SOCAT LAB ALZHEİMER HASTALIĞI BİLGİ KİTAPÇIĞI

Transkript

1 SOCAT LAB ALZHEİMER HASTALIĞI BİLGİ KİTAPÇIĞI 1

2 ALZHEİMER NEDİR? Alzheimer, bir insanın hafızasını ve düşünme yeteneğini etkileyen ve ilerlemesi ile beraber en basit gündelik işleri yapmasını engelleyen, genellikle yaşla alakalı bir beyin hastalığıdır. Alzheimer hastalığı bunamanın en sık rastlanan türüdür. Terim olarak hafıza kaybı ve diğer zeka gerektiren becerilerin kaybıdır. Bu kayıp günlük aktivitelerin aksamasına neden olacak kadar ciddidir. Alzheimer hastalığı bunama vakalarının %60-80 ini oluşturur. Yaşlandıkça bir insanın bazı ufak şeyleri unutması normaldir. Ancak bu hafıza ve düşünme problemleri araba sürme, alışveriş yapma ve hatta bir arkadaşla konuşmayı bile etkileyebilir. 2

3 Diğer gelişmiş ülkelerde olduğu gibi ülkemizde nüfusun yaşlanması ve ömür uzaması nedeniyle Alzheimer ve benzeri bunama hastalıkları daha fazla görülmeye başlamıştır. 65 yaş altındaki bireylerde Alzheimer hastalığının görülme oranı %4 iken, 75 yaş ve üzerinde yaşayan nüfusun yarısında Alzheimer hastalığı görülmektedir. Bugün için Türkiye de yaşayan Alzheimer hastası sayısının olduğu ve 2050 yılında ise 2.5 milyon olacağı tahmin edilmektedir. Bu bilgiler hastalığın ne kadar ciddi bir sağlık sorunu olduğunu ortaya koymaktadır. Yapılan pek çok araştırmaya rağmen var olan ilaçlar sadece ilk ve erken orta dönemde etkilidirler. Bu nedenle erken ve doğru teşhis hastanın tedavisinde çok önemlidir. 3

4 Doğru Alzheimer tanısı, hastanın bir uzman psikiyatrist veya nörolog tarafından muayene edilmesi dışında zaman alıcı nöropsikolojik testler ve görüntüleme yöntemlerine ihtiyaç duymaktadır. Bu değerlendirme süreci uzun ama önemlidir. Nöropsikolojik testlerin yapılması ve değerlendirmesi, benzer şekilde beyin görüntüleme yöntemleri ileelde edilen verilerin yorumlanması bu konuda eğitim almış personel tarafından yapılmalıdır. Bütün bu aşamalara rağmen özellikle yaşlılık dönemi depresyonu ile Alzheimer hastalığının ayrıcı tanısı tam olarak yapılamamaktadır. Yanlışlıkla Alzheimer tanısı alan depresyon hastalarında tedavi önemli ölçüde gecikmektedir. 4

5 RİSK FAKTÖRLERİ Alzheimer; diyabet, kalp hastalıkları ve diğer kronik hastalıklar gibi zamanla ilerleyen kompleks bir hastalıktır. Pek çok faktör bu hastalığın gelişme ihtimalini arttırabilir ya da azaltabilir. Bu faktörlerin en önemlileri yaş, genetik, çevre ve yaşam tarzıdır. Bu faktörlerin Alzheimer hastalığına etkisi kişiden kişiye değişir. Alzheimer hastalığı, ilk semptomların görülmesinden yıllar hatta on yıllar önce beyinde değişiklikler yapmaya başlar. O yüzden Alzheimer hastalığına yakalanmayacak gibi görülen bireyler bile risk altında olabilir. I. YAŞ Yaş, Alzheimer hastalığı için bilinen en ciddi risk faktörüdür. Özellikle 65 yaşından sonra bu hastalığın görülme ihtimali 5 yılda bir iki katına çıkar. Alzheimer özellikle ve üstü yaşlarda çok sık bir biçimde görülür. 5

