkıları yoğunluklarına, kütlelerine ve şekillerine göre değişir. Çeşitli proteinlerin eşit yoğunluklarının plazma viskozitesine etkileri farklıdır: Fibrinojen gibi büyük proteinler (boy/en oranı 18/1 in üzerinde olanlar) viskoziteyi en çok etkileyenlerdir; albumin gibi küçük proteinlerin viskozite üzerindeki etkileri çok küçüktür. Plazmadaki protein yoğunluklarının oranı: Albumin/globulin/fibrinojen 4/2.5/0.3 tür. Fibrinojen plazma proteinlerinin küçük bir bölümünü oluşturmaktadır, ancak plazma viskozitesini tüm diğer proteinlerden daha fazla etkilemektedir. Plazma proteinlerinin ağırlık olarak %60 ını oluşturan albumin, plazma viskozitesinin %36 sından sorumludur. Etkisinin miktarına kıyasla düşük kalmasının nedeni molekül ağırlığının düşük, şeklinin ise daha simetrik olmasıdır. Albumine kıyasla globulinlerin etkisi daha büyüktür: Özellikle alfa2-makroglobulin, LDL, VLDL ve immünglobulinler plazma viskozitesini artırır. Plazma proteinlerinin ağırlık olarak yaklaşık %4 ünü oluşturan fibrinojen ise viskozitenin %22 sinden sorumludur. Etkisinin miktarına kıyasla büyük kalmasının nedeni molekül ağırlığının büyük, şeklinin ise asimetrik olmasıdır. Fibrinojenin ve immünglobulinlerin (özellikle IgM türü makroglobulinlerin) plazma yoğunluklarının arttığı hastalıklarda, plazma viskozitesi suyun viskozitesinin 5-10 hatta 30 katına kadar çıkabilir. Albumin yoğunluğundaki artışlar, fibrinojen artışlarına kıyasla, plazma viskozitesinde çok daha küçük değişiklikler yapar. Proteinler yalnızca plazma viskozitesini artırarak değil, eritrosit agregasyonunu da hızlandırarak kan viskozitesini artırır. Plazma viskozitesi nasıl ölçülür: 1. Plazma proteinlerinin, özellikle de fibrinojen düzeyinin belirlenmesi plazma viskozitesi hakkında fikir verebilir. Araştırmalar yüksek molekül ağırlıklı proteinlerin yoğunlukları ile plazma viskozitesi arasında iyi bir korelasyon olduğunu ortaya çıkarmıştır. Dolayısıyla da proteinlerin yoğunlukları saptandığı takdirde plazma viskozitesi hakkında yeterli bilgi edinileceği düşünülebilir. Ancak, insan plazması oldukça yoğun bir protein solüsyonudur. Sadece proteinlerin miktarlarının ölçül- 96 H ACETTEPE T IP D ERG S

5 Kardiyovasküler hastal klarda sigara ve kolesterol kadar önemli bir risk faktörü: kan ak flkanl mesi, bu yoğunluk nedeniyle meydana gelen zayıf protein-protein bağlarının etkisini yansıtmayacağı için, plazma viskozitesi hakkında yeterli derecede fikir vermeyebilir. Söz konusu zayıf bağlar özellikle de patolojik durumlarda önemli etkilere sahip olabilir. 2. Plazma viskozitesini belirlemek için viskometre kullanılırsa, yukarıda belirtilen zayıf protein-protein bağlarının etkisi de ölçülebilir. Viskometre bir sıvıya belli bir akım hızı uygulayarak sıvının hareket etmeye direncini direkt yolla ölçen bir cihazdır [3,4]. KAN V SKOZ TES ve KARD YOVASKÜLER HASTALIK L fik S Yüksek kan viskozitesinin ateroskleroz oluşumuyla sonuçlanan etkileri olduğu; hatta genel kabul görmüş risk faktörlerine kıyasla ateroskleroz ile daha kuvvetli bir ilişkisi olduğu ileri sürülmüştür [7,8]. Ayrıca, akıma direnci fazla olan yüksek viskoziteli kanın pompalanabilmesi için kalbin daha büyük basınç oluşturması gerekir. Özetle viskozite artışının hem kalp hem de damarlar üzerinde olumsuz etkileri vardır. Epidemiyolojik çalışmalar yüksek kan