T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FİNİKE (ANTALYA) BEYDAĞLARI FORMASYONU NUN MERMER OLARAK KULLANILABİLİRLİĞİ VE EKONOMİK ÖNEMİ Sevil ARIK Danışman: Prof. Dr. Mustafa KUŞCU YÜKSEK LİSANS TEZİ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ISPARTA 2011

2 TEZ ONAYI Sevil Arık tarafından hazırlanan Finike (Antalya) Beydağları Formasyonu nun Mermer Olarak Kullanılabilirliği ve Ekonomik Önemi adlı tez çalıģması aģağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Süleyman Demirel Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiģtir. DanıĢman : Prof. Dr. Mustafa KUġCU (Ġmza) Süleyman Demirel Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı Üye: Yrd. Doç. Dr. Oya CENGĠZ (Ġmza) Süleyman Demirel Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı Üye: Prof. Dr. RaĢit ALTINDAĞ (Ġmza) Süleyman Demirel Üniversitesi Maden Mühendisliği Anabilim Dalı Prof.Dr. Mustafa KUŞCU Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve baģka kaynaktan yapılan bildiriģlerin, çizelge, Ģekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanundaki eserlere tabidir.

3 ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa İÇİNDEKİLER..i ÖZET...v ABSTRACT......vii TEŞEKKÜR...ix ŞEKİLLER DİZİNİ...x ÇİZELGELER DİZİNİ...xii SİMGELER DİZİNİ......xiv 1. GİRİŞ Konu ve Amaç Coğrafya İnceleme alanının yeri Morfoloji İklim ve bitki örtüsü Akarsular ve yeraltısuyu Ekonomik durum KAYNAK ÖZETLERİ Mermer Tanımı ve Sınıflaması Mermerin tanımı Mermerin Kullanım Alanları Mermerlerin Mineralojik Özellikleri Kimyasal özellikler Kimyasal bileşim Açık hava etkilerine dayanıklılık Asitlere dayanıklılık Pas tehlikesi tayini Fiziksel özellikler Görünüş Sertlik Özgül ağırlık Birim hacim ağırlık i

4 Çözülme kabiliyeti Renk Doluluk oranı Ağırlıkça ve hacimce su emme oranı Porozite Cila tutma Saydamlık Kenar köşe kesmesi Çatlak ve kırıklar Mekanik özellikler Tek eksenli basınç direnci Eğilme direnci Darbe dayanımı Don sonrası tek eksenli basınç direnci Mermerlerin Sınıflandırılması Mermer Sahasının İncelenmesi Mermer ocak yeri seçimi Mermer ocak işletme yöntemleri Mermer yatağında blok alınabilmesi için gerekli koşullar Doğal Yapı Taşlarında Standartlar MATERYAL VE YÖNTEM Arazi Çalışmaları Laboratuar Çalışmaları Mineralojik incelemeler Mikroskobik incelemeler Jeokimyasal incelemeler Fiziko-mekanik deney incelemeleri Örneklerin hazırlanması Birim hacim ağırlığı deneyi Su emme deneyi Porozite deneyi Görünür porozite deneyi ii

5 Basınç mukavemeti deneyi Sürtünmeden dolayı oluşan aşınma kaybı direnci deneyi Büro Çalışmaları Literatür taraması Tez yazımı ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA İnceleme Alanının Jeolojisi Beydağları formasyonu (Kb) Tekkeköy üyesi (Kbt) Susuzdağ formasyonu (Tes) Sinekçi formasyonu (Tms) Gömülce üyesi (Tmsg) Çayboğazı üyesi (Tmsç) Kasaba formasyonu (Tmka) Antalya traverteni (Qa) Eski akarsu taraça dolguları (Qt) ve plaj çökelleri (Qp) Yamaç molozu ve birikinti konileri (Qym) Alüvyon yelpazeleri (Qay) ve alüvyonlar (Qal) Arazi ve Laboratuar Uygulamaları Jeolojik konum Petrografik özellikler Jeokimyasal özellikler Kimyasal incelemeler Anaoksit içerikleri İz element içerikleri Nadir toprak element içerikleri Fiziksel ve mekanik özellikleri Yapısal özellikler Ekonomik durum Maden Ekonomisi Dünya doğal taş üretimi Dünya doğal taş ihracatı iii

6 Türkiye mermer üretimi Türkiye mermer ihracatı SONUÇLAR KAYNAKLAR EKLER 87 ÖZGEÇMİŞ 88 iv

7 ÖZET Yüksek Lisans Tezi FĠNĠKE (ANTALYA) BEYDAĞLARI FORMASYONU NUN MERMER OLARAK KULLANILABĠLĠRLĠĞĠ VE EKONOMĠK ÖNEMĠ Sevil ARIK Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı DanıĢman: Prof. Dr. Mustafa KUġCU Çalışma alanı Finike (Antalya) ilçesi kuzeyinde yer almaktadır. Çalışma kapsamında, bölgedeki mermerlerin jeolojik, mineralojik-petrografik ve jeokimyasal özellikleri araştırılmıştır. Ayrıca mermerlerin fiziko-mekanik özelliklerini belirlemek amacıyla teknolojik deneyler yapılmıştır. Bulunan sonuçların TS ile karşılaştırılması yapılarak, mermerlerin kullanım alanları belirlenmeye çalışılmıştır. Özellikle inşaat sektöründe yapı ve kaplama malzemesi olarak kullanılan mermerler çeşitli atmosferik koşullarda farklı fiziksel ve kimyasal etkilere maruz kalmaktadırlar. Mermerlerin yapısının bozunmasına neden olan faktörlerin başında, ısı değişimi, su içeriği, nem oranı, aşınma durumu, kimyasal etkileşimler ve mekanik olaylar sayılabilir. Bu etkileşimler mermerlerde çatlamalara, kırılmalara ve alterasyonlara neden olurken iç yapı ve dokusunda bozulmalar görülmekte ve dolayısı ile mermerlerin kullanım süreleri de kısalmaktadır. Bu çalışma ile Antalya (Finike) bölgesinde yüzeylenen mermerlerin dış ortamlarla olan etkileşimleri sonucunda yapı ve doksunda meydana gelen fiziksel ve kimyasal etkileşimlerden kaynaklanan değişimler, aşınma durumları, dayanımları ve dış etkenlere karşı olan dirençleri ile farklı sıcaklık koşullarındaki mekanik ve fiziksel özelliklerindeki değişimler araştırılmıştır. v

8 Çalışılan kireçtaşının katman kalınlığı, birim hacim ağırlığı, özgül ağırlığı, su emme özelliği TSE standartlarına, tek eksenli basınç dayanımı TSE ve ASTM standartlarına göre uygun sınırlar içindedir. Anahtar Kelimeler: Limra, mermer, Finike 2011, 88 sayfa vi

9 ABSTRACT M.Sc. Thesis UTILIZATION OF THE FINIKE (ANTALYA) REGION LIMESTONES AS MARBLE AND THEIR ECONOMICAL POTANTIAL Sevil ARIK Süleyman Demirel Univesity Graduate School of Applied and Naturel Sciences Department of Geological Engineering Supervisor: Prof. Dr. Mustafa KUġCU The study area is located in the North of Finike (Antalya). In this study, geological, mineralogical and petrographical features of the marbles occurring in the study area have been investigated. On the other hand, geotechnical experiments have been carried out to determine physico-mechanical features of the marbles. The usage field of the marbles have been tried to find out comparing with TS. Marble used as a structure and covering materials in particulary building sector is subjected to various physical and chemical effects under different atmospheric conditions. The important factors which can be caused to the alteration of marble are changing of temperature, water content, humidity, abrasivity, chemical effects and mechanical events. These effects can cause alterations, fissure and fracture in marble and also effect to the structure and texture of marble. Therefore, using time of marble is shortened. In this study, the marble which observed in Antalya (Finike) region were investigated the changing of texture which is occurred by physical and chemical effects, abrasivity, strength and resistances to outside factors and changing of mechanical properties under different temperature conditions. According to TSE standarts,values of bed thickness, unit weight, specific gravity, water absorbtion were found to be suitable for marble industries. According to TSE and ASTM standarts, uniaxial compressive strength is suitable for marble industries. vii

10 According to physical and mechanic features, the limestone may be used for cladding of the surface. Key Words: Limra, marble, Finike 2011, 88 pages viii

11 TEġEKKÜR Bu tez, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanmıştır. Tezimin danışmanlığını üstlenerek, bu konu üzerinde çalışmamı sağlayan, tez konusu seçim aşamasından tezin tamamlanmasına kadar her aşamada beni yönlendiren, bilgi ve yorumlarıyla değerli katkılarını gördüğüm Prof. Dr. Mustafa KUŞCU ya şükranlarımı sunarım. Bu araştırma kapsamından bilgi ve yorumlarından yararlandığım, desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Muhittin GÖRMÜŞ ve Araş. Gör. Süveyla KANBUR a teşekkür ederim. Deneylerimi yaptığım Süleyman Demirel Üniversitesi Mermer Teknolojisi ve Kaya Mekaniği Laboratuarı sorumlusu Prof. Dr. Raşit Altındağ a teşekkür ederim YL 09 No lu proje ile tezimi maddi olarak destekleyen Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı na teşekkür ederim. Arazi çalışmaları sırasında göstermiş oldukları yakın ilgi, misafirperverlik ve desteklerinden dolayı, Onur Mermer, Finike Mermer, Bartu Mermer e teşekkürlerimi sunarım. Bu tezin hazırlanması süresince maddi ve manevi desteklerinden dolayı aileme ve eşime, teşekkürü bir borç bilirim. Sevil ARIK ISPARTA, 2011 ix

12 ġekġller DĠZĠNĠ Şekil İnceleme alanının yer bulduru haritası...2 Şekil Este makinesi...24 Şekil Taramalı elektron mikroskop cihazı..35 Şekil Böhme yüzey aşındırma cihazı..43 Şekil Deney örneklerinin kalınlıklarının ölçüldüğü noktalar..44 Şekil Beydağları otoktonunun genelleştirilmiş stratigrafik kesiti...48 Şekil Beydağları formasyonunda gözlenen kavkı fosil örneği Şekil Finike mermer sahasının genel görünümü...54 Şekil Finike mermer sahasındaki Beydağları formasyonundan görünüm...55 Şekil Onur mermer sahasından görünüm Şekil Finike mermer sahasından alınan örneğin ince kesit görünümü...56 Şekil Finike mermer sahasından alınan örneğin ince kesit görünümü..57 Şekil Onur mermer sahasından alınan örneğin ince kesit görünümü Şekil Onur mermer sahasından alınan örneğin ince kesit görünümü 58 Şekil Finike mermer sahasına ait örnekte yapılan SEM analizinde kalsit kristallerinin mermer içerisindeki görünümü Şekil Finike mermer sahasına ait örnekte yapılan 1 numaralı nokta analiz değerleri..60 Şekil Finike mermer sahasına ait örnekte yapılan SEM analizinde, CaCO 3 (kalsit) (1) ve MgCO 3 (dolomit) (2) kristallerinin mermer içerisindeki görüntüsü.. 60 Şekil Finike mermer sahasına ait örnekte yapılan 2 numaralı kalsit kristalinin nokta analiz değerleri.61 Şekil Finike mermer sahasına ait örnekte yapılan 2 numaralı dolomit kristalinin nokta analiz değerleri.61 Şekil Finike mermer sahasına ait örneğin SEM analizinin görüntüsü..62 Şekil Kalsit kristalinin nokta analiz değeri Şekil Finike mermer sahasına ait örnekler üzerinde yapılan SEM analizinde kalsit kristallerinin mermer içerisindeki görüntüsü...63 Şekil Finike mermer sahasına ait örneklerde yapılan 6 numaralı nokta analiz değerleri..63 x

13 Şekil Onur mermer sahasında gözlenen çatlak düzlemlerine ait gül diyagramı. 72 Şekil Finike mermer fabrikasından görünüm Şekil Onur mermer fabrikasından görünüm Şekil Türkiye mermer rezervi haritası xi

14 ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ Çizelge Kayaçların birim hacim ağırlıklarına göre sınıflandırılmaları (Anon, 1979a) Çizelge Kayaçların porozitelerine göre sınıflandırılmaları (Anon, 1979a)...16 Çizelge Endüstriyel hammadde olarak mermer sınıflaması (Kuşcu, 2001)...20 Çizelge Kayaçların doğal yapı taşı olarak kullanılabilmesi için sahip olmaları gereken fiziksel ve mekanik özelliklerinin sınır değerleri (TS 2513).31 Çizelge Kaplama olarak kullanılan doğal kayaçların sahip olmaları gereken fiziksel ve mekanik özelliklerin sınır değerleri (TS 1910)...31 Çizelge Mermer ve kalsiyum karbonat bileşimli kayaçların doğal yapı taşı olarak kullanılabilmesi için sahip olmaları gereken fiziksel ve mekanik özelliklerin sınır değerleri (TS 10449).32 Çizelge Finike mermer ocağından alınan örneklere ait birim hacim ağırlık deney verileri...37 Çizelge Onur mermer ocağından alınan örneklere ait birim hacim ağırlık deney verileri Çizelge Finike mermer ocağından alınan örneklere ait su emme deney verileri. 39 Çizelge Onur mermer ocağından alınan örneklere ait su emme deney verileri.39 Çizelge Finike mermer ocağından alınan örneklere ait porozite deney verileri. 40 Çizelge Onur mermer ocağından alınan örneklere ait porozite deney verileri Çizelge Finike mermer ocağından alınan örneklere ait görünür porozite deney verileri Çizelge Onur mermer ocağından alınan örneklere ait görünür porozite deney verileri...41 Çizelge Finike mermer ocağından alınan örneklere ait basınç mukavemeti deney verileri Çizelge Onur mermer ocağından alınan örneklere ait basınç mukavemeti deney verileri xii

15 Çizelge Finike mermer ocağından alınan örneklere ait aşınma kaybı direnci deney verileri Çizelge Onur mermer ocağından alınan örneklere ait aşınma kaybı direnci deney verileri...45 Çizelge Finike ve Onur mermer sahalarından alınan kireçtaşı numunelerinin ana oksit içerikleri (%) Çizelge Finike mermer ve Onur mermer sahalarına ait örnekler üzerinde yapılan iz element analiz değerleri (ppm)...66 Çizelge Finike mermer ve Onur mermer sahalarından alınan örneklere ait nadir toprak element analiz sonuçları (ppm)...67 Çizelge Finike mermerine ait deney sonuçları Çizelge Dünya mermer ihracatında ilk beş ülke Çizelge yılları arası Türkiye mermer ihracatı Çizelge Türkiye mermer ihracat değerleri..79 xiii

16 SĠMGELER DĠZĠNĠ ANTE Dh Do d1 Fb Gk Gs HNTE Kb Pk NTE Sa SEM T.S.E. V Wd Wk Ws Ağır nadir toprak elementleri Taşın kütlece hacmi Taşın deney öncesi ortalama kalınlığı Taşın deney sonrası ortalama kalınlığı Kayacın basınç mukavemeti Değişmez kütleye kadar kurutulmuş deney numunesinin kütlesi Özgül ağırlık Hafif nadir toprak elementleri Beydağları formasyonu Kırılmayı sağlayan en büyük Yük Nadir toprak elementleri Ağırlıkça su emme Taramalı elektron mikroskop Türk standartları enstitüsü Deney numunesinin hacmi Suya doygunluk Numunelerin kuru ağırlıkları Numunelerin su içerisindeki ağırlıkları xiv

17 1. GİRİŞ 1.1. Konu ve Amaç Bu çalışma, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü nde yüksek lisans tezi kapsamında hazırlanmıştır. Çalışmanın konusu, Finike (Antalya) Beydağları Formasyonunun Mermer Olarak Kullanılabilirliği ve Ekonomik Önemi olarak belirlenmiştir. Çalışma kapsamında; mermerlerin jeolojik, mineralojik ve fiziko-mekanik özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışma üç aşamada yürütülmüştür. Birinci aşamada, saha çalışmaları kapsamında, bölgedeki mermer yataklarının yayılımlarının belirlenmesi amacıyla 1/ ölçekli jeolojik harita üzerinde çalışılmıştır. İnceleme alanı içerisinde bulunan bütün birimleri karakterize eden kayaç örnekleri sistematik olarak alınmış, gerekli görülen yerlerde fotoğraf çekimleri yapılmıştır. İkinci aşamada, alınan mermer örneklerinin mineralojik, petrografik ve fizikomekanik özelliklerini ortaya koyabilmek amacıyla laboratuar çalışmaları yürütülmüştür. Laboratuar çalışmalarında, alınan numunelerin ince kesitlerinin yapılması ve bu kesitlerin polarizan mikroskopta incelenmesi, 3 boyutta inceleme için taramalı elektron mikroskop (SEM) cihazında inceleme ve görüntü alma çalışmaları tamamlanmıştır. Mermer örneklerinin kimyasal özelliklerinin belirlenmesi amacıyla derlenen örnekler üzerinde majör oksit içerikleri, iz element içerikleri ve nadir toprak element içerikleri analizlerle ortaya konmuş ve bulunan sonuçlar yorumlanmıştır. Mermerlerin fiziko-mekanik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla TSE 699 standart normlarına bağlı kalarak mermer örnekleri üzerinde fiziko-mekanik deneyler yapılmıştır. Üçüncü aşamada ise, inceleme sonuçlarının değerlendirilmesi yapılmıştır. 1

18 1.2. Coğrafya İnceleme Alanının Yeri İdari olarak Antalya il sınırları içerisinde kalan inceleme alanı, Antalya ya 120 km uzaklıktadır. İnceleme alanı, Akdeniz Bölgesi nde Finike ilçesi sınırları arasında kalmaktadır. İnceleme alanı, Antalya paftasının 1/ ölçekli M10 - M11 topoğrafik haritalarının sınırları içerisinde yaklaşık 350 km 2 lik bir alanı kapsamaktadır (Şekil 1.1). Şekil 1.1. İnceleme alanının yer bulduru haritası (ölçeksiz). 2

19 Morfoloji İnceleme alanına, Anadolu'nun güney-batısında yer alan 370 ile 350 derece enlem, 28 derece 46 ile 30 derece 48 boylam çizgileri arasında doğuda, Antalya körfezi, batıda Fethiye körfezi arasında kalan ve güney yönünde Akdeniz'e doğru uzanmış bulunan yarımadaya antik çağda Likya, günümüzde ise Teke Yarımadası adı verilmiştir. Teke yöresi, yüksek dağ kütlelerinin yoğun olduğu bir yöredir. "Yörede bulunan dağların çoğunun zirveleri, denizden yalnızca 3-4 km kadar içeridedir ve bu durum kaydedilen yüksekliklerin kıyıya çok dik yamaçlarla indiğinin belirtileridir. Böylece, kıyı ovaları dışında kalan alanlarda yüksekliklerin denize dik bir şekilde inmesi sonucu kıyı çok girintili ve çıkıntılı olmuş, tepelerin denizle birleştiği yerler yüksek kıyıları oluştururken, akarsu vadilerinin denize ulaştığı yerlerde, boğulmalar sonucu, küçük, dar ve derin koylar oluşmuştur. Alçak kıyılara ve kumsallara ise geniş vadi ağızlarında ya da kıyı ovalarının kenarlarında rastlanır." Teke yarımadası yukarıda da belirtildiği yapısı itibariyle, Batı Anadolu'nun en dağlık yöresidir. Eşen çayının doğusundan başlayarak sahil boyunca birdenbire yükselen dağlar çoğu zaman geçit vermezler. Finike ovası da üç taraftan, bu dağların uzantısı olan Beydağları tarafından çevrilmiştir. Yöreyi kuşatan dağlar, eski çağlardan beri çevreyle olan ulaşımda en büyük engeli oluşturmuştur. Ovaya dökülen en büyük iki akarsu olan Akçay ve Alakırçayı'nın meydana getirdiği vadiler kara ulaşımında en büyük kolaylığı sağlamışlardır. Akçay vadisi aracılığıyla Elmalı ilçesine ulaşılabilmekte, Alakırçayı vadisi aracılığıyla da Antalya'ya ulaşılabilmekteydi. Alakırçayı vadisi ulaşım açısından Akçay vadisine oranla daha az kullanışlıdır. Bu yüzden eski çağlardan beri yörenin iç bölgelerle olan kara ulaşımında tek çıkış noktası Akçay vadisi olmuştur. Bu doğal geçit Finike'nin iç bölgelerle olan bağlantısını sağladığı gibi Akdeniz'in ılık ve yağışlı ikliminin biraz daha içerilere sokulmasına imkan vermiştir. 3

