T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİNBİLİMLERİ ANABİLİM DALI FELSEFE TARİHİ BİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİNBİLİMLERİ ANABİLİM DALI FELSEFE TARİHİ BİLİM DALI İDEALİST ESTETİK İLE PRAGMATİST ESTETİK ANLAYIŞLARININ KARŞILAŞTIRILMASI Doktora Tezi Ġbrahim YILDIRIM Ankara-2013

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİNBİLİMLERİ ANABİLİM DALI FELSEFE TARİHİ BİLİM DALI İDEALİST ESTETİK İLE PRAGMATİST ESTETİK ANLAYIŞLARININ KARŞILAŞTIRILMASI Doktora Tezi Ġbrahim YILDIRIM Tez DanıĢmanı Prof. Dr. Celal TÜRER Ankara-2013

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİNBİLİMLERİ ANABİLİM DALI FELSEFE TARİHİ BİLİM DALI İDEALİST ESTETİK İLE PRAGMATİST ESTETİK ANLAYIŞLARININ KARŞILAŞTIRILMASI Doktora Tezi Tez DanıĢmanı : Prof. Dr. Celal TÜRER Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Celal TÜRER... Prof. Dr. Murtaza KORLAELÇĠ... Prof. Dr. ġamil DAĞCI... Prof. Dr. Ġsmail KÖZ... Doç. Dr. Funda BAYRAKTAR... Tez Sınavı Tarihi 03/10/2013

4 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranıģ ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalıģmada bana ait olmayan tüm veri, düģünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.23/10/2013. Ġbrahim YILDIRIM

5 İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR..i ÖNSÖZ....ii GİRİŞ...1 I. BÖLÜM: İDEALİST ESTETİK ANLAYIŞI A. Platon un Sanat Anlayışı...21 B. G. W. F. Hegel in Sanat Anlayışı C. B. Croce nin Sanat Anlayışı.. 66 II. BÖLÜM: PRAGMATİST ESTETİK ANLAYIŞI A. W. James in Estetik Anlayışı B. J. Dewey in Estetik Anlayışı C. R. Shusterman ın Estetik Anlayışı III. BÖLÜM: İDEALİST ESTETİK VE PRAGMATİST ESTETİK ANLAYIŞIN KARŞILAŞTIRILMASI..174 A. Hakikat Bağlamında İdealizm ve Pragmatizm B. Sanat Bağlamında İdealist Estetik ile Pragmatist Estetik SONUÇ KAYNAKÇA....v ÖZET xvi SUMMARY....xviii

6 TEŞEKKÜR Bu çalıģmamda, öncelikle, çeģitli nedenlerle bir çıkmaza giren doktora eğitimimi yeniden Ģekillendirme imkânı sağlayan çok değerli hocam Prof. Dr. Murtaza KORLAELÇĠ ye; sonra bilgisi, tecrübesi ve yaklaģımı ile bana yol göstererek çalıģmanın bu hale gelmesinde büyük emeği bulunan danıģman hocam Prof. Dr. Celal TÜRER e; ayrıca güzel dilekleriyle hep yanımda olduğunu hissettiren hocam Prof. Dr. ġamil DAĞCI ya yürekten teģekkür ederim. i

7 ÖNSÖZ Ġdealist estetik anlayıģı ilk olarak Platon da karģımıza çıkan, daha sonra Hegel de doruğa ulaģan ve 20. yüzyılda da en çok Croce ile temsil edilen bir estetik teorisidir. Pragmatist estetik anlayıģı ise W. James in öncülüğünü yaptığı, J. Dewey in teori olarak sistemli bir bütün haline getirdiği ve R. Shusterman ın çabalarıyla günümüzde hızla yayılmaya baģlayan bir teoridir. Ġdealist estetik anlayıģı Platon dan sonra geniģ çevrelere yayılmıģ ve yüzyıllar boyunca da farklı Ģekillerde birçok düģünür tarafından savunulmuģken, kökleri antik çağa dayanan pragmatizmin estetik anlayıģı ancak 20. yüzyılda ortaya çıkabilmiģ ve geliģmesi de daha sessiz olmuģtur. Bu durumun eldeki çalıģmaya yansıması, pragmatist estetikle ilgili yayının az olması, dilimize çevrilmiģ yayının ise yok denecek kadar az olması Ģeklinde olmuģtur. Bu nedenle çalıģmanın pragmatist estetik ile ilgili kısmı daha çok son zamanlarda A.B.D. de yayınlanan eserlerden yararlanılarak yazılmıģtır. Bu husus, yazım aģamasında bir zorluk olarak kendini hissettirdiyse de, pragmatist estetik anlayıģın ülkemizde tanınmasına katkı sağlayacağı düģünüldüğünde memnuniyetle karģılanmıģtır. Bu çalıģmada doğrudan bir karģılaģtırma ya da değerlendirme yapılmamıģ, değerlendirmeye, ele alınan teorilerin düģünce tarihindeki sistematiği içinde incelenmesinden sonra geçilmiģtir. Çünkü düģünce hayatımızın aģamalarını tanımadan bugünkü durumumuzu öğrenemeyiz; hiçbir düģünce köksüz ve geleneksiz olarak doğmamıģtır, karģıt düģünce akımları bile birbirlerinden etkilenerek ve birbirlerini tanıyarak doğmuģtur. 1 Dolayısıyla Platon, zamanındaki düģünsel 1 Ülken, H. Z., Türkiye de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ġstanbul, Ülken Yayınları, 1994, s. 12. ii

8 birikimden, Hegel Platon dan, Croce Hegel den, Dewey Hegel ile Croce den vb. beslenmiģtir. Bu durumu toplumsal olarak sınırlamak da mümkün değildir. Çünkü düģüncelerin yayılımı birbirinden farklı toplumları ve ülkeleri de kapsamaktadır. Bu nedenle Türk düģüncesinin kendine ait bir çizgisi olmakla birlikte, onu eksiksiz bir Ģekilde anlamak dünya düģünce tarihindeki bağlantılarının görülmesiyle mümkündür. Bu çalıģmanın temelinde böyle bir bilinç durumu vardır. Zira biliyoruz ki, günümüz Türkiyesi nin eğitim anlayıģının temelleri Amerikan pragmatist filozof John Dewey tarafından atılmıģtır. 2 Bir fikrin, eğitimin içine dâhil edildikten sonra görülmez bir hızla yayılacağını sanırım herkes kabul edecektir. Bu nedenle pragmatizmin bizim hayatımız üzerinde sandığımızdan çok daha fazla etkisi olduğunu da kabul etmek gerekir. Ancak ülkemizdeki felsefe bölümlerine baktığımızda pragmatizmin daha çok bilgi, bilim ve etik görüģüyle sınırlanarak ele alındığı, sanat ve din anlayıģına ise neredeyse hiç değinilmediği görülmektedir. Bunda pragmatist estetiğin bir yanlıģ anlama dolayısıyla yıllarca geri plânda kalmasının etkisi olduğu gibi, dünyada ve ülkemizde 20. yüzyıl ve sonrasını etkisi altına alan pozitivist yaklaģımın da payı vardır. Etimolojik olarak ilk defa A. Comte tarafından kullanılan ve 20. yüzyılın hemen ilk çeyreğinde birçok ülkeye yayılan Pozitivizm, bu dönemde bizim ülkemiz de dâhil olmak üzere çoğu ülkenin edebiyat, fikir ve hatta siyasî hayatında etkili olmuģtur. 3 Bu bakımdan pragmatist felsefe anlayıģının üzerinde de pozitivizmin etkilerini görmek mümkündür. Ancak pragmatizm deneyim öğretisiyle hayata, dünyaya ve sanata pozitivizmin yok saydığı 2 Dewey in, Cumhuriyetin baģlarında Mustafa Kemal Atatürk ün davetlisi olarak Türkiye ye geldiği, Ankara-Ġzmir ve Ġstanbul daki eğitim durumumuzu incelediği, tespit ve önerilerini de bir rapor halinde sunduğu bilinmektedir. 3 Korlaelçi, Murtaza, Pozitivizmin Türkiye ye Girişi, Ġstanbul, Ġnsan Yayınları, 1986, s. 13, 226. iii

9 bir yerden bakmakta, en az bilim kadar diğer insanî etkinliklerin de önemini vurgulamaktadır. iv

10 GİRİŞ Sanat dünya içinde var oluşun ve onu sevmenin insana özgü bir yoludur. Sartwell Grekçe de duyum anlamına gelen aisthesis/estetik kavramı, var olan şeyler karşısında, duyumları, duyguları ve sezgileri yoluyla duyarlı olan kişi anlamına gelen aisthetikos tan türemiştir. Bir disiplin olarak da, güzelliği konu alan, güzellikle ilgili kavramları araştıran, insandan bağımsız veya insan yapımı olarak dünyada bulunan ürünlerdeki güzellikle ilgili değerleri, tavır ve hazları analiz eden felsefî bir etkinliktir. 1 Bu sözcüğü ilk kez kullanan Alman düşünür Alexander Gottlieb Baumgarten dır. Baumgarten ( ), estetiğin tanımını yaptığı ve sınırlarını çizdiği Aesthetica adlı kitabında estetiği duyusal bilginin bilimi anlamında kullanmıştır. Ona göre, zihinsel bilgilerin doğruluğunu inceleyen mantık gibi, estetik de duyusal bilginin doğruluğunu inceler ve bu anlamda mantığın ikiz kardeşi gibidir. Bu nedenle estetiğin, mantık, etik, bilgi felsefesi, varlık felsefesi gibi felsefenin bir disiplini olarak doğması Baumgarten sayesinde olmuştur. Baumgarten ın estetiği bağımsız bir felsefî disiplin olarak kurmasının geri planında ise, sanatsal alanda süregelen başıboşluğa son verme isteği vardır. Çünkü 18. yüzyıla gelinmiş olmasına rağmen sanatın ve güzelin ne olduğu konusunda kabul gören hiçbir standardın ve ölçütün olmaması nedeniyle estetik alanda tam bir belirsizlik yaşanıyordu. Baumgarten da, estetiği felsefenin bir disiplini olarak konumlandırarak, keyfiliğin ve 1 Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Sözlüğü, İstanbul, Paradigma Yayıncılık, 2013, s

11 aşırı bireyselliğin hüküm sürdüğü bu alana felsefenin sahip olduğu ciddiyeti kazandırmak istemiştir. 2 Estetiğin isim babası olan Alexander Gottlieb Baumgarten, yaşadığı dönemde kartezyen ve rasyonalist bir çizgide yer alan Leibniz-Wollf okulunun bir öğrencisiydi. Leibniz e göre ise, bilim, yalnızca bir karakteristiği inceleyip onu basit ögelerine ayrıştırmakla elde edilen içlemsel açıklığı amaçlarken, estetik, bir tasarımın karakteristiklerinin mümkün en tam sayımı anlamına gelen, tasarımların kaplamsal açıklığı peşinde koşar. Baumgarten ın, estetiği, duyusal tikelliği öne çıkaran bir felsefe dalı olarak konumlandırması, bir bakıma da, kartezyen felsefedeki hakikat yaklaşımını sanat alanına uygulamak istemesinden kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, Baumgarten ın Aesthetica adlı yapıtının Descartes ın hakikatin yüreği kıldığı öznelleştirme hareketinin en önemli halkası olduğunu söylemek mümkündür. 3 Baumgarten ın döneminde daha çok güzelliğe yönelen estetik, daha sonra özellikle Kant ile birlikte beğeni yargıları üzerine felsefi düşünüm yönünde gelişmiştir. Kant ( ), estetik yargıların doğamızın teorik ve pratik yönlerini birbirine bağlaması ve doğal dünya ile özgürlük dünyasını uzlaştıran temeli meydana getirmesi bakımından önemine dikkat çekmiştir. 19. yüzyılda da Hegel in ( ), estetiği, felsefî sisteminin ayrılmaz bir parçası haline getirmesiyle estetik felsefede daha çok ön plana çıkmıştır. Ancak Hegel ile birlikte beğeni yargılarına ilişkin felsefî teori anlamını kaybederek güzel sanatlar felsefesi şeklinde 2 Hünler, Hakkı, Estetiğin Kısa Tarihi, Ankara, Doğu Batı Yayınları, 2011, s Hünler, Hakkı,2011, a.g.e., s

12 sınırlanmıştır. 4 Böylelikle estetik 19. yüzyılda sadece sanatsal güzelliği ve sanatın anlamını araştıran bir disiplin haline gelmiş, sanat ve sanat eserlerindeki güzel üzerine düşünme anlamına gelen sanat felsefesiyle özdeşleşmiştir. 5 Estetiğe ilişkin çalışmalar, elbette ki Baumgarten tarafından estetik adı altında toplanmadan ve felsefenin bir disiplini olarak belirlenmeden çok daha önceye dayanır. Meselâ, antik çağın ünlü filozofu Platon un felsefesinde güzelin ne olduğuna ilişkin tartışmalar önemli bir yer tutar. Ona göre güzel, aynı zamanda hem iyi hem de doğrudur. Öyle ki güzel, meydana gelmemiş, yok da olmayacak, değişmeyen, hep olduğu gibi kalan en yüksek idea olup, güzellik de bu ideada ışıyan bir şeydir. Güzel in aynı zamanda iyi ve doğru olarak düşünülmesi, sanatın ahlâksal amaçlara da hizmet etmesi gerektiği ve sınırsız geçerliliğe sahip olduğu düşüncesini doğurmuş, bu fikir de uzun yıllar boyunca felsefî estetiğin temel savları arasında yer almıştır. Aynı şekilde Platon un sanatı taklit (mimesis) olarak tanımlaması da yine felsefî estetiğin en önemli savlarından biri olarak estetik tarihindeki yerini almıştır. 6 Platon (M.Ö. 427-M.Ö. 347), reel dünyada estetik bir öz bulamadığı için güzelliği ideal alanda aramış ve duyusal alana güzelliğin kapılarını kapatmıştır. Bu ise açık olarak sanatı idealist bir yaklaşımla ele almaktır. 19. yüzyılın en önemli filozoflarından Hegel, Platon un güzellik düşüncesini kendi idealizmiyle tutarlı bir şekilde sonuna kadar geliştirmiş ve güzelliği kendi Geist anlayışının içine yerleştirmiştir. Ona göre, var olan her şey Geist ın kendini açmasıyla meydana gelmiştir ve her şey kendi doğruluğunu Geist ın mutlak doğruluğundan almaktadır. 4 Cevizci, Ahmet, 2013, a.g.e., s Goetz, Philip W(ed.)., Anabritannica, cilt 11, İstanbul, Ana Yayıncılık, 1994, s Diemer, Frenzel vd, Günümüzde Felsefe Disiplinleri, Çev. Doğan Özlem, İstanbul, Ara Yayıncılık, 1990, s

13 Böylece, Platon un güzellik-doğruluk özdeşliği Hegel estetiğiyle yeniden ortaya çıkmıştır. Çünkü Geist ın kendini açtığı yerlerden biri de sanattır ve Geist sanat yapıtlarında tinsel bir nesnellik kazanmaktadır. Bu ise, onun sadece güzel değil, aynı zamanda doğru olması demektir. 20. yüzyılda ise estetiğin öncelikle empirist bir karakterde ilerlediği görülür. Çünkü bu dönem insan dâhil olmak üzere her şeyi olgularla açıklayan pozitivist felsefe anlayışının yıldızının parladığı bir dönemdir. Estetiği yeniden idealist pencereden temellendirme denemesi ise İtalyan düşünür Benedetto Croce den gelmiştir. Croce ( ), Aesthetics adlı yapıtında sanatı sezgisel bir etkinlik, güzelliği de ifade olarak tanımlamıştır. Ona göre, sanat, içten gelenin ifadeye dökülmesi olup, bu haliyle de hiçbir şeyin taklidi değildir; tam tersine o, bizzat bir ifade olarak, tamamen bireysel bir gerçeklik taşır. Croce nin bu görüşü, bir bakıma, insanın ve doğanın aynı bilimsel terimlerle açıklanmasını savunan pozitivist akla karşı sanatın üstünlüğünü savunan bir meydan okumadır. Çünkü o, kavramsal bilgiyi tikelin sezgisi olan sanata bağlı kılarak rasyonel düşünceyi türevsel ya da diğer bir deyişle türemiş bir hale getirmiştir. 7 Felsefe tarihinde ilk olarak Platon da gördüğümüz akıl ile duyuyu birbirinden ayıran ve duyuyu aklın dışında tutan yaklaşım, yüzyıllar boyunca belirginleşerek devam etmiş; duyu hep aklın gerisinde, çoğunlukla da aldatıcı-yanıltıcı-güvenilmez, 7 Croce nin bu kitabının ilk etkisi de pozitivizmden bıkan ve ahlakî eylemi meşru kılmak isteyen genç entelektüeller üzerinde olmuştur. O dönem bu etki öyle geniş bir tabana yayılmıştır ki, İtalyanlar için Croce nin yazdıklarının dünya görüşünü değiştirmek anlamına geldiği, Croce nin de İtalya üzerindeki etkisini gördükten sonra Karl Vossler e ben bile kendimin takipçisi oldum dediği anlatılır (Jacobitti, Edmund E., The Impact of Croce s Aesthetics of 1902 and Today s Revolt against Modernity, The Legacy of Benedetto Croce Contemporary Critical Views, D Amico, Dain A. Trafton and Massimo Verdicchio(ed.), Toronto-Buffalo-London, University of Toronto Press, 1999, s. 31) 4

14 hatta aşağılık, bu yüzden aşılması gereken şeylerin kaynağı olarak görülmüştür. Estetiğin kurucusu Baumgarten ise, bu şekilde koparılmış akıl ve duyuyu birbirlerine tekrar nüfuz edebilecekleri bir kullanıma oturtmak istemiştir. Fakat zamanında birbirlerinden parçalanarak koparılan akıl ve duyuyu, sadece birbirlerine karşı tehlike oluşturmayacak şekilde konumlandırmaktan başka yapılabilecek bir şey kalmamıştır. Bunu da Kant, kritik felsefesiyle bilgi, ahlâk ve sanatın yollarını birbirinin yolunu kesmeden ayırarak ve onları birbirleri için tehdit oluşturmayacak şekilde yan yana koyarak yapmıştır. Hünler e göre, Baumgarten da belli belirsiz sezilen, Kant tarafından son şekli verilen bu ayrımın temelinde Leibniz in ( ) sözünü ettiği içlemsel ve kaplamsal açıklık ayrımı vardır ve bu da Kant ın tüm felsefî projesinin aslında estetik bir yönü olduğu anlamına gelir. Dolayısıyla tüm modern tarihe estetik sorunun damgasını vurduğunu ileri sürmek mümkündür. 8 Baumgarten, duyulur dünyayı düşünülür dünyaya dâhil etmek ve bu suretle tümelin bilgisi ile tikelin bilgisi arasındaki kayıp bağları yeniden kurmak istemiştir. Tam da bu noktada Kant, doğa ve özgürlük kavramları arasındaki çatışmayı, bu kavramların yanına onlarla aynı ölçüde özerk statüye sahip bağımsız bir üçüncü kavram olarak sanat kavramını yerleştirerek çözmüştür. Kant öncelikle hakikat sorunu ile ahlâk sorununu, olgu ile değerleri birbirinden ayırmış, sonra da estetik sorunu ahlâk sorunundan, estetik değerleri de moral değerlerden ayırmıştır. Böylece de, estetik sorun bir bakıma hakikat sorunundan ayrılmış olur. Fakat Kant her ne kadar sanat ile hakikati birbirinden ayırmışsa da sanatı hakikat sorunuyla bir şekilde ilişkilendirerek ele almaya devam etmiştir. Gerçekten de modern sanat, düşünüm 8 Hünler, Hakkı, 2011, a.g.e., s

15 (reflection) sanatıdır ve onun avant-garde 9 sanat hareketine uzanan gelişimi saf düşünüm sanatı haline gelme yönünde olmuştur. Ancak Kant ın sanatçının bir deha olduğuna yönelik sözleri, kısmen yanlış yorumlandığı için, sanat eserlerini herkesin beğenmesinin söz konusu olamayacağı gibi elitist bir yaklaşımın doğmasına neden olmuştur. Bu yönde idealize edilen sanat da, giderek geniş insan kitlelerinden uzaklaşarak yalnızca o sanatçı dehayı anlayabilecek başka dehalara yönelmiştir. Ancak bu ayrıcalıklı deha ve beğeni düşüncesi, avant-garde yaklaşım tarafından tamamen tersine çevrilmiştir. Avant-garde olarak bilinen bu sanat akımı, 20. yüzyılın başlarında geleneksel sanat anlayışına bir tepki olarak doğmuştur. Avant-garde sanat, sanatta yenilikler meydana getirmek, yeni estetik ideler oluşturmak için ortaya çıkmıştır. Avant-garde estetiğin amacı, yüzyıllarca idealize edilerek göklere çıkarılan sanatı halka indirmek ve böylelikle o yüksek zirvelere tırmanma imkânından mahrum kalmış kitleleri sanatla tanıştırmaktır. Bu bakımdan avant-garde hareketi, sanatın toplumdaki statüsüne bir başkaldırı olup, sanatın insanların hayat praksisinden kopuk bir kurum olarak ele alınmasına karşıdır. Onlar, modern sanat yaklaşımını yıkmak, sanat ile hayatın koparılmış bağını yeniden kurarak sanatı hayat praksisine taşıyan yeni bir sanat anlayışı ortaya koymak istemişlerdir. Ancak bu açıdan haklı gibi görünse de avant-garde hareketle birlikte, sanat, hakikati bilmenin bir tarzı olmaktan çıkıp, ifade-edilemez-olanı ifade etmeye çabalayan bir etkinlik tarzı haline dönüşmüştür. Aslında avant-garde sanatçılar, bilinebilir türden olmasa da bir hakikat ideasına bağlı kaldılar fakat öznel olarak ele alınan hakikat her öznede farklı bir şekle bürünmüştür. 9 Fransızca dan gelen avant-garde sözcüğü, geriden gelen birliklere güvenli yollar açmak amacıyla savaş meydanına öncü olarak giren birlikler için kullanılan askerî bir terimdir. 6

16 Dolayısıyla, sanatın hakikati gibi bir şeyi girişimlerinin önkoşulu kılmalarına karşılık, bu hakikatin çoğul ve istikrarsız bir hale gelmesine neden olmuşlardır. Öyle ki zaman içinde her avant-garde hareket, hatta tek tek her avant-garde sanatçı, kendi hakikatini ilan etmiştir. Sanatın bu şekilde aşırı bireyselleştirilmesi ve öznelleştirilmesi de avant-garde hareketin kendi sonunu hazırlamıştır. Çünkü ölçüsüz bir pluralizmin egemen hale geldiği bu koşullarda, hakikat iddiasından kesin ve kararlı bir vazgeçiş, kimilerine daha güvenilir bir hakikat olarak görünmüştür ve avant-garde sanatçıların meydana getirdiği bu boşluktan da postmodernizm doğmuştur. Avant-garde yaklaşımdan bir kopuş olarak postmodernizm, sanatsal alanda hakikat arayışından tam olarak vazgeçişi ifade eder. Zira postmodernizm, sanatın hakikat iddiasını tamamen askıya almıştır. Postmodernist bir söylemle ifade etmek gerekirse, works of art is evident/eserler ortadadır ve onlardan daha ötede bir hakikat aramak anlamsızdır. Dolayısıyla postmodernizmle Kant, hatta Baumgarten ile başlayan ve avant-garde akımla devam eden sanat ile hakikatin yollarının ayrılması sürecinin doruk noktasına ulaşılmıştır. Ayrıca postmodernizm, modern estetiğin ulaşmayı amaçladığı ve Hegel in Mutlak Tin başlığı altında özdeşleştirdiği duyu-akıl uzlaşımı idealinden de tam bir kopuşu ifade etmektedir. 10 Bu serencamda pragmatist estetiğin tavrına dikkat çekmekte fayda vardır. Çünkü pragmatist estetikte sanat ile hakikatin yolları büsbütün ayrılmamıştır. Dewey in açık bir şekilde ilan ettiği gibi, modern entelektüel çağ zihin-beden, akılduygu ikilikleri gibi kendini hep birtakım ikiliklerle karakterize etmiştir. Bu ikilikler çağında, bilgi akılla, sanat duyguyla eşleştirildiği için de akla verilen değer 10 Hünler, Hakkı, a.g.e., s

17 dolayısıyla sanatın ne olduğu tam olarak anlaşılamamış ve ona hak ettiği değer de verilememiştir. 11 Dewey estetiğine göre, bir sanat eseri, organik bir bütün içindeki her ögenin diğer ögelere ayrılmazcasına bağlandığı bir yapı olmak durumundadır. 12 Zira estetik deneyimin ayırt edici özelliği, özne ile nesne arasında bir ayrımın olmadığı ve organizma ile çevrenin yok olarak tek bir vücut haline geldiği anda oluşan bir deneyim olmasında yatmaktadır. 13 Bu bakımdan Dewey e göre, sanat, insanın varlıkla bütünleşmesinin bir yoludur. Böylelikle sanat ile hakikat arasında yeniden ama bu defa da pragmatik bir bağ kurulmuş olur. Bu ise, çalışmanın ilerleyen kısımlarında açıklanacağı üzere, farklı hakikatlerin ortaya çıkmasıyla hakikat alanında bir pluralizme neden olacak bir yaklaşımdır. Diğer bir deyişle, bu yaklaşım, bizi, estetiğin felsefi bir disiplin olarak kurulmasının nedeni olan sanatsal alanı belirsizliklerden kurtararak bir standart oluşturmak düşüncesinden uzaklaştırma ve avant-garde sanatın da içine düştüğü bir ölçütsüzlüğe ve standart yokluğuna götürme tehlikesini içinde barındırmaktadır. Pragmacı fikirleri ilk ortaya atan kişi, Amerikalı mantıkçı ve filozof Charles S. Peirce dır. Ancak pragmacılık kesin biçimini okulun kurucusu ve başlıca temsilcisi olan William James ile almıştır. James ( ), pragmacılık sözcüğüyle bireyin yalnızca maddesel gereksinimlerinin doyurulmasını değil, aynı zamanda insanın ve toplumun gelişip serpilmesine yarayan her şeyi kastetmiş; 11 Sartwell, Crispin, Yaşama Sanatı Dünya Tinsel Geleneklerinde Gündelik Hayatın Estetiği, Çev. Abdullah Yılmaz, İstanbul, Ayrıntı Yayınları, 2000, s Cevizci, Ahmet, 2013, a.g.e., s Dewey, John, Having an Experience, The Problems of Aesthetics, Eliseo Vivas and Murray Kriger(ed.)., New York, Holt, Rinehart and Winston, 1966, s

18 tekçiliğe kendine has bir hoşgörüyle karşı çıkmıştır. 14 Ona göre, pragmatizm, her şeyden önce, başka türlü son verilemeyecek olan metafizik tartışmaların yatıştırılması metodudur. Çünkü pragmatik metot, her bir kavramı, kendilerinden değer verilebilecek pratik sonuçlar çıkarmak suretiyle tefsir etmeye çalışmaktır. Diğer bir deyişle, pragmatizm, söz konusu edilen bir kavram için, bu kavram diğer kavramlardan daha doğru olduğunda herhangi bir kimse için pratik bakımdan ne gibi bir ayrılık doğacağına bakar. Bu nedenle pragmatizm, erişilmiş birtakım özel sonuçlar değil, yalnızca bir araştırma tavrıdır. 15 Amerikan pragmacılığı, James in düşüncelerine natüralizmi dâhil eden John Dewey ile birlikte asıl mânâsını bulmuştur. Dewey ( ), Peirce ile James in düşüncelerinin bir sentezini yapmış, pragmatizmi mantıksal ve ahlâkî bir analiz kuramı olarak geliştirmiştir. Ona göre, her şey sürekli değişmektedir ve düşüncenin kendisi bile eylem için bir araçtan başka bir şey değildir. 16 Tohumları James tarafından atılan pragmatist estetik de, Dewey in Art as Experience/Deneyim Olarak Sanat (1934) adlı eseri ile düşünce dünyasına girmiştir. Ancak bu eser, pragmatizm ile bağdaşmadığı ve daha çok Hegel, Croce gibi idealist estetikçilerin görüşleri ile benzerlik gösterdiği iddiaları nedeniyle pek ilgi görmemiş; 1950 lerden sonra da analitik felsefenin etkisiyle neredeyse tamamen unutulmuştur. 17 Fakat 1970 lerden 14 Bochenski, Joseph M., Çağdaş Avrupa Felsefesi, Çev. Serdar Rifat Kırkoğlu, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 1997, s James, William, Pragmacılık, Çev. Muzaffer Aşkın, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1948, s Bochenski, Joseph M., 1997, a.g.e., s Croce nin bile bu kitaptaki çoğu fikrin Aesthetics adlı eserinden kaynak verilmeden alındığını öne sürdüğü bilinmektedir. 9

19 sonra analitik felsefenin sanata dair sınırlamalarından hoşlanmayan pek çok kimse Dewey in estetiğine yönelmiş, sanatın sosyal, ahlâkî, ideolojik vb. pratik etkilerini tartışmaya açmış, böylelikle de Dewey in eseri pek çok açıdan yeniden değerlendirmeye alınmıştır. 18 Günümüze geldiğimizde de, W. James i pragmatist estetik için önemli bir kaynak olarak kabul eden, Dewey in Art as Experience kitabının 20. yüzyılın estetiğe dair en önemli eserlerinden biri olduğunu öne süren düşünürlerin olduğu dikkat çekmektedir. Pragmatist estetikle ilgili birçok yazısı bulunan 1949 doğumlu Amerikan pragmatist filozof Shusterman, tam da bu noktada eldeki çalışmaya dâhil olmuştur. Gerçekten de pragmatizmin estetik anlayışını, James ve Dewey den ilham aldığını yazılarında açıkça dile getiren Shusterman ın yeniden sahneye çıkardığını söylemek mümkündür. 19 Shusterman, yazdığı kitaplarda ve verdiği seminerlerde James ve Dewey den yaptığı alıntılarla özellikle A.B.D. de ve birçok başka ülkede pragmatist estetiğin aslında ne demek istediğini anlatmaya ve bu estetiğin uygulama alanlarını göstermeye çalışmaktadır. Onun bu çabası sayesinde felsefe ve sanat dünyası günden güne artan bir hızla somaestetik kavramı ile tanışmakta, tanıştıkça da pragmatist estetiğe daha fazla ilgi duymaya başlamaktadır. Çünkü pragmatist estetik, sanatı bütün olarak anlama ve değerlendirmede yeni bir yolu ve başlangıcı temsil etmektedir. 20 Günümüz düşünürlerinden Sartwell de, kendi estetik görüşünü pragmatist estetik doğrultuda geliştirerek, sanatı, gerçeklikte tam olarak mevcut hale 18 Türer, Celal, Pragmatik Estetik John Dewey in Sanat Felsefesi, Kayseri, Laçin Yayınları, 2009, s Shusterman, Richard, The Pragmatist Aesthetics of William James, British Journal of Aesthetics, Oxford University Press, vol. 51, number 4, 2011, s Türer, Celal, 2009, a.g.e., s

20 gelmenin, insanların şeylerle ve birbirleriyle bir oluşlarını yaşamalarının bir yolu olarak tanımlamaktadır. 21 Ona göre, sanat maddelerle kaynaşmayı gerektirir ve sanatın getirdiği kaynaşma başka kaynaşmaların yolunu açarak, bizi kendimizle, birbirimizle, dünyayla, ilahî olanla kaynaşmaya çağırır. Sartwell, sanatı sadece duygu âlemine havale ederek modernist anlayışın reddettiği şeyin tam da bu olduğunu belirtmektedir. 22 Pragmatist estetiğe dair bu çok önemli gelişmelere rağmen günümüzde estetik denildiğinde daha çok Max Scheler ( ), Moritz Geiger ( ), Nicolai Hartmann ( ), Martin Heidegger ( ) ve Roman Ingarden ( ) gibi düşünürlerden söz edildiği; estetiği reel hayatla buluşturan ve yaşamsal köklerini açığa çıkaran pragmatizmin estetik yaklaşımından ise neredeyse hiç söz edilmediği görülür. Yukarıda adı geçen düşünürlerin estetik anlayışı, idealist estetik gibi artık gelenekselleşmiş kabul edilen birçok estetik teoriyle karşıtlık içermekle birlikte, daha çok fenomenolojik ve ontolojik bir merkezden yola çıkmaktadır. Elbette ki, bu düşünürlerin hepsi gerek estetik alana ait görüşleriyle gerekse diğer konularda öne sürdükleriyle tartışmaya değer fikirler ortaya koymuşlardır. Ancak burada asıl söylenmek istenen şey, felsefe tarihinin ya da felsefe disiplinlerinin anlatıldığı kitaplarda pragmatist estetiğin adına bile rastlanmadığıdır. 23 Gerçekten de, estetik ve sanat felsefesi alanında yapılan çalışmalara bakıldığında, estetik tarihinin Platon ile başlatıldığına, Aristoteles ile devam ettirildiğine, günümüze doğru gelindiğinde de Kant, Hegel ve Croce nin 21 Sartwell, Crispin, 2000, a.g.e., s Sartwell, Crispin, a.g.e., s Bu iddia özellikle dilimize çevrilmiş ya da Türkçe yazılmış felsefe tarihi içerikli tüm kitaplar için geçerlidir. 11

21 görüşleri üzerinde yoğunlaşıldığına, sonrasında da günümüzdeki çeşitli postmodern ve aktüel görüşler üzerinde durulduğuna, bu serencamda 20. yüzyılın önemli düşünce akımlarından biri olan pragmatizmin estetik anlayışından ise, sanki böyle bir yaklaşım hiç yokmuş gibi, neredeyse hiç söz edilmediğine tanık olmaktayız. Oysa James ile başlayan pragmatist estetik çizgi, Dewey in bir bütün olarak sunduğu haliyle öylece durmaktadır. Ülkemizdeki duruma baktığımızda ise, pragmatizmin hâlen bilgi, bilim ve ahlâk felsefesi alanındaki görüşleri çerçevesinde ele alındığını, estetik görüşünün ise âdeta hiç bilinmediğini görmekteyiz. Bu serencamda, pragmatizmin bilgi, bilim ve ahlâk görüşüne ilişkin birçok Türkçe çeviri eser varken, estetik görüşüne ilişkin yok denecek kadar az eser olduğu dikkat çekmektedir. 24 Durum böyle olunca, ülkemizde felsefe eğitimi alan, hatta felsefe alanında akademik çalışma yapan kişilerin büyük çoğunluğunun bile pragmatizmin bir estetik görüşü olduğundan haberi olamamaktadır. Dolayısıyla pragmatizmi, fayda sağlayan bilgi doğru, sağlamayan ise yanlış veya fayda sağlayan eylem iyi, sağlamayan ise kötü eylem şeklinde bilen biri, pragmatist estetik denilince de olsa olsa iyi eylemin güzel olduğunun öne sürüldüğünü zannedecektir. Oysa konu yakından incelendiğinde ve ilgili metinler kaynağından okunduğunda durumun hiç de böyle olmadığı ortaya çıkmaktadır. Görülebileceği gibi felsefenin yeni ve önemli bir disiplini olan estetik alanda yaşanan sorunlar bir türlü çözüme kavuşturulamamıştır belki alanın özelliği gereği nihaî bir çözüme hiçbir zaman da varılamayacaktır. Ancak bu geniş yelpazeli tablodan idealist ve pragmatist estetiğin estetik gerçekliği nasıl ele aldığını ortaya 24 Bu konuda Prof. Dr. Celal Türer in Pragmatist Estetik: John Dewey in Sanat Felsefesi başlıklı bir kitabı bulunmaktadır. 12

22 koymak, pragmatist estetiğin pek bilinmediği de dikkate alınırsa, ileride bu alanda yapılacak tartışmalara katkı sağlayabilecektir. Bu bakımdan pragmatizmin estetik görüşünü incelemek, tartışmaya açmak, özellikle ülkemiz akademik ortamı için oldukça önemlidir. Bu çalışmada, idealist estetiğe benzediği yönündeki iddiaların açıklığa kavuşabilmesi adına da pragmatist estetik bir karşılaştırmayla ele alınmıştır. Çalışmamız, ilk bakışta her ne kadar idealist ve pragmatist düşünürlerin estetik anlayışlarının ortaya koyulması gibi görünse de aslında hermeneutik bir yaklaşımı içermektedir. Zira her iki akımın estetiğe dair fikirleri öncelikli olarak kendi kaynaklarından, sonra da haklarındaki diğer kaynaklardan yararlanılarak betimlenmiş, ardından bu iki akımın hakikati anlama çabası olan felsefede hangi noktada yer aldığı açıklanmış, son olarak da farklı ve benzer yönleri karşılaştırılmıştır. Böylelikle, görünürde sadece iki akım karşılaştırması olan çalışmanın asıl maksadı ortaya koyulmak istenmiştir. Çalışmada, idealist estetik ile ilgili dilimizde ve yabancı kaynaklarda birçok eser bulunduğu için hem orijinal eserlerden, hem çeviri eserlerden hem de Türkçe yazılmış eserlerden yararlanılırken, pragmatist estetikte ele alınan üç düşünürün orijinal eserlerinin yanı sıra özellikle son yıllarda A.B.D. de yayınlanan İngilizce eserlerden yararlanılmıştır. Yaptığımız literatür çalışmasında idealist estetik ve pragmatist estetik üzerine ayrı ayrı çalışmalar yapıldığı ki pragmatist estetik üzerine yapılan çalışmaların sınırlı sayıda olduğu ama idealist estetik ile pragmatist estetik anlayışın karşılaştırıldığı ulusal ve uluslararası düzeyde herhangi bir çalışmanın bulunmadığı görülmüştür. İdealist estetik anlayış ile pragmatist estetik anlayışı içeren bu çalışmada, idealist estetik, kökleri bakımından Platon a dayandığı için Platon la başlatılmış, 13

23 zirve noktasına Hegel de ulaştığı için Hegel ile devam edilmiş, günümüz dünyasında en çok Croce ile temsil edildiği için de Croce ile tamamlanmıştır. Kant, idealist estetikte çok önemli bir noktada yer almakla birlikte çalışmalarının kapsamı ve içeriği bakımından ayrıca ele alınması daha uygun olur düşüncesiyle bu bağlamda başka bir çalışmaya bırakılmıştır. Aynı şekilde pragmatist estetik de, kökleri James tarafından atıldığı için James ile başlatılmış, Dewey de sistemli bir teori biçimini kazandığı için Dewey ile devam edilmiş ve günümüzdeki en önemli temsilcisi olması bakımından da Shusterman ile tamamlanmıştır. Hermeneutik bir yaklaşım içeren çalışmamız söz konusu iki estetik görüşü güzelde hakikatin örtüsünü kaldırma çabası olan estetikteki hakikat arayışının farklı görünümleri olarak ortaya koyarken, ister bilimle ister ahlâkla isterse de sanatla ilgili olsun ulusal veya uluslararası düzeydeki her felsefî çalışmanın eninde sonunda hakikat probleminde buluştuğunu ve hepsinin de aslında hakikatin farklı görünümleri olduğunu, bu nedenle hiçbirinin bir diğerinden daha değersiz olmadığını, aksine bu anlamda hepsinin değerli olduğunu ve bu hususun anlaşılabilmesi için de birbirinden farklı teorilerin hakikatle bağlantısının kurularak ele alınması gerektiğini göstermek istemiştir. Türk düşünce ve kültür dünyasının da böyle bir yaklaşımı kazanabilmesi, hakikatin farklı görünümlerinin ifadesi olan felsefî çalışmaları tanımasına bağlı olduğundan bu çerçevede yürütülen çalışmamamızın kültürümüze de katkı sağlayacağı düşüncesindeyiz. 14

24 I. BÖLÜM İDEALİST ESTETİK ANLAYIŞI İnsanın salt güzellikle karşı karşıya geldiği an yok mu sevgili Sokrates, işte yalnız o an için insan hayatı yaşanmaya değer! dedi Mantineia lı yabancı kadın (Platon, 2003: 108). 15

25 İdealist estetik anlayışı bir sanat teorisi olarak her ne kadar 19. yüzyılda ortaya çıkmışsa da, kökleri bakımından antik çağa kadar uzanmaktadır. Antik Yunan da bu konudaki ilk felsefî temellere ise, felsefenin neredeyse her konusuna zamanında değinmiş olan Platon da rastlanmaktadır. Hatta idealist estetik teorisinin temel kavramı olan idea kavramını felsefe dünyasına kazandıran da Platon dan başkası değildir. İdea, Platon düşüncesinde öyle merkezi bir yerde bulunmaktadır ki, onun bilgi-varlık-ahlâk-sanat gibi görüşlerinin idea kavramı etrafında şekillendiğini söylemek yanlış olmaz. Bu nedenle Platon un sanat görüşü, bugün idealist estetik olarak kabul edilen teorilerin ilk örneği kabul edilmektedir. Platon da sanat, devlet-insan-eğitim merkezinde ve daha çok işlevsel yönüyle ele alınmış ve idealar öğretisiyle temellendirilmiştir. 25 İdealar öğretisinin Platon un bilgi görüşü ile bağlantısı hatırlandığında, burada mimetik bir etkinlik olarak ele alınan sanatın tamamen bir bilme etkinliği olarak düşünüldüğü anlaşılmaktadır. Bu nedenle sanatın hakkında olduğu şey ya da sanat eserlerinde anlatılan şey Platon estetiği açısından çok önemlidir. Aslında ilk defa Platon da rastlanan bu idealistiçerikçi estetik görüşü, daha sonra tüm idealist estetik teorilerinde farklı şekillerde görmek mümkündür. 26 Zaten Platon un başlatmış olduğu bu idealist estetik çizgi, kendisinden sonra da değişik biçimler alarak devam etmiş ve 19. yüzyılda Alman İdealizmi ile doruğa ulaşmıştır. Alman İdealizmi nin en büyük düşünürü Georg Wilhelm Friedrich Hegel, felsefesini Geist etrafında şekillendirmiştir. Akıl, ruh, tin, idea gibi anlamlara gelen 25 Erbay, Adviye, Sanat ve İşlevi Bakımından Platon, Marxizm, Frankfurt Okulu, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YL Tezi, 1993, s Tunalı, İsmail, Grek Estetik i, İstanbul, Remzi Kitabevi, 2007, s

26 Geist, tıpkı idea kavramının Platon un tüm düşüncesini belirleyen bir kavram olması gibi, Hegel felsefesini belirleyen biricik kavramdır. Ona göre, felsefî idealizm, sonlunun gerçek varlık olarak tanınmaması ile kendini karakterize etmektedir. Bu nedenle felsefesi, tıpkı Platon unki gibi özünden idealizmdir. 27 Öyle ki Hegel felsefesi Geist ile başlamakta ve Geist ile bitmektedir. Ancak Hegel, kendisi gibi idealist bir estetik anlayışa sahip olan Platon un aksine, sanatın mimesis olduğu düşüncesini kabul etmemiştir. Ona göre, doğa güzelliğinden farklı tözsel özelliğe sahip olan sanatsal güzelliğe taklit ile ulaşmak mümkün değildir. Tüm sanat yapıtları İdea nın birer somutluk kazanması olup, güzel de İdea nın duyusal alandaki bir yansımasıdır. 28 Hegel in idea merkezli bu güzellik tanımı, aslında tüm idealist estetik anlayışları için geçerli bir güzellik tanımıdır. Çünkü idealist estetik anlayışı, kendisinden önce öyle olduğu gibi kendisinden sonra da, idea ya da tin kavramı merkezinde gelişen bir estetik öğretisidir. Hegel den sonraki estetik felsefede 20. yüzyıl İtalyan düşünürü Benedetto Croce nin öne çıktığı görülmektedir. Croce felsefesi de, aslında Hegel felsefesinin kilit noktası olan tin kavramına dayanmaktadır. Ona göre, tıpkı Hegel de olduğu gibi, tinden başka bir gerçeklik yoktur ve tin ile gerçeklik arasında herhangi bir fark da bulunmamaktadır. Dolayısıyla onun sanat görüşü de idealist estetiğin temelini oluşturan tin kavramı etrafında şekillenmiş ve bu temelde gelişmiştir. Başka bir deyişle, Hegel in Estetik i, onun felsefesinden gelen Croce üzerinde derin etkiler 27 Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, Bütün Yapıtları (Seçmeler) I, Çev. Hüseyin Demirhan, Ankara, Onur Yayınları, 1976, Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, Seçilmiş Parçalar, Çev. Nejat Bozkurt, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1986, s

27 uyandırmış ve sanat görüşünde önemli izler bırakmıştır. Hatta bir yazara göre Croce, mutlak ülkücülüğü savunmuş olan bir Hegelcidir. 29 Ancak Croce estetiği, Hegel in soğuk ve anlaşılması güç felsefî sisteminden farklı olarak, daha sıcak ve anlaşılması daha kolay bir felsefedir. Ona göre, estetik, lüx bir etkinlik olmayıp, kökü gündelik hayat sezgilerine kadar inen en temel etkinliktir. 30 İşte biraz sanata hayatın içinde insanî bir temel sağlaması nedeniyle olsa gerek, biraz da insanların materyalist dünya görüşlerinin yaşamları üzerindeki olumsuz etkilerini görmeye başlamaları nedeniyle olsa gerek ki, Croce nin öğretisi çok kısa bir zaman zarfında farklı çevreler tarafından benimsenmiştir. 31 Üstelik görüşleri öyle geniş bir çevreye yayılmıştır ki, bugün estetik ile ilgili bir tartışmanın Croce yi anmadan yapıldığına rastlamak neredeyse mümkün değildir. Dolayısıyla Croce nin idealist estetik anlayışının modern dünyadaki temsilcisi olduğunu söylemek pekâlâ mümkündür. Croce de, tıpkı Hegel gibi, Platon un sanatın mimesis olduğu düşüncesini kabul etmemiştir. Hatta onun güzellik anlayışı, sanatın mimesis olduğu yönündeki görüşün karşısında yer almaktadır. Ancak, sanat görüşünün başından sonuna kadar tin anlayışı ile belirlendiği de dikkatlerden kaçmamaktadır. Bununla birlikte, estetiğinin merkezinde yalnızca tin kavramı yer almamakta, sanatta sezgiye de birinci sırada yer vermektedir. Her ne kadar Platon İon diyaloğunda şair hafif, 29 Sena, Cemil, Estetik/Sanat ve Güzelliğin Felsefesi, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1972, s Tunalı, İsmail, B. Croce Estetik ine Giriş, ikinci basım, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1983, s Mario Vinciguerra daha 15 yaşındayken Croce nin Estetik adlı kitabının eline geçişini onu göğsüme yapıştırdım ve eve koştum, hiçbir şey düşünmeden başladım okumaya şeklinde anlatmaktadır. Gerçekten de başta İtalya olmak üzere bir kuşak için Croce nin yazdıkları dünya görüşünü değiştirmek anlamına gelmiştir (Jacobitti, Edmund E., 1999, a.g.e., s. 181). 18

28 kanatlı, kutsal bir şeydir, ilhamı duymadan, kendinden ve aklından öteye geçmeden yaratamaz şiirini demişse, 32 Hegel de sanatsal güzellik kendisini duyuya, duyguya, sezgiye, hayalgücüne sunar demişse de, 33 sezginin sanat bakımından değerini, en azından kendisine gelinceye değin, hiç kimse Croce kadar net bir şekilde ortaya koymamıştır. Croce sanat görüşünü serimlerken sezgiye sırası gelince değinmemiş, sanat görüşünü açık olarak sezgi temeli üzerine kurmuştur. Hatta onun için sezgibilmesi bilgisel etkinlikler arasındaki en temel bilgi edimi olup, sezgi ve sanat da birbiriyle özdeş kavramlardır. 34 Görüldüğü üzere ideadan yola çıkan bu üç felsefe de, Hegel in yukarıda belirtilen tanımına göre, özünden idealisttir. İdealist estetiğin serencamı incelendiğinde ise, Platon dan günümüze gelinceye dek evrildiği, farklı yüzyıllarda en çok Hegel ve Croce ile öne çıktığı ve düşünce dünyasında her zaman tazeliğini koruduğu anlaşılmaktadır. 35 Diğer yandan, idealist estetik, nihayetinde genel olarak felsefî idealizmin içinde yer alan bir estetik anlayışı olduğundan, genel olarak idealizmin sanatsal alandaki görünümüdür. Genel olarak idealizm ise, felsefe 32 Platon, Diyaloglar I, Çev. Teoman Aktürel-Tacettin Ünlü, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1993, s Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, Estetik Güzel Sanat Üzerine Dersler, Cilt I, Çev. Taylan Altuğ- Hakkı Hünler, İstanbul Payel Yayıncılık, 1994, s Croce, Benedetto, İfade Bilimi ve Genel Linguistik Olarak Estetik, Çev. İsmail Tunalı, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1983, s Aslında Kant estetiği de idealist estetik kapsamında yer alan ve bu nedenle üzerinde durulması gereken önemli bir estetik anlayışı olmasına rağmen, bölümler arasında bir dengesizlik oluşmaması ve ayrıca üzerinde durulmasının daha verimli sonuçlar ortaya çıkaracağı düşüncesiyle Kant estetiğine bu çalışmada yer verilmemiştir. Bununla birlikte, duyguyu temel aldığı için özneden hareket eden Kant estetiğinin idealist estetik kategorisi altında ele alınmasının da onun ontolojik görüşü çerçevesinde mutlaka değerlendirilmesi gereken bir nokta olduğunu belirtmekte de yarar vardır. 19

29 tarihindeki en büyük iki felsefe akımından biri olup, günümüz dünyasında da etkisini sürdürmeye devam etmektedir. Sonuç olarak, Platon un başlatmış olduğu idealist estetik çizgi, antik Yunan dan günümüze kadar değişik biçimler alarak gelmiş, günümüz estetik teorilerine etkisi bakımından da halen varlığını sürdürmeye bir şekilde devam etmektedir. 20

30 A) Platon un Sanat Anlayışı Güzel şeylere duyulan aşk, aslında, iyi şeylere yönelik arzunun özel bir formundan başka bir şey değildir. Platon Felsefe tarihi içinde sanat konusunu tartışmaya açan, güzel nedir? diye soran, güzel olarak kabul edilen şeylerin ortak niteliklerini, sanat eserlerinin insanlar üzerindeki etkilerini, bu eserleri ortaya koyan sanatçıların estetik yaşantılarını ve sanatsal sürecin yapısını bilgi nesnesi olarak ele alıp, bunları felsefî temellendirmelerle açıklamaya çalışan ilk düşünür Platon dur. Platon un estetik görüşünün, bütün sanat anlayışlarını, sanatın her dalındaki hemen bütün sanatçıları dolaylı ya da dolaysız büyük ölçüde etkilediği ve bu etkisini hala da sürdüğü bilinen bir gerçektir. 36 Onun sanat üzerine söyledikleri, kuşkusuz idealist felsefe anlayışının bir parçasıdır. Bu bakımdan sanat hakkında öne sürdüğü düşünceler de, tüm fikir tarihi boyunca etkisini göstermiş olan idealist estetik anlayışının başlangıcında yer almaktadır. İçinde yaşadığı dönemde Atina nın siyasal ve sosyal sorunları üzerine kafa yoran ve bu sorunları tasarladığı ideal devlet düzeninde çözüme ulaştırmaya çalışan Platon, sanat konusunu da tasarladığı devlet içindeki yeri bakımından, İdeal Devletin içinde sanatın görevini, alacağı yerin ne olacağını, devletin sanat karşısındaki tavrını araştırırken ele alıp incelemektedir. 37 İnsanların toplum halinde nasıl mutlu olabilecekleri, en iyi şekilde nasıl yaşayabilecekleri konusu onun düşüncesinde öyle merkezi bir yere sahiptir ki, biri olgunluk döneminin, diğeri 36 Doğan, Mehmet H., 100 Soruda Estetik, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 1975, s Tunalı, İsmail, Grek Estetik i, İstanbul, Remzi Kitabevi, 2007, s

31 yaşlılık döneminin eseri olan Politea/Devlet ile Nomoi/Yasalar bunun en iyi örnekleridir. Platon un felsefî görüşlerinin ana kaynağı başından sonuna kadar ahlâki ve siyasal güdüsü olup, son nefesini de toplumun yeniden biçimlendirilmesi için son şeması olan Yasalar üzerinde çalışırken vermiştir. 38 Bu yapıtlarda, üzerine konuşulan sorunların esasını ideal devlet sorunu teşkil ettiğinden sanatın da idealize edilmeye çalışıldığı dikkat çekmektedir. Başka bir deyişle, onun aradığı ideal devletin ideal sanatıdır. Çünkü Platon, sanatın alımlayıcı üzerindeki etkisinin farkındadır ve bu etkiden ideal devletinin ideal yurttaşlarının yetiştirilmesi bakımından yararlanmak istemektedir. Ona göre, sanatın ritmik ve uyumlu unsurları insanı çocukluğundan alarak aklıbaşındalığın güzelliğiyle uyumuna götürebilecek bir güce sahiptir ve bu uyumun ahengiyle yetişen biri, zamanı geldiğinde akla kucak açacak ve onu temel alacaktır. 39 İnsanın henüz ham olduğu erginleşmemiş dönemlerinde, güzel, güzel görüsüdür ya da diğer bir deyişle, göze güzel görünendir. Oysa Şölen diyaloğunda belirttiği üzere güzel bir bedene duyulan haz, eros un en alt düzeydeki tezahürüdür. 40 Çünkü güzellik hakikî mânâda tensel değil, tinsel bir şeydir. Ama insan tinsel güzellikten önce göze güzel görünen tekil şeylerin güzelliği ile tanışmakta ve bu güzel görüden kurtulması da birdenbire olmamaktadır. Phaidros diyaloğunda dediği gibi, insan bu dünyada güzellik adı verilen şeyi temaşa ettiğinde 38 Conford, Francis. Macdonald, Soktares ten Önce ve Sonra, Çev. Ufuk Can Akın, Ankara, Ayraç Yayınevi, 2003, Dewey, John, Felsefeye Meydan Okuma, Sanatın Felsefesi Felsefenin Sanatı, Mehmet Yılmaz(ed.), Çev. Nazım Özüaydın, 2. Baskı, Ankara, Ütopya Yayınları, 2009, s Platon, Şölen, Çev. Cüneyt Çetinkaya, İstanbul, Bordo Siyah Yayınları, 2003, s

32 ondan hemen mutlak güzelliğe yükselemez. 41 Güzelin görüsü, ideaların bilgisine giden yolda sadece bir hazırlıktır ve Platon için asıl yol diyalektik düşünce dediği yöntemdir. 42 İlkin bir tek insanı sever ve ona söyleyecek güzel sözler bulur, sonra anlar ki bu bedende gördüğü güzellik, başka bedenlerdekinin kardeşidir Bundan sonra yapacağı şey, ruh güzelliğini beden güzelliğinden üstün görmektir davranış ve huylardaki güzelliği görerek, hepsinin birbirinin kardeşi olduğunu anlayarak, beden güzelliğine önem vermemeyi öğrenecektir Gözleri böylece daha geniş bir güzele erdiği zaman bütün güzel şeyleri birbiri ardı sıra ve doğru olarak gördükten sonra birdenbire eşsiz bir güzellikle, güzelliğin özü ile karşı karşıya gelir Bu güzellik artık hep vardır; doğumsuz, ölümsüz, artmaz, eksilmez bir güzelliktir kiminin gözünde güzel, kiminin gözünde çirkin bir güzellik değildir kendi başına, kendi ile bir bütün olarak var olacak bir güzelliktir. Bütün güzellikler ondan pay alır. 43 Platon, Nomoi/Yasalar diyaloğunda sanattan beklediği şeyin gençleri erdem yolunda büyülemeleri olduğunu açıkça ifade etmiştir. 44 Tasarladığı devlet ile ilgili olarak da Politea/Devlet adlı eserinde, çocukların ilk duydukları sözlerin, iyilik yolunu gösterecek güzel masallar olmasına çok önem vermeliyiz demektedir. Demek ki Platon sanat yapıtlarından insanlara iyilik yolunu göstermesini beklemektedir. Bu fikir, onun bilgi, varlık ve ahlâk görüşü ile birlikte 41 Platon, Phaidros, Çev. Hamdi Akverdi, İstanbul, Mili Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997, s Platon, 2003, a.g.e., s Platon, a.g.e., s Platon, Yasalar, Çev. Candan Şentuna-Saffet Babür, İstanbul, Ara Yayıncılık, 1988, s

33 değerlendirildiğinde, iyilik yolunu göstermenin, ancak ideaların gösterilmesi ile mümkün olduğu anlaşılacaktır. Çünkü burada iyilik yolu diye sözü edilen aslında erdemlerin yoludur ve dürüstlük, cesaret, aklıbaşındalık vb erdemler de birer ideadır. Dolayısıyla insanların, kinin, nefretin kötü olduğuna inanması isteniyorsa, onlara daha küçükken bambaşka şeyler anlatılması gerekmektedir. 45 Bu dünyanın güzelliklerinden başlayacaksın, hiç durmadan, basamak basamak yüce güzelliğe yüceleceksin; bir güzel bedenden ikisine, ikisinden, bütün güzel bedenlere, sonra güzel bedenlerden güzel işlere, güzel işlerden güzel bilgilere, güzel bilgilerden de, sonunda bir tek bilgiye varacaksın; bu bilgi de, o tek başına var olan salt güzelliğe varmaktan, gerçek güzelliğin özünü tanımaktan başka bir şey değildir. 46 Burada duyulardan başlayıp, akılcı özlere doğru giden ardışık basamaklardan oluşan bir merdiven söz konusudur. En alt basamakta duyusal nesnelerin güzelliği bulunmakta, ardından akılsal güzellik basamağı gelmekte, oradan yasalar ve kurumların güzelliğine, oradan da bilimlerin güzelliğine çıkılmakta, en sonunda da mutlak güzelliğin içedoğuşsal bilgisine ulaşılmaktadır. 47 Görüleceği üzere Platon düşüncesinde dört çeşit güzellik söz konudur. Bunların ilki, duyulur formların sevgisiyle elde edilen bedensel güzellik ; ikincisi ruhların sevgisiyle ulaşılabilen moral güzellik ; üçüncüsü bilimin elde edilme aşkı ile ilgili 45 Platon, Devlet, Çev. Sabahattin Eyuboğlu-M.Ali Cimcoz, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1992, s Platon, 2003, a.g.e., s Dewey, John, Art as Experience, New York, Capricorn Books, 1958a, s

34 olan intellektüel güzellik ; dördüncüsü ise ideaya ulaşarak elde edilen saltık güzellik tir. 48 Bu son anlamıyla güzellik, iyi ideası ile aynı anlama gelmektedir. 49 Platon un duyulardan idealara yükselen merdiveninin en yüksek basamağında iyi ideası bulunmaktadır. İyi ideası, her şey için en iyi olanın ideası, bütün varlık ve oluşun en yüksek ilkesi, bu niteliği ile her şeyin üstünde olan ideadır. 50 Her şeyin iyiliği ve güzelliği de iyi ideası dolayısıyladır. Bu nedenle, sanat yapıtlarında birer idea olan dürüstlük, cesaret, aklıbaşındalık gibi erdemlerin gösterilmesi de, aslında iyi nin gösterilmesinden başka bir şey değildir. İyi bir şey zararlı olabilir mi? Olamaz Zararlı olmayınca da zarar vermez. Zarar vermeyen bir şey kötülük etmez. Etmez tabi. Kötülük etmeyen, kötülüğe sebep de olmaz değil mi? Olmaz. İyi şey faydalı mıdır? Faydalıdır. Öyleyse mutluluk gelir ondan. Evet Turnagöl, A. N. Nihan, Platon un Sanat Görüşü Üzerine Bir İnceleme, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YL Tezi, 1998, s Platon için güzel ile iyi nin aynı şey olması Güzel, Hakikî ve İyi üçlüsü içerisindeki aşama sırası anlamındadır. Burada Güzel, İyi ye giriş yeridir ; çünkü yüce ve tanrısal ilke olan İyi ye estetik düşünceyle varılabilir. (Doğan, Mehmet H.,Estetik, İzmir, Dokuz Eylül Yayınları,1998, s. 74). 50 Gökberk, Macit, Felsefe Tarihi, 6. Basım, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1994, s Platon, Devlet, Çev. Sabahattin Eyuboğlu-M. Ali Cimcoz, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1992, s

35 İyi olan şeyin aynı zamanda faydalı olacağına inandığı anlaşılan Platon un bu sözlerinden, iyilik yolunu gösteren sanat eserlerinin sonucu da iyi olacağına göre, sanatın faydalı olabileceğini düşündüğü sonucunu çıkarmak mümkündür. Zira Der gröbere Hippias/Büyük Hippias adlı diyaloğunda güzel kavramını kullanışlı ve yararlı olma ile tanımlaması da bunu göstermektedir. 52 Ancak Philebos diyaloğunda ise güzelliğe ölçü ve oranla ulaşılabileceğini söylediği görülmektedir. 53 Yine de Platon un daha çok ideal olarak tasarladığı politea ya da devlet ile ilgisinde ortaya koyduğu sanat görüşü, ideal olarak tasarladığı devlet düşüncesinin de bağlı olduğu ve felsefî düşüncelerinin asıl temelini oluşturan idealar öğretisi ile ilişkilidir. Bu çerçevede Platon idealar öğretisini, bilgi ve varlık görüşüyle aynı düzlemde açıklamakta, ahlâk ve sanat görüşünü de bu öğreti üzerine kurmaktadır. Dolayısıyla, Platon un sanat ve estetik hakkındaki görüşlerini onun idealar öğretisi ile birlikte ele alıp değerlendirmek gerekmektedir. Aksi takdirde onun bilgi, varlık ve ahlâk görüşü ile ilgili düşüncelerini dikkate almadan sanat görüşünü anlamak mümkün değildir. 54 Platon a göre, özce ve nitelikçe birbirinden farklı iki varlık-alanı bulunmaktadır. Bunlar, görülenler alanı ile düşünülenler alanı dır. Görülenler alanı, belli bir zamanda ve belli bir mekânda yer alan tek tek nesnelerden, düşünülenler alanı ise zihinsel olarak kavranabilen idealardan oluşmaktadır. Görülenler alanında yer alan tek tek nesneler, belli bir zamanda ve belli bir mekânda 52 Platon, Platons Dialoge, Hippias I und II, Ion, Übersetz und Erlautert von Otto Apelt, Zweite Auflage, Felix Meiner in Leipzig, 1921, s. 53 vd. 53 Platon, Philebos, Çev. Sabri Esat Siyavuşgil, Ankara, Cumhuriyet Yayınları, 1998, s Doğan, Can, Platon ve Georg Lukacs da Sanatın Neliği, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2004, s