Ç.Ü Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi Yıl:2012 Cilt:28-5

Transkript

1 TRAKYA İLKEREN VE FLAME SEEDLESS ÜZÜM ÇEŞİTLERİNDE MUTASYON OLUŞTURULMASI AMACIYLA ETKİLİ CO 60 DOZUNUN BELİRLENMESİ 1 Determınates Of Effectıve Co 60 Dose For Mutatıon Inductıon In Trakya Ilkeren And Flame Seedless Grape Cultıvars Hatice BİLİR EKBİÇ Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Semih TANGOLAR Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı ÖZET Çalışmada, Trakya İlkeren ve Flame Seedless çeşitlerinde in vivo denemesiyle Co 60 ın % 50 ve daha az düzeyde fiziksel zarar ile kontrolden olumlu yönde farklılıkların oluşumuna neden olan en etkili dozu araştırılmıştır. Araştırmada Co 60 gama ışınımının 0, 15, 25, 35 ve 45 Gy dozları denenmiştir. Araştırma sonucunda gama ışınım dozlarının artışına bağlı olarak gözlerin kabarma, uyanma ve sürme süresinde kontrole göre gecikme meydana geldiği gözlenmiştir. Artan gama ışınım dozları her iki çeşitte yaprak ve kök sayısının azalması ile sürgün ve kök uzunluğu kısalmasına neden olmuştur. 35 Gy Co 60 ışınım dozu yapraklarda küçülme ve dişliliğin kaybolması şeklinde anormalliklere sebep olmuştur. Trakya İlkeren çeşidinde 25 Gy uygulaması ve Flame Seedless çeşidinde 35 Gy uygulaması ile stoma yoğunluğu, genişliği ve uzunluğu bakımından belirgin bir farklılık elde edilmiştir. Kromozom sayısı, denenen ışınım dozlarıyla değişikliğe uğramamıştır. Çeliklere gama ışınım uygulamasında, 45 Gy Co 60 dozunun öldürücü etki gösterdiği belirlenmiştir. Çeliklerde canlılık oranı bakımından ED 50 değeri Trakya İlkeren çeşidi için Gy; Flame Seedless çeşidi için ise Gy arasında değişmiştir. Anahtar Kelimeler: Asma, mutasyon, gama ışınımı ABSTRACT The study was carried out in Trakya İlkeren and Flame Seedless grape cultivars to experiment the optimum doses, and comparing to the control plants 50% and less damaging doses of Co 60 by in vivo techniques. In the experiment, 15, 25, 35 and 45 Gy doses of Co 60 sourced gamma irradiation were investigated. In the results of study were shown that duration of bud break and shooting were late depending on the increasing of Co 60 doses. Increasing doses of gamma irradiation resulted in less leaf and root number and shortening in shoot and root length in both cultivar. Moreover 35 Gy dose of Co 60 caused the abnormalities by small leaf size and lose of leaf toothy. 25 Gy dose in Trakya Ilkeren and 35 Gy Doktora Tezi-Phd. Thesis

2 dose in Flame Seedless had effect on the density and dimension of stomata. Chromosome numbers had no change by gamma application doses. Gamma application experiments to cuttings showed that 45 Gy dose of Co 60 had lethal effect. ED 50 values of Co 60 gamma irradiation were found and Gy in Trakya İlkeren and Flame Seedless cultivars respectively. Key Words: Grapevine, mutation, gamma irradiation Giriş Dünya üzüm endüstrisinde, verim ve kalite bakımından üstün özellikte olan ve tüketicinin beğenisini kazanan çeşitler önemli yer tutmaktadır. Bu nedenle üzüm ıslahı çalışmalarında, farklı iklim ve toprak koşullarına iyi adapte olabilen, hastalıkzararlılara dayanımı yüksek ve aynı zamanda verim-kalite bakımından da üstün özelliklere sahip olan üzüm çeşitlerinin elde edilmesi amaçlanmaktadır. Ekonomik değeri yüksek yeni çeşitlerin elde edilmesi amacıyla melezleme ve klonal seleksiyon gibi geleneksel ıslah metotları kullanılabilmesine karşın, asmanın heterezigotik yapısı ve melezleme ıslahıyla istenilenden çok sayıda özelliğin değişime uğraması gibi olumsuz bazı yönleri bulunmaktadır. Bununla birlikte mutasyon ıslahında adaptasyon yeteneği yüksek olan popüler çeşitlerin bir ya da bir kaç özelliğinin değiştirilmesi ile yeni çeşit elde edilmesi olanağı bulunmaktadır. Mutasyon yoluyla bitki ıslahı, yaklaşık yıl öncesinde oldukça yoğun olarak kullanılmış ancak sonrasında yapılan çalışma sayısında düşüş gözlenmiştir. Son yıllarda bitki ıslahında kaydedilen gelişmelere paralel olarak yeniden güncel hale geldiği gözlenmektedir (Donini, 1998; Van Harten, 1998; Predieri, 2001). Tarımda geçen yetmiş yıl içerisinde 2252 mutant çeşidin elde edildiği resmi olarak kaydedilmiştir (Maluszynski ve ark., 2000). Bu yolla en fazla çeşit üreten ülke Çin (% 26.8) olup bu ülkeyi Hindistan, Rusya, Hollanda nın takip ettiği bildirilmiştir (Kunter Marasalı ve Değirmenci, 2007). Elde edilen mutant çeşit sayısının fazlalığına rağmen meyvecilik ve bağcılıkta bugüne kadar sadece 48 mutant çeşidin elde edildiği bildirilmiştir (Ahloowalia ve ark., 2004). Mutasyon ıslahında mutant çeşitlerin elde edilmesinde en fazla radyasyon uygulaması kullanılmakta olup, radyasyon uygulamaları içinde ise gama ışınımının kullanımı % 64 ler düzeyindedir (Ahloowalia ve ark., 2004). İyonize radyasyon grubunda olan gama ışınımı hücrede bol miktarda bulunan su molekülünün ayrışmasına ve bu yolla üç-dört atomdan meydana gelmiş oksijen içeren serbest radikallerin oluşuma neden olmaktadır. Oluşan serbest radikaller DNA zincirinin kırılması, DNA zinciri boyunca nükleotidlerin ayrışması ve hücre organellerinin parçalanması gibi hücresel düzeyde büyük hasarlara neden olmaktadır. Hücrede meydana gelen bu hasarlar özellikle hücre bölünmesini engelleyerek büyümenin gerilemesine neden olmaktadır (Kaya, 2002). Bu çalışmada, Trakya İlkeren ve Flame Seedless çeşitlerinde in vivo denemeleriyle Co 60 ın % 50 ve daha az düzeyde fiziksel zarar ile kontrolden olumlu yönde farklılıklara neden olan en etkili dozu araştırılmıştır

3 Materyal ve Metot Materyal Denemede materyal olarak Trakya İlkeren ve Flame Seedless çeşitlerinin odun çelikleri kullanılmış ve bu materyallerde gama ışınım uygulaması gerçekleştirilmiştir. Metot Bu çalışmada, Trakya İlkeren ve Flame Seedless çeşitlerinin dinlenme dönemindeki çubuklarından iki göz içeren odun çelikleri budamayı takiben alınmış ve bunlar uygulama aşamasına kadar +4 0 C deki soğuk hava deposunda bekletilmiştir. Uygulamanın birkaç saat öncesinde iki göz içeren çeliklerin dip gözleri köreltilmiş, sonrasında Co 60 ın 15, 25, 35 ve 45 Gy lik dozlarıyla ışınlanmıştır. Belirtilen dozlarda ışınlanan odun çelikleri perlit ortamında sisleme ünitesine dikilmiştir. Işınlanmış çeliklerin perlit ortamına dikiminde her yineleme için 15 er; her uygulama için toplam 45 adet çelik kullanılmıştır. Işınlama yapılmış çeliklerin perlit ortamına dikimleri denemenin ilk yılında , ikinci yılında ise tarihlerinde gerçekleştirilmiştir. Uygulama yapılan çeliklerde etkili mutasyon dozunun (ED 50 ) belirlenmesi amacıyla canlılık oranı (%), gözlerin uyanma süresi (gün), yaprak ve kök sayısı (adet), sürgün ve kök uzunluğu (cm), yaprak alanı (cm 2 ), genel morfolojik incelemeler ile stoma yoğunluğu (adet/mm 2 ), stoma genişliği ve uzunluğu (µm) ve kromozom sayısını içeren sitolojik incelemeler gerçekleştirilmiştir. Sürgün uzunluğu ölçümü sürgün büyümesinin durulduğu Eylül ayı sonunda, kök sayısı ve kök uzunluğu ölçümleri ise çeliklerin tüplere aktarılması esnasında gerçekleştirilmiştir. Yaprak alanı, stoma sayısı, stoma genişliği ve uzunluğu ölçümleri köklenmiş odun çeliklerinin tüplere şaşırtılması sonrasında sisleme altında gelişen fidanlardan alınan yapraklarda yapılmıştır. Yaprakta stoma sayımlarında oje jöntemi (Akal, 2001) kullanılmıştır. Yönteme göre yaprakların alt yüzüne mono nitro selüloz maddesi sürülmüş ve kurumalarını takiben alt epidermis bu madde ile birlikte sıyrılmış ve lamel üzerine yerleştirilerek 40 büyütmeli objektif ve 10 büyütmeli oküler mikrometre yardımıyla 1 mm 2 lik alandaki stoma sayısı Ağ Mikrometre kullanılarak yaprağın üç farklı bölgesi için 3 er sayım yapılıp kaydedilmiştir. Alt epidermisi sıyrılıp lamel üzerine yerleştirilen örneklerde stoma eni ve boyu, 100 objektif ve 10 büyütmeli oküler mikrometre yardımıyla üçer yaprağın üç farklı bölgesi için 3 er okuma yapılarak gerçekleştirilmiştir. Co 60 uygulamasının ploidi seviyesine olan etkisinin belirlenmesi amacıyla kök ucu kromozom sayımları da yapılmıştır. Kromozom incelemelerinde Topaktaş ve Rencüzoğulları (1995) nın belirttikleri yöntem kullanılmıştır. Işınlamayı takiben dikilen odun çeliklerinde sürme sonrasında yaprak şekli, dişliliği ve klorozu içeren bazı morfolojik incelemeler de yapılmıştır

4 Araştırma Bulguları Farklı dozdaki gama ışınımının canlı çelik oranları (%) üzerine iki vejetasyon dönemindeki etkisi Çizelge 1 de sunulmuştur. Denemenin her iki yılında da kontrol çeliklerinde canlılık oranının % 90 ın üzerinde olduğu ve ışınım dozunun artışına paralel olarak canlılık oranında düşüş görüldüğü tespit edilmiştir. Trakya İlkeren çeşidinde 25 Gy lik gama ışınım dozunun uygulandığı çeliklerde ilk yıl % 31.1, ikinci yılda ise % 48.9 oranında canlılık belirlenmiştir. Aynı ışınım dozu Flame Seedless çeşidi çeliklerinde ilk yılda % 33.3, ikinci yılda ise % 53.3 oranında canlı çelik elde edilmesine neden olmuştur. Denemenin her iki yılında da 45 Gy dozdaki Co 60 ışınım uygulamasında kullanılan iki çeşidin çeliklerinin canlılıklarını sürdüremediği görülmüştür. Çizelge 1. Farklı dozdaki Co 60 uygulamasının Trakya İlkeren ile Flame Seedless çeliklerinde canlılık oranları (%) üzerine etkisi Uygulama (Co 60 ) Trakya İlkeren Çeşit Flame Seedless Kontrol 93.3 a a 93.3 b a 15 Gy 93.3 a 88.9 a a a 25 Gy 31.1 b 48.9 b 33.3 c 53.3 b 35 Gy c 11.1 c 45 Gy LSD % Gama ışınım dozlarının uyanma süresine (gün) olan etkisi Şekil 1 de verilmiştir yılı sonuçlarına göre, denemede yer alan her iki çeşitte de en erken göz uyanması Kontrol uygulamasında gözlenmiştir (dikimden 22 gün sonra). Bu özellik açısından 25 Gy uygulamasıyla Trakya İlkeren çeşidinde kontrole göre 5 gün, Flame Seedless çeşidinde ise 7 günlük gecikme meydana gelmiştir yılı sonuçlarına göre ise Trakya İlkeren çeşidinde en geç uyanma 35 Gy uygulaması yapılan çeliklerde saptanmıştır (dikimden 53 gün sonra). Flame Seedless çeşidinde ise en geç uyanma 25 (dikimden 50 gün sonra) ve 35 Gy Co 60 uygulaması çeliklerinde (dikimden 52 gün sonra) belirlenmiştir. Şekil 1. Farklı dozdaki Co 60 uygulamasının Trakya İlkeren ile Flame Seedless çeliklerinde 2007 yılı (solda) ve 2008 yılı (sağda) göz uyanma süresi (gün) üzerine etkisi