20 Bu doğal geçitlerin dışında Finike ovasının doğusunda ve batısında denize uzanan dağlar büyük güçlüklerle aşılarak Antalya ve Demre-Kaş-Muğla istikametlerine yollar açılmıştır İklim ve Bitki Örtüsü İnceleme alanı Akdeniz iklimi etkisi altında kalmaktadır. İklim üzerinde deniz etkisi ve yükseltinin yanı sıra, yer şekillerinin uzanışı da büyük rol oynar. Coğrafi yapının dağlık oluşu ve bu dağların iç bölgelerle sahil kesimi arasında doğal bir set oluşturması, Akdeniz'in ılık ve yağışlı etkisinin iç kesimlere sokulmasını engellemiştir. Bunun sonucunda, kuzeyindeki komşu ilçeler Elmalı ve Korkuteli ile Finike arasında iklim, bitki örtüsü, yaşam şeklinde belirgin farklılıklar ortaya çıkmıştır Akarsular ve Yer altı suyu Yörenin en uzun ve debisi en yüksek akarsuyu, Alakırçayı'dır. "Debisi 4.5m³ /sn olan bu çay, Beydağlarından susuz İmecik'in güneyindeki Erentepe ve Umurtepe'den çıkar. Soldan Gönen, sağdan Akpınar ve Karaağaç suyunu alarak ilerler. Uzunluğu 62km'dir." İkinci büyük akarsu ise Akçay'dır. Elmalı ovasında irili ufaklı sular Akçay ismini alarak Avlan gölüne dökülür. Avlan gölünün çevresindeki düdenler aracılığıyla yeraltına batar ve Avlan belinin aşağılarında değişik kaynaklardan çıkarak Akçay ismini alarak Finike ilçe merkezinden denize dökülür. Diğer akarsular ise Gavurçayı, Karaçay ve Göksu dur Ekonomik Durum İnceleme alanında (Finike ilçesi) ve çevresinde hakim olan ekonomik yapı, tarımsal karakterlidir ve var olan ticaret ve sanayi de tarımsal yapıya dayanmaktadır. Yörede en büyük geçim kaynağı, turfanda sebzecilik ve narenciyedir. Yörede tarımın ve turizmin mevsimlik oluşu, farklı zaman dilimlerinde yoğunluk kazanmaları yörede yeni gelişmeye başlayan turizmin, tarıma alternatif bir gelir kaynağı olmaktan 4

21 ziyade, bir ek gelir kaynağı olabileceğini göstermektedir. Bu da yöre tarımı ve turizminin birbirlerini mevsimsel özellikleriyle dengelemesi, yörenin mevsimsel işsizlik sorununun kısmen çözülmesi demektir. 5

22 2. KAYNAK ÖZETLERİ Beydağları Otoktonu birçok araştırmacı tarafından ayrıntılı olarak incelenmiştir. Önalan (1979), Beydağları formasyonunun üzerine uyumsuz olarak neritik kireçtaşlarından oluşmuş Paleosen yaşlı Gedikbaşı formasyonunun geldiğini belirtmiştir. Beydağları otoktonunda bulunan Gedikpaşa formasyonu üzerinde yine uyumsuzlukla Lütesiyen-Priaboniyen Susuzdağ formasyonu yer alır. İnceleme bölgesinin kuzeyinde Akitaniyen yaşlı ve transgresif özellikli Karabayır formasyonu yer almaktadır. Karabayır formasyonunun transgresif olarak gelişmiş olan Sinekçi formasyonunu örttüğünü belirtmiştir. Şenel ve diğerleri (1981), Teke Toroslarının güneydoğusunda bölgesel yorumlar yapmışlardır. Bu çalışmada, bölgenin stratigrafi ve yapısal özelliklerinin incelenmesinin yanı sıra, 1/ ölçekli jeolojik harita yapmışlardır. Bölgede Keçili formasyonunun (Üst Kampaniyen-Mastrihtiyen-Paleosen) varlığı, bloklu fliş karakterinde olduğu ve geniş alanlar kapladığı ilk kez bu araştırmada ortaya konmuştur. Şenel ve diğerleri (1989), Beydağları Otoktonunun en alt seviyesini Jura-Geç Kretase yaşlı Beydağları formasyonunun oluşturduğunu belirtmişlerdir. Beydağları formasyonunun üzerine uyumsuz olarak neritik kireçtaşlarından oluşmuş Paleosen yaşlı Gedikbaşı formasyonunun geldiğini belirtmişlerdir. Şenel ve diğerleri (1994), Beydağları Otoktonunda bulunan Gedikpaşa formasyonu üzerinde yine uyumsuzlukla Lütesiyen-Priaboniyen Susuzdağ formasyonu yer alır. İnceleme bölgesinin kuzeyinde Akitaniyen yaşlı ve transgresif özellikli Karabayır formasyonu yer almaktadır. Karabayır formasyonunun transgresif olarak gelişmiş olan Sinekçi formasyonunu örttüğünü belirtmişlerdir. 6

23 2.1. Mermer Tanımı ve Sınıflaması Mermerin Tanımı Bilimsel olarak mermer; kireçtaşı ve dolomitik kireçtaşlarının sıcaklık ve basınç altında başkalaşıma uğrayarak yeniden kristalleşmesi ile oluşan bir metamorfik kayaçtır. Kimyasal bileşiminde, büyük oranda kalsiyum karbonat, magnezyum karbonatın yanı sıra silisyum dioksit ile değişik metal oksitleri, silikat mineralleri bulunur. Mermer saf kalsiyum karbonat bileşiminde olduğu zaman beyaz ve yarı saydamdır. Genellikle sertliği Mohs skalasına göre 3 ve özgül ağırlığı 2.5 ile 3.5 gr/cm 3 arasında değişir (Şentürk vd., 1996). Ticari anlamda mermer, blok verebilen, kesilip cilalandığında parlatılabilen, dayanıklı ve hoş bir görüntüye sahip her türden kayaçların (magmatik, sedimanter, metamorfik) bütünü için kullanılan bir terimdir. İsmi bu şekilde kabul edilen kayaçların çoğu ya doğrudan mermerdir, ya da kristalin kireçtaşıdır (Kuşcu, 2001) Mermerin Kullanım Alanları Türkiye sahip olduğu renkli taşlar ve mermerlerin kalitesi ve rezervi açısından dünya ölçüsünde üne sahip bir ülkedir. Bu zenginlik, Türkiye nin jeolojik yapısının bir sonucudur. Genellikle mermerin yoğun olarak kullanıldığı alanlar şunlardır: İnşaat sektörü Dekorasyon Güzel sanatlar alanıdır. İnsanoğlu tarih sahnesine çıktığı gün kendini mağaralarda bulmuştur. Daha sonraki gelişiminde dünyaya merhaba dediği doğal barınakların yapı taşı olan doğal taşlardan yararlanarak kendi barınaklarını, tapınaklarını, yollarını ve hatta su kanallarını taşlardan yapmışlardır. Enteresandır ki, geçmişi günümüze taşıyan kültür abideleri taş yapılardır. 7

24 Mermerin en geniş kullanım alanını inşaat sektörü teşkil eder. Binaların iç ve dış kaplamaları, dekorasyon işleri, anıtlar, heykeller ile süs ve hediyelik eşya imalatı önemli tüketim alanlarını oluşturur. Bilhassa binaların iç kısımlarında yer döşemesi ve duvar kaplamaları, merdiven basamakları, sütunlar, şömine, mutfak ve banyolarda kullanılır. İç dekorasyon malzemesi olarak masa, sehpa ve çeşitli mobilyalar yer alır. Hediyelik eşya ve el sanatları dalında ise; vazo, biblo, avize, şekerlik, kül tablası vs. yapımında bilhassa güzel renkli mermerler kullanılmaktadır. Mezar ve mezar taşlarında da önemli miktarlarda mermer tüketilmektedir. Mermer taşlarının kimyasal bileşimi kalsiyum karbonat olduğu için kimya, yem ve gübre alanlarında, karayolu, beton asfalt ve son kat dolgu malzemesi olarak da kullanılır. Parça kırıntılarından paledyen, mozayik ve suni mermer yapılmaktadır. Mermer yerine kullanılabilecek niteliklerde bir ürün bugüne kadar yapılmamıştır. Ancak, seramik ve yer karoları mermer yerine kullanılsa da mermer kadar avantajlı değildir. Ayrıca seramik ürünlerinin üretimi pahalı olup, mermerin yerini alması zordur. Dünya mermer tüketimi gelir ve refah düzeyi ile ilgili olmaktadır. Tüketim inşaat yatırımları ile doğrusal olarak ilgilidir. Tüketim alanlarında ve buna bağlı olarak dünya mermer talebinde devamlı bir artış görülmektedir. Doğal malzeme olarak mermer, canlı sağlığına zararlı ışınları absorbe ettiği halde, diğer malzemelerin (beton vs.) ışınları yansıtarak iletme özelliklerinin bulunduğu bilimsel araştırmalar sonucu ortaya çıkmış bir gerçektir. Dünya sağlıklı bir yaşam için mermer kullanmaktadır. Kaliteli, çeşitli renk ve desenlerdeki mermerlerin değerlendirilmesi için ilk aşamada bunlara ait bazı önemli özelliklerin bilinmesi gerekmektedir. Mermercilikte ileri düzeye ulaşmış ülkeler, mermer ve mermer ürünlerinin tanıtımı sırasında oluşum ve bulunuş özelliklerinin yanı sıra fiziko-mekanik özelliklerinin de bilinmesine büyük önem vermektedirler. Ancak bu alandaki çalışmalar henüz yeterli değildir. 8

25 Mermer işletmeciliğinde alınabilecek blok ve plaka büyüklüğünü mermer yatağının jeolojik ve jeoteknik özelliklerini belirlerken, fiziksel ve mekanik özellikler mermer üretimi ve kullanımı sırasında belirleyici kriter olmakta ve ayrıca mermerlerin bu özellikleri alıcı tarafından talep edilmektedir. Ülkemizdeki mermerler rezerv yönünden istenen büyüklüğe sahip olmakla beraber çeşitli renk, desen ve kaliteye de sahiptirler Mermerlerin Mineralojik Özellikleri Mermerlerin çoğunun başlıca minerali kalsittir. Bununla beraber, mermerlerin çoğu % de birkaç diğer mineralleri de kapsar. Grafit, hematit, limonit ve pirit silikat olmayan minerallerdir. Kuvars, mika, klorit, tremolit, vollastonit, diyopsit ve hornblend mermerlerde çok yaygın olarak bulunan silikatlardır. Mermerlerde bazen kalsitin yerine dolomit hakimdir. Mermerler içinde silikatlar çoğalırsa kıymetli taşlara geçişi sağlarlar. Bunlara kalk epidot şist, ofikalsit adları verilir Kimyasal özellikler Kayaçların kimyasal özellikleri, onların fiziksel özelliklerini yönlendiren kimyasal bileşim, çözülme kabiliyeti, açık hava etkilerine ve asitlere dayanıklılık, pas tehlikesi ve bazaltlarda güneş yanığı tayini gibi özelliklerdir. Bu özellikler mermerin türüne ve cinsine bağlı olarak değişir. Mermerler grup olarak çok çeşitli renkler gösterirler. Karbonatlı kayaçlar, özellikle kalsit içerenlerden çok saf olanlar parlak beyaz renklidirler. Çok açık griden siyaha değişen aralıktaki tonlar çok ince taneli grafit şekillerindeki saçılmış karbonlu maddeler tarafından oluşturulur. Yeşil renkler klorit veya diğer silikatların varlığının sonucudur. 9

26 Pembe ve kırmızı mermerler çok ince dağılmış hematit veya manganez karbonların rengine sahiptirler. Renk kayaç içerisinde tamamen dağılmış olarak bulunabildiği gibi bazı mermerlerde benekli veya damar da denilen yollu ve bantlı biçimdedir (Kuşcu, 2001). Kimyasal deneylerde SiO 2, Fe 2 O 3, CaO, MgO, Al 2 O 3, Na 2 O, K 2 O, TiO 2, P 2 O 5 miktarlarının tayini yapılır. Mermerlerin içeriğindeki metal oksitlerin artmasıyla renginin koyulaştığı, metal oksit miktarlarının az olmasıyla renginin açık olduğu görülür Kimyasal bileşim Kimyasal bileşim, kayaçların içindeki elementlerin oksit değerinden toplam ifadesidir. Kimyasal bileşim kayaçların fiziksel özelliklerini değiştirir. Örneğin; SiO 2 oranı arttıkça kayaç daha sertleşir. MgO oranı arttıkça kırılganlaşır. Fe 2 O 3 oranı arttıkça rengi koyulaşır. Mermerlerin kimyasal analiz sonuçları ve mineral içerikleri, kesme ve parlatma işlemlerinde etkin rol oynar (Büyüksağiş, 1998). Mermerlerin kimyasal bileşiminin belirlenmesi amacıyla çeşitli kimyasal analizler gerçekleştirilir. Bu deneylerde; SiO 2, Fe 2 O 3, CaO, MgO, Al 2 O 3, Na 2 O, K 2 O, TiO 2, P 2 O 5, H 2 O ve kızdırma kaybı yüzdeleri hesaplanır. Hakiki mermerler, bileşiminde en az % 95 CaCO 3 içermelidirler. Kireçtaşları ise en az % 90 CaCO 3 bulunmalıdır. Mağmatik kökenli sert mermerler, hakiki mermerler, kireçtaşları, traverten ve onikslere oranla hemen hemen bütün analizlerde büyük farklılıklar göstermektedir. SiO 2 oranlarının yüksek olmasından dolayı oldukça yüksek bir sertliğe, bunun dışında MgO ve Fe 2 O 3 oranlarının da yüksek olmasından dolayı hem daha kırılgan, hem de daha koyu bir renge sahiptirler. 10

27 Açık hava etkilerine dayanıklılık Açık hava etkisine dayanıklılık deneyi, özellikle yoğun sanayi kuruluşlarının bulunduğu yörelerde dış kaplama olarak kullanılacak mermerler üzerindeki açık hava etkilerinin ne olabileceğini bilmek için yapılan bir deneydir. Deneyde T.S. 699 a göre reaktif olarak hidroklorik asit ve sülfüroz asit kullanılmaktadır. Deney örneklerinin incelenmesi sonucu, belirgin tahribat ve renk değişikliğinin olup olmadığı gözlemsel olarak değerlendirilir (Şentürk vd., 1996) Asitlere dayanıklılık Karbonatlı mermerlerde oluşan kireçtaşları ve gerçek mermerler, limon asiti, sirke asiti (asetik asit), tuz ruhu ve karbonik asit gibi günlük hayatta kullanılan asitlerden kolaylıkla etkilenir. Örneğin, bir mermer bloğunun üzerine bırakılan limon veya birkaç damla sirke, bloğun o kısmının bozulmasına, parlaklığının kaybolmasına ve hatta aşınmasına neden olabilir (Ediz, 2002). T.S. 699 a göre yapılan asitlere dayanıklılık deneyi, doğal yapı taşlarının baca gazları ile havada bulunan diğer zararlı gazların, havanın nemi ile birleşerek oluşturacakları asitlere dayanıklı olup olmadıklarını tayin amacı ile yapılır. Asitlere karşı dayanıklılık deneyine tabi tutulan kayaçlar, deney sonucunda bariz bir renk değişikliği, ufalanma ve bozuşma göstermemelidirler Pas tehlikesi tayini Pas tehlikesinin tayini deneyi yapı taşlarını meydana getiren mineraller arasında hava etkileri ile paslı renk bozukluklarının meydana gelmesine sebep olabilecek pirit, markazit, pirotin, magnetit, demir karbonat karışımları ve biyotit gibi minerallerin leke oluşturak miktar ve durumda olup olmadıklarını, havanın ve nemin etkisiyle ortaya çıkabilecek sülfirik asitin taştaki diğer mineralleri etkileyip etkilemeyeceğinin tayini amacıyla yapılır. 11

28 2.3.2.Fiziksel özellikler Görünüş Doğal taşlarda killi damar, çürük damar, boşluk, çatlak, dolgu ve yapay birleştiriciden oluşan kusurlar bulunmamalıdır Sertlik Sertlik, kayaçların aşınmaya karşı gösterdiği direnç olarak tanımlanır. Mermerin sertliği cinsine göre, bünyede bulunan yabancı minerallere bağlı olarak değişiklikler gösterir. Bünyede bulunan yabancı minerallerin (silis, magnezyum, feldspatlar ve mika grubu mineraller) varlığı ile kullanılacak olan kayaçların kesilmesi ve işlenmesi zorlaşmaktadır. Silikat minerallerinin çoğalması sertliği arttırmaktadır. Hakiki mermerlere bakıldığında; bunların sertlikleri ortalama olarak 3-4 arasında değişir. Bu tür mermerlerin kesilip işlenmesi kolay ve cila alma kabiliyetleri ise çıkarılan bölgeye göre farklılık göstermektedir. Sertlik mermer işletmeciliğinde son derece önemlidir. Mermerin sertliği ne kadar iyi bilinirse, pazar bulma şansı da aynı oranda artacaktır. Mermerin, ocaktan çıkarılmasından atölyede kesilip cilalanmasına kadar sertlik olumsuz bir parametre olarak karşımıza çıkar. Ancak, pazarlama aşamasında ise sert mermer aşınmaya karşı dayanıklılıklarının fazla olması ve iyi cila alarak, cilalarını uzun süre kaybetmemeleri nedeniyle tercih edilmektedir (Şentürk, 1996) Özgül ağırlık Hesaplanan özgül ağırlık değeri, T.S (Doğal Yapı Taşları) e göre 2.55 g/cm 3 den küçük olmamalıdır. Mermerin içerdiği özgül ağırlık miktarı arttıkça, ekonomik değeri de artmaktadır. Bütün mermer cinslerinin özgül ağırlıkları, standartlara uygun olarak 2.55 g/cm 3 ten büyüktür. 12

29 Mermer cinslerinin gerek kendi aralarında, gerekse bölgeler arasında özgül ağırlıkları yönünden pek fazla değişiklik görülmemektedir. Aralarında özgül ağırlık farkı gözle görülebilir büyüklükte olan mermer türleri, Afyon traverten (2.64 g/cm 3 ) ile Gemlik diyabaz (2.93 g/cm 3 ) türü mermerlerdir. Özgül ağırlığı düşük olan Afyon traverten türü mermerin, Gemlik diyabaza oranla hem sertliği daha az, hem de ekonomik yönden değeri daha düşüktür. Buna karşın Gemlik diyabazının da kesme maliyetleri Afyon travertene oranla daha yüksektir Birim hacim ağırlık Kayaların birim hacim ağırlığı, hacim hesaplarında ve dolayısıyla, kayacın nakliyesinde kullanılmaktadır. Mermerlerin birim hacim ağırlığı g/cm 3 arasında değişir (Çizelge 2.1). Hakiki mermerler için bu değer ortalama 2.70 g/cm 3 tür. Çizelge 2.1. Kayaçların birim hacim ağırlıklarına göre sınıflandırılmaları (Anon, 1979a). Kaya Sınıfı Kuru Birim Hacim Ağırlığı (gr/cm 3 ) Çok Düşük < 1.8 Düşük Orta Yüksek Çok Yüksek > Çözülme kabiliyeti Havada bulunan CO 2 ile yağmur sularının birleşmesi sonucu oluşan karbonik asit (H 2 CO 3 ), özellikle mermere etki eder. Bu yüzden karbonatlı kayaçların kullanıldığı eski yapılarda zaman içerisinde bozulmalar, renk değişimleri, ayrışmadan kaynaklanan ufalanma ve boşluklu yapı oluşumları sık görülür (Ediz, 2002). 13

30 Mermerlerin çözülmesi özellikle inşaatların dış kısımlarında kullanılanlar için önemlidir. Çünkü bütün taşlar atmosferle temas ettikleri zaman yavaşta olsa kimyasal ve fiziksel etkiler altında kalarak değişime uğrarlar. Çözülmenin şiddeti her mermerde aynı değildir. Bu husus mermerin kimyasal bileşimine, fiziksel özelliklerine, bünyesine ve su absorbe etme kabiliyetine bağlıdır. En az su absorbe eden mermer binaların dış kaplamaları için en ideal olan mermerdir (Onargan ve Köse, 1997) Renk Mermerlerin yapısına giren ve renklenmelerine neden olan minerallerden bazıları aynı zamanda kesme ve işlenmelerinde olumsuz yönde etkilemektedirler. Renk, mermerlerin pazarlanmasında önemli etkenlerden birisidir. Renk açısından homojenlik ve caziplik arz eden mermerler piyasada daha iyi pazar bulabilmektedirler (Onargan ve Köse, 1997). Eğer mermer beyaz renkli ise, içerisinde sarı, gri damar ve yığışımlar istenmeyen özelliklerdir. Renkli mermerlerde ise, renklerin soluk, karışmış ve belirsiz olduğu bölgeler istenmeyen kısımlardır. Gerekli pazarı bulduktan sonra her renk mermer kullanılabilir Doluluk oranı Doluluk oranı, değişmez kütleye kadar kurutulmuş kayacın C de boşlukları hariç hacminin, boşlukları dahil hacmine oranıdır (Ediz, 2002). Hakiki mermerlerde doluluk oranı % 98 den az olmamalıdır ve genellikle % 99.3 tür. Gözeneklilik dereceleri ise % 0.7 dir. Kayaç içerisindeki doluluk oranı arttıkça, porozitesi düşmektedir. Oniksler hakiki mermerlere oranla daha yüksek doluluk oranına sahiptirler. Bölgeler arasında karşılaştırma yapıldığında ise, hakiki mermerlerin bütün bölgelerde aynı doluluk oranına (% 99.3) sahip olduğu görülmektedir. 14

31 Ağırlıkça ve hacimce su emme oranı Kayalarda su emme miktarı, ağırlıkça ve hacimce belirlenmektedir. Ağırlıkça su emme; kayadaki su ağırlığının, kuru ağırlığa oranıdır (Köse ve Kahraman, 1999). Bu özellik, basınç altında olmaksızın kayacın ne oranda su alabileceğini gösterir. Su emme yeteneği taşın kompakt olup olmamasına göre değişir (Ediz, 2002). Genellikle su emme çok ise porozite fazla, boşluk ve çatlaklar çok, ayrışma miktarı yüksek demektir. Buna karşılık, su emmenin az olması, basınç direnci ve elastisite modülü gibi mekanik özelliklerin büyük olduğunu göstermektedir. Standartlarda belirtilen su emme oranı ile ilgili alt sınır değerler, yapılan deneyler ve deney sonucunda uygulanan formüllerin sonuçlarına uygun olmalıdır. Ayrıca, T.S (Kaplama Olarak Kullanılan Doğal Taşlar) a göre doğal taşların atmosfer basıncında ağırlıkça su emme yeteneği % 0.75 den çok olmamalıdır. Hakiki mermerlerin diğer mermer cinslerine göre, doluluk oranı fazla ve buna karşın, gözeneklilik derecesi düşük olduğu için gerek ağırlıkça ve gerekse hacimce su emme oranları daha düşüktür. Ayrıca, hakiki mermerlerin atmosfer basıncında ağırlıkça su emme yeteneklerinin de standartlar dahilinde olduğu görülmektedir. Ürünler arasında bir kıyaslama yapıldığında, hakiki mermer grubunda olan ürünler arasında pek farklılık yoktur. Bunların hepsi su emme yönünden hemen hemen aynı özelliğe sahiptir. Ayrışma dereceleri düşük olduğundan hemen hepsi de dış cephe kaplamalarında rahatlıkla kullanılabilmektedir Porozite Kayaçlar içerisinde bulunan boşluklar olarak tanımlanan porozite, bir kayacın içerisinde bulunan boşluk hacminin, kayacın tüm hacmine olan oranı olarak ifade edilir ve % olarak gösterilir. 15

32 Boşluklarının artması kayacın dayanıklılığını azaltmaktadır. Bu nedenle mümkün olduğu kadar ince kristalli mineraller tercih edilmektedir. İyi kaliteli bir mermerin porozitesi % % 0.5 arasında değişmektedir (Çizelge 2.2). Özellikle hakiki mermerler ve oniksler ince kristalli olmalarından dolayı, diğer mermer cinslerine oranla hem daha boşluksuz bir yapıya sahiptir, hem de ekonomik olarak daha değerlidirler. Hakiki mermerlerde porozite açısından ekonomik değeri en yüksek olan Uşak beyaz, en düşük olan ise Muğla beyaz mermeridir. Çizelge 2.2. Kayaçların porozitelerine göre sınıflandırılmaları (Anon, 1979a) Kaya Sınıfı Porozite Değeri (%) Çok Düşük < 30 Düşük Orta 15 5 Yüksek 5 1 Çok Yüksek > Cila tutma Cila alma özelliği de mermerler için önemli bir özelliktir. Güzel görünüş arzeden mermerlerin yüzeyleri cilalandıktan sonra gerçek renkleri ortaya çıkar. Dolayısıyla iyi cila alma özelliği olan mermerler göze daha hoş gözükürler (Yeşilkaya, 1997). İyi cilalanan mermerlerin diğer mermerlere oranla tercihi daha yüksek olmaktadır. Sert mermerler iyi cila tutma özelliğine sahiptir. Ancak bu mermerlerin cilalanmaları çok zaman ve işçilik ister. Mermerlerde cila alma kapasitesi, mermer içerisinde bulunan yabancı minerallere ve sertliklere bağlı olarak değişir. Mermerlerin içerisinde olumsuzluk çıkarabilecek mineraller belirlenmeli ve ona göre çözümler bulunmalıdır (Yeşilkaya, 1997). 16

33 Mekanik özellikleri zayıf, iyi cilalı bir mermer, mekanik özellikleri iyi, fakat kötü cilalı bir mermere göre pazarda daha rahatlıkla satış imkanı bulabilmektedir (Şentürk, vd., 1996). Cilalanma ünitesinden çıkan mermerin yüzeyinde pürüzlülük varsa, bu mermerin ekonomik değerini olumsuz yönde etkilemektedir. Hakiki mermerlerin, cila alma kapasiteleri genellikle iyidir. Bu tür mermer cinslerinin sertlikleri 3 4 arasında değiştiğinden kesme ve işlenmeleri kolaydır Saydamlık Bu özellik mermerlerin ışık geçirebilme kapasiteleridir. İnce kristalli mermerler ince plakalar halinde kesilerek ışıkla temas edilirse ışığı az veya çok geçirdikleri görülür. Saydamlık mermerlerin ışık geçirgenlik katsayısı olarak tanımlanabilir. Genellikle dekorasyona dönük işlerde ve süs eşyası yapımında kullanılacak mermerlerde bu özellik aranır. Buna örnek olarak oniks türü mermerler gösterilebilir (Yeşilkaya, 1997) Kenar köşe kesmesi Mermer işletmeciliğinde en önemli parametrelerden biri de plaka alabilme ve köşe kesilmesidir. Mermerlerin plaka alınma ve kenar köşe kesilme deneyleri için 1 cm ve 2 cm kalınlığında plakalar alınır ve her iki kalınlıktaki numuneler için yapılan deneylerde kenar ve köşelerde atlama olup olmadığı gözlenir (Şentürk, vd., 1996) Çatlak ve kırıklar Özellikle çatlaklar yatak yönünde olup, muhtemelen basınca maruz kalan kristallerin zayıf yerlerinden kırılmasıyla meydana gelir, genellikle lifli minerallerin mevcut olduğu yerlerde görülürler. 17

34 Bu çatlaklar, kristallerin uzun eksenlerine tabi olarak yataklar boyunca oluşur ve mermerin o yönünde yarılmasına sebep olurlar. Çatlak yönünü takip etmek ocakçılar için avantajlıdır. Çünkü kamalama için geniş delikler açılabilir Mekanik özellikler Tek eksenli basınç direnci Tek eksenli basınç dayanımı, belirli boyutlardaki mermerlerin tek eksende etkilenen gerilmeler karşısında davranışları ve kırılmaya karşı gösterdiği direnç özelliğidir (Ediz, 2002). Doğal taşların basınca karşı mukavemet değerleri standartlarda da belirtildiği gibi, doğal taşın kullanılacağı yere göre farklılık gösterir. Doğal taşlar kullanım yerine göre; döşeme, zemin, merdiven basamağı vb., yük taşıyıcı mekanların dışında, dekorasyon, süs eşyası ve duvar kaplamalarında kullanılan türlerine göre iki farklı değer almaktadır. Hakiki mermerlerin, kireçtaşlarının ve onikslerin, döşeme, zemin, merdiven basamağı vb. yük taşıyıcı mekanlarda kullanılacaklar için basınç dayanımları 500 kgf/cm 2 den az olmamalıdır. Dekorasyon, süs eşyası ve duvar kaplamalarında kullanılacaklarda ise bu değer 300 kgf/cm 2 den az olmamalıdır Eğilme direnci Standart boyutlardaki plaka mermerlerinin belirli doğrultuda kırılmaya karşı gösterdikleri dirençtir. Mermerlerin kullanımı, genellikle belirli boyut ve kalınlıklarda plaka şeklinde olduğundan eğilme direnci son derece önemli bir parametre olarak ortaya çıkmaktadır. Çünkü, plaka kalınlığı, plaka boyut ve destek noktaları arasındaki mesafe mermerin eğilme dayanımına göre tespit edilmektedir (Şentürk vd., 1996). 18

35 Mermerlerin eğilme direnci arttıkça, kırılmaya karşı dirençleri de aynı oranda artmaktadır. Bu özellik mermerlerin kullanım yerlerinin belirlenmesinde, tek eksenli basınç dayanımı kadar önemlidir. Mermer cinsleri üzerinde T.S. 699 a göre yapılan deney sonucunda hesaplanan eğilme direnci değeri; hakiki mermerler, kireçtaşları, traverten ve oniksler için 60 kgf/cm 2 den az olmamalıdır Darbe dayanımı Darbe dayanımı, standart boyutlardaki mermerin belirli bir doğrultuda gelen darbelere karşı gösterdiği dirençtir. Mermerin kullanım alanlarının belirlenmesinde darbe dayanımı da bilinmesi gereken bir özelliktir. Kayaçların darbeye karşı mukavemetleri arttıkça, gerek zemin döşemesinde gerekse iç ve dış kaplamada daha rahat kullanma kolaylığı sağlanmaktadır. Kireçtaşları darbeye karşı düşük dirençli olmalarından dolayı genellikle dekorasyon ve duvar kaplama alanlarında kendilerine kullanım yeri bulabilmiştir Don sonrası tek eksenli basınç direnci Donma özelliği, kayaçları çok fazla yıpratan bir dış faktördür. Donan su, hacmini yaklaşık % 10 arttırır. Kayacın gözeneklerine önceden gelen su, donma ısısına ulaştığında hacmini arttırarak donar. Böylece kayaçta içten bir basınç oluşur ve parçalanma başlar. Özellikle 20 o C ile + 20 o C arasındaki ısı değişimleri kayaçların fiziksel özelliklerine bağlı olarak kırılmalara neden olabilir (Ediz, 2002). İnşaat sektöründe, dış mekanlarda kullanılacak mermerlerin don etkisine dayanıklı olmaları istenmektedir. Donma sonrası basınç direnci en fazla olan grup, oldukça sert bir yapıya sahip olan mağmatik kökenli sert mermerlerdir. Bu da onların her türlü alanda kolaylıkla kullanılabilmelerine olanak sağlamaktadır. İkinci sırayı ise kireçtaşları almaktadır. Kireçtaşları bu özelliğinden dolayı, gerek zemin döşemesinde gerekse iç ve dış kaplamada kendilerine kolaylıkla kullanım yeri bulabilmiştir. 19

36 2.4.Mermerlerin Sınıflandırılması Mermerlerin jeolojik ve ticari sınıflaması Çizelge 2.3. de verilmiştir. Çizelge 2.3. Endüstriyel Hammadde Olarak Mermer Sınıflaması (Kuşcu, 2001). 20

37 2.5.Mermer Sahasının İncelenmesi Mermer sahası çalıştırılmaya başlanmadan önce incelenmeli ve gerekli araştırılmalar aşağıdaki özellikler göz önüne alınarak değerlendirilmelidir. Geniş rezervler bulunmalıdır. Küçük işletmeler için yılda 1000 m 3, büyük işletmeler için ise 3000 m 3 ün üstünde bir iş hacmi göz önünde tutularak, 20 yıllık bir ömür düşünülebilir. Örtü tabakası kaldırıldıktan sonra hesaplamalar için, % 50 oranında bir kayıp kabul edilir. Mermerin üzerindeki işe yaramaz kısımların kalınlığı iklim şartlarına, mermerin cinsine ve meydana geliş şekline bağlı olup, genellikle bu 0,5 2 m arasında değişir. Çıkartılan blokların çoğunun en az 1,5 x 1,2 x 0,6 m veya daha fazla boyutlarda olabilecek kadar sağlam olması gerekir. Çünkü küçük boyuttaki bloklar ihracatta tercih edilmez. Bazı yataklarda tabakalaşma düzgündür. Tabakalaşmaya dik çatlaklar, blok çıkarma işlemini kolaylaştırır. Mermer üzerinde bulunan çatlak ve kırıklar arasında kalan sağlam parçaların boyutları en az 200 m ve genişlikleri 1.00 m olmalıdır. Mermerlerin rengi cazip olmalıdır. Parlatılmaya elverişli olmalıdır. Nadir bulunan kıymetli mermer tipleri küçük ebatlarda da alıcı bulabilmektedir. Kıymetli mermerler değerlendirildikten sonra geriye kalan kısımlarının nerelerde değerlendirilebileceği iyi araştırılmalıdır. 21

38 2.5.1.Mermer ocak yeri seçimi Rezervi hesaplanmış olan bir mermer ocağında yapılacak ilk çalışmayı üretime başlanacak olan ocak yerinin seçimi oluşturur. Bu açıdan mermer yatağının teknik ve ekonomik koşullarda elverişli ve verimli bir şekilde işletilmesi ancak, ocak yerinin doğru ve isabetli (bilinçli) olarak seçimi ile mümkündür. Bu seçimde işletilebilir rezervin bulunması yanında dekapaj (blok alınmayan ve alterasyon zonunun etkili olduğu kısım) miktarı, blok alınma boyut, durum ve imkanlarının da göz önünde bulundurulması gerekir. Uygulanacak işletme yöntemi, ulaşım ve taşıma koşulları, işletme için gerekli elektrik, su ve diğer girdiler ile morfolojik yapı dikkate alınarak ocak yeri mermer yatağının en elverişli olduğu yerde seçilmelidir. Ocak yerinin seçiminde karşılaşılan en önemli güçlük, mermer yatağının yüzeyinde görülen eklem ve çatlakların mostra içindeki durumudur. Mermer yatağının yüzeyinde (kimyasal bileşiminde CaC0 3 ve CaMgC0 3 olduğu zaman) atmosferik etkiler sonucu bilhassa CaC0 3 eriyerek taşınıp tekrar kat kat kabuk şeklinde 0,1-1,5 m kalınlığına kadar çökelir ve çatlaklara da nüfuz ederek sıvama şeklinde doldurur. Bu duruma çoğunlukla dikkat edilmediğinden yüzeyden sağlam ve çatlaksız görünen mermerin, alterasyon zonunun altındaki eklem ve çatlak yapısı istenilen boyutlarda blok alınmasını engeller. Bunun için ocak yeri saptanmadan önce, patlayıcı madde kullanmadan alterasyon zonu altındaki mostra kontrol edilmelidir. CaC0 3 kabuğunun oluşması bazı koşullarda mermer yataklarında atmosferik etkenlerin olumsuz tesirlerine karşı koruyucu rol oynamaktadır. Mermer yatağının kenar ve uç kısımları jeolojik hareketlerden en çok etkilenen kısımları oluşturur. Bu kısımlara "mostra ayağı" da denir. Kalınlık az olduğu için çatlaklar hemen hemen tabana kadar devam eder. Böyle kalınlığın az olduğu kesimlerde açılan mermer ocağında işletme randımanı düşük olabileceği gibi ekonomik ömrü de kısa olabilir. Aynı zamanda bu kısımda yan kayacın tabakalanma veya şistozite doğrultusunda olan yarılımı blok alınmasını sınırlar. 22

39 Eğer yan ve taban kayaç metamorfik şist ise, mermer içinde mika şist katkıları yani mika şist-kalkşist (spolen) litolojisi beklenmelidir ki, bu da mermer ocak işletmesinde istenmeyen bir durumdur. Bu açıdan mermer ocağının mermer yatağındaki en kalın yerden başlayarak açılması gerekmektedir. Kademeli olarak yapılan mermer ocak işletmelerindeki ocak aynalarının en randımanlı kademe (basamak) yükseklikleri 4-10 m olmalıdır. Bu yükseklik mermerin fiziksel durumuna göre değişebilir. Kırılgan ve darbeye dayanıksız mermer tiplerinde 4 m altında olması gerekir. Mermer ocak aynasının uzunluğunda bir sınırlama yoktur. Fakat ayna ne kadar uzun olur ve blok alınacak yapı karşıya (askıya) alınırsa, o kadar kolay blok çıkarıldığı görülür. Ocak çalışma alanı düzlüğünün üzerinde küçük parçalı mermer kırıntılarından oluşan malzemenin bulunması işletme esnasında mermer yatağından ayrılan büyük blok kütlesi ve blokların çekilme, sürüklenme ve çevresindeki darbe etkileri ile oluşan zararları önlemek gibi faydaları vardır (Kun, 2000) Mermer ocak işletme yöntemleri Ocak işletmesinden üretilen mermer blokların biçilerek dilimlere ayrılması mermer kesme ve işleme tesislerinde yani mermer fabrikasında yapılır. Biçilen her mermer dilimine levha (plaka) denilmektedir. Mermer ocaklarından düzgün geometrik şekillerde mermer fabrikasına gelen bloklar çeşitli makine ve teçhizat kullanılarak kesilmekte ve kesilerek levha mermer haline gelen mermer istenilen boyutlarda küçültülerek ve pürüzlü yüzeyler silinerek pürüzsüz duruma getirilip parlatılmak üzere piyasaya sunulmaktadır. Mermer bloğunun mineralojik ve fiziksel özelliğine göre kesme sistemleri seçilmektedir. Genel olarak lama (testere) ve disk (daire) ile kesen makine sistemleri olarak ikiye ayrılır. Lama (testere) ile kesen makinelere katrak denilmektedir. 23

40 Raylar üzerinde hareket edebilen çerçeveli araba üzerine sağlam ve sarsıntıdan etkilenmeyecek şekilde yerleştirilen mermer blokları üzerinde ayrı bir tablaya monte edilmiş lamalar (testere, bıçak) bulunur. Lamalı bir tablaya çevirici bir kuvvet tarafından doğrusal hareket verilerek mermer bloğunun üzerinde bir sürtünme sağlanır. Bu şekilde derinlemesine kesilme meydana gelir. Lama tablası sabit olduğu gibi yukarıdan aşağıya hareket ettirilen katrak tipleri de vardır. Ayrıca lamalar yatay veya dikey hareketli de olabilir. Katrağın lamalardaki konumu ve kullanılan lama çeşitlerine göre tipleri vardır. Büyüklükleri de çok çeşitlidir. Çevirici bir kuvvet tarafından dairesel hareket verilen disk ile mermer bloğun kesilip plaka haline getirilmesi esasına dayanır. Sürtünmeden ileri gelen ısı bol su ile alınır. Dikey kesen blok kesme makinelerine ESTE denilmektedir (Şekil 2.1). Bunların dikey kesme diskleri 1 adetten 20 adete kadar değişir ve 2,5 m çapta olanları vardır. Diskin hareketini blok üzerinde hidrolik teçhizat sağlamaktadır. Şekil 2.1. Este makinesi 24

41 Mermer ocak işletmeciliğinde amaç, kaliteli, sağlam ve piyasanın istediği mermer ürünlerinin üretilmesidir. Mermer ocaklarında açık ocak ve kapalı (yer altı) ocak olmak üzere iki türlü işletme yöntemi uygulanmaktadır. Mermer ocak işletmeciliğinde uygulanan yöntemleri aşağıdaki gibi inceleyebiliriz. Bunlar; A. Klasik mermer üretim yöntemleri 1. El ile üretim yöntemleri 2. Patlayıcı maddelerle üretim yöntemi 3. Basınçlı hava ile üretim yöntemi 4. Delme-kamalama ile üretim yöntemi 5. Kanal açma makineleri ile üretim yöntemi 6. Kumlu tel kesme makineleri ile üretim yöntemi B. Modern makine ve ekipmanlarla yapılan üretim yöntemleri 1. Zincirli taş kesme makineleri ile üretim yöntemi 2. Elmas telle kesme üretim yöntemi C. Deneme aşamasındaki üretim yöntemleri 1. Laser ışınları ile kesme üretim yöntemi 2. Basınçlı su ile (su jeti ile) kesme üretim yöntemi 3. Ateş ile yakma üretim yöntemi Mermer yatağında blok alınabilmesi için gerekli koşullar Mermer ocak işletmelerinde üretim hedefi, mermer kesme ve işleme tesisleri ile alıcı ve piyasanın istediği boyutlarda kırıksız ve çatlaksız sağlam mermer blokları çıkartmaktır. Mermer ocak işletmesinde kalite, renk ve desenin yanında, boyutlar ile blok büyüklüğünün de önemi fazladır. Blok ebadı büyüdükçe, kesme işleminde randıman yükselecektir. Ocak işletmesinden üretilecek blokların büyüklük ve boyutları, mermer yatağının jeolojik yapısı ve eklem sistemlerinin durumuna göre uygulanan, genellikle açık ve bazen yeraltı maden işletme teknikleri ile istihrac edilir. 25

42 Mermer yatağının işletmeye alınması için açılacak ocaklarda eklem sistemi ve jeolojik yapısının yanında renk, desen ve kristal dokusuna göre en elverişli üretim yönteminin uygulanması gerekir. Her mermer yatağındaki mermer ocak işletmelerinin, kayaç doku ve yapısına göre kendisine özgü niteliklerde işletme metodu uygulanır ve geliştirilir. Mermer yatırımının esası ve birinci aşamasını mermer ocak işletmesi oluşturur. Mermer ocağından istihraç edilen mermer bloğu kesme tesislerinde istenilen kalınlıklarda kesilerek levha (plaka) durumuna getirildikten sonra silinip cilalanarak gerekli alanlarda kullanılacaktır. Bu durumda, mermer ocağında üretilen mermer bloklarının istenilen kalınlıklarda kesilip cilalanabilme ve kullanma alanlarına kadar ulaşan aşamalardaki işlemlere uygun özelliklerde olması gerekir. Aksi takdirde, plakalarda kırılma, çatlama olduğu gibi cila alması da zayıf olan kayaçlar mermer olarak kullanılamazlar. Mermer ocak işletmelerinde, blok üretimi diğer maden ve taş ocağı işletmelerinden başlıca farklılığı oluşturur. Blok alınmasını sınırlayan en önemli unsur, mermer yatağındaki eklem ve çatlak durumudur. Teorik olarak en az 1,5 x 1,5 x 2m (4,5 m 3 ) boyutlu veya renk ve desen bakımından ender bulunan ve pazarlarda aranılan kalitedeki mermerde (örneğin; beğeni kazanmış renk ve desendeki oniks mermerleri, saf beyaz mermerler gibi) en az 0,1 x 1 x 2m ( 1.5 m 3 ) boyutlarında blok alınmasına uygun eklem ve çatlak sistemindeki yataklar işletme açısından önemli sayılabilirler (Arıkan, 1968). Mermer yatağının litolojik durumu ise, jeolojik oluşumundan ileri gelen kendisine özgü ve doku özelliklerinin oluşturduğu kalite ve tipini meydana getirir. Bu kalite ve tip durumu makroskopik olarak kristal (tane) yapısı, renk ve desen görüntüsü ile kendisini belirleyen gerek ocak işletmelerinde blok çıkarılması ve gerekse blok kesilmesi (plaka-levha kesilmesi) sırasındaki verimi etkileyen en önemli öğelerden birisidir. Değişik sertliklerde homojen olmayan kristal (tane) yapısı ve minerallerin bulunması ise silme ve bilhassa cila işlemlerinde parlak yüzeyin meydana gelmesini engellemektedir. 26

43 Kristalin (taneli) mermerler saf oldukları zaman kimyasal bileşiminde kalsit kristal ve kristalciklerin dizilmesi dolayısı ile oluşmuş az çok yarı saydam ve genellikle beyaz renktedir. Dolomit kristallerinden oluştuğu zaman ise saydamlık yoktur. Mermerlerde değişik renkleri veren, bünyelerine oluşum esnasında veya oluşumundan sonra girmiş bulunan çok az (eser) miktardaki pigment bileşikleridir. Renk verici bu pigmentler, değişik metal ve karbon bileşikleri olabilir. Örneğin; karbonlu bileşikler, genellikle siyah ve siyahımsı gri, mavimsi gri renkler verir. Demirli bileşikler (+1 ve +2 değerli olarak), genellikle sarımsı, kahverengikırmızımsı ve beyaz ile yeşilimsi, nikel yeşil, kobalt mavi, kuvars (silis ve alüminyum oksit silikatla birlikte) kırmızımsı, bakır yeşilimsi, titanyum siyah, krom yeşil renkleri verirler. Bir mermer yatağındaki yapıyı oluşturan veriler, yüzeyde veya atmosferik etkenler ve infiltrasyonun etkili olduğu alterasyon kısmını oluşturan dekapaj zonu altındaki sağlam mostrada görülebilir. Fakat, dokuyu oluşturan kristal tane yapısının petrografik nitelikleri sistematik olarak alınacak örneklerin laboratuarlarda incelenmesi ile aydınlanabilir. Dokuyu oluşturan başlıca etkenler: -Mermer yatağının kristalizasyonundan önceki litolojik yapı, doku ve bileşimi. -Metamorfizmanın (başkalaşım) görüntüsü olan kristalizasyon esnasındaki etkenler. -Kristalizasyon ve başkalaşım tamamlandıktan sonra meydana gelen etkenler ki, bunlar tektonik hareketler, eklem ve çatlakların oluşup gelişmesi, atmosferik etkinlikler vs.nin oluşturduğu özelliklerdir. Bütün bu özelliklerin tamamı ise mermer olarak kullanılacak kayacın fiziksel, kimyasal ve mineralojik niteliklerinin meydana gelmesine yol açar. Bu etkenler, her mermer yatağında değişik olduğu gibi, aynı mermer yatağında görülen değişik mermer tiplerinde de belirgin ayrılıklar gösterir. Mermer ocak işletmelerinde bu ayrılıkların değişik boyut ve niteliklerde olması, blok üretimini ve dolayısıyla yatağın ekonomik değerlendirilmesini etkiler (Arıkan, 1968). 27

44 2.6.Doğal Yapı Taşlarında Standartlar Standartlar doğal taşların nerelerde kullanılabileceği ve kalite değerini saptamada etkin rol oynamaktadır. Standartlara uyan kayaçlar, piyasada gereken ilgiyi görürken standartlardan düşük değerlere sahip olanlar ise piyasada itibar görmemekte ve düşük değerlere alınıp satılmaktadır. Hakiki mermerlerin fiziko-mekanik özelliklerine ait standartlar; T.S (Mermer- Kalsiyum Karbonat Esaslı Yapı ve Kaplama Taşı Olarak Kullanılan) a göre şu sınırlar dahilinde olmalıdır: 1. Kimyasal Bileşim; % 95 CaCO 3 içermelidir. 2. Mineralojik Bileşim; % 95 kalsit mineralinden ibaret olmalıdır. 3. Atmosfer Basıncında Su Emme; kütlece % 0,4 den küçük olmalıdır. 4. Doluluk Oranı; % 98 den büyük olmalıdır. 5. Basınç Dayanımı; merdiven basamağı vb. yer döşemesinde kullanılacak mermerlerde 500 kgf/cm 2 (50 N.mm/mm 3 ), duvar kaplamada kullanılacak mermerlerde 300 kgf/cm 2 (30 N.mm/mm 3 ) den büyük olmalıdır. 6. Eğilme Dayanımı; 60 kgf/cm 2 (6 N.mm/mm 3 ) den büyük olmalıdır. 7. Donma Dayanımı (Don Kaybı); % 1 den küçük olmalıdır. 8. Dondan Sonra Basınç Dayanımı; 300 kgf/cm 2 (30 N.mm/mm 3 ) den büyük olmalıdır. 9. Sürtünme İle Aşınma Dayanımı; döşeme kaplaması, merdiven basamağı vb. yer döşemesinde kullanılacak mermerlerde 15 cm 3 /50 cm 2 den, duvar kaplamasında kullanılacak mermerlerde 25 cm 3 /50 cm 2 den büyük olmamalıdır. 10. Darbe Dayanımı; döşeme kaplaması, merdiven basamağı vb. yer döşemesinde kullanılacak mermerlerde 6 kgf/cm 2 (o.6 N.mm/mm 3 ) den duvar kaplamasında kullanılacak mermerlerde 4 kgf/cm 2 (0.4 N.mm/mm 3 ) den büyük olmalıdır. 11. Çatlak, Kırık, Çürük, Damar, Delik ve Boşluk Durumu; Blok halindeki birinci sınıf mermerlerde, kaliteye olumsuz yönde tesir eden kusurlardan çatlak, kırık, çürük, damar, delik ve boşluklar göz ile fark edilebilir büyüklüklerde olmamalıdır. Bunun dışında, birinci sınıf plaka halindeki mermerlerde kaliteye 28

45 olumsuz yönde tesir eden kusurlardan kırık, çatlak ve çürük damarlar her 10 x 10 x10 cm lik alanda 1 cm den büyük olmamalı, delik ve boşluklar ise her 10 x 10 cm lik alanda en fazla 1 cm 2 lik alana tekabül edecek şekilde olmalıdır. 12. Renk; mermerin adlandırılmasında belirleyici bir özellik olup, herhangi bir renk sınırlaması söz konusu olmamalıdır. 13. Parlatılabilme Özelliği; birinci ve ikinci sınıf plaka veya blok mermerler kesildiğinde cila alma yeteneğine sahip olmalıdır. 14. Asitlere Karşı Mukavemet; atmosferde, havanın nemi ile birleşme sonucunda asitleri oluşturacak baca gazlarının ve benzeri maddelerin bulunduğu yerlerde yapılacak yapıların dış kaplama, dış merdiven basamakları vb. yerlerde kullanılmak istenen mermer üzerinde T.S. 699 standartlarına göre yapılan deneyler uygulandığında, numuneler bozulmamalı, bariz renk değişikliği olmamalıdır. Birim Hacim Ağırlığı; T.S (Kaplama Olarak Kullanılan Doğal Taşlar) a göre doğal taşlar en az 2,55 g/cm 3 birim hacim ağırlığında olmalıdır. Standartlarda ana amaç, kullanılacak olan doğal taşların seçimine yardımcı olmaktır. Mermer bloklarından mermer plaka (levha) kesilmesi esnasında firenin mümkün olduğu kadar az olması istenir. Bu ise ancak, sağlam ve çatlaksız düzgün yüzeyli ve geometrik şekildeki bloklardan sağlanabilmektedir. İşlenen blokların küçük boyutlarda olması da kesilme sırasında fireyi arttırmaktadır. Bu nedenle, mermercilikte kalite kontrolü, mermer bloğunun çıkarıldığı ocaktan başlar. Örneğin, mermer ocaklarında patlayıcı madde kullanılması bloklarda istenmeyen çatlakları arttırmaktadır. Mermer unsurlarının içeriği ile renk ve desen durumuna göre 1. Kalite, 2. Kalite, 3. Kalite vs. gibi kalite sınıflandırılmasının yapılması gereklidir. Ayrıca, mermer yatağında kaliteyi etkileyen yapı ve doku unsurları ile işletme sisteminin iyi belirlenerek buna göre sağlam ve kaliteli blok çıkarılması gerekir (Anon, 1997). Bu unsurların başlangıçta belirlenebilmesi için amacına uygun olarak seçilmiş örnekler üzerinde inceleme yapılır. 29

46 Bir mermer ocağının açılıp açılamayacağının anlaşılabilmesinin ilk adımı, jeolojik ve petrografik incelemelerdir. Jeolojik olarak bir rezerv varlığı saptanır ve görünüş olarak yeterli boyutta blok verme olasılığı yüksek bulunursa, kayacın petrografik incelemeleri yapılmadan diğer fiziksel, mekanik ve kimyasal özelliklerinin çalışılması zaman ve para kaybına neden olabilir. Çalışılacak ocak yeri mermerin renk ve desen özelliklerine göre pazar imkanları göz önünde bulundurularak incelenir. Renkte büyük boyutta homojenlik aranır. Mermerin renk olarak beğeni kazanacağı düşünülürse, kayaçtaki damarların karakterleri incelenir, bileşimleri saptanmaya çalışılır. Litolojide farklılıkların olup olmadığı gözlenir, tabakalaşma tipleri tespit edilir. Çatlak tipleri belirlenir. Çatlak boyutları, açık ve kapalı oluşları, dolgu mineralleri saptanır. Çatlak konumları, aralarındaki ilişkiler blok boyutlarını saptayabilmek için ölçümlendirilir. Laboratuarda mikroskoplarla yapılan incelemelerde bulunacak kılcal çatlakların yönlenmeleri ölçülür. Zayıflık düzlemlerinin yönleri saptanır ve ocağa adaptasyonu sağlanır. Petrografik çalışmalar ile fiziksel, mekanik, kimyasal ve teknolojik çalışmalar, detay ocak çalışmalarının yapılıp yapılmamasının kararlaştırılmasında rol oynar. Çalışmalar, bir sonraki aşamaya ihtiyaç duyulduğunda, adım adım ilerlenerek düzenli bir sıra içinde yapılmalıdır (Bozkurt, 1989). Aşağıda Çizelge 2.4 de TS 2513, Çizelge 2.5 de TS 1910, Çizelge 2.6 de TS ve Çizelge 2.7 de ASTM (C97, C170, C99, C241) ye göre mermerlerin sahip olmaları gereken fiziksel ve mekanik özelliklerin sınır değerleri verilmektedir. 30

47 Çizelge 2.4. Kayaçların doğal yapı taşı olarak kullanılabilmesi için sahip olmaları gereken fiziksel ve mekanik özelliklerinin sınır değerleri (TS 2513). Sınır Fiziksel Özellikler Değer Birim Hacim Ağırlığı (gr/cm 3 ) > 2.55 Sınır Değer Mekanik Özellikler Tek Eksenli Basınç Direnci (kg/cm 2 ) > 500 Ağırlıkça Su Emme (%) < 1.80 Eğilme Direnci (kg/cm 2 ) > 50 Don Sonrası Kaybı (%) < 5 Böhme Yüzeysel Aşınma Direnci (cm 3 /50 cm 2 ) < 15 Darbe Direnci (kgf.cm/cm 3 ) > 6 Çizelge 2.5. Kaplama olarak kullanılan doğal kayaçların sahip olmaları gereken fiziksel ve mekanik özelliklerin sınır değerleri (TS 1910). Fiziksel Özellikler Sınır Değer Mekanik Özellikler Sınır Değer Birim Hacim Ağırlığı (gr/cm 3 ) > 2.55 Tek Eksenli Basınç Direnci (kg/cm 2 ) > 500 Ağırlıkça Su Emme (%) < 0.75 Eğilme Direnci (kg/cm 2 ) > 50 Porozite < 2 Böhme Yüzeysel Aşınma Direnci (cm 3 /50 cm 2 ) < 15 Don Sonrası Ağırlık Kaybı (%) < 5 31

48 Çizelge 2.6. Mermer ve kalsiyum karbonat bileşimli kayaçların doğal yapı taşı olarak Kullanılabilmesi için sahip olmaları gereken fiziksel ve mekanik özelliklerin sınır değerleri (TS 10449). Fiziksel Özellikler Sınır Değer Mekanik Özellikler Sınır Değer Ağırlıkça Su Emme (%) < 0.4 Tek Eksenli Basınç Direnci (kg/cm 2 ) (Döşeme) > 500 Tek Eksenli Basınç Direnci (kg/cm 2 ) (Kaplama) > 300 Doluluk Oranı (%) > 98 Eğilme Direnci (kg/cm 2 ) > 60 Don Sonrası Ağırlık Kaybı (%) < 1 Don Sonrası Basınç Direnci (kg/cm 2 ) > 300 Böhme Yüzeysel Aşınma Direnci (cm 3 / 50 cm 2 ) (Döşeme) < 15 Böhme Yüzeysel Aşınma Direnci (cm 3 / 50 cm 2 ) (Kaplama) < 25 Darbe Dayanımı (kg.cm/cm 3 ) (Döşeme) > 6 Darbe Dayanımı (kg.cm/cm 3 ) (Kaplama) > 4 32

49 3.MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışma arazi, laboratuar ve büro çalışmaları olmak üzere başlıca 3 bölümde yürütülmüştür. 3.1.Arazi Çalışmaları Arazi çalışmalarına, 2009 yılı Mayıs ayı başında başlanılmıştır. Bu dönemlerde inceleme alanının 1/ ölçekli Antalya M 10-M 11 paftalarının jeoloji haritalarından elde edilen 1/ ölçekli jeoloji haritası üzerinde çalışılmıştır. Arazi çalışmaları sırasında mermer ve diğer kayaç birimlerinin birbirleri ile olan ilişkilerini ortaya koyabilmek amacıyla jeolojik enine kesitler çıkartılmıştır. Ayrıca, kayaçların sahadaki konumlarını, yapısal ve sedimantasyon özelliklerini görsel olarak verebilmek amacıyla, gerekli görülen noktalarda fotoğraf çekimleri yapılmıştır. 3.2.Laboratuar Çalışmaları Laboratuar çalışmalarında, arazi çalışmaları sırasında alınan kayaç örnekleri üzerinde mineralojik-petrografik, jeokimyasal ve fiziko-mekanik deneysel çalışmalar yapılmıştır. Bu yapılan çalışmalar aşağıda verilmiştir Mineralojik incelemeler Mineralojik incelemeler; polarizan mikroskop altında yapılan incelemeler ve taramalı elektron mikroskop (SEM) altında yapılan incelemeler şeklinde tamamlanmıştır. Her bölümde örneklerin analize hazırlanması sırasında yapılan işlemler ayrı bölümler halinde aşağıda verilmiştir. 33

50 Mikroskobik incelemeler Mermer örnekleri gerek saha gözlemleri gerekse kimyasal, mineralojik ve teknolojik özellikler açısından incelenmiştir. Mineralojik bileşim ile yüzey morfolojisinin belirlenmesi için polarizan mikroskop ve taramalı elektron mikroskobunda (SEM) detaylı olarak incelemeler yapılmıştır. Polarizan mikroskop incelemelerinde, S.D.Ü. Mühendislik Mimarlık Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölümündeki polarizan mikroskop kullanılmıştır. Taramalı Elektron Mikroskop (SEM) incelemeleri için, mermer örneklerinden yaklaşık birkaç cm çapında parçalar kırılmıştır. Böylece kayaç yapısını ve dokusunu temsil eden taze yüzeyler elde edilmiştir. Örnek hazırlama işlemi sırasında insan hatasını önlemek için kayaçtan kırılan parçaların fazladan işleme tabi tutulmasına gerek yoktur. Örneklerin yüzeyleri parlatıldıktan sonra ince altın filmle kaplandığından taramalı elektron mikroskoptan (SEM) gelen aşırı elektrik yüklü kontrol edilmiş olmakta böylece örneklerden daha kaliteli görüntü olanağı sağlanarak detaylı çalışma yapılabilmektedir. SEM incelemeleri, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Araştırma Merkezi laboratuarında bulunan JEOL JSM V model W (Tungsten) filament ile çalışan cihaz üzerinde ikincil elektron, geri yansıyan elektron ve X ışınları detektörü bulunan SEM cihazı ile 200 A 0 ince altın filmle kaplaması yapılan örneklerin tanımlamaları yapılmıştır (Şekil 3.1). 34

51 Şekil 3.1. Taramalı elektron mikroskop cihazı Jeokimyasal incelemeler İnceleme alanından alınan örnekler derlenmiş ve bu örneklerden Finike mermer sahasına ait olan 1 adet numune jeokimyasal inceleme için seçilmiştir. Jeokimyasal incelemeler için alınan mermer örnekleri öğütüldükten sonra yaklaşık 90 mikron boyutunda elekten geçirilip bunun 50 gramı analizler için ayrılmıştır. Öğütülen örnekler üzerinde ACME (Kanada) laboratuarında ICP-ES cihazı ile majör oksit analizleri yapılmıştır. İz element ve nadir toprak element tayinleri için ise yaklaşık 0,5 gram ağırlığındaki öğütülmüş örneklerden 3 ml lik HCL-HNO 3 -H 2 O çözeltisinden hazırlanan karışım 95 0 C de yaklaşık 1 saat işleme tabi tutulup 10 ml ye tamamlanmakta ve en son olarak filtreleme yapılarak örnek işleme hazır hale getirilmektedir. Hazırlanan örnekler ACME (Kanada) laboratuarında ICP-MS cihazı kullanılarak analiz yapılmıştır. 35

52 3.2.3.Fiziko-Mekanik deney incelemeleri İnceleme alanında bulunan Finike mermerlerinin fiziko-mekanik deneylerini yapmak için, Finike bölgesinde mermer blok üretimi yapan Finike mermer ocak işletmesinden deneyler için gerekli örnekler alınmıştır Örneklerin hazırlanması Mermer ocaklarından alınan örnekler T:S:E 699 deney formunda belirtilen standartlara uygun deney örnekleri oluşturmak için Süleyman Demirel Üniversitesi Doğal Taş Araştırma Laboratuarının Mermer Atölyesinde bulunan ebatlama makineleri kullanılmıştır. Bu testlerin yapılmasında Türk Standartları Enstitüsünün TS 699, TS 1910, TS 2513, TS numaralı standartları kullanılmıştır. Mermerlere uygulanan deneylerin yapılışı aşağıda verilmiştir Birim hacim ağırlığı deneyi Kayacın boşlukları ile birlikte hacmin kütlesidir. Bu deneyde her kayaç örneği için 5x5x5 cm boyutlarında 5 er adet örnek kullanılmış ve deneylere ait sonuçlar Çizelge 3.1. ve 3.2. de verilmiştir. Deneyde, 0,1 g hassasiyette terazi, C ayarlanabilen hava sirkülasyonlu etüv, desikatör ve yeterli kol uzunluğu olan 0,1 mm hassasiyette kumpasa gerek vardır. Deneyde kullanılacak örneğin, 350 g dan az olması istenir. Deney numunesinin üzeri sert bir fırça ile fırçalanıp su ile temizlenir. Sabit kütleye gelene kadar etüvle kurutulur ve desikatörde oda sıcaklığında soğutulur. Hassas terazi ile 0,1 g hassasiyette tartılır, bulunan değere G k denir. Örneğin hacmi, boyutlarının 0,5 mm hassasiyetli ölçülmesiyle bulunur. Bulunan birim hacim değeri V olarak kaydedilir. Kayacın Birim Hacim Ağırlığı, D h = G k /V gr/cm 3 formülü ile hesaplanır. 36

53 Burada; d h = Taşın hacim kütlesi (gr/cm 3 ), G k = Değişmez kütleye kadar kurutulmuş deney numunesinin kütlesi (gr), V = Deney numunesinin hacmi (cm 3 ) dir. Çizelge 3.1. Finike Mermer ocağından alınan örneklere birim hacim ağırlık deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Finike I gr/cm Finike II gr/cm Finike III gr/cm Finike IV gr/cm Finike V gr/cm Finike ort gr/cm Çizelge 3.2. Onur Mermer ocağından alınan örneklere ait birim hacim ağırlık deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Onur I gr/cm Onur II gr/cm Onur III gr/cm Onur IV gr/cm Onur V gr/cm Onur ort gr/cm Deneyde en az 5 örnek kullanılır ve ortalama değeri yüzde bir hanesinde yuvarlatılarak kaydedilir. TS 1910 a göre doğal taşlar en az 2,55 gr/cm 3, travertenler ise az 2,30 gr/cm 3 birim hacim ağırlığında olmalıdır. Kayacın boşlukları ile birlikte birim hacminin kütlesi, birim hacim ağırlığı olarak belirtilir Su emme deneyi Kayacın su emme yeteneği Hacimce Su Emme ve Ağırlıkça Su Emme olarak tanımlanır. Deneyde 5x5x5 cm boyutlarında 5 er adet örnek kullanılmış v elde edilen 37

54 sonuçlar Çizelge 3.3. ve 3.4. de verilmiştir. Deneyde 0,1 gr hassasiyetle terazi C ± 5 0 C ye ayarlanabilen hava sirkülasyonlu etüv, desikatör ve yeterli kol uzunluğu, 0.1 mm hassasiyetle kompasa gerek vardır. Örnekleri alacak büyüklükteki bir kaba dizilerek yüksekliklerin ¼ ünü dolduracak şekilde 20 0 C ± 5 0 C sıcaklıktaki su konulur ve 1 saat bekletilir. Bekletme sonunda su seviyesi yüksekliğinin ½ sine kadar gelecek şekilde su ilave edilir ve 1 saat bekletilir. Bir saat sonra yüksekliğin ¾ ünü su içinde kalacak şekilde aynı sıcaklıkta su ilave edilir ve tekrar 1 saat bekletilir. Sonuçta su seviyesi örneği 1,5 cm 2 cm örtecek konuma gelecek ve bu konumda korunacak şekilde, su ilave edilir ve 48 saat bekletilir. Bekletme süresi sonunda sudan çıkartılan numune bekletilmeden nemli bez ile yüzeydeki su damlaları alınarak 0,2 gr hassasiyetle tartılır. Suda 24 saat bekletme ve tartım bulunana kadar tekrarlanır. Tartımlar arasındaki kütle farkı % 0,1 den fazla olmadığı durumda sabit tartım alınmış demektir. Su ile doygun hale gelmiş örnek Arşimet terazisinde 0,1 gr hassasiyetle tartılarak su içindeki kütlesi G ds kaydedilir. Örnek değişmez kütleye gelene kadar etüvde kurutulur, desikatörde oda sıcaklığına soğutularak 0,1 gr hassasiyetle tartılarak kütlesi bulunur ve G k olarak yazılır. Deneysel olarak bulunan değerlerden; S h = G d G k / G d G ds x 100 (%) formülü ile hacimce su emme oranı, S k = G d G k / G k x100 (%) formülü ile ağırlıkça su emme oranı hesaplanır. Burada; S k = Taşın kütlece su emme oranı (m/m, %) S h = Taşın hacimce su emme oranı (v/v, %) G d = Taşın doygun haldeki kütlesi (gr) G k = Değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın kütlesi (gr) G ds = Doygun haldeki taşın su içindeki kütlesi (gr) dır. 38

55 Çizelge 3.3. Finike Mermer ocağından alınan örneklere ait su emme deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Finike (I) % 3.35 Finike (II) % 2.72 Finike (III) % 3.20 Finike (IV) % 3.22 Finike (V) % 3.15 Finike ( ort) % 3.13 Çizelge 3.4. Onur Mermer ocağından alınan örneklere ait su emme deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Onur (I) % 3.43 Onur (II) % 3.52 Onur (III) % 3.99 Onur (IV) % 3.65 Onur (V) % 2.99 Onur ( ort ) % 3.52 TS 1910 a göre doğal taşların ağırlıkça su emme yeteneği % 0,75 den çok, travertenler için ise % 7,5 den çok olmalıdır. Kayacın su emme yeteneği hacimce su emme ve ağırlıkça su emme olarak tanımlanır Porozite deneyi Kayacın hacimce su emme oranı, onun görünen porozitesidir. TS 1910 a göre doğal taşlarda gözeneklilik % 2 yi, travertenlerde ise % 12 yi geçmemelidir. P g = G d G k / G d G ds x100 (v/v, %) formülünden hesaplanır. Kayacın hacmin kütlesi d h, bulunan ağırlıkça su emme oranı S k dan yararlanılarak P g = d h xs k (%) formülünden hesaplanır. 39

56 Deneyde 5x5x5 cm boyutlarında 5 er adet örnek kullanılmış olup elde edilen veriler Çizelge 3.5. ve 3.6. da verilmiştir. Porozite derecesi ortalama hacim kütle d h ve ortalama özgül kütle d 0 değerinden yararlanılarak; P = (1- d h / d 0 )x100 (v/v, %) formülü ile bulunur. Burada; P g = Taşın görünen porozitesi (v/v, %) G d = Taşın doygun haldeki kütlesi (gr) G k = Değişmez kütleye kadar kurutulmuş taşın kütlesi (gr) G ds = Doygun haldeki taşın su içindeki kütlesi (gr) d h = Taşın hacim kütlesi (%) S k = Taşın kütlece su emme oranı (%) P = Taşın porozitesi (v/v, %) d h = Taşın hacim kütlesi (gr/cm 3 ) d 0 = Taşın özgül kütlesi (gr/cm 3 ) k = d h / d 0 (doluluk oranı) dır. Çizelge 3.5. Finike Mermer ocağından alınan örneklere ait porozite deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Finike (I) % Finike (II) % Finike (III) % Finike (IV) % Finike (V) % Finike ( ort) % Çizelge 3.6. Onur mermer ocağından alınan örneklere ait porozite deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Onur (I) % Onur (II) % Onur (III) % Onur (IV) % Onur (V) % Onur ( ort ) %

57 Görünür porozite deneyi Kayaçların görünür porozite deneyleri TS 699 a göre yapılmıştır. Kayacın görünür porozitesi hacimce su emme değerine eşit olup deneye ait sonuçlar Çizelge 3.7. ve 3.8. de verilmiştir. Çizelge 3.7. Finike Mermer ocağından alınan örneklere ait görünür porozite deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Finike (I) % Finike (II) % Finike (III) % Finike (IV) % Finike (V) % Finike ( ort) % Çizelge 3.8. Onur Mermer ocağından alınan örneklere ait görünür porozite deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Onur (I) % 9.35 Onur (II) % 8.98 Onur (III) % 9.80 Onur (IV) % 9.15 Onur (V) % 9.56 Onur ( ort ) % Basınç mukavemeti deneyi Kayacın basınç direncinin bulunması için 7x7x7 cm boyutlarında 5 adet deney örneği kullanılmış ve deney verileri Çizelge 3.9. ve da verilmiştir. Örnekler, taş kesme cihazları ile yaş yöntemlerde, belirtilen ölçülerde kesilir ve yüzeyleri birbirine karşılıklı paralel olacak şekilde düzenlenerek kullanılır. Paralellik en çok 1 o farklı olabilir. Etüvde değişmez kütleye kadar kurutulan örnekler deney presinin tablaları arasında tam ortalanacak şekilde yerleştirilir. 41

58 Yük basınç gerilmesi saniyede yaklaşık 10 kgf/cm 2 12 kgf/cm 2 artacak ve çarpmasız şekilde, örnek kırılıncaya kadar uygulanır. Pres göstergesinden okunan en yüksek yük değeri P k olarak kaydedilir. Kayacın basınç direnci: F b =P k /A Kgf/cm 2 formülünden hesaplanır. Burada; F b = Taşın basınç mukavemeti (kgf/cm 2 ) P k = Kırılmaya sebep olan en büyük yük (kgf) A = Taşın yük uygulanan yüzünün alanı (cm 2 ) dir. Çizelge 3.9. Finike Mermer ocağından alınan örneklere ait basınç mukavemeti deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Finike (I) kgf/cm Finike (II) kgf/cm Finike (III) kgf/cm Finike (IV) kgf/cm Finike (V) kgf/cm Finike ( ort) kgf/cm Çizelge Onur Mermer ocağından alınan örneklere ait basınç mukavemeti deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Onur (I) kgf/cm Onur (II) kgf/cm Onur (III) kgf/cm Onur (IV) kgf/cm Onur (V) kgf/cm Onur ( ort ) kgf/cm

59 Sürtünmeden Dolayı Oluşan Aşınma Kaybı Direnci Deneyi (Böhme Metodu) Sürtünme ile oluşan aşınma kaybı deneyi, yaya trafiğinin fazla olduğu yerlerde kaplama taşı aşındırma deneyi, Böhme yüzey aşındırma cihazı kullanılarak yapılmaktadır. (Şekil 3.2). Deney sonunda deney örneklerinin kalınlıklarında veya hacimlerinde meydana gelen azalmanın ölçülmesi suretiyle yapılır. Şekil 3.2. Böhme yüzey aşındırma cihazı Deneyde 7x7x7 cm boyutlarında 2 şer adet numune kullanılmıştır. Aşınma kaybı, kalınlıktaki azalmanın ölçülmesi yolu ile tayin edilmek istendiğinde hazırlanmış olan deney örneklerinin her birinin kalınlıkları 0,01 mm hassasiyetle ölçülerek kaydedilir (Şekil 3.3). Örnek Böhme yüzey aşındırma cihazının tutucu çerçevesi içine yerleştirilerek deneye başlanır. Sürtünme şeridi üzerine 20 gr ± 0,5 gr aşındırıcı toz serpilir. Deney örneklerine çelik manivela aracığı ile 30 Kgf ± 0,3 Kgf lik yük 0,6 Kgf / cm 2 lik bir basınç ile bastırılması sağlandıktan sonra cihaz çalıştırılıp disk harekete geçirilir. 43

60 Şekil 3.3. Deney örneklerinin kalınlıklarının ölçüldüğü noktalar Her 22 devir sonunda otomatik olarak duran disk üzerindeki aşındırıcı tozlar fırça ile temizlenir ve sürtünme şeridi üzerine yeniden 20 gr ± 0,5 gr aşındırıcı toz serpildi ve deney örneğinin düşey ekseni etrafında 90 0 çevrilmek suretiyle 22 şer devirlik 20 aşındırma periyodu, yani toplam olarak 440 devir uygulanır. 440 devir sonunda deney örneği sert bir fırça ile temizlendikten sonra kalınlığı yine 9 noktadan 0,01 mm hassasiyetle ikinci ölçüm alınır ve bu ölçümlerin aritmetik ortalaması alınarak deney örneğinin deney sonrası kalınlığı bulunur (d 1 ). Sürtünme yüzeyinin kenarları da 0,1 mm hassasiyetle ölçülerek bu yüzeyin alanı hesaplanır (Bağcı ve Bozkurt, 2000). Finike mermer ve Onur mermer sahalarından alınan örnekler üzerinde yapılan deney sonuçları, Çizelge ve Çizelge de verilmiştir. 44

61 Çizelge Finike mermer ocağından alınan örneklere ait aşınma kaybı direnci deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Finike I cm 3 /50 cm Finike II cm 3 /50 cm Finike III cm 3 /50 cm Finike ort cm 3 /50 cm Çizelge Onur mermer ocağından alınan örneklere ait aşınma kaybı direnci deney verileri Numune No Birim Deney Verileri Onur I cm 3 /50 cm Onur II cm 3 /50 cm Onur III cm 3 /50 cm Onur ort cm 3 /50 cm d = d 0 d 1 formülü ile hesaplanır (cm 2 / 50 cm 3 ) Burada; d = Taşın Böhme yüzey aşınma kaybı değeri (cm 2 / 50 cm 3 ) d 0 = Taşın deneyden önceki ortalama kalınlığı (cm) d 1 = Taşın deneyden sonraki ortalama kalınlığı (cm) dir. 45

62 3.3.Büro Çalışmaları Arazi ve laboratuar çalışmaları ile birlikte büro çalışmalarına da ağırlık verilmiştir. Çalışmalar sırasında MTA Genel Müdürlüğü ile çeşitli tezler ve inceleme alanı ile ilgili yapılan yöresel çalışmalar ve mermerler hakkında genel literatür bilgileri derlemiştir. Arazi ve laboratuar çalışmalarında elde edilen sonuçlar, bilgisayar ortamına aktarılarak çizilen şekil ve grafiklerle çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır Literatür Taraması Kaynaklar bölümünde yararlanılan kaynaklar verilmiştir. Bu kaynakların çoğunu yabancı ve yerli makaleler, raporlar ve kitaplar oluşturmaktadır Tez Yazımı Şekillerin çiziminde Corel Draw, Adobe PhotoShop, tez yazımında ise Windows Microsoft (Office 2007) programlarından yararlanılmıştır. 46

63 4.ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1.İnceleme Alanının Jeolojisi Bu bölümde verilmiş formasyon adlamaları yörede özgün çalışmayı yürüten MTA (1997) ekibinin yapmış olduğu çalışmalardan alınmıştır. Bölgede, platform tipi çökellerden oluşan Beydağları otoktonu (Şekil 4.1) ile platform, yamaç, havza ve okyanusal kabuk kökenli kayaçlar içeren Antalya napları bulunur. Kısmen farklı ortam koşullarında gelişmiş yapısal birimlerden (tektonostratigrafik birimler) oluşan Antalya napları, çalışma alanında Alakırçay napı, Tahtalıdağ napı ve Tekirova ofiyolit napı ile temsil edilir. Ayrıca çalışma alanında Beydağları otoktonu ile Antalya napları arasında küçük boyutta tektonik dilimler halinde adlanmamış Lütesiyen yaşlı kireçtaşları gözlenir Beydağları formasyonu (Kb) Liyas-Üst Kretase yaşlı neritik kireçtaşlarından oluşan birim, Günay ve diğ. (1982) tarafından adlandrılmıştır. Çalışma alanında Beydağları formasyonunun Üst Kretase yaşlı karbonatları yüzeylenir. Formasyon orta-kalın tabakalı, aşınma yüzeyi gri, açık gri, kırılma yüzeyi bej, krem, açık gri, kahve renkli, yer yer rudist yama resifleri içeren kireçtaşlarından oluşur. Yer yer dolomit ve dolomitik kireçtaşı düzeyleri içeren bu karbonatlar sert ve sık çatlaklı, çatlaklar ise duru kalsit dolguludur. Bazı geniş çatlaklarda aragonit oluşumu söz konusudur. Yersel erime boşluklu olup, karstlaşma yaygın olarak görülür. Üzerinde birçok dolin ve düden gelişmiştir. Beydağları formasyonu mikro fauna bakımından zengin sayılır. Bazı düzeyleri bol miliolidli olup, yer yer gastropod, lamelli, mercan, alg vb. makro fosil izleri kapsar (Şekil 4.2). Çalışma alanının doğusunda Beydağları formasyonunun üst kesiminde Üst Senoniyen yaşlı globotruncanalı mikritler bulunur. Şenel ve diğ. (1989) tarafından Tekkeköy üyesi olarak adlanan bu globotruncanalı mikritlerin, Alakırçay barajı güneyinde küçük bir mostrası yüzeylenir. 47

64 Şekil 4.1. Beydağları otoktonunun genelleştirilmiş stratigrafik kesiti (Şenel, 1997) ölçeksiz. 48

65 Şekil 4.2. Beydağları formasyonunda gözlenen kavkı fosil örneği Tekkeköy üyesi (Kbt) Tekkeköy üyesi ince-orta tabakalı, bej, krem, açık gri, kirli sarı renkli, globotruncanalı mikritlerden oluşur. Yanal yönde (batıya doğru) neritik kireçtaşlarına geçiş gösteren Tekkeköy üyesi, çalışma alanında yaklaşık 25 metre kalınlıktadır. Tekkeköy üyesinin tabanında tabaka uyumluluğu görülse de oksidasyon yüzeyi ve stratigrafik boşluk kapsaması nedeniyle, ilişkinin uyumsuzluğu söz konusudur. Taban ilişkisi bu paftada gözlenmeyen Beydağları formasyonu, kuzeydoğuda, Bucak-Karaaliler yolu üzerinde Orta-Üst Triyas yaşlı Kuyubaşı dolomiti ile geçişlidir (Poisson, 1977; Günay ve diğ., 1982). Üstte, Üst Lütesiyen-Priaboniyen yaşlı Susuzdağ formasyonu tarafından uyumsuz olarak örtülür. Çalışma alanında yaklaşık 400 metre kalınlıkta yüzeylenir. Thaumatoporella sp., Salpingoporella sp., Dicyclina pavonia d ORBIGNY, Pseudolituonella reicheli MARIE, Orbitoides medius (D ARCHIAC), Siderolites calcitrapoides LAMARCK, Globotruncana sp., vb. (M. Serdaroğlu, C. Bilgi; Şenel; 1980; Şenel ve diğ. 1989, 1994 den) formlara ve Inoceramus sp., göre, Beydağları formasyonunun çalışma alanındaki yüzeylemesi Üst Kretase yaşlıdır. Tekkeköy 49

66 üyesi, Globotruncana arca vb. (det.; M. Serdaroğlu; Şenel ve diğ den) formlara göre Kampaniyen-Maastrihtiyen yaşlıdır. Sığ şelf karbonat ortamında çökelen birimin Kampaniyen-Maastrihtiyen evresinde, doğuda kısmen derinleşme söz konusudur Susuzdağ formasyonu (Tes) Nummulitli kireçtaşları ile temsil edilen birim, Önalan (1979) tarafından adlandırılmıştır. Birim orta-kalın tabakalı, aşınma yüzeyi gri, kırılma yüzeyi bej, krem, açık gri renkli kireçtaşlarından oluşur. Yer yer dolomitik kireçtaşı ve rekristalize kireçtaşı seviyeleri içerir. Bol nummulit ve alveolin kapsaması ile tanınır. Sık çatlaklı ve yersel erime boşlukludur. Çalışma alanı doğusunda birim kalkarenit niteliğindedir ve seyrek ofiyolit kırıntısı içerir. Beydağları formasyonu üzerinde uyumsuz olarak bulunur. Üstten Miyosen kayaları tarafından açısal uyumsuz olarak örtülür. Bölgede en fazla 100 metre kalınlıkta görülür. Yanal yönde kuzeydeki Küçükköy formasyonuna geçer. Kapsadığı Assilina exponens (SOWERBY), Nummulites cf. aturicus JOLY- LEYMORIE, Chapmanina gassiensis SILVESTRI ve doğudaki kalkarenitler de Globigerina seni (BECKMANN), Nummulites sp. (det.; S., Örçen, Ö. Aksoy; Şenel ve diğ. 1981, 1989, 1994 den) formlarına göre Üst Lütesiyen-Priaboniyen yaşlıdır. Ancak çalışma alanında Miyosen öncesi ve sonrası aşınmalar nedeniyle Priaboniyen kayaları gözlenmez. Susuzdağ formasyonu sığ karbonat şelf ortamında çökelmiştir. Ancak bu ortam, doğuya doğru derin şelf-resif önü ortamına dönüşür. 50

67 4.1.3.Sinekçi formasyonu (Tms) Algli kireçtaşı, killi kireçtaşı ve kiltaşlarından oluşan birim, Önalan (1979) tarafından adlanmış ve tabanındaki algli kireçtaşları, Gömülce üyesi; ortadaki killi kireçtaşları, Kıbrısdere üyesi ve üstteki kiltaşları, Çayboğazı üyesi olarak ayırtlanmıştır. Sinekçi formasyonunun bölgede çok kısıtlı mostraları bulunur. Kıbrısdere üyesi (Tmsk) bu alanda çok ince kalınlık olduğundan haritalanamamıştır Gömülce üyesi (Tmsg) Sinekçi formasyonunun tabanını oluşturan Gömülce üyesi, orta-kalın tabakalı, bej, krem, gri renkli, bol algli kireçtaşlarından oluşur. Gastropod, lamelli, ekinid vb. makro fosil kalıntıları kapsar. Üstte Çayboğazı üyesine geçişte ince killi kireçtaşları (Kıbrısdere üyesi) bulunur Çayboğazı üyesi (Tmsç) Üye, ince-orta-kalın tabakalı, gri, açık gri, yeşilimsi gri renkli kiltaşlarından oluşur. Yer yer ince killi-kumlu kireçtaşı seviyeleri kapsar. Sinekçi formasyonu, Üst Kretase ve Eosen kayaları üzerinde açısal uyumsuz olarak bulunur. Üstten Kasaba formasyonu tarafından uyumsuz olarak örtülür. Çalışma alanında aşınmalar nedeniyle metre arasında değişen kalınlık gösterir. Birim Miogypsina irreqularis (MICHELOTTİ), Miogypsina intermedia DROOGER, Miogypsinoides deharti, VAN DER CLERK, Operculina complanata DEFLANDRE, Lepidocyclina sp., Globigerinoides trilobus (REUS), Praeorbulina cf. Altispira (CUSHMAN-JARVIS) vb. formlara (det.; S; Örçen, M. Erkan; Şenel ve diğ, 1989 dan) göre Burdigaliyen yaşlıdır. Transgressif özellikte olan Sinekçi formasyonu, önce sığ şelf ortamında, daha sonra, ortamın giderek derinleşmesine bağlı olarak yamaç-havza ortamında çökelmiştir. 51

68 4.1.4.Kasaba formasyonu (Tmka) Kumtaşı, konglomera, silttaşı ve kiltaşlarından oluşan ve daha önce bölgede Salır formasyonu olarak adlanmış (Şenel ve diğ., 1981) olan birim, adlamada birlikteliği sağlamak amacıyla batıda (Iğdır ve diğ., 1972) tarafından tanımlanan Kasaba formasyonuna dahil edilmiştir. Formasyon konglomera, kumtaşı, kiltaşı ve silttaşı ardalanmasından oluşur. Konglomeralar, kalın tabakalı, bazen belirsiz tabakalı, yuvarlak çakıllı, iyi boylanmalı ve çoğun tane desteklidir. Polijenik karakterde olup, genelde bu alanda Antalya naplarına ait çakıllar içerir. Kumtaşı, kiltaşı ve silttaşları, ince-orta-kalın tabakalı, gri, yeşilimsi gri renkli, yersel olarak kavkı yığışımlı ve bitki kırıntılıdır. Antalya naplarının bindirmeleri altında seyrek de olsa Antalya naplarına ait bloklar, batıda ise otoktona ait seyrek kireçtaşı blokları içerir. Çalışma alanında birim doğuya oranla daha kalındır. Alt ilişkisi açısal uyumsuz olarak gözlenen Kasaba formasyonu, doğuda Antalya napları tarafından tektonik olarak örtülür. En fazla 750 metre kalınlık gösterir. Birim Praeorbulina transitoria (BLOW), Catapsydra cf. Dissimilis CUSHMAN- BERMUDEZ, Globigerinita cf. Naparimaensis BRONNIMAN, Globoquadrina dehiscens (CHAP-COLLINS), Globorotalia cf. Obesa BOLLI, Miogypsina sp. Vb. formlara (det.; M. Erkan; Şenel ve diğ., 1981 den) göre Üst Burdigaliyen-Langiyen yaşlı kabul edilmiştir. Batı ve kuzeybatıda sığ ortam koşullarında çökelmiş olan Kasaba formasyonu, çalışma alanında yoğun yelpaze girdilerinin söz konusu olduğu duraysız şelf-yamaç ortamında çökelmiştir. 52

69 4.1.5.Antalya traverteni (Qa) Masif ve ince-orta-kalın tabakalı yer yer tabakalanmasız, kirli sarı, gri, açık kahve renklerde travertenlerden oluşur. Orta sertlikte olan bu travertenler oldukça sık erime boşlukludur. Birim yüksek dağ etekleri yakınında değişik boyutta kireçtaşı blokları içerir. Dağ eteklerinden uzaklaştıkça kireçtaşı blokları azalır ve yok olur. Çalışma alanında genelde ofiyolitler üzerinde görülür metre arasında değişen kalınlık gösterir Eski akarsu taraça dolguları (Qt) ve plaj çökelleri (Qp) Eski akarsu çökelleri olan bu birim, çoğunlukla konglomeralardan oluşur. Bu konglomeralar bloklar da kapsar. Ayrıca kum depoları da içerir. Tutturulmuş nitelikte olup, en fazla 80 metre kalınlık gösterir. Birim, genelde alüvyon yelpazesi niteliğindedir. Plaj çökelleri, kıyı boyunca dalga işlevi ile oluşan kum ve çakıllı çökellerdir Yamaç molozu ve birikinti konileri (Qym) Dağ yamaç ve eteklerinde bulunur. Yer yer tutturulmuş, yer yer ise gevşektir. Bazı alanlarda birikinti konileri de kapsar Alüvyon yelpazeleri (Qay) ve Alüvyonlar (Qal) Alüvyon yelpazeleri, özellikle Finike ovasının doğusunda kuru dere ağızlarında değişik boyutta alüvyon yelpazeleri gelişmiştir. Bu alanda birikinti konileri de gelişmiştir. Alüvyonlar, günümüz dere ve çay yataklarında ince şeritler halinde bulunur. Bu alüvyon dolguları yer yer geniş alanlara yayılır. Değişik boyutta çakıl, blok, kum vb. tanelerden oluşur. Dere ve çayların denize ulaştıkları alanlarda alüvyon dolguları genişler ve küçük delta oluşuklarına dönüşür. 53

70 4.2.Arazi ve Laboratuar Uygulamaları İnceleme alanında ekonomik değere sahip endüstriyel hammadde olarak mermer bulunmaktadır. Çalışma sahasında halen çalışmakta olan 4 adet mermer sahası bulunmaktadır. Bunlardan Finike Mermer ve Onur Mermer ocaklarından alınan örnekler üzerinde yapılan mineralojik ve fiziko-mekanik çalışmalar sonucunda gözlemlenen jeolojik özellikler aşağıda verilmiştir Jeolojik konum Finike Mermer sahası Alacadağ mevkiinde yer almaktadır (Şekil 4.3). Finike Mermer sahasında yer alan kireçtaşı, sahada ve yakın çevresinde yayılım göstermektedir (Şekil 4.4). Mermer sahasını da içine alan kireçtaşı ekonomik olarak limra mermeri diye tanımlanıp kesilip parlatılarak değerlendirilmektedir. Üst Kretase yaşlı Limra mermer seviyesi; Batı Toroslar Jura Üst Miyosen yaşlı platform kireçtaşları istifi içinde yer almaktadır. Şekil 4.3. Finike mermer sahasının genel görünümü. 54

71 Şekil 4.4. Finike Mermer sahasındaki Beydağları formasyonundan görünüm Finike Mermer sahasında limra mermer üretiminin yapıldığı birim, orta-kalın tabakalı, aşınma yüzeyi gri, kırılma yüzeyi bej, krem, açık gri renkli kireçtaşlarından oluşur. Birim mikro fauna bakımından oldukça zengindir. Bol miktarda makro fosil izleri kapsar. K40 o D doğrultulu tabaka düzlemlerine sahip mermerlerin tabaka kalınlıkları 30 cm ile 300 cm arasında değişim göstermektedir. Birim bölgede en fazla 100 m kalınlıkta görülür. Onur Mermer sahası Antalya iline 120 km uzaklıkta bulunan Finike ilçesi Alacadağ yöresinde bulunur. Bu işletme, ticari adıyla, limra olarak isimlendirilen kireçtaşlarını işletmektedir (Şekil 4.5). Onur mermer sahasında işletilen kireçtaşları, neritik ortamda oluşmuş olup, birim, orta kalın tabakalıdır. Aşınma yüzeyi gri, açık gri, kırılma yüzeyi bej, krem renklidir. Ocaktaki mermer seviyesinin kalınlığı 50 m dolaylarında olup, homojen beyaz, bej renkli ve bazen fosil kırıntıları içermektedir. Onur mermer sahasındaki kireçtaşları, Finike mermer sahasındaki kireçtaşları ile benzer jeolojik özelliklere sahiptir. 55

72 Şekil 4.5. Onur mermer sahasından görünüm Petrografik özellikler Finike Mermer sahasından alınan, iki limra örneğinin ince kesitlerinin mikroskopta incelenmesiyle kayacın bütünüyle mikrosparitik kalsitlerden oluştuğu, yer yer gözenekli olduğu belirlenmiştir (Şekil 4.6). Şekil 4.6. Finike Mermer sahasından alınan örneğin ince kesit görünümü, 10x10 büyütme, tek nikol, mikrosparitik kireçtaşı (g: gözenek, k: kalsit) 56

73 Ayrıca Finike Mermer sahasından alınan kireçtaşı örneği içerisinde, tayin edilemeyen mikro ve makro fosil kavkıları ve izleri de gözlenmiştir (Şekil 4.7). Kayaçta, çok az da olsa opak minerallerin varlığı saptanmıştır. Şekil 4.7. Finike Mermer sahasından alınan örneğin ince kesit görünümü, 10x10 büyütme, tek nikol, mikro, pel sparitik kireçtaşı (p: pellet, ki: kavkı izi, s: sparitik kalsit). Onur Mermer sahasından alınan iki farklı kayaç örneğinin petrografik tanımlamaları, polorizan mikroskopta yapılmıştır. Mikroskop incelemelerine göre, çoğunlukla sparitik kireçtaşı olduğu gözlenir (Şekil 4.8, 4.9). 57

74 Şekil 4.8. Onur mermer sahasından alınan örneğin ince kesit görünümü, 10x10 büyütme, tek nikol, sparitik kireçtaşı (s: sparitik kalsit, m: mikrit) Şekil 4.9. Onur mermer sahasından alınan örneğin ince kesit görünümü, 10x10 büyütme, tek nikol, sparitik kireçtaşı (s: sparitik kalsit). 58

75 4.2.3.Jeokimyasal özellikler Taramalı Elektron Mikroskop incelemeleri ile ayrıntılı porozite, mikro çatlaklı yapı, morfolojinin tanımlanması ve kimyasal bileşim tanımlanabilmektedir. İncelemeler için mermer örneklerinin karbon ya da altın filmle kaplanması gerekmektedir. Analiz için hazırlanan örneklerde yüzeylerin düzgün yüzeyli değil, kırıklı yüzey olması istenir. Çünkü yüzeye çarpan elektronun geri yansıması sonucunda daha iyi görüntü elde edilmek amacıyla bu işlem yapılır. Bu amaçla Finike mermer sahasından, FM-1, FM-2, FM-3, FM-4, FM-5, FM-6, FM-6, FM-7, FM-8 olmak üzere toplam 8 adet örnek seçilmiştir. Bütünüyle kalsit minerallerinden oluşmuş Finike mermer sahasından alınan kireçtaşı örneklerinde az da olsa dolomit mineraline rastlanmıştır (Şekil 4.12). Edx sonuçlarına göre az da olsa, Si varlığına rastlanmıştır (Şekil 4.11, 4.13). Finike mermer sahası örneklerine ait taramalı elektron mikroskobu (SEM) görüntüleri ve aynı örnekler üzerinde yapılan nokta analiz görüntüleri aşağıda verilmiştir (Şekil 4.10, 4.11,4.12, 4.13, 4.14, 4.15, 4.16, 4.17, 4.18.) Büyütme oranı görüntü üzerindedir. Şekil Finike mermer sahasına ait örnekte yapılan SEM analizinde, kalsit kristallerinin mermer içerisindeki görünümü (1: edx analizinin yapıldığı nokta) 59

76 Şekil Finike mermer sahasına ait örnekte yapılan 1 numaralı nokta analiz değerleri Şekil Finike mermer sahasına ait örnekte yapılan SEM analizinde, CaCO 3 (kalsit) (1) ve MgCO 3 (dolomit) (2) kristallerinin mermer içerisindeki görüntüsü (1, 2: edx analizinin yapıldığı nokta) 60