viskozitesinin kardiyovasküler hastalık riskini artırdığını ortaya koymuştur. Örneğin; Edinburgh Arter Çalışması nda, yaş arasındaki 4860 sağlıklı erkek beş yıl süreyle izlenmiş, kan viskozitesi en yüksek olan %20 lik kesim ile en düşük olan %20 lik kesim karşılaştırılmıştır. Ölüm, akut miyokard infarktüsü, acil kardiyovasküler ameliyat gereği gibi majör kardiyovasküler olayların %55 inin yüksek viskozite grubunda gözlendiği, bu oranın düşük viskozite grubunda ise yalnızca %4 olduğu saptanmıştır [9]. Diğer yandan hipertansiyon, obezite, sigara alışkanlığı, yüksek LDL kolesterol düzeyi, düşük HDL kolesterol düzeyi ve diyabet gibi kardiyovasküler hastalık riskini artıran etkenlerin aynı zamanda kan viskozitesini de artırdığı saptanmıştır [10-12]. Kan viskozitesi ile kardiyovasküler risk faktörleri arasındaki ilişki karmaşık, ancak viskozitenin kardiyovasküler hastalıklar için önemli bir risk faktörü olduğu açıktır. Yüksek kan viskozitesi olan kişilerin belirlenmesi hastalıkların önlenmesinde faydalı olacaktır. Söz konusu hastalıkların gelişmiş olduğu kişilerde ise kan viskozitesini düşüren tedavi yaklaşımlarına gereksinim vardır. Bu yaklaşımlar son derece basit de olabilir. Örneğin; kardiyovasküler hastalıkların çoğunlukla sabah saatlerinde gerçekleştiği, bu durumun sabah saatlerinde kan viskozitesinin artışına bağlı olabileceği ve dolayısıyla gece yarısı içilen bir bardak suyun kan viskozitesini azaltarak kişileri kardiyovasküler hastalıklardan koruyabileceği düşünülmüştür [13]. Kaynaklar 1. Sytkowski PA, Kannel WB, D Agostino RB. Changes in risk factors and the decline in mortality from cardiovascular disease. The Framingham Heart Study. N Engl J Med 1990; 322: Smith SC Jr. The challenge of risk reduction therapy for cardiovascular disease. Am Fam Physician 1997; 55: Lowe GDO. Clinical Blood Rheology Volume I. Florida: CRC Press, Stoltz JF, Singh M, Riha P. Hemorheology in Practice (Biomedical and Health Research, 30). Amstersdam: IOS Press, Pearson TC, Path FRC. Hemorheology in the erythrocytoses. Mount Sinai Journal of Medicine 2001; 68: Shiga T, Maeda N, Kon K. Erythrocyte rheology. Crit Rev Oncol Hematol 1990; 10: Kensey KR. The mechanistic relationships between hemorheological characteristics and cardiovascular disease. Curr Med Res Opin 2003; 19: Lee AJ, Mowbray PI, Lowe GD, et al. Blood viscosity and elevated carotid intima-media thickness in men and women: the Edinburgh Artery Study. Circulation 1998; 97: Yarnell JW, Baker IA, Sweetnam PM, et al. Fibrinogen, viscosity, and white blood cell count are major risk factors for ischemic heart disease. The Caerphilly and Speedwell collaborative heart disease studies. Circulation 1991; 83: Bogar L. Hemorheology and hypertension: not chicken or egg but two chickens from similar eggs. Clin Hemorheol Microcirc 2002; 26: Rampling MW. Haemorheological disturbances in hypertension: the influence of diabetes and smoking. Clin Hemorheol Microcirc 1999; 21: de Simone G, Devereux RB, Chien S, et al. Relation of blood viscosity to demographic and physiologic variables and to cardiovascular risk factors in apparently normal adults. Circulation 1990; 81: Kurabayashi H, Kubota K, Tamura, et al. A glass of water at midnight for possible prevention of cerebral infarction. Stroke 1991; 22: Cilt 37 Say