5 Yaprak sayısı bakımından denemenin ilk yılında Trakya İlkeren çeşidinde İlk yıl sonuçlarına göre 15 Gy dozunun Kontrole göre farklılığa neden olduğu saptanmıştır. Kontrol uygulaması fidanlarında 30 adet yaprak belirlenirken 15 Gy uygulamasıyla bu değer 13 e kadar düşmüştür. Flame Seedless çeşidinde ise ilk yıl sonuçlarına göre; 15 ve 25 Gy Co 60 uygulamalarıyla yaprak sayısı belirgin bir şekilde azalma göstermiştir (Kontrol: 30 adet, 15 Gy: 12, 25 Gy: 6 adet). Sürgün uzunluğu açısından gama ışınım dozlarının etkisi incelendiğinde ise Trakya İlkeren çeşidinde ilk yıl elde edilen değerlerde 15 Gy Co 60 uygulamasıyla kontrole göre belirgin bir azalmanın olduğu görülmüştür. Kontrol fidanlarının ortalama sürgün uzunluğu 56 cm olurken, 15 Gy uygulaması gören fidanlarda 24 cm olarak tespit edilmiştir. İkinci yıl sonuçları ilk yıl sonuçlarıyla benzerlik göstermiş olmasına karşın denemenin ikinci yılında 25 Gy uygulanmış fidanların sürgün uzunluklarının (7.8 cm), Kontrol (50.9 cm) ve 15 Gy (41.0 cm) uygulanmış olanlara nazaran oldukça azaldığı dikkat çekmiştir (Çizelge 2). Flame Seedless çeşidinden elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde Trakya İlkeren çeşidi sonuçlarıyla uyum içinde olduğu dikkat çekmektedir yılı sonuçlarına göre bu özellik açısından en yüksek değer, kontrol uygulamasından (52.7 cm), en düşük değer ise 6.3 cm ile 25 Gy Co 60 uygulamasından elde edilmiştir. Denemenin 2008 yılı sonuçlarına göre ise ilk yılda olduğu gibi en uzun sürgünler kontrol uygulamasından elde edilmiştir (65.2 cm). 35 Gy uygulamasıyla ise en düşük sürgün uzunluğuna (11.7 cm) sahip olan fidanlar elde edilmiştir (Çizelge 2) Çizelge 2. Farklı dozdaki Co 60 uygulamasının Trakya İlkeren ve Flame Seedless çeşitlerindeki yaprak sayısı (adet) ve sürgün uzunluğu (cm) üzerine etkileri Uygulama (Co 60 ) Yaprak Sayısı Sürgün Uzunluğu Trakya İlkeren Flame Seedless Trakya İlkeren Flame Seedless Kontrol 30 a 16 a 30 a 14 a 56.0 a 50.9 a 52.7 a 65.2 a 15 Gy 13 b 15 a 12 b 8 b 24.0 b 41.0 a 37.1 b 29.9 b 25 Gy - 5 b 6 c 6 b b 6.3 c 19.2 bc 35 Gy b c 45 Gy LSD % Trakya İlkeren ve Flame Seedless çeşidi çeliklerinde incelenen diğer özellikler gibi kök uzunluğunun da artan gama ışınım dozundan oldukça etkilendiği saptanmıştır. Her iki çeşitte de kontrol uygulaması çeliklerinden en uzun kök uzunluklarına sahip fidanlar elde edilmiştir. Denemenin ikinci yılında, Trakya

6 İlkeren çeşidinde 25 Gy uygulamasıyla (17.0 cm) en kısa köklere sahip fidanlar elde edilirken Flame Seedless çeşidinde en kısa kök uzunluğu 27.6 cm değeriyle 25 ve 35 Gy uygulamalarından saptanmıştır (Çizelge 3). Denemede yer alan her iki çeşitte de gama ışınım dozlarının artışıyla kök sayısında azalma saptanmıştır. Trakya İlkeren çeşidinde 15 ve 25 Gy uygulamalarıyla kök sayısında kontrole göre yaklaşık % oranında azalma saptanmıştır. Flame Seedless çeşidinin bu özellik bakımından ışınım dozları kontrole göre belirgin