77 Şekil Finike mermer sahasına ait örnekte yapılan 2 numaralı kalsit kristalinin nokta analiz değerleri. Şekil Finike mermer sahasına ait örnekte yapılan 2 numaralı dolomit kristalinin nokta analiz değerleri. 61

78 Şekil Finike mermer sahasına ait örneğin SEM analizin görüntüsü (1: edx analizinin yapıldığı nokta) Şekil Kalsit kristalinin nokta analiz değeri 62

79 Şekil Finike mermer sahasına ait örnekler üzerinde yapılan SEM analizinde kalsit kristallerinin mermer içerisindeki görüntüsü (1: edx analizinin yapıldığı nokta) Şekil Finike mermer sahasına ait örneklerde yapılan 6 numaralı nokta analiz değerleri 63

80 Kimyasal incelemeler İnceleme alanındaki mermerlerin kimyasal bileşimini belirlemek amacıyla kimyasal analizler yapılmıştır. Bu kapsamda Finike Mermer ve Onur Mermer in Alacadağ sahalarından alınan mermer örnekleri üzerinde majör element analizleri, iz element analizleri ve nadir toprak element analizleri yapılmıştır Anaoksit içerikleri Çalışma sahasındaki farklı mermer lokasyonlarından alınan numunelerin anaoksit içeriklerini belirlemek amacıyla kimyasal analiz yapılmıştır. Analiz sonuçları aşağıda Çizelge 4.1. de verilmiştir. Çizelge 4.1. Finike ve Onur Mermer sahalarından alınan kireçtaşı numunelerinin ana oksit içerikleri (%). Anaoksitler Birim Finike Mermer Ltd. Şti Onur Mermer A.Ş. SiO 2 % Al 2 O 3 % <0.01 < 0.01 Fe 2 O 3 % MgO % CaO % Na 2 O % <0.01 <0.01 K 2 O % <0.01 <0.01 TiO 2 % <0.01 <0.01 P 2 O 5 % MnO % <0.01 < 0.01 Cr 2 O 3 % <0.002 <0.02 Ateşte kayıp % Toplam % Toplam C % Toplam S % <0.02 <

81 Finike bölgesinden alınan mermer örneklerinin majör oksit değerleri incelendiğinde, en yüksek değeri CaO nun verdiği görülmektedir (Çizelge 4.1). CaO değeri, Finike mermer sahasına ait örnekte % iken, Onur mermer sahasına ait örnekte % tür. Analizlerde CaO % 50 altına düşmemektedir. Buna karşılık mermer örneklerinde SiO 2, Al 2 O 3, Fe 2 O 3 değerlerinin % 1,2 nin altında kaldığı görülmektedir. Bu Finike mermerinin yoğun olarak kalsit minerali içermesinden ve demir silis gibi elementleri içermemesinden kaynaklanmaktadır. İçerisinde kuvars, hematit gibi minerallerin olmadığını gösteren bu analiz sonuçları, petrografik ve taramalı elektron mikroskobu incelemelerinden de görülebileceği gibi sadece kalsit ve ender dolomit içeren bu kayacın sert olmadığını göstermektedir. Bu nedenle, incelenen sahadaki limra kireçtaşlarının, basamak, döşeme gibi alanlarda kullanılmasının uygun olmayacağı düşünülmektedir. Finike mermerlerinin Na 2 O ve K 2 O kapsamı da % 1 in altındadır. Bu durum mermerlerin alkalilerce fakir olduğunu gösterir. Diğer oksitlerde dedeksiyon limitlerinin altında kalmaktadır İz element içerikleri Çalışma alanındaki mermerlerin köken ilişkilerinin araştırılması amacıyla bu örnekler üzerinde, Be, Co, Cs, Ga, Hf, Nb, Rb, Sn, Sr, Ta, U, V, W, Zr, Y, Ba, Ni, Sc, Mo, Cu, Pb, Zn, As, Cd, Sb, Bi, Ag, Au, Hg, Tl ve Se iz element analizleri yapılmıştır. İz element analiz sonuçları Çizelge 4.2. de verilmiştir. Mermerlerde ve kireçtaşlarında stronsiyum (Sr) jeokimyasal evrenin anlaşılmasında kullanılan önemli iz elementlerden bir tanesidir. Sr nin yük değeri ve iyon yarıçapı benzerliği nedeniyle karbonatlarda kalsiyumun (Ca) yerini (Sr A o, Ca A o ) almaktadır (Tokel, 1984). Finike Mermer Ltd. şirketine ait sahadan alınan örnekler üzerinde yapılan iz element analizinde Sr miktarı 287,3 ppm, Onur Mermer A. şirketine ait sahadan alınan örneğe ait Sr miktarı 290,1 ppm dir (Çizelge 4.2). 65

82 Çizelge 4.2. Finike mermer ve Onur mermer sahalarına ait örnekler üzerinde yapılan iz element analiz değerleri (ppm) Elementler Birim Finike Mermer Ltd. Ştd. Onur Mermer A.Ş. Ba Ppm 3 2 Be Ppm <1 <1 Co Ppm <0,2 <0,2 Cs Ppm <0,1 <0,1 Ga Ppm <0,5 <0,5 Hf Ppm <0,1 0,1 Nb Ppm <0,1 <0,1 Rb Ppm <0,1 <0,1 Sn Ppm <1 <1 Sr Ppm 287,3 290,1 Ta Ppm <0,1 <0,1 Th Ppm <0,2 <0,2 U Ppm 0,6 0,6 V Ppm <0,8 <0,8 W Ppm <0,5 <0,5 Zr Ppm 0,7 0.8 Y Ppm 0,2 0,2 Se Ppm <0,5 <0,5 Mo Ppm <0,1 <0,1 Cu Ppm 0,4 0,4 Pb Ppm 0,3 0,3 Zn Ppm <1 <1 Ni Ppm 2,2 2,5 As Ppm 6,3 6 Cd Ppm <0,1 <0,1 Sb Ppm <0,1 <0,1 Bi Ppm <0,1 <0,1 Ag Ppm <0,1 <0,1 Au Ppb <0,2 <0,5 Hg Ppm <0,3 <0,2 Se Ppm <0,5 <0,5 66

83 Nadir toprak element (NTE) içerikleri Çalışma alanındaki mermer numunelerine ait nadir toprak element (NTE) içerikleri aşağıda Çizelge 4.3. de verilmiştir. Çizelge 4.3. Finike Mermer ve Onur Mermer sahalarından alınan örneklere ait nadir toprak element analiz sonuçları (ppm). Elementler Birim Finike Mermer Ltd. Ştd. Onur Mermer A.Ş. La ppm 0,2 0,2 Ce ppm 0,2 0,2 Pr ppm 0,03 0,03 Nd ppm <0,3 <0,3 Sm ppm <0,05 <0,05 Eu ppm <0,02 <0,02 Gd ppm <0,05 <0,05 Tb ppm <0,01 <0,01 Dy ppm <0,05 <0,05 Sonuçlar, mermerlerdeki hafif nadir toprak elementlerin (HNTE; La, Ce, Pr, Nd, Sm, Eu) metamorfizma süresince ağır nadir toprak elementlere (ANTE; Gd, Tb, Dy, Ho, Er, Tm, Yb ve Lu) göre daha çok mobilize olduğunu göstermektedir Fiziksel ve mekanik özellikler Finike mermerin fiziksel özelliklerini belirlemek amacıyla, Finike mermer ve Onur mermere ait ocaklardan alınan mermer örnekleri üzerinde deneysel çalışmalar yapılmıştır. Deney sonuçları Çizelge 4.4. de verilmiştir. 67

84 Çizelge 4.4. Finike mermerine ait deney sonuçları. Deney adı Birim Finike mermer sahası ort. Onur mermer sahası ort. Birim hacim ağırlık gr/cm Özgül ağırlık gr/cm Ağırlıkça su emme % Porozite % Görünür porozite % Doluluk oranı % Tek eksenli basınç dayanımı kgf/cm Don sonrası basınç dayanımı kgf/cm Don sonrası basınç dayanım % değişimi Eğilme dayanımı kgf/cm Böhme yüzey aşınma deneyi cm 3 /50 cm Finike mermer sahasına ait numuneler üzerinde yapılan birim hacim ağırlık deney sonuçları 2.10 gr/cm 3 ile 2.41 gr/cm 3 arasında değişmektedir (Çizelge 3.1). Onur mermer sahasına ait numuneler üzerinde yapılan birim hacim ağırlık deney sonuçları 2.02 gr/cm 3 ile 2.49 gr/cm 3 arasında değişmektedir (Çizelge 3.2). Doğal yapı taşlarının birim hacim ağırlıkları TS 1910 ve TS 2513 e göre 2.55 gr/cm 3 den, az olmaması istenir. Bu sonuçlara göre iki ocaktan alınan mermerlerin birim hacim ağırlık deney sonuçları TS 1910 ve TS 2513 standartlarında verilen değerleri karşılamadığı görülmektedir. TS 1910 a göre doğal taşlarda gözeneklilik % 2 yi geçmemelidir. Finike mermer ait sahasından alınan örneklerde porozite değeri ortalama % iken, Onur mermer sahasına ait örneklerde ortalama porozite değeri % tir (Çizelge 4.4). Buna göre mermerlerin porozite değerleri TS standartlarına uymamaktadır. Bu Finike mermerinin yapısının çok gözenekli olduğunu göstermektedir. İnceleme sahası mermerlerinin, gözeneklerinin fazla olması nedeniyle su almaya eğilimli olduğu görülmektedir. Zaman içerisinde su ile temas eden kesimlerde uygulamalar yapılırsa, 68

85 döşemelerde ya da dış kaplamalarda beyaz renkli bu kayaçların renginin kirleneceği ve hareleneceği gibi, istenmeyen durumlar gözlenecektir (Kuşcu, 2011 sözlü görüşme). TS 1910 a göre doğal yapı taşlarının su emme değerleri ağırlıkça % 0.75 i geçmemelidir. Finike mermere ait sahadan alınan örneklerde bu değer ortalama % 3.13, Onur mermer ait sahadaki örneklerde ise % 3.52 dır (Çizelge 4.4). Deney verilerine göre su emme değerleri TS 1910 standart değerlerine uymamaktadır. Finike mermerleri Anon, 1979a nın (Çizelge 2.1, 2.2) yaptığı sınıflandırmalara göre, orta birim hacim ağırlığına sahip, orta poroziteli kayaçlar grubuna girmektedirler. Finike mermer sahasından alınan örnekler üzerinde yapılan tek eksenli basınç dirençleri 287 kgf/cm 2 ile 305 kgf/cm 2 arasında değişim göstermektedir (Çizelge 3.9). Bu değer, TS 1910 standart değerlerine uymamaktadır. Onur mermere ait sahadan alınan örnekle üzerinde yapılan tek eksenli basınç dirençleri 388 kgf/cm 2 ile 422 kgf/cm 2 arasında değişmektedir (Çizelge 3.10). Bu değerler, TS 1910 standartlarına girmemektedir. Finike mermer sahasına ait örnekler üzerinde yapılan böhme aşınma yüzeyi deneyi sonuçları 16 cm 2 / 50 cm 3 ile 22 cm 2 / 50 cm 3 arasında değişim göstermektedir (Çizelge 3.11). Finike mermer sahasına ait deney verileri, TS 2513 ve TS 1910 standart değerleri dışında kalmaktadır. Doğal yapı taşı ve kaplama olarak kullanılmaya uygun değildir. Ancak, TS standartlarına göre, 19.1 cm 2 / 50 cm 3 ortalama değeri ile kaplama için uygun iken, döşeme için uygun olmadığı görülmüştür. Onur mermer sahasına ait örnekler üzerinde yapılan böhme aşınma yüzeyi deneyi sonuçları 14.3 cm 2 / 50 cm 3 ile 15 cm 2 / 50 cm 3 arasında değişim göstermektedir (Çizelge 3.12). Onur mermer sahasına ait deney verilerinin, TS 2513, TS 1910 ve TS standart değerleri arasında kaldığı görülmüştür. Buna göre sahadan alınan örneklerin, kaplama ve döşeme amaçlı kullanılabileceği saptanmıştır. 69

86 Yapısal özellikler İnceleme sahasındaki Limra mermeri, tek bir kireçtaşı seviyesidir. İnceleme alanındaki mermerlerde, çatlak sistemlerinin arazideki konumunu belirleyebilmek için çatlak düzlemi ölçümleri yapılmıştır. Onur mermer sahasında 80 adet mermer eklem yüzeyinin eğimi ve eğim yönü ölçülmüş ve gül diyagramı çizilmiştir (Şekil 4.19). Onur mermerin Alacadağ mevkiindeki sahasında ölçülen doğrultu, eğim ve eğim yönü değerleri aşağıda verilmiştir: K 30 D / 69 GD K 3 D / 57 GD K 33 D / 62 GD K 38 D / 73 GD K 35 D / 70 GD K 33 D / 54 GD K 73 D / 80 GD K 38 D / 51 GD K 40 D / 44 GD K 30 D / 50 GD K 42 D / 78 GD K 20 D / 77 KB K 23 D / 87 GD K 10 D / 75 GD K 60 D / 88 GD K 50 D / 82 GD K 40 D / 65 KB K 63 D / 63 KB K 20 D / 85 GD K 35 D / 79 KB K 30 D / 87 KB K 30 D / 86 KB K 32 D / 53 GD K 35 D / 51 GD K 31 D / 54 GD K 18 D / 67 GD K 3 B / 52 GD K 36 D / 81 KB K 29 D / 82 GD K 25 D / 80 GD 70

87 K 45 D / 90 GD K 42 D / 55 GD K 24 D / 64 GD K 48 D / 75 GD K 57 D / 87 GD K 58 D / 88 GD K 20 D / 87 GD K 30 D / 72 GD K 22 D / 56 KB K 18 B / 50 GD K 34 D / 68 GD K 31 D / 70 GD K 60 D / 83 KB K 13 D / 75 GD K 23 D / 72 GD K 33 D / 68 GD K 72 D / 82 KB K 31 D / 81 GD K 45 D / 79 KB K 56 D / 89 KB K 60 D / 57 KB K 44 D / 65 KB K 45 D / 74 GD K 20 D / 70 GD K 22 D / 55 GD K 30 D / 54 GD K 45 D / 84 GD K 25 D / 78 GD K 29 D / 85 GD K 35 D / 77 GD K 40 D / 70 KB K 55 D / 63 KB K 44 D / 52 KB K 74 D / 79 KB K 37 D / 78 KB K 26 D / 73 GD K 21 D / 67 GD K 3 D / 63 GD K 28 D / 80 KB K 43 D / 67 KB K 48 D / 72 KB K 30 D / 79 KB K 47 D / 80 KB K 55 D / 75 KB 71

88 K 65 D / 80 KB K 37 D / 67 KB K 75 D / 85 GD K 27 D / 70 KB K 29 D / 63 KB K 78 D / 71 KB Doğrultu diyagramı Eğim miktarı diyagramı Eğim yönü diyagramı Şekil Onur mermer sahasında gözlenen çatlak düzlemlerine ait gül diyagramı. 72

89 Onur mermerin Alacadağ sahasında görülen çatlakların konumları K D arasındadır. Ocakta eğim yönü arasında değişirken eğim miktarı arasındadır. Finike mermer sahasında yapılan ölçümlerde ortalama K 40 0 D/ 70 GD bulunmuştur. Bu da her iki sahadaki mermer konumlarının benzer olduğunu göstermektedir Ekonomik durum Finike mermer sahasında yıllık ortalama m 3 üretim yapılmaktadır. İncelenen sahada blok verimi % 8 dir. Sahada 3 vardiyalı olarak 24 saat çalışma yapılmaktadır. Limra Mermer üretimi yapan Finike Mermer de şu anda açılmış 8 kademe olup, 9. Kademe açılma aşamasındadır. 4-5 kademe daha ilerleme yapılabilir. Açılan kademeler 7 metreyi yani; makinenin bom uzunluğunu geçmemelidir. Sahada; 2 ekskavatör 4 kepçe 8 oparotör 2 kamyon Sayalama (ebatlama) makinesi Elmas tel kesme makineleri 2 idari personel 2 aşçı, 1 yağcı ve 20 işçi bulunmaktadır. 73

90 Şekil Finike mermer fabrikasından görünüm. Aylık litre mazot ve yaklaşık TL elektrik gideri mevcuttur. Ayrıca Fantini vardır. Bu kesme olup, Türkiye de ki ocakların yaklaşık % 5 inde var. Diğer kesme makinelerinden farkı; kesim hızı yüksektir ve iki yatay sondaja gerek olmayıp, sadece dikey sondaj yeterlidir. Max blok boyutu; 3.20x1.80x1.80m tir. (25-30 ton arası). Min blok boyutu 1.50x1.00x1.00 m dir. Ocaktan çıkan mermer bloklarının % 95 i Çin, İtalya ve İspanya ya ihraç edilmekte ve % 5 i Türkiye de kullanılmaktadır. Onur mermerin yıllık m 3 üretim yapan 2 ocağı bulunmaktadır. Alacadağ mevkiinde bulunan ocak ta % 8 verimle çalışılırken, Yazırbeli ocağında bu verim % 18 e çıkmaktadır. Onur mermere ait Alacadağ mevkiindeki ocaktan çıkarılan max blok boyutu 3.10x1.90x1.90 m, min blok boyutu 1 x 1x 1 m dir. Ocaktan çıkarılan blokların % 90 ı Kuveyt, Çin, İtalya ve Kore ye ihraç edilmektedir. 74

91 Şekil Onur mermer fabrikasından görünüm Maden Ekonomisi Dünya doğal taş üretimi Dünya genelinde doğal taşların yapı ve dekorasyon malzemesi olarak kullanılmaya başlanması doğal taş üretiminin artmasına neden olmuştur. Özellikle son yıllarda görülen artış, kazanım ve işleme teknolojisindeki gelişmelere paralellik göstermektedir. Giderek daha da iyi hale getirilen işleme teknikleri ile taş, kolay ve ekonomik olarak istenen şekilde işlenmekte ve yeni kullanım alanları bulmaktadır. Doğal taştan malzemelerin mimar ve tasarımcılar tarafından daha fazla tercih edilmesi dünyadaki tüketici sayısının artmasına neden olmuştur. Önemli ölçüde düşen piyasa fiyatları, ekolojik ve estetik görünümlü malzemelere olan ilginin artması da tüketimin artmasına neden olmuştur. Doğal taş sektöründe Çin, İtalya, İspanya, Türkiye, Hindistan, Brezilya ve Portekiz dünya doğal taş üretiminin yaklaşık % 70 ini gerçekleştirmekte, üretimini arttıran ülkeler arasında Çin, Kanada, Türkiye yer almaktadır (İMMİB,2008). 75

92 4.3.2.Dünya Doğal Taş İhracatı 2008 yılında doğal taş sektörümüzde, değerde %12,8 oranında artışla 1,4 milyar dolar, miktarda da % 8,2 artış ile 5,1 milyon ton ihracat gerçekleştirilmiştir. Söz konusu dönemde, ülkeler bazında doğal taş ihracatımıza bakıldığında ise ilk beşi ABD (307,6 milyon dolar, %20,3 azalış), Çin (294,4 milyon dolar, %36,7 artış), İngiltere (69,7 milyon dolar, %7,2 azalış), Birleşik Arap Emirlikleri (46,8 milyon dolar, %229 artış) ve Kanada (46,1 milyon dolar, %15,5 artış) oluşturmaktadır. ABD ye yapılan ihracatın geçen yıla göre miktar bazında %26 değer bazında ise %20,3 oranında azaldığı görülmektedir. Bunun en büyük sebebi ise, 2007 yılında başlayan ABD inşaat sektöründeki yaşanan durgunluğun ardından, 2008 yılında ortaya çıkan küresel krizin durgunluğu daha da derinleştirmesidir (İMMİB, 2008). Çizelge 4.5. Dünya mermer ihracatında ilk beş ülke (İMMİB, 2008) Ülke İhracat (milyon dolar) 1 ABD Çin İngiltere Birleşik Arap Emirlikleri Kanada Türkiye Mermer Üretimi Türkiye 5,2 milyar m³ (13,9 milyar ton) toplam rezervi ile dünya mermer potansiyelinin yaklaşık %40 ına sahiptir. Ülkemizde 80 den fazla değişik yapıda ve 120 nin üzerinde değişik renk ve desende mermer rezervi bulunmaktadır (Çetin, T., 2003). Bu mermerler genellikle dünya pazarlarında üstün kalitesiyle ilgi çeken mermer tipleridir. Ancak bu potansiyelin sadece %1 lik bir kısmı kullanılmaktadır. Mermer üretimimiz özellikle 1980 li yıllardan itibaren hızla artmıştır (Çetin, T.,2003) yılında 600 bin ton olan doğal taş üretimi 2007 yılında 10.3 milyon 76

93 tona ulaşmıştır. Üretimin %50'si mermer, %45'i traverten ve geri kalan %5'lik kısmı öteki doğal taşlardır. Özellikle son dönemlerde büyük firmaların yapmış oldukları yatırımla birlikte entegre üretim yapan tesislerin de devreye girmesiyle işlenmiş mermer üretiminde büyük artık kaydedilmiştir. Bu artış her geçen yıl sürmektedir. Dünya doğal taş üretimi yılda ortalama % 8 artarken, ülkemiz doğal taş sektöründeki yıllık büyüme son beş yılda % 35 in üzerine çıkmıştır. Ancak sahip olduğu büyük potansiyele bakıldığında, Türkiye bu sektörde olması gereken yerin çok gerisindedir. Şekil Türkiye mermer rezervi haritası (Alpan 1969 dan alınmıştır) Türkiye Mermer İhracatı Sektörün ihracat potansiyeli yatırımlara paralel olarak hızla gelişmektedir. Özellikle işlenmiş mermer ihracatı sürekli artış içindedir. Özellikle ülkemiz ihracatı açısından yaşanan gelişmenin boyutu oldukça önemlidir yılında sadece 4 milyon dolar olan doğal taş ihracatımız, 1990 yılında 40 milyon dolar, 2000 yılında 568 milyon dolar, 2007 yılı sonunda 1,2 milyar dolar ve 2008 yılında 1,4 milyar dolara ulaşmıştır (İMMİB). Ancak 2009 yılında bu değer 1,22 milyar dolara gerilemiştir (Çizelge 4.6). Bu süreçte, katma değeri düşük blok mermer ve traverten ihracatı yerine ülkede daha çok katma değer yaratan işlenmiş mermer ve traverten ihracatı da daha önemli hale gelmiştir. Geçmiş yıllarda ağırlıklı olarak hammadde ihraç eden Türkiye bugün, 77

94 doğal taş ihracatının %67 sini işlenmiş, %22 sini ham blok ve %11 ini yarı işlenmiş olarak gerçekleştirmektedir. Söz konusu artışta, ülkemizdeki altyapı ve teknoloji eksikliklerinin giderilmesi, yeni yatırımlara yönelmek ve tanıtıma önem verilmesi gibi unsurlar önemli rol oynamakla birlikte, dünyada ekolojik ve estetik görünümlü malzemelere olan ilgi de artarak devam etmekte, bunun sonucunda doğal taş ürünleri, mimar ve tasarımcılar tarafından daha fazla tercih edilmektedir. Çizelge yılları arası Türkiye mermer ihracatı (İMMİB). Yıllar İhracat milyon dolar milyar dolar milyar dolar milyar dolar İhracat yaptığımız pazarlar arasında ABD, güçlü ekonomisi ve doğal ürünlere olan talebin yüksek olmasıyla dikkat çekmekteydi. Ancak özellikle 2008 yılında etkisini gösteren dünya genelindeki ekonomik kriz, bu pazarda daralmaya neden olmuş ve inşaat sektörünü durma noktasına getirmiştir. Bu gelişmeler karşısında Türk firmaları Çin ve Hindistan gibi hammadde talep eden ülkelere yönelmiştir. ABD pazarında yaşanan bu durumun ekonomik krizin etkilerinin azalmasına bağlı olarak düzelmesi beklenmekle birlikte; Meksika, Peru gibi nakliye avantajı bulunan ülkelerle Mısır, Umman ve İran gibi girdi maliyetleri çok düşük olan ülkelerin ABD pazarında etkili olmaya başladığını göz ardı etmemek gerekmektedir. Ayrıca ürünlerimizin gümrük engeliyle karşılaşmaksızın, tüm önemli ihracat pazarlarına girebilmesi de sektör ihracatının artmasında önemli bir avantaj sağlamaktadır. Doğal taş ihracatımızın yılları arası blok ve işlenmiş mermer ihracat değerlerine ait veriler aşağıda verilmiştir (Çizelge 4.7). Blok ve işlenmiş mermer ihracatı 2003 yılından 2007 yılına kadar sürekli artış göstermiştir. Ancak

95 yılında ABD de başlayan ve birçok ülkeyi etkileyen Mortgage krizi mermer sektörünü de olumsuz yönde etkilemiştir ve 2009 yıllarında ihracatın artmasıyla gerileme durmuştur. İşlenmiş mermer ihracatında en önemli pazar, ihracatımızın %27 sini oluşturan ABD olmuştur. ABD ye gerçekleştirdiğimiz doğal taş ihracatında 2008 yılında %33 olan ihracat payımız, 2009 yılında %27 lere gerileyerek pazar kaybımızın en fazla olduğu ülke olmuştur. ABD yi sırasıyla %7 lik payla İngiltere, %6 lık payla Suudi Arabistan takip etmiştir. Libya, Kanada ve Irak diğer önemli işlenmiş ürün ihraç pazarları olmuştur (İMMİB). Çizelge 4.7. Türkiye mermer ihracat değerleri (Dış Ticaret Müsteşarlığı, İMMİB) Ürünler Birim Blok Mermer İşlenmiş Mermer Miktar (ton) Değer (1000 $) Miktar (ton) Değer (1000 $)

96 5.SONUÇLAR Finike (Antalya) ilçesi sınırları arasında kalan bölge de bulunan mermer yataklarının jeolojisi, mineralojisi, jeokimyası ve teknolojik özelliklerinin ortaya çıkartılması ve maden ekonomisi açısından değerlendirilmesi amacıyla yapılan çalışmada aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir. Finike bölgesinde yaklaşık 350 km 2 lik alanda 1/ ölçekli jeolojik harita üzerinde çalışmalar yapılmıştır. İnceleme alanı içerisindeki Beydağları formasyonu (Kb), Üst Kretase yaşlı neritik kireçtaşlarından oluşur. Beydağları formasyonunun üzerinde Eosen yaşlı Susuzdağ formasyonu uyumsuz olarak bulunur. Finike mermer sahasında bulunan Üst Kretase yaşlı Limra mermer seviyesi, Batı Toroslar Jura Üst Miyosen yaşlı platform kireçtaşları istifi içinde yer almaktadır. İncelenen birim, orta-kalın tabakalı, aşınma yüzeyi gri, kırılma yüzeyi bej, krem, açık gri renkli kireçtaşlarından oluşur. Onur mermer sahsında işletilen kireçtaşları, neritik ortamda oluşmuş olup, birim, orta kalın tabakalıdır. Aşınma yüzeyi gri, açık gri, kırılma yüzeyi bej, krem renkli olduğu gözlenmiştir. Finike mermer sahasından alınan örneklere ait ince kesitlerin mikroskopta incelenmesiyle, kayacın bütünüyle mikrosparitik kalsitlerden oluştuğu, yer yer gözenekli olduğu belirlenmiştir. Ayrıca, inceleme sahasından alınan kireçtaşı içerisinde tayin edilemeyen mikro ve makro fosil kavkıları ve izleri de gözlenmiştir. Onur mermer sahasından alınan örneklere ait ince kesitlerin mikroskopta incelenmesiyle, kayacın sparitik kireçtaşı olduğu belirlenmiştir. Finike mermer sahasından alınan örnekler üzerinde yapılan taramalı elektron mikroskop (SEM) çalışmaları neticesinde örneklerde bütünüyle kalsit kristallerinin 80

97 olduğu ancak az da olsa dolomit kristallerinin mermer içerisindeki görünümü görüntülenmiş olup bu kalsit ve dolomit kristallerinin nokta analiz çalışmaları yapılmıştır. Finike bölgesinden alınan örneklerin majör oksit değerleri incelendiğinde en yüksek değeri CaO nun verdiği görülmüştür. Finike mermer sahasına ait örnek analiz sonuçlarında CaO değeri % iken, Onu mermer sahasına ait örnek analiz sonuçlarında % tür. Bu sonuçlar mermerin yoğun olarak kalsit minerali içerdiğinin göstergesidir. Diğer bileşenlerin % 1 in altında kaldığı görülmüştür. Petrografik ve taramalı elektron mikroskobu incelemelerinden de görülebileceği gibi sadece kalsit ve ender dolomit içeren bu kayacın sert olmadığını göstermektedir. Bu nedenle, incelenen sahadaki limra kireçtaşlarının, basamak, döşeme gibi alanlarda kullanılmasının uygun olmayacağı düşünülmektedir. Mermerlerde yapılan iz element analiz sonuçlarında en yüksek değeri Sr elementinin verdiği görülmüştür. Sr değeri Finike mermer sahasına ait örnekte 287,3 ppm, Onur mermer sahasına ait örnekte ppm dir. Kireçtaşlarında göreceli olarak stronsiyum değerlerinin yüksek olduğu belirlenmiştir. Finike mermer ve Onur mermer sahalarına ait numuneler üzerinde yapılan birim hacim ağırlık deney sonuçlarının TS 1910 ve TS 2513 standartlarında verilen değerleri karşılamadığı görülmektedir. Finike mermer ve Onur mermer sahalarından alınan örnekler üzerinde yapılan porozite deneyi sonuçlarının, TS 1910 da verilen standartların üzerinde kaldığı görülmektedir. Bu durum limra mermerinin çok gözenekli bir yapısının olduğunu göstermekte ve bu istenmeyen bir özelliktir. Su almaya eğilimli olan limra mermerinin, zaman içerisinde su ile temas eden kısımlarında değişikliğe uğrayacağı düşünülmektedir. 81

98 Finike mermer ve Onur mermer sahalarından alınan örnekler üzerinde yapılan su emme deneyi sonuçlarının TS 1910 standart değerlerine uymamaktadır. Finike mermerleri Anon, 1979a nın (Çizelge 2.1, 2.2) yaptığı sınıflandırmalara göre, orta birim hacim ağırlığına sahip, orta poroziteli kayaçlar grubuna girmektedirler. Finike mermer sahasından alınan örnekler üzerinde yapılan tek eksenli basınç deneyi sonuçları TS 1910 ve TS standartlarına uymadığı görülmektedir. Finike mermer sahasından alınan örnek bu standartlara göre döşeme ve kaplama olarak kullanılmaya uygun değildir. Onur mermer sahasından alınan örnekler üzerinde yapılan tek eksenli basınç deneyi sonuçları TS 1910 ve TS un döşeme olarak kullanılacak standartlarına uymamaktadır. Buna rağmen TS un kaplama olarak kullanılacak standartlarına uydundur. Sonuç olarak Onur mermer sahasındaki limra mermeri döşeme amaçlı kullanılmaya uygun değilken, kaplama olarak kullanılmaya elverişlidir. Onur mermer sahasında ölçülen toplam 80 adet eklem yüzeyinin gül diyagramı yapılmış olup doğrultuları K D arasında değişim göstermektedir. Ocaktaki egemen eğim yönü arasında değişirken, eğim miktarı arasında olduğu yapılan ölçümler sonucunda belirlenmiştir. Mermerler üzerinde yapılan fiziko-mekanik deney sonuçlarında birim hacim ağırlığı, su emme, porozite, basınç dayanımı deney sonuçları TS 2513, TS ve TS 1910 da belirtilen standart değerlere göre değerlendirilmiştir. Finike mermeri üzerinde yapılan deney sonuçlarına göre yumuşak olmasından dolayı daha çok döşeme amaçlı değil kaplama amaçlı kullanılabileceği sonucuna ulaşılmıştır. Yürüyüş yollarında, köprülerde taşıyıcı olarak kullanılamayacağı kanısına varılmıştır. Ancak kaplama olarak kullanıldığında dış etkenlere maruz kaldığında yapısının kolaylıkla değişebileceği saptanmıştır. 82

99 Yapılan kesme deneylerinde mermerin kenar kesiminin iyi olduğu görülmüştür. Bunun nedeni Finike mermerinin mineralojik bileşiminde Fe 2 O 3, SiO 2 oranının düşük olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu durum mermerlerin hem kesilmesini hem de cilalama işlemini kolaylaştırmaktadır. İşlenme kabiliyetinin yüksek olması dolayısıyla her zaman tercih sebebi olmaktadır. 83

100 6.KAYNAKLAR Alpan, S., 1969, Türkiye nin Yer altı Serveti ve Potansiyeli. Maden Mühendisleri Odası 1. Türkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik Kongresi, No:2, Ankara. Anon, 1979a, Classification of Rocks and Soil for Engineering Geologi Mapping Par I Rock and Soil materials. Bull. Nt. Ass. Eng. Geo. 19 pp, Arıkan, M., 1968, Mermer ve Mermercilik, Ankara Basımevi, Ankara. Bağcı, M., Bozkurt, R., 2000, Böhme metodu yardımı ile aşındırıcı tozların aşındırma performanslarının incelenmesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, C:2, S:1, 53s, Afyon. Bozkurt, R., 1989, Mermer ve Elmas Tel Kesme ile Ocak İşletmeciliği, A. Ü., Mühendislik Mimarlık Fakültesi Yayınları No:98, Eskişehir. Büyüksağiş, S., 1998, Mermerlerde Kalite ve Standardizasyon Ders Notları, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyon. Çetin, T., 2003, Türkiye mermer potansiyeli, üretimi ve ihracatı, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 23, sayı 3 ( ). Ediz İ., 2002, Mermer ve Doğal Taş Ocağı İşletmeciliği Ders Notları, Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 30&nm390. Erişim tarihi: Günay, Y., Bölükbaşı, A. S. Ve Yoldemir, O., 1982, Beydağlarının stratigrafisi ve yapısı; Türkiye Altıncı Petrol Kongresi Tebliği Nisan 1982, , Ankara. Iğdır, I., Gözler, M. Z. Ve Ergül, E., 1972, Fethiye P23a3 ve P23c1 paftalarının jeolojisi: Maden Tetkik Arama Enstitüsü Raporu 6526, 24 s. Ankara (yayımlanmamış). İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri (İMMİB), 2008, İstanbul. Erişim tarihi:

101 Jarvis, J.C., Wildeman, T.R., Banks, N.G., Rare earths in the Leadville Limestone and its marble derivates. Chem.Geol. 16, Köse, H., Kahraman, B., 1999, Kaya Mekaniği Genişletilmiş 3. Baskı, Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yayınları No: 77, Mühendislik Basım Ünitesi, İzmir. Kun, N., 2000, Mermer Jeolojisi Ve Teknolojisi Ders Notları, Dokuz Eylül Üniversitesi. Kuşcu, M., 2001, Endüstriyel Kayaçlar ve Mineraller Kitabı, Süleyman Demirel Üniversitesi Yayın No: 10, Süleyman Demirel Üniversitesi Basımevi, 381 s, Isparta. Kuşcu, M., 2011, Sözlü görüşme, Isparta. Onargan T., Köse H., 1997, Mermer, Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Yayınları No: 220, Maden Mühendisliği Bölümü, Mühendislik Fakültesi Basım Ünitesi, Geliştirilmiş 2. Baskı, İzmir. Önalan, M., 1979, Elmalı Kaş (Antalya) arasındaki alanın jeolojisi, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Monografileri, Doktora Tezi, İstanbul, 139 s. Parekh, P.P., Moller, P., Dulski, P., Baush, W. M., Distribution of trace elements between carbonate and non carbonate phases of limestone. Earth Planet. Sci. Lett. 34, Poisson, A., 1977, Recherches geologiques dans les Taurides occidentales (Turquie): Those d'etat Univ. Paris-Sud (Orsay). 795 s., yayımlanmamış. Shaw, H.F., Wasserburg, G.J., Sm-Nd in marine carbonatesand phosphates: Implications for Nd isotopes in seawater and crustal ages. Geochim. Cosmochim. Acta 49, Şenel, M., Serdaroğlu, M., Kengil, R., Ünverdi, M. ve Gözler M. Z., 1981, Teke Torosları Güneydoğusunun jeolojisi: Maden Tetkik Arama Enstitüsü Dergisi 95/96, Şenel, M., Selçuk, H., Bilgin, Z. R., Şen, A. M., Karaman, T., Dinçer, M. A., 85

102 Durukan, E., Arbas, A., Örçen, S. Ve Bilgi, C., 1989, Çameli (Denizli) Yeşilova (Burdur) Elmalı (Antalya) ve dolayının jeolojisi; Maden Tetkik Arama Enstitüsü Raporu. 9429, 334 s, Ankara (yayımlanmamış). Şenel, M., Akdeniz, N., Öztürk, E. M., Özdemir, T., Kadınkız, G., Metin, Y., Serdaroğlu, M. ve Örçen, S., 1994, Fethiye (Muğla) Kalkan (Antalya) ve kuzeyinin jeolojisi, Maden Tetkik Arama Enstitüsü Raporu 9761, 121 s., Ankara (yayımlanmamış). Şentürk A., Gündüz L., Tosun Y., İ., Sarıışık A., 1996, Mermer Teknolojisi, Süleyman Demirel Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Isparta. Tokel, S., 1984, Doğu Anadolu da kabuk deformasyonu mekanizması ve genç volkanitlerin petrojenezi: Türkiye Jeoloji Kurumu, Ketin Sempozyumu, T.S. 699, 1987, Tabii Yapı Taşları Muayene ve Deney Metodları, Birinci Baskı, U.D.K , Ankara. T.S. 1910, 1975, Kaplama Olarak Kullanılan Doğal Taşlar, Birinci Baskı, U.D.K , Ankara. T.S. 2513, 1975, Doğal Yapı Taşları, Birinci Baskı, U.D.K : 620.1, Ankara. T.S , 1992, Mermer Kalsiyum Karbonat Esaslı Yapı ve Kaplama Taşı Olarak Kullanılan, Birinci Baskı, G.T.İ.P , U.D.K , Ankara. Yeşilkaya L., 1997, Mermerciliğe Giriş Ders Notları, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyon. 86

103 EKLER EK.1: İnceleme alanının 1/ ölçekli jeolojik haritası (Şenel, M., 1997, 1/ ölçekli haritadan yararlanılmıştır). 87

104 ÖZGEÇMİŞ Adı Soyadı : Sevil ARIK Doğum Yeri ve Yılı : Burdur / 1985 Medeni Hali : Evli Yabancı Dili : İngilizce Eğitim Durumu : Lise: Burdur Anadolu Lisesi Lisans : Süleyman Demirel Üniversitesi 88