6 II. GENETİK Alzheimer hastalığı hakkında araştırmalar yapıldıkça genlerimizin Alzheimer üzerindeki etkisi daha net ortaya çıkmaktadır. Alzheimer hastalığının hem erken hem de geç dönemlerinde kişinin genetiğinin etkisi bulunmaktadır. Erken dönem Alzheimer nadir görülür. Alzheimer hastalarının sadece %5 i erken dönem Alzheimer hastası olarak adlandırılır. Belirtileri ya da 50 li yaşlarda görülebilir. Erken dönem Alzheimer hastalarının büyük çoğunluğu bu hastalığı aileden alır. Anneden ve babadan alınan genlerdeki mutasyonlar da büyük oranda etkilidir. Geç dönem Alzheimer hastalığı 60 yaşından sonra kendini gösterir. Pek çok gen Alzheimer hastalığının görülme riskinin artmasıyla ilişkilendirilebilir. Yapılan genetik testler bir kişinin geç dönem Alzheimer hastalığına yakalanıp yakalanmayacağını belirleyemez ancak ailesinde Alzheimer hastalığına sahip olan bireylerin erken dönem Alzheimer hastalığına yakalanma riskinin tespitinde kullanılabilir 6

7 ALZHEİMER HASTALIĞININ 10 BELİRTİSİ 1. GÜNLÜK HAYATI ETKİLEYEN HAFIZA KAYBI Bazen isimleri ya da randevuları unutmak ama sonradan hatırlamak Alzheimer hastalığının en bilinen belirtisi hafıza kaybıdır. Özellikle yeni öğrenilen bilgilerin unutulması sık gözlenir. Onun dışında gözlenebilecek diğer örnekler önemli günlerin ve olayların unutulması, aynı soruyu defalarca sormak ve önceden hatırlamakta zorlanılmayan şeyleri hatırlamak için aile bireylerine ya da ajandaya ihtiyaç duymak olarak sıralanabilir.. 2. PROBLEM ÇÖZMEDE YA DA PLANLAMADA ZORLUK Hesaplama yaparken ufak hatalar yapmak. Alzheimer hastalığı ile birlikte bir insanın matematikle ya da bir planı uygulamakla ilgili sıkıntıları başlayabilir. Bu insanlar bilindik bir yemek tarifini uygulamakta ya da faturaların takibinde sıkıntılar yaşayabilirler. Yaptıkları işlerde konsantre olmakta zorlanabilir ya da önceden yaptıklarından daha uzun sürede bu işlemi tamamlayabilirler. 7

8 3. GÜNLÜK İŞLERİ TAMAMLAMADA ZORLUK Arada sırada elektronik ev aletlerinin kullanımında ya da en sevdiği diziyi kaydederken yardıma ihtiyaç duyma. Alzheimer hastaları genelde günlük işleri tamamlamada sıkıntı yaşar. Bazen bilindik bir yere gidemez, harcamalarını ayarlayamaz ya da favori oyununun kurallarını hatırlayamaz. 4. ZAMAN YA DA MEKAN KONUSUNDA KAFA KARIŞIKLIĞI Hangi günde olduğunu karıştırmak ama sonradan hatırlamak Alzheimer hastaları zaman kavramını yitirebilir. Mevsimlerin ya da zamanın geçişinden habersiz görünebilir. Eğer bir şeyin gerçekleşmesi zaman alıyorsa neden hemen olmadığını anlayamayabilirler. Bazen nereye gittiklerini ya da nasıl bir yere gittiklerini unutabilirler. 8

9 5. GÖRSEL SİMGELERİ VE YERLEŞİMİNİ ANLAMADA ZORLUK Yaşlılık ve katarağa bağlı görüşte azalma Bazı insanlar için görüş problemleri Alzheimer hastalığının habercisi olabilir. Okumakta zorlanma, mesafe ayarlama güçlüğü ve renkleri ayırt etme sorunları yaşayabilirler. Bu da özellikle araba kullanmakta problem yaratır. 6.KELİMELERİ YAZMA YA DA SÖYLEMEDE ZORLUK Bazen doğru sözcüğü bulmada zorlanma Alzheimer hastaları bir konuşmaya katılma ya da takip etme konusunda sıkıntı yaşayabilirler. Bir konuşmanın ortasında durup nasıl devam edeceğini bilemez ya da söylediklerini tekrar etme ihtiyacı hissedebilirler. Bir şey için doğru sözcüğü bulma konusunda zorlanabilirler ya da onu yanlış isimlendirebilirler (örnek olarak «süt» yerine «beyaz su»). 9