farklılık göstermiş ancak 15 ve 25 Gy Co 60 uygulamasından elde edilen fidanların kök sayıları birbirlerine yakın değerler göstererek aynı istatistiksel grup içerisinde yer almıştır (Kontrol: 15 adet, 15 Gy: 7 adet ve 25 Gy: 6 adet) (Çizelge 3). Çizelge 3. Farklı dozdaki Co 60 uygulamasının Trakya İlkeren ve Flame Seedless çeşitleri çeliklerinde kök uzunluğu (cm) ve kök sayısı (adet) üzerine etkileri Uygulama (Co 60 ) Kök Uzunluğu Kök Sayısı Trakya İlkeren Flame Seedless Trakya İlkeren Flame Seedless Kontrol 25.8 a 25.4 a 27.1 a 41.8 a 12 a 11 a 15 a 10 a 15 Gy 12.5 b 21.8 b 19.2 b 33.5 b 6 b 5 b 7 b 5 b 25 Gy c 17.0 b 27.6 b - 4 b 6 b 4 b 35 Gy b b 45 Gy LSD % Yapılan yaprak alanı ölçümlerine göre ışınım dozlarının artışına bağlı olarak yapraklarda küçülmenin olduğu tespit edilmiştir. Trakya İlkeren çeşidinin kontrol uygulamasında ilk yıl denemesinde yaprak alanının 93.2 cm 2, ikinci yılda 83.0 cm 2 değerinde olduğu belirlenmiştir. İkinci yıl denemesinde 25 Gy ve 35 Gy uygulaması bitkilerinin yaprak alanlarında oldukça fazla düşüş saptanmıştır (sırasıyla; 43.6 cm 2, 31.4 cm 2 ) (Çizelge 4). Flame Seedless çeşidinde de ışınım dozlarının artışına bağlı olarak yaprak alanında Trakya İlkeren çeşidinde olduğu gibi azalma saptanmıştır. Kontrol uygulaması fidanlarında yaprak alanı değeri ilk yılda 83.0 cm 2, ikinci yılda 71.0 cm 2 olmuştur. Buna karşın 25 ve 35 Gy uygulamaları ile yaprak alanlarında hemen hemen yarı yarıya küçülme tespit edilmiştir

7 Çizelge 4. Farklı dozdaki Co 60 uygulamasının Trakya İlkeren ve Flame Seedless çeşitlerinin yaprak alanları üzerine etkisi (cm 2 ) Uygulama (Co 60 ) Trakya İlkeren Flame Seedless Kontrol 93.2 a 80.5 a 83.0 a 71.0 a 15 Gy 79.2 b 51.3 b 71.4 b 75.5 a 25 Gy c 43.6 c 42.3 b 35 Gy b 45 Gy LSD % Denemeye alınan her iki çeşitte gama ışınımının çeliklerdeki ploidi seviyelerine olan etkisinin belirlenmesi amacıyla stoma yoğunlukları, genişlik ve uzunlukları da belirlenmiştir. Stoma sayısı bakımından 2007 yılı sonuçlarına göre her iki çeşitte de istatistikî bir farklılık elde edilmemiştir. Trakya İlkeren çeşidinde stoma sayısı adet/mm 2 arasında değişirken, Flame Seedless çeşidinde bu sayı adet/mm 2 olmuştur. Denemenin ikinci yılında Trakya İlkeren çeşidinde 25 Gy uygulaması yapılan bitkilerin stoma yoğunluğunun Kontrol ve 15 Gy uygulaması yapılanlara göre oldukça düşük olduğu tespit edilmiştir (124 adet/mm 2 ). Flame Seedless çeşidinin 35 Gy uygulamasında stoma yoğunluğunun kontrole oranla oldukça azaldığı belirlenmiştir (Kontrol: 146 adet/mm 2, 35 Gy dozu: 90 adet/mm 2 ) (Çizelge 5 ve 6). Stoma genişliği ve uzunluğu bakımından her iki yıl sonuçlarına göre; Trakya İlkeren çeşidi stoma genişlik ve stoma uzunluk değerleri artan ışınım dozundan istatistiki olarak etkilenmemiştir (Çizelge 5). Flame Seedless çeşidinin ikinci yıl denemesinde ise 35 Gy uygulamasıyla stoma genişliği ve uzunluğunda belirgin artışa neden olduğu belirlenmiştir (stoma genişliği: 12.9 m, stoma uzunluğu: 26.7 m) (Çizelge 6). Çizelge 5. Trakya İlkeren çeşidinde arklı Co 60 Dozlarının stoma sayısı (adet/mm 2 ), genişliği ( m) ve uzunluğu ( m) üzerine etkisi Uygulama Stoma (Co 60 Stoma Genişliği Stoma Uzunluğu Sayısı Dozları) Kontrol ab Gy a Gy b Gy Gy LSD %5 Ö.D. 22 Ö.D Ö.D. Ö.D. Ö.D.

8 Çizelge 6. Flame Seedless çeşidinde farklı Co 60 dozlarının stoma sayısı (adet/mm 2 ), genişliği ( m) ve uzunluğu ( m) üzerine etkisi Uygulama (Co 60 ) Stoma Sayısı Stoma Genişliği Stoma Uzunluğu Kontrol a b b 15 Gy a b a 25 Gy a ab b 35 Gy b a a 45 Gy LSD %5 Ö.D Ö.D 2.32 Ö.D Her iki çeşidin tüm ışınım dozlarının uygulandığı çeliklerin kök kromozom sayılarının ise kontrol çeliklerininki ile aynı olduğu (2n=2x=38) saptanmış böylelikle ışınım dozlarının kromozomal düzeyde etkisinin olmadığı belirlenmiştir ( Işınlamayı takiben dikilen çeliklerde sürme sonrasında yapılan morfolojik gözlemlerde 35 Gy uygulaması gören çeliklerden süren sürgünlerin daha kısa, yapraklarının daha küçük olduğu ve yaprak dişlerinin kaybolduğu gözlenmiştir. Tartışma ve Sonuçlar Bu çalışmada, Trakya İlkeren ve Flame Seedless çeşitlerinde, in vivo denemesiyle Co 60 ın % 50 ve daha az düzeyde fiziksel zarar ile kontrolden olumlu yönde farklılıkların oluşumuna neden olan en etkili dozu araştırılmıştır. Araştırmada uygulamaların etkinliğinin belirlenmesine yönelik olarak değişik morfolojik, sitolojik ve pomolojik incelemeler yapılmıştır. Arazi koşullarında odun çeliklerine farklı dozlarda uygulanan Co 60 gama ışınımının canlı çelik oranı üzerine etkisinin farklılık gösterdiği görülmüştür. Her iki yılda materyal olarak kullanılan her iki çeşitte de 45 Gy Co 60 dozunun öldürücü etki gösterdiği belirlenmiştir. 35 Gy gama ışınım dozunun ise iki çeşitte de ya çeliklerin tamamının kurumasına neden olduğu ya da canlılık oranını % 20 ve daha altına düşürdüğü saptanmıştır. İyonize radyasyon grubunda olan gama ışınımı sonucunda oluşan serbest radikaller DNA zincirinin kırılması, DNA zinciri boyunca nükleotidlerin ayrışması, hücre duvarı ve stoplazmayı parçalayarak hücre bölünmesinin engellenmesi yoluyla hücre ölümüne neden olmaktadır (Kaya, 2002; Blanco, 2005). Kullanılan doz, bitki türü ya da çeşidi için yüksek olduğunda ölen hücrelerin yerine yenisi oluşmamakta ve bitkinin kurumasına ve ölümüne neden oluşturmaktadır. Etkili mutasyon dozu ve gama ışınımına olan hassasiyet çeşitlere göre değişmekle beraber aynı çelik üzerinde farklı gözlerde de farklılık göstermektedir (Çoban ve ark., 2002). Mevlana, Pembe Gemre ve Misket çeşitlerinde aynı çeliğin 10 farklı

9 gözünde 3.8 krad dozunda gama ışınımı uygulamış her bir gözün radyasyona olan hassasiyetinin farklılık gösterdiğini saptamışlardır. Daha önceki yıllarda ışınlama sonrası etkili mutasyon dozunun belirlenmesine yönelik yürütülmüş çalışmalarda da gama ışınım dozunun artışına paralel olarak canlı çelik oranında düşüşlerin olduğu bildirilmiştir (Ponnuswami ve ark., 1991; Marasalı ve ark., 2003; Dardeniz ve Tayyar, 2005). Lineer regresyon grafiğine dayalı olarak canlılık oranı bakımından hesaplanan etkili mutasyon dozlarının (ED 50 ) Trakya İlkeren çeşidinde denemenin ilk yılı için 23.6 Gy; ikinci yılı için 24.5 Gy olduğu saptanmıştır. Flame Seedless çeşidinde bu dozlar denemenin ilk yılı için 21.7 Gy; ikinci yılında ise 24.9 Gy olarak tespit edilmiştir. Sürgün uzunluğu bakımından Trakya İlkeren çeşidinde ED 50 değeri 16.8 Gy olarak belirlenmiştir. Flame Seedless çeşidinde ise ED 50 değeri ilk yıl Gy, ikinci yıl Gy olarak belirlenmiştir. Yapılan çalışmalar sonucunda çeşitlere göre farklı etkili mutasyon dozunun (ED 50 ) olduğunu belirlenmiştir. Ponnuswami ve ark. (1991), Muscat çeşidinde canlılık oranı bakımından ED 50 değerinin Gy arasında değişim gösterdiğini saptamışlardır. Marasalı ve ark. (2003) ise araştırmaları sonucunda ED 50 değerini Kalecik Karası çeşidi için Gy, Sultani Çekirdeksiz çeşidi için Gy ve Uslu için Gy olarak tespit etmişlerdir. Canlılık oranını ölçüt olarak alan Dardeniz ve Tayyar (2005) ın ED 50 değerini 420 A anacı için Gy, 5BB içinse Gy olarak tespit ettiği görülmüştür. Çalışmada artan gama ışınımının vejetatif gelişim açısından baskılayıcı bir etki gösterdiği tespit edilmiştir. Bu durum yaprak ve kök sayısının azalması ile sürgün ve kök uzunluğu kısalması şeklinde görülmüştür. Sürgün uzunluğu, yaprak sayısı ve alanındaki artan ışınım dozuyla meydana gelen azalma çoğu araştırma sonuçlarıyla paralellik göstermiştir (Kunter Marasalı ve Değirmenci, 2007; Dardeniz ve Tayyar, 2005; Ponnuswami ve ark., 1991). Kök sayısı ve kök uzunluğu açısından Dardeniz ve Tayyar (2005) ışınım dozunun artışıyla kök sayısında belirgin düşüşün olduğunu saptamışlardır. Araştırıcılar çalışmamız sonuçlarına benzer olarak 5 BB anacı kontrol bitkilerinde kök sayısını olarak belirlemişler ancak bu değerin 20 Gy uygulamasında 4.9, 25 Gy uygulamasında ise 1.38 adete kadar düşüş gösterdiğini belirtmişlerdir. Lima da Silva ve Doazan (1995) da artan ışınım dozlarının kök gelişimi üzerine olumsuz etki yaptığını rapor etmişlerdir. 35 Gy gama ışınım uygulaması sonrasında çeliklerde morfolojik bazı anormallikler de belirlenmiştir. Fizyolojik zararlanma olarak tanımlanan yaprak şeklindeki anormallikler bu çalışmaya benzer olarak bazı çalışmalarda da tespit edilmiştir (Van Harten, 1998; Marasalı ve ark., 2003; Dardeniz ve Tayyar, 2005). Işınımın çelik üzerine etkisi açısından yapılan sitolojik incelemeler sonucunda Trakya İlkeren çeşidinde 25 Gy uygulaması ile Flame Seedless çeşidinde ise 35 Gy uygulaması ile belirgin bir farklılık elde edilmiştir. Farklı gama ışınım dozlarının stoma sayısı üzerine etkisinin yalnızca Lima da Silva ve Doazan (1995) ın çalışmalarında incelendiği tespit edilmiştir. Araştırıcılar Fercal ve

10 Gravesac Amerikan asma anaçlarında 30 Gy Co 60 dozunun stoma sayısı bakımından varyasyona neden olduğunu saptamışlardır. Çalışmadan elde edilen kromozomal bulgular Marasalı Kunter ve Değirmenci (2007) nin çalışma sonuçlarına benzerlik göstermiştir. Araştırıcılar Sultani Çekirdeksiz ve Kalecik Karası üzüm çeşitlerinde beş farklı dozda (20, 25, 30, 40 ve 45 Gy) Co 60 ışınlamaları yapmışlar ve diploid (2n=38) yapıda hücreler gözlemişlerdir. Araştırıcılar, Sultani Çekirdeksiz çeşidinin 30 Gy uygulamasının yapıldığı yüz bireyin yalnızca bir tanesinde ploid olduğu düşünülen hücre yapısını gözlemişlerdir. Kaynaklar AHLOOWALIA, B.S., MALUSZYNSKI, M AND NICTERLEIN, K., Global impact of mutation-derived varieties. Euphytica, 135: AIHONG, M., PARGA, F., JLARSHE, S. AND SHAOHUA, L., Study on the ınduction of tetraploid grapes. Scientia Agricultura Sinica, 38(8): AKAL, N., Değişik vitis türleri ve melezlerinin vejetatif organları arasındaki bazı anatomik farklılıkların belirlenmesi. Çukurova Üniv. Fen Bil. Enst. Yüksek Lisans Tezi, 71 s. BLANCO, C.A., Mutagenesis en la mejora genetica vegetal. curso notas de especializacion postuniversitaria del programa master en mejora genetica vegetal, 204 p. BOZHINOVA-BONEVA, I., Gamma ırradiation of grapevine polen. Gradinarska I Lozarska Nauka, 11(5): ÇOBAN, H., KARA, S. VE İLTER, E., Investigations on raidiosensitivity of some grape varieties. Pakistan Journal of Biological Sciences, 5(5): DARDENİZ, A. VE TAYYAR, S., An investigation on the bud break and growth of cuttings of 420 A and 5 BB american vine rootstocks ırradiated with different gamma doses. Journal Central European Agric., 6(2): DONINI, S., Induced mutation in plant breeding: current status and future outlook. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, KAYA, A., İyonize radyasyonun biyolojik etkileri. Dicle Tıp Dergisi. 29 (3): KUNTER MARASALI, B. VE DEĞİRMENCİ, D., Sultani Çekirdeksiz ve Kalecik Karası üzüm çeşitlerinde uyarılmış mutasyon etkilerinin sitogenetik tanımlanması. TÜBİTAK TOGTAG 3091, 114 s. LIMA DA SILVA, A. AND DOAZAN, J.P., Gamma-Ray mutagenesis on grapevine rootstocks cultivated In Vitro. Journal International Des Sciences De La Vigne Et Du Vin, 29(1):

11 MALUSZYNSKI, M., NICTERLEIN, K., VAN ZANTEN, L. AND AHLOOWALIA, B.S., Officially released mutant varieties, The FAO/IAEA Database, Mut. Breed. Rev., 12: MARASALI, B., KUNTER, B., DEĞİRMENCİ, D., KESKİ, N., TANER, Y., ÇELİK, H., TUTLUER, İ., USLU, N. VE SAĞEL, Z., Yerli üzüm çeşitlerinde mutasyon ıslahına yönelik olarak etkili mutasyon dozunun belirlenmesi ve m 1 v 1 generasyonunda görülen ilk etkiler. Türkiye IV. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, 08-12, Eylül, Antalya, PATIL, S.G. AND PATIL, V.P., Mutation studies in anab-e-shahi grape (vitis vinifera l.). Indian Journal of Horticulture, 62(3): PONNUSWAMI, V., IRALAPPON, I. AND ANOMUGAM, R., Sensitivity of muscat grape cuttings to gamma irradiation. South Indian Horticulture, 39(5): PREDIERI, S., Mutation induction and tissue culture in improving fruits. Plant Cell Tissue and Organ Culture, 64: TOPAKTAŞ, M. VE RENCÜZOĞULLARI, E Sitogenetik. Çukurova Üniv. Fen Edebiyat Fakültesi. Adana, s. VAN HARTEN, A.M., Mutation breeding: theory and practical applications. Cambridge Univ. Pres, Cambridge. 367 p