CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES VOL.9-OCTOBER-2017

Transkript

1 ANADOLU DAKİ OĞUZ VARLIĞININ AŞİRET İSİMLERİ ÜZERİNDEN TASNİFİNE ELEŞTİREL BİR BAKIŞ Arif SARI Anadolu yu yurt edinen konargöçerler, yerleşik Türk unsurla birlikte, Türkistan dan Balkanlara kadar yayılan Oğuz-Türk gruplarının parçalarıdır. Anadolu daki müstakil Türk beyliklerinin de asli unsurunu onlar oluşturmuşlardır. Türkmenler hakkında malumat veren Selçuklu, Memluk ve Osmanlı devri kayıtlarında onlar arasında kadim Oğuz boy adlarını koruyan birçok aşirete rastlanmaktadır. Bu kayıtlar, aşiret isimlerine istinâden Anadolu daki Oğuz varlığının Üçok ve Bozok esasına göre tasnif edilmesi yönteminin benimsendiği araştırmaların da temel dayanağını oluşturmaktadır. Oysaki XVI. yüzyıla ait nüfus ve vergi kayıtlarının mukayeseli incelenmesi, Anadolu daki Oğuz aşiretlerinin adlarından hareketle Üçoklu ve Bozoklu sınıflandırmasına tabi tutulamayacak derecede hemhâl olduklarını ispatlamaktadır. Esasen bu durum Türkmenlerin Anadolu yu yurt tutmaya başladıklarında artık zayıflamış olan Üçoklu ve Bozoklu ayrımının onların Moğol baskısı ile Kuzey Suriye de toplandıklarında birbirleri arasına karışmalarının sonucudur. Özet Anahtar Kelimeler: Oğuzlar, Türkmenler, Üçoklar, Bozoklar, Konargöçerler A CRITICAL VIEW ON THE CLASSIFICATION OF OGHUZ TRIBES IN ANATOLIA BASED ON THEIR NAMES Abstract Nomadic Turkmen tribes who settled in Anatolia, along with other sedentary Turkish components, are the parts of Oghuz- Turk groups that spread from Turkistan to Balkans, and they formed the original elements of independent principalities in Anatolia. In the records of Seljuk, Mameluke and Ottoman period, which provided information as regards the Turkmen, many tribes that still maintained the names of old Oghuz clans can be found. These records, referring to the names of the tribes, have formed the basis of the research in which the method that the existence of Oghuz in Anatolia should be classified based on the categories of Üçok and Bozok was adopted. However, the comparative analysis of demographic and tax records of the 16th century proves that Oghuz tribes were so closely related to each other that they cannot be subject to any classification like Üçok or Bozok just by referring to their names. As a matter of fact, this situation is the result of the distinction between Üçok and Bozok, which indeed weakened when Turkmen settled in Anatolia, and interference of these tribes with each other when they gathered in Northern Syria because of Mongol oppression. Key Words: Oghuzs, Turkomans, Ucok, Bozok, Nomads Giriş Konargöçerlerin Anadolu nun etnik ve kültürel yapısını şekillendirdiklerine, Osmanlı Devleti nin özellikle iktisadi ve içtimai hayatında asli unsur olduklarına vurgu yapan ilmi eserlerin giderek yaygınlaşması, aşiretleri merkeze alan yeni araştırmaların sayısını da artırmıştır. Tarih sahası başta olmak üzere farklı bilim dallarında göçerleri ele alan ciddi eserlerin ortaya çıkması bu ilginin olumlu neticesidir. Bununla birlikte güvenilir tarihi kaynaklara müracaat edilmeksizin folklorik, antropolojik veya onomastik bazı verilerin terkibiyle oluşturulan yahut varsayımları gerçek mahiyetinde sunan yayınların sayısında da benzer bir artış yaşanmaktadır. Bunlar arasında Yörük ve Türkmen adlandırmasının etnik bir farklılığa işaret ettiğini iddia edenlerin yanında geçmişini kadim Oğuz boylarından birine dayandırma gayretiyle aşiret ve yer isimlerini, unvan ve lakapları hatta Dr., Gazi Üniversitesi, arifsari.gazi@gmail.com 65

2 söylentileri tarihi vesikaların önüne geçiren yerel çalışmalara da rastlanmaktadır. Ortaya çıkan eserlerde aşiretlerin sahip oldukları Oğuz boy isimleri üzerinden Anadolu daki Türk varlığının Bozok ve Üçok esasına göre tasnifi metot olarak benimsenirken, Türkmenlerin hangi devlet ve beyliğin bakiyesi oldukları veya yayıldıkları sahalar da bu tasnife dâhil edilmekte, onların dağıldıkları alanların coğrafi sınırları çizilmektedir. 1 Oysaki aşiret isimleri üzerinden yapılan bu tasnif ve genelleme yöntemi pek çok açıdan problem ve çelişkiler içerir. Oğuz boy yapısının tarihi süreçte büyük değişiklikler geçirdiğinin göz ardı edilmesinden başka aşiretler arasındaki geçişliliğin yok sayılması, onların isim alıp değiştirmelerindeki etkenlerin dikkate alınmaması ve Osmanlı dönemi söz konusu olduğunda devlet bürokrasinin aşiretler üzerindeki şekillendirici rolünün hesaba katılmaması bu problemlerden bazılarıdır. Tasnife esas teşkil eden Oğuzları yirmi dört boya ayıran sistematiğin dayandığı destanî eserlerin iyi bir tahlilden geçirilmeksizin doğru kabul edilmesi ise belki de problemin asıl kısmını teşkil etmektedir. Anadolu yu yurt edinen konargöçerler umumiyetle, yerleşik Türk ahaliyle birlikte Türkistan dan Balkanlara kadar geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Oğuz boylarındandır. Osmanlı döneminde göçer Oğuz aşiretleri Türkmen yahut Yörük olarak adlandırılmakta ve irili ufaklı çok sayıda aşiretin birlikteliğiyle oluşan il veya ulus denilen büyük teşekküllere ayrılmaktaydı. XVI. ve XVII. yüzyıllarda Bozulus Türkmenleri, Yeni İl Türkmenleri, Halep Türkmenleri, Şam Türkmenleri, Dulkadirli Türkmenleri, Danişmendli Türkmenleri, Esb-Keşân (At-Çeken), Kara-ulus, Ulu Yörük, Ankara Yörükleri ve Bolu Yörükleri bu teşekküllerin en büyüklerindendi. Bunlar her ne kadar farklı isimler taşısalar da aynı büyük Türkmen nüfustan beslenen ve birbirinden tefrik edilemeyecek şekilde hemhâl olmuş yapıdaydılar. Türkmen teşekküllerinin sahip oldukları bu özelliğe ek olarak onların tarihi süreçte siyasi, sosyal ve ekonomik nedenlerle hem boy yapısı hem de isim değişikliğine uğramaları, aşiretlerin isimleri üzerinden kadim Oğuz boy yapısına göre taksimini neredeyse imkânsız kılmaktadır. Bu çalışmanın amacı da Türkmen teşekküllerinin müşterek aşiretlerden meydana geldiklerini örneklendirerek bunların birbirinden ayrılmasının zorluğunu ortaya koymaktır. Böylece, kadim boy isimlerini koruyanlar müstesna olmak üzere, Anadolu daki aşiretlerin adları üzerinden tasnif ve genellemeye tabi tutulmasına dair bir eleştiri sunulacaktır. Oğuz Boy Yapısının Oluşum ve Değişim Süreci Oğuzlar, Türk boylarının bir araya gelmesiyle teşekkül etmiş ve bu özellik doğrudan isimlerine de temel olmuştur. Oğuz adının etimoloji üzerine yapılan çalışmalarda adın ok kelime köküne çoğul eki olarak z sesinin eklenmesinden müteşekkil olduğu ve boylar manasına geldiği görüşü artık genel olarak kabul edilmiştir. 2 İlk olarak Göktürk birliğinde görülen Oğuzlar hakkında, Orhun kitabelerinde Üç Oğuz, Altı Oğuz, Sekiz Oğuz ve Dokuz Oğuz tabirlerinin kullanılması, Oğuz birliğinin o sırada kaç boydan meydana geldiğine delalet ettiği gibi konargöçer dinamizmiyle bağlantılı olarak onların boy sayısında da zamanla değişiklikler yaşandığının göstergesidir. 3 Sonraki dönemde de Oğuzların boy yapılarındaki değişimin devam ettiği ve XI. asra gelindiğinde çok sayıda oba, oymak ve boydan oluştukları ancak bu boylardan 24 ünün daha kalabalık ve kapsayıcı mahiyete kavuştuğu anlaşılmaktadır. Kaşgarlı Mahmud un, yirmi dört büyük 1 Bu yöntemin benimsendiği bir çalışma örneği için bkz. Tuncer Gülensoy, Anadolu ve Rumeli de Oğuz Boy ve Yer Adları Üzerine Bir Değerlendirme, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, ed. Tufan Gündüz, Mikail Cengiz, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay., Ankara 2015, s ; Yusuf Halaçoğlu tarafından hazırlanan ve Anadolu daki Oğuz varlığını ortaya koymak bakımından son derece kıymetli olan envanter çalışmasında da aşiretler Oğuz boy mensubiyeti üzerinden tasnif edilmiştir. Bkz. Yusuf Halaçoğlu, Anadolu da Aşiretler Cemaatler, Oymaklar ( ), Cilt I-VI, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Oğuz adı hakkında ileri sürülen farklı görüşlere toplu bir bakış ve Oğuz adının etimolojisi hakkında değerlendirme için bkz. Ahmet Bican Ercilasun, Oğuz Adının Etimolojisi, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, ed. Tufan Gündüz-Mikail Cengiz, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay., Ankara 2015, s.15-20; ayrıca Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., 5.bs., İstanbul 1999, s Bilge Kağan kitabesinde geçen Dokuz oğuz budunu kendi budunumdu. ifadesindeki gibi Oğuz adı Göktürk yazıtlarında daima budun ve boylar manasında kullanılmıştır. Bkz. Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994, s

3 Oğuz boyunun adını saydıktan sonra kullandığı, Bu boyların her birinin de kolları ve oymakları vardır, özetlemek için o kolları attım. ifadesi, Oğuz boy yapısının bu özelliğini aksettiren son derece kıymetli bir bilgidir. Öte yandan Kaşgarlı, Oğuzlar hakkında ne Üçok-Bozok ayrımından ne de aralarındaki hiyerarşik yapıdan bahseder. 4 Oğuzların, Üçok ve Bozok olarak iki ana kısma ayrıldığına dair bilgi bize ancak Oğuznâmeler vasıtasıyla ulaşmaktadır. Oğuznâmelerin en eskisi olarak kabul edilen Uygur dönemi Oğuz Destanı, Oğuz Han ın iki hanımından Gün, Ay, Yıldız ve Gök, Dağ, Deniz olmak üzere altı oğlu olduğunu konu edinirken, destanda Oğuz Han ın Türklerin neşet ettiği torunları ve bunların iki kola ayrıldıkları hakkında bahis yoktur. 5 Oğuzların Üçok ve Bozok olmak üzere iki kola ayrıldıklarına dair kısım Reşidüddin, Ebu l Gazi Bahadır Han ve Yazıcızâde Ali nin naklettikleri Oğuznâmelerde yer alır ki bunlar Türklerin Müslüman olmalarından sonraki dönemlere tarihlenir. 6 Bu üç Oğuznâmede geçen ve kendi aralarında dahi tutarlılık göstermeyen ikili boy yapısı üzerine kurgulanan hikâyenin destana İslami dönemde eklenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Tarihi kaynaklarda ise Bozok ve Üçok isimleri ilk olarak 1153 yılında Selçuklu Sultanı Sancar a isyan eden Oğuzlar arasında, 7 ikinci defa XIII. yüzyılın ortalarında Moğol istilası sonucunda yaşanan siyasi hadiseler sebebiyle geçer. Moğol baskısıyla Memlûk Devleti nin sınırlarını aşarak Suriye nin kuzeyine giren ve sayıları kırk bin evi bulan konargöçerler arasında Bozoklu ve Üçoklu isimlerini taşıyanlar da sayılmaktadır. 8 Ancak bu iki hadise ile ilgili verilen bilgilerde Bozok ve Üçok, bünyelerindeki boyların üst adı olmaktan ziyade bizatihi birer kabile olarak karşımıza çıkmaktadır. Selçukluların kuruluşunu müteakip Anadolu yönlü büyük Türk muhacereti veya Moğol istilasının ortaya çıkardığı kargaşayla Türkmenlerin birbirine karışarak yeni bir forma bürünmelerinin Üçok ve Bozok un aşiret ismi olarak karşımıza çıkmasında ne derece etkili olduğunu ortaya koymak zordur. Oğuz boy yapısının büyük değişime uğradığı bu iki hadisenin etkisiyle Üçoklar ve Bozokların boy birliği vasıflarını kaybederek kabile haline mi dönüştüğü yahut esasen bunların birer kabile iken aynı dönemde güçlenerek daha bilinir hale mi geldikleri de açık değildir. Üçok ve Bozok yapısının dayandığı destani bilgi kati doğru olarak kabul edilse bile Oğuzların boy yapılarının Anadolu yu yurt edinmelerine kadar geçen sürede aynıyla korunmuş 4 Kaşgarlı, Oğuz boyları içerisinden Kınıkları birinci sıraya koymakta, bunun nedenini de zamanımızdaki sultanlar bu boydandır diyerek izah etmektedir. Diğer boyları ise hiyerarşik bir sıralamaya tabi tutmadan aktarır. Bkz. Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti't-Türk, haz. Ahmet B. Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2014, s.26-28; X. Yüzyıl başlarında Abbasi elçilik heyetiyle Oğuz ülkesine giden ve Oğuzların sosyal hayatlarına şahitlik eden İbn Fadlan da seyahatnâmesinde Üçok ve Bozok yapısından haber vermez. Bkz. İbn Fadlan Seyahatnâmesi, haz. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2010, s Oğuz Destanı nın Uygur varyantı için bkz. Fuzuli Bayat, Oğuz Destan Dünyası, Ötüken Yayınları, İstanbul 2006, s Ebul Gazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime, haz. Zuhal Kargı Ölmez, Simurg Yayınları, Ankara 1996, s.244 vd; Yazıcızâde Ali, Selçuk-nâme, haz. Abdullah Bakır, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014, s.10/b-13/b; Tufan Gündüz, Oğuz Kağan Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2016, s İbnü l Esîr, Sultan Sancar ın yardımıyla Karahanlı tahtına geçen Arslan Han ın ordusunda Karluklar ve Oğuzların bulunduğunu, bu sonuncunun Üçok ve Bozok olmak üzere iki kola ayrıldıkları bilgisini aktarır da Üçokların başında Emir Tûti b. Dadbeg, Bozokların başında ise Emîr Ka rût b. Abdülhamid bulunmaktaydı. Bunlar 1153 yılında Sultan Sancar a isyan eden birer boy mesabesindeydi. Bkz. İbnü l Esîr, El-Kâmil fi t-târîh, çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul , Cilt.11, s.156; Ergin Ayan, Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Oğuz İsyanı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2007, s.21, İbn Şeddâd, Baypars Tarihi, Cilt. II, çev. Şerefüddin Yaltkaya, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 1941, s.155; Memlûk devri müverrihlerinden el Aynî, Oğuzlar hakkında bilgiler aktarmakla birlikte bunları Kaşgarlı dan aldığı açıktır. Yalnız O, devrin siyasi durumuna uygun olarak Kınık boyunun daha büyük olduğunu, bu boydan sultanlar ve melikler çıktığını ekler. Ayrıca Aynî ( ), Sultan Alparslan zamanında Anadolu ya gelen kendi zamanında Bilâd eş Şam ve l Ermen de yerleşik halde olan taifelerin varlığından haber verirken bunların Üçok ve Bozok olmak üzere iki ana bölüğe ayrıldığını da söyler. Ancak O da Üçok ve Bozokların diğer Oğuz boylarını kapsadığına yahut onlarla irtibatına dair suskundur. Bkz. el Aynî, es-seyf el-mühenned fî Siret el Melik el-müeyyed Şeyh Mahmûdî, haz. Fehim Muhammed Şeltût, Muhammed Mustafa Ziyâde, Kahire, , s.20 21,

4 olması da mümkün değildir. Aşiretlerin tespitinde en temel kaynak olarak kullanılan Osmanlı tahrir defterlerinin daha çok XVI. asır başlarına ait olduğu düşünüldüğünde, bu kaynaklardan sağlanan verilerle onların Anadolu ya ilk geldikleri hallerini kesin olarak ortaya koymak da olanaksızdır. Ancak kaleme alındıkları döneme ait güvenilir bilgiler sunan tahrir kayıtları, XVI. yüzyıl itibariyle Oğuzların boy yapısının büyük değişim gösterdiğini ortaya koymaktadır. Şüphesiz ki Oğuzların Anadolu ya gelişleri ve Osmanlı idaresine girmelerine kadar geçen zamanda yaşadıkları hadiseler ve özellikle kitlesel göçler boylar arasında geçişlere veya boyların bazılarının ortadan kaybolarak yerlerine yenilerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Eski yurtları Selenge ve Tola ırmakları çevresi olan Oğuzlar, İlteriş Kağan zamanında Göktürk hâkimiyetini kabul etmeye başlamışlar, Bilge Kağan döneminde bütünüyle Göktürk idaresine girmişlerdir. Göktürklerin yıkılışıyla bu kez Uygur birliğine dâhil olduklarında Dokuz boy halinde bulunan Oğuzların, bu devletin çöküşüyle eski yurtlarını terk etmeleri tarihlerindeki ilk kitlesel göçtür. X. yüzyılda ise Oğuzlar, Sir Derya boyları merkez olmak üzere, doğuda Oğuz çölü (Karakum), güneyde bu çölün uzantısıyla Hazar Denizi, batı ve kuzeyde ise Volga (İtil) Irmağı arasında kalan bölgeyi yurt tutmuş olarak karşımıza çıkmaktadırlar. 9 Onların Seyhun ağzının yakınlarındaki Yenikent i merkez seçerek bir devlet kurmaları da aynı yüzyılda gerçekleşmiştir. 10 Oğuz devletin teşekkülü hakkındaki bilgiler şifahi olmaktan ileri gidemediği ve yazılı olanlar ise sonraki dönemlere ait olduğundan devletin ne kuruluş serüvenini ne de ortaya çıkış tarihini kesin olarak tayin etmek zordur. 11 Ancak Oğuz devletinin merkeziyetçi ve otoriter bir devlet olmaktan çok boylar federasyonu özelliği gösterdiği, kendi reislerinin idaresinde yaşayan her kabilenin başta bulunan yabguya gevşek bağlarla bağlı bulunduğu bilinmektedir. 12 Bu beylerden biri olan Selçuk un yabgu ile ihtilafa düşerek Cend e doğru göç etmesi bunun ispatı olduğu gibi hadise aynı zamanda Oğuzların siyasi hayatlarında önemli neticeler doğuracak kitlesel bir diğer göçün başlangıcı olmuştur. Her ne kadar Selçuklu hanedanı Oğuzların Kınık boyundan olsa da Selçuk Bey e, kendilerine yeni yurt, zenginlik, otlak ve yaylak sahaları vaat edilen diğer boylara mensup oymaklar da eşlik etmiş olmalıdır. Selçukluların önce Mâverâünnehir ardından Horasan bölgelerine hâkim olarak Tuğrul ve Çağrı beyler zamanında güçlü bir devlet halini almaları da Oğuz göçleriyle desteklenmeleri sayesinde olmuştur. Anadolu yönlü Oğuz göçü Malazgirt savaşı sonrasında artık önüne geçilemez bir sel halini almış, 1176 Miryakefalon Savaşıyla Bizans ın mukavemet gücü kırıldığında bu büyük göçün ilk evresi de tamamlanmıştır. 13 Moğol istilası ise Anadolu yönünde ilkiyle kıyaslanamayacak derecede büyük bir diğer Oğuz göçünü başlatmıştır. Selçuklulara tabi Türkmenlerin ileri uçlara sevk edilmesiyle Batı Anadolu da 9 Sergey Grigoreviç Agacanov, Oğuzlar, çev. Ekber N. Necef, Ahmet Annaberdiyev, 6. Bs. Selenge Yayınları, İstanbul 2013, s ; İbn Fadlan, Istahrî, Kâşgarlı, Ebu l Gazi Bahadır Han, Mesûdî ve İdrisî nin Oğuz-ili hakkında verdikleri bilgiler hemen hemen birbiriyle aynıdır ve Oğuzların yurtları hakkında Reşideddin Oğuznâmesi ndeki izahatla da örtüşür. Bkz. Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, 2. Bs., Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001, s.42 43, 56 57, 80 81; Şecere-i Terâkime, s.250; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, 17.bs, İstanbul 2014, s.61; Gündüz, 2016, s Turan, 2014, s Agacanov, s İbn Fadlan Seyahâtnamesi, s.10, Kendi ihtiyarıyla Anadolu ya giren Türkmen aşiretlerinin yanında Selçuklu emirleri de güçlü birliklerle ama daha planlı akınlar yaparak bölgede hâkimiyeti tesis ediyorlardı. Göç etmeyen Rumlar kırsal alanlara göre daha güvenli olduğunu düşündükleri ve kısmen kalelerle koruma altına alınmış çoğu Batı Anadolu ve Karadeniz kıyılarındaki şehirlerde toplandırdılar. Türkmenler ise Rum ahalinin boşalttığı yerleri derhâl doldurdular. Bkz. Claude Cahen, İslam Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı, çev. Zeynep Kerman, Türkiyat Mecmuası, S. 17, s.84; Malazgirt muharebesinden sonraki ilk on beş yıl içerisinde Türkmenler, Batı Anadolu sahillerine ulaşacak kadar ilerlemeyi başardılar. Süryani Mihael, Türk ilerleyişine karşı Bizans İmparatorunun çaresizliğini, İmparator korkuya düştü. Korkak ve kadınlaşmış müşavirlerinin sözlerine bakarak bir daha saraydan çıkmadı, Rum ahaliyi korumak yerine onları Balkanlara nakletti. şeklinde anlatır. Bkz. Osman Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, Turan Neşriyat, İstanbul 1971, s

5 kesif bir Türk nüfusun toplanması da bu göçün neticelerindendir. 14 Öte yandan Moğolların önünden kaçan bir diğer Türkmen gurubu Memlûk hâkimiyetindeki Suriye nin kuzeyine yığılmışlardır. Memlûkler, Bayat, Bozcalı, Beydili (Beğdili), Köpekli, İnallı, Harbendeli, Avşar, Döğer, Gündüzlü, Kut Beyli, Bozoklu ve Üçoklu gibi isimlerle anılan bu Türkmen aşiretlerini himaye ederek onları Gazze den itibaren Antakya dan Sis hudutlarına kadar uzanan Akdeniz sahili boyunca yerleştirdiler. 15 Türkmenler kısa süre sonra bir koldan Antep, Halep ve Trablus u; diğer koldan Erzurum-Bingöl-Kars yaylalarıyla Diyarbekir-Mardin-Urfa-Halep bölgesindeki kışlakları ele geçirerek yurtlarını genişlettiler. 16 Memlûk sultanına bağlı görünen ancak müstakil hareket eden bu büyük Türkmen teşekkülü, XVI. yüzyılın başında Ermenilerden aldıkları Çukurova ve Maraş havalisindeki yeni Türk beyliklerinin bânîleri oldular. Büyük ölçekli bu göçler ve özellikle Oğuz illerinin Moğollar tarafından ele geçirilmesi Oğuzların hem siyasi hem de boy yapılarını alt üst eden, tarihlerinin en büyük hadisesi olmuştur. Oğuzların, artık zayıflamış olan aralarındaki Üçoklu ve Bozoklu ayrımı onların Moğol baskısı ile Suriye nin kuzeyinde toplandıklarında belki de daha önceleri geçerliliğini büsbütün yitirmiştir. Bu süreçte aşiretler birbirlerine o derece karışmışlardır ki onları tarihi boy yapısına göre ayırmak imkânsız hâle gelmiştir. Oğuz boylarının aldıkları bu yeni hâl Suriye nin kuzeyinden Çukurova ve Maraş taraflarına iki koldan yayılarak, burada Ramazanoğulları ve Dulkadirli beyliklerini kurduklarında anılan beyliklerin ahalisi içerisine de aynıyla taşınmıştır. Nitekim Dulkadirli ulusu içinde Oğuzların Bozok kolunu oluşturan Bayat, Yazır, Dodurga, Avşar, Kızık, Beydili, Karkın isimlerini taşıyan boy ve aşiretlerin yanında, Üçoklara mensup Eymir, Bayındır, Peçenek, Çepni, Salur, Yüreğir, Yıva isimli boyların da bulunması Oğuzların hemhâl olduklarının kanıtları arasındadır. 17 Yine Çukurova ve Maraş bölgelerinin en eski Osmanlı tahrir kayıtları da aşiretlerinin Üçok-Bozok ayrımına tabi tutulamayacak derece karışmış olduklarını göstermektedir. Oğuz Boy Yapısının Şekillenmesinde Dış Müdahale Aşiretler arasındaki boy asabiyesinin değişiminde ve boylar arası geçişlerin yaşanmasında siyasi hadiselerin de etkili olduğu açıktır. Akkoyunlu-Osmanlı rekabetinde Türkmenlerin yer değiştirdiklerini aşiretlerden bir kısmının Uzun Hasan Bey e tabi olarak İran a gittiklerini biliyoruz. Safevîlerin, Türkmenler üzerinden yürüttükleri politikanın etkisiyle Anadolu dan giden bazı aşiretlerin Safevî birliğine katıldıkları veya Anadolu coğrafyasında yer değiştirdikleri de malumdur. 18 Osmanlıların, Akkoyunlular, Safevîler ve Türkmen beyliklerini hâkimiyet altına alma süreci de konargöçerlerin boy yapısında değişimlere neden olmuştur. Osmanlı idaresindeki Oğuz teşekkülleri merkezi hükumetin müdahalesiyle şekillendirilmişlerdir. Osmanlılar, aynı Türkmen boylarının parçaları olmakla birlikte aşiretleri farklı teşekküller altında toplayarak onları devlet otoritesini kabul eden, idare edilmesi mümkün birliklere dönüştürmüştür. Türkmenlerden yeni vergi daireleri oluşturulurken onların yaylak kışlak sahaları dikkate alınmış aşiretler arasındaki akrabalık bağları önemsenmemiştir. Bu nedenle her ne kadar Türkmen birlikleri Dulkadirli, Ramazanlı, Bozulus, Yeni-il, Danişmendli, Ulu Yörük, Atçekenler, 14 Muasır Bizans kaynakları Kastamonu, Bursa bölgesinden Menteşe yöresine kadar uzanan kuzey-güney yönlü bir hat üzerinde Türkmenlerin binlerce çadır halinde yığılmış olduklarına işaret eder. İslam kaynakları da bu bilgileri teyit eder. İbn-i Said in aktardığına göre XIII. yüzyılın ikinci yarısında Denizli civarında , Kastamonu çevresinde , Kütahya Karahisar arasında çadır konargöçer Türk nüfus vardı. Köyceğiz Uşak-Denizli bölgesindeki Türkmenler ise çadır kadardı. Bkz. Feridun Emecen, İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2001, s.176; Paul Wittek, Menteşe Beyliği, çev. Orhan Şaik Gökyay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1986, s.24 25; Turan, 2014, s Memlûk sahasına sığınan bu Türkmenler, Sivas, Tokat, Amasya, Çorum, Kayseri, Bozok, Kırşehir, Çankırı ve Eskişehir i içine alan Orta Anadolu bozkırlarını XI. yüzyıldan itibaren yurt edinmiş olan aşiretlerdendi. Memlûk hükümdarı Baybars tarafından kabul edilen bu Türkmen aşiretlerinin nüfusu İbn Şeddâd a göre kırk bin evi bulmaktaydı. Bkz. Baypars Tarihi, s Tufan Gündüz, Konargöçer, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 26, İstanbul 2002, s BOA, TD, nr. 402; BOA, TD, nr.155; BOA, TD, nr Geniş bilgi için bkz. Faruk Sümer, Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara

6 Şam Türkmenleri gibi farklı isimlerle anılıyorsa da bünyelerinde çok sayıda müşterek aşiret barındırmışlardır. Yeni İl Türkmenleri, XVI. yüzyılda Osmanlı merkezi hükümetince tesis edilen konargöçerler teşekküllerindendi. Sivas ın güneyinde Kangal ilçesi merkez olmak üzere doğuda Divriği kazâsının batı kısmı, batıda Şarkışla ve Kangal arasındaki bölge ile Bozok sancağının Gedik ve Emlak nahiyelerinin bir bölümü Yeni İl kazâsının sınırlarına dâhildi. Kışı Antakya ile Şam arasındaki bölgede geçirerek, yazları Arapkir, Canik, Divriği, Bozok, Çorum, Amasya ve Sivas sancaklarında yaylayan aşiretler bu kazâya tabi kılınarak kendilerine Yeni İl Türkmenleri denilti. Bu teşekkül esasen Dulkadirli ve Halep Türkmenlerinin bir araya getirilmesinden ibaretti. 19 Bozulus Türkmenleri de Erzurum-Kars başta olmak üzere Doğu Anadolu da geniş bir sahada yaylayıp, kışları Diyarbekir, Mardin ve Urfa çevresine dağılan, bazıları ise Suriye nin Berriye bölgesinde kışı geçiren aşiretlerin bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştu. Bozulus Türkmenlerini meydana getiren aşiretlerin bir kısmı Akkoyunlu bakiyesi olmakla birlikte onların içerisinde Dulkadirli ve Halep Türkmenlerinden olanlar da büyük bir yekûn teşkil ediyordu. 20 XVI. yüzyılın sonlarında Orta Anadolu'da konar-göçerlik eden, aralarında Gündeşli, Herikli, Ceceli, Cerid, Çöplü Avşarı, Çomdan, Davud Hacılı, Karahacılı, Kızıl Kocalı, Kulfallı, Küşne, Sarsallı, Selmanlı, Yeğen Alili gibi Dulkadirlilere mensup olanların da bulunduğu aşiretlerden Danişmendli adıyla yeni kazâ oluşturulmuş, anılan aşiretler bundan sonra Danişmendli Türkmeni diye anılmışlardı. 21 Asıl yurtları Sivas yöresi olmakla beraber Ankara dan Samsun a kadar yayılan Ulu Yörük, 22 Orta Anadolu daki Ankara Yörükleri ve Batı Anadolu Yörükleri de hükumet marifetiyle oluşturulan ve diğer Türkmen birlikleriyle müşterek aşiretleri barındıran konargöçer teşekküllerdendi. Osmanlı hükumetinin aşiretleri bir araya getirirken onların kadim boy yapılarını ve aralarındaki akrabalık bağlarını dikkate almadığını bu teşekküllerin müşterek aşiretlerinden birkaç örnek vererek izah etmek yerinde olacaktır. Ağcakoyunlular, hem yayıldıkları sahanın genişliği hem de farklı Türkmen birliklerinde temsil edilmeleriyle buna uygun misallerdendir. XVI. asırda Ağcakoyunluların hem bir kabile hem de aşiret olarak ana bölükleri Maraş ve Bozok sancaklarını yurt tutmuşlardı. Aynı dönemde Yeni İl, Bozulus ve Halep Türkmenleri arasında da temsil olunan Ağcakoyunluların, Zunnûn Oğlu ayaklanmasına destek veren birkaç obası da Kaçarlarla birlikte İran a gitmişti. 23 Maraş taki Ağcakoyunlular, diğer Türkmen teşekküllerindeki bölüklerinden tefrik edilmek için Maraş Yörükleri olarak tavsif edilirken günümüzde Sivas ın Şarkışla ilçesi sınırlarında bulunan Gedik nahiyesini yurt tutanlara Gedik Ağcakoyunlusu denilmekteydi. 24 Yeni İl kazasının teşkiliyle Gedik Ağcakoyunlularıyla, Maraş tan yaylamak üzere Yeni İl e gelen Ağcakoyunluların Ağalı, Kozanlı, Musacalı, Hamidli, Hamza Fakihli gibi aşiretleri Yeni İl Türkmenlerine dâhil edilerek burada Ağcakoyunlu nâhiyesinde kaydedilmişlerdi. Ağcalılar da farklı Türkmen illeri ve Anadolu nun farklı bölgelerin de obaları bulunan büyük konargöçer boylardandı. Asıl kütlesi Dulkadir ili içerisinde bulunan Ağcalılar, isimlerini Dulkadirli hanedanıyla sıhrî bağı olan Ağca Bey den almıştı. Ağca Bey, boybeyi olmanın yanında Bozok bölgesinde bazı yörelerin idaresini yürütmüş olduğundan Ağcalı oymaklarının yoğun oldukları yer Bozok sancağıydı. Ağcalılardan bir bölük aynı dönemde Kars-ı Maraş (Kadirli) havalisinde bulunurken 25 yaylakları Erzurum-Kars çevresinde olanlar Bozulus Türkmenlerine, Sivas çevresinde 19 İlhan Şahin, Yeni-İl Kazâsı ve Yeni-İl Türkmenleri ( ), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1980, s.10 15, Tufan Gündüz, Anadolu da Türkmen Aşiretleri Bozulus Türkmenleri , Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007, s Tufan Gündüz, XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Danişmendli Türkmenleri, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2005, s Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu'nda Aşiretlerin İskânı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1987, s Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1999, s BOA, TD. nr.998, s.424; KKA, TD. nr.101, s.29-52; BOA, TD. nr.155, s KKA, TD. nr.168, s.97/b. 70

7 yaylayanlar ise Yeni İl Türkmenlerine dâhil edilmişlerdi. 26 Ağcalı boyunun büyük oymaklarından Hacılar aşireti de kuruluşundan itibaren Safevî hizmetinde bulunmuştu. 27 Evcili kabilesi de geniş bir sahada ismine rastlanılan aşiretlerdendir. Evcili oymakları Maraş, Adana, Kars-ı Maraş (Kadirli), Antep ve Yozgat bölgelerine dağılmıştı. 28 Yozgat ın Akdağmadeni bölgesindeki Evci aşiretlerinden yaylamak üzere Yeni İl kazâsına gidenler Yeni İl Türkmenlerine, Maraş tan yaylamak üzere Erzurum-Kars havalisine gidenler Bozulus Türkmenlerine dâhil edildiler. 29 XVI. yüzyıla ait tahrîr kayıtlarına göre Kayseri de İslamlı Yörükleri arasında, 30 Niğde sancağının Sücaaddin nâhiyesinde, 31 Menteşe sancağının Köyceğiz kazâsındaki Kozviran Yörükleri arasında, 32 Kırşehir sancağının Hacı Bektaş nâhiyesinde 33 de Evcili aşiretleri bulunuyordu. Türkmen teşekkülleri arasındaki müşterek oymakların bütününün ele alınması halinde uzun listeler ortaya çıkacaktır. Biz Türkmenlerin karışık halini göstermek bakımından burada verdiğimiz Ağcakoyunlu, Ağcalı ve Evcili örnekleriyle iktifa edeceğiz. Öte yandan Türkmenler içerisinde kadim Oğuz boy isimlerini taşıyanların da mahiyet bakımından homojen olmadıklarına dair Eymir ve Bayatlar üzerinden izahatta bulunmak bu noktada faydalı olacaktır. XVI. yüzyılda Eymirler, Maraş, Kars-ı Maraş ve Bozok sancaklarındaki Dulkadirli Türkmenlerinden başka Halep, Yeni İl ve Bozulus Türkmenleri ile Safevîlere katılan boylar arasında bulunmaktaydı. 34 Benzer şekilde Bayatlar, Dulkadir, Halep, Yeni İl ve Bozulus Türkmen teşekkülleri arasına dağılmışlardı. 35 Burada dikkat çekici olan husus Eymir adını taşıyan bazı oymakların kadim Oğuz boy yapısına aykırı olarak Bozoklu adları taşıyan aşiretlere tabi kaydedilmesidir. Maraş tahririnde de Bayatlar kadim Oğuz sistematiğine göre Bozok kolunda yer almaları icap ederken, Üçoklardan Eymir taifesine tâbi küçük bir cemaat olarak yazılmışlardır. 36 Dahası kışları Suriye bölgesinde geçirmeleri nedeniyle Şam Bayatı olarak da adlandırılan kabilenin tamamı Bayatlardan olmayıp Adana, Maraş, Kadirli ve Halep teki Türkmenlerin farklı boylarına mensup Üçoklu ve Bozoklu çeşitli aşiretlerdendir. 37 Buna göre kadim Oğuz adlı boyları oluşturan aşiretlerin tamamının aynı boya dayandığına dair genellemelerde de ihtiyatlı olmak gerekir. Oğuz boylarının isim ve yapı değiştirmesinde etkili olan bir diğer özellik boy idaresinde meydana gelen değişikliklerdi. Göçebelerin iktisadi faaliyetlerinin temelini hayvancılık oluştururdu. Aşiret mensuplarının hemen tamamı hayvan sürülerine sahipti ve onların kazanç elde ettikleri sair işler de hayvancılıkla bağlantılıydı. Aşireti meydana getiren hemen her ailenin aynı iktisadi faaliyeti sürdürmesi mesleki çeşitliliğe ve zenginlik derecelerinin yakınlığı da sınıflaşmaya mani olduğundan aşiretin hatta aşiret birliğinin ayrı bir bürokratik sınıfa ihtiyaç duyulmaksızın yönetilmesi mümkündü. Hayvancılığın gereği olarak yaylak ve kışlak arasında mevsimsel göçler yapmak mecburiyetinde olan aşiretler, mali varlıklarını dış tehditlere karşı korumak için birlikte hareket etmek zorundaydılar. Boyu meydana getiren her bir aşiret kendi içerisinde kan bağına sahip olsa da çoğunlukla bir diğer aşiret ile sıhrî bağı yoktu. Onların birlikte kalmasını temin eden güç, boy 26 Şahin, 1980, s Faruk Sümer, Bozok Tarihine Dâir Araştırmalar I, Cumhuriyetin 50. Yıldönümüne Armağan Kitabı, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara 1973, s BOA, TD. nr. 450, s.32; KKA, TD. nr.116, s.175/b 180/a; BOA TD. nr.389, s Şahin, 1980, s KKA, TD. nr. 136, s.206/b 31 BOA, TD. nr. 135, s.141/a 32 Halaçoğlu, 2009, Cilt. I, s KKA, TD. nr. 139, s.89/b. 34 Enver Çakar, 17. Yüzyılda Haleb Eyaleti ve Türkmenleri, Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ 2006, s. 202; Faruk Sümer, XVI. Asırda Anadolu, Suriye ve Irak'ta Yaşayan Türk Aşiretlerine Umumî Bir Bakış, İÜ. İktisad Fakültesi Mecmuası, Cilt. XI, S.1-4, (1952), s Sümer, 1999, s.178; Sadullah Gülten, XVI. Yüzyılda Bozok Türkmenleri, Ordu 2013, s Arif Sarı, XVI. Yüzyılda Dulkadirli Türkmenleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2015, s Sarı, 2015, s

8 aristokrasisini oluşturan bey ailesiydi. 38 Beyin kendisine tabi aşiretleri bir arada tutabilmesi için onların çıkarlarını koruması icap eder, aksi halde beylik el değiştirebilirdi. Osmanlı Devleti nde hükumetin müdahalesine açık olan konargöçerlerde beyler de bundan müstesna değildi. Yeni İl, Bozulus ve Danışmendli gibi doğrudan hükümet marifetiyle tesis edilen büyük teşekküllerde boyların başında bulunan boy beyleri ve kethüdalar birer memur durumundaydı. Padişah beratıyla vazifeye getirilen beyler yine aynı suretle görevden azledilebilmekteydi. 39 İster bey aristokrasi kendi seyrinde değişsin ister hükumet tarafından değiştirilsin, bu durum boyun dağılmasına neden olabilmekteydi. Boyun dağılması halinde aşiretler aynı bölgede yeni bir teşekkül oluşturabildikleri gibi bir başka boya da dâhil olabiliyorlar, her iki durum da aşiretlerin isimlerinin değişmesinde amil olabiliyordu. Hükumetin önceki bey nüfuzuna son vererek tayin ettiği yeni beyler, idareleri altında bulunan aşiretlere eski adlarının yerine kendi adlarını da verebiliyordu. Nitekim XVII. asır başında Maraş ta küçük bir oymaktan ibaret olan Mamalılar, Yozgat, Kars-ı Maraş Niğde ve Tokat sahasına kadar genişleyen çok sayıda aşirete bey naspedilmeleri üzerine anılan sahadaki aşiretler Mamalı olarak adlandırılmaya başlanmıştı. 40 İsimler Üzerinden Tasnif ve Genellemeler Osmanlı kayıtlarında aşiretler için göçer, göçer-evli, haymâne, göçebe bilhassa Türkmen ve Yörük tabirleri kullanılmıştır. 41 Oğuzlara, VIII. asırdan beri Türkmen deniliyorsa da bu ad onların X. ve XI. yüzyıllarda Müslüman olmalarıyla yaygınlaşmış hatta Türklerin Müslüman olmaları Türkmen oldu. şeklinde ifade edilmiştir. 42 Türkmen adı Anadolu ya Oğuz göçleriyle taşınmış, zamanla Oğuzlardan yerleşik olanlara Türk denilmeye başlanınca, Türkmen tabiri doğrudan konargöçer olanlar için kullanılır olmuştur. 43 Yörük adı ise ilk olarak XV. yüzyıl müelliflerinden Yazıcızâde Ali nin Tevârih-i Âli Selçuk adlı eserinde geçmektedir. 44 Yörü-mek fiilinden türemiş olan bu isim de konargöçer yaşam biçimini tarif etmektedir. 45 Bu anlamda Türkmen ve Yörük tabirleri, konargöçerlik manasında birbirini tam olarak karşılamaktadır. Anadolu da Yörük ve Türkmen adlarının yaygın olarak kullanıldıkları sahalar kesin çizgilerle olmasa da birbirinden farklılık göstermektedir. Kızılırmak ın batısından Rumeli ye kadar ulaşan sahada yaylak-kışlak hayatı sürenler Yörük, bu ırmağın doğusuna yayılmış olanlar ise Türkmen olarak tarif edilmiştir. 46 Konargöçerler hakkında yurt tuttukları sahalar dikkate alınarak kullanılan bu Türkmen-Yörük isimlendirilmesi etnik manada bir farklılığın değil Osmanlı Devleti nin yürüttüğü siyasetin mahsulüdür. Akkoyunluların yükselmesiyle başlayan Osmanlı- Akkoyunlu rekabetinde, Osmanlılar kendi tebaaları olan konargöçerleri Yörük olarak adlandırmışlardır. Türkmenler ise Kızılırmak ın doğusundaki Türk beylik ve devletlerinin ahalisine delalet etmektedir. 47 Halep, Yeni-il, Bozulus ve Dulkadirli teşekkülleriyle birlikte Çukurova da 38 Orhonlu, s Gündüz, 2002, s ; Boybeyliği müessesesi hakkında ayrıca bkz. Ali Sinan Bilgili, Osmanlı Devlet Hukukunda Boybeyi, Oğuzlar Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