10 7. EŞYALARI YANLIŞ YERE KOYMA VE NASIL KOYDUĞUNU HATIRLAMAMA TV kumandasını yanlışlıkla başka odaya götürmek ve oraya nasıl götürdüğünü hatırlayamamak. Alzheimer hastası biri TV kumandası gibi eşyaları buzdolabı gibi tuhaf yerlere koyabilir. Alzheimer hastaları eşyaları kaybedebilir ve onunla en son ne yaptığını hatırlayamaz. Bazen başkalarını hırsızlıkla suçlayabilirler. Bu suçlama davranışı zamanla alışkanlık haline gelebilir 8. KARAR VERME YETİSİNDE AZALAMA VE KÖTÜ KARALRLAR VERME Arada bir kötü karar vermek. Alzheimer hastalarının karar verme yetilerinde değişiklik gözlenebilir. Örnek olarak kasiyere fazla para verebilir ya da ihtiyacı olmayan şeylere yüklü miktarda para harcayabilir. Bunun dışında kişisel hijyene ve saçlarına sakallarına dikkat etmeyi bırakabilirler. 10

11 9. İŞTEN VE SOSYAL HAYATTAN ÇEKİLME Bazen iş, aile ya da sosyal sorumluluklar konusunda bıkkınlık hissetmek. Alzheimer hastaları hobilerini, sosyal aktiviteleri, işle ilgili projeleri ya da yaptığı sporu bırakabilir. Desteklediği takımı takip edemez ya da severek yaptığı hobisini nasıl yapacağını hatırlayamaz. Bunların dışında kendinde meydana gelen değişimden dolayı diğer insanlarla görüşmekten kaçınır. 10.DUYGU VE KİŞİLİKTEKİ DEĞİŞİM Kendi rutinini oluşturmak ve bu rutin bozulunca rahatsızlık hissetmek. Alzheimer hastalarının duygularında ya da kişiliklerinde değişimler gözlenebilir. Daha dalgın, şüpheci, depresif, kaygılı ya da endişeli olabilirler. Kendilerini rahat hissettikleri ortamdan çıkarılınca evde, işte hatta arkadaşlarıyla bile olsalar kolayca sinirlenebilirler. 11

12 ALZHEİMER HASTALIĞI SIRASINDA BEYİNDE MEYDANA GELEN DEĞİŞİMLER Alzheimer hastalığının en ayırıcı özelliklerinden biri de beyindeki sinir hücreleri (nöronlar) arasında amiloid plak birikimidir. Amiloid, vücudun ürettiği protein parçaları için kullanılan bir terimdir. Sağlıklı bir beyinde bu protein parçaları parçalanıp atılır. Alzheimer hastalığında ise bu parçalar bir araya gelip sert ve geçirgen olmayan plaklar oluştururlar. Beyindeki sinir hücrelerinin içerisinde tau isimli bir proteini içeren, geçirgen olmayan mikrotübüller bulunur. Bu mikrotübüllerin görevi sinir hücresinin ihtiyacı olan besin ve diğer önemli bileşenleri hücre içinde taşımaktır. Alzheimer hastalığında bu mikrotübüller anormal bir yapıya bürünür ve sonunda çöker. Alzheimer hastalığı ilerledikçe ve sinir hücreleri öldükçe beyin küçülür. Alzheimer hastalığının erken dönemlerinde hipokampüsteki hücreler dejenere oldukça yakın dönem hafızada gerileme görünür. Bu da günlük aktivitelerin gerçekleşmesini engelleyebilir. Alzheimer hastalığı serebral kortekse (beynin en dış katmanı) yayıldıkça karar verme yetisi azalır, duygusal patlamalar görülebilir ve konuşma bozulur. Hastalığın daha da ilerlemesi daha fazla sinir hücresinin ölmesine neden olur ve bu da kişide kaybolma ya da öfke nöbetleri gibi büyük değişimlere yol açar. Hastalığın son dönemlerinde ise hastalar kendilerini besleme, insanları tanıma özelliklerini ve vücut fonksiyonlarını kaybederler. Hafıza kötüleşir ve hasta neredeyse hiçbir şey hatırlayamaz hale gelir. 12

13 ALZHEİMER HASTALIĞINI ÖNLEMEK İÇİN NELER YAPABİLİRSİNİZ? Beyninizi ve vücudunuzu sağlıklı tutmak için pek çok şey yapabilirsiniz. Çeşitli aktiviteler genel olarak sizi kronik hastalıklardan koruyabilir ve sağlığınızı desteklemeye yardımcı olur. Alzheimer üzerine yapılan çalışmalardan sonra yetişkinlerin yapması en çok tavsiye edilenler şunlardır: Düzenli olarak egzersiz yapın Sebze ve meyvece zengin bir diyet yapın Sosyal aktivitelere katılın Zekanızı kullanabileceğiniz uğraşlar edinin Tip 2 diyabete sahip olup olmadığınızı kontrol edin Yüksek tansiyondan uzak durun Kolesterolünüzü düşük tutun Sağlıklı kilonuzda kalın Sigarayı bırakın Depresyon hastasıysanız tedavi görün SOCAT LABORATUVARLARI SoCAT Laboratuvarları 2007 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı bünyesinde Prof. Dr. Ali Saffet Gönül ve Radyoloji Anabilim Dalı Nöroradyoloji bilim dalından Prof. Dr. Ömer Kitiş tarafından kuruldu. SoCAT, İngilizcede Bilişsel ve Davranışsal Bilimler için Bilgisayarlı Anatomik Tekniklerin Standardizasyonu anlamına gelen «Standardization of Computational Anatomy Techniques for Cognitive and Behavioral Sciences» kelimelerinden oluşmaktadır. Her iki bilim adamı da bu laboratuvarı kurmadan önce çeşitli sürelerde İtalya, Fransa ve ABD de ilgili alanda çalıştılar. 13

14 SoCAT, Tıp Fakültesi bünyesinde yer almasına rağmen rutin medikal işlemler dışında ileri düzeyde beyin araştırmaları yapmak üzere kurulmuştur ve geliri Sosyal Güvenlik kurumu dışındaki kaynaklardan sağlanmaktadır. Bu kaynaklar TÜBİTAK, Avrupa Birliği Projeleri, Bilimsel Araştırma Projeleri dir. Bu özelliği onu diğer tıp fakültesi laboratuvarlarından farklı kılmaktadır. NEDEN SoCAT LABORATUVARLARI KURULDU? Yaklaşık 20 yıl içindeki teknolojik gelişmeler beyni bir organ olarak hiç olmadığı kadar görünür hale getirmiştir. Ancak bu teknoloji MRI ve PET gibi cihazları üreten firmaların kullanıcıya sağladığı imkanlar ile sınırlıdır. Bu sınırlılıklar ileri düzeyde araştırmalara imkan vermemektedir. SoCAT, en ileri düzey araştırmaları gerçekleştirmek üzere kendi teknolojisini üretebilen bir laboratuvardır. Bu özelliği nedeniyle işlevsel MRI ve Difüzyon MRI gibi araştırmaları diğer şahıslara ihtiyaç duymadan gerçekleştirebilmektedir. Bugün için pek çok üniversite ve eğitim hastanesi beyin görüntüleme projelerini SoCAT laboratuvarı ileortak gerçekleştirmektedir. SoCAT LABORATUVARI KİMLERDEN OLUŞMAKTADIR? SoCAT laboratuvarı, şu anda gönüllü çalışan akademisyen, asistan ve psikologdan oluşmaktadır. Bu ekibin içinde psikiyatristler, nörologlar, radyologlar, bilgisayar yazılımcıları ve bilgisayar mühendisleri bulunmaktadır. Son dönemde erken Alzheimer tanısında elde edilen başarılar ile Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Geriatri Bilim Dalı ile işbirliğine gidilmiş ve SoCAT ekibindeki birey sayısında artış olmuştur. Not: Alzheimer ve SoCAT grubunun yaptığı diğer çalışmalar ve sonuçları için sitesini ziyaret edebilirsiniz. İletişim Bilgileri Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı SoCAT Lab Bornova-İzmir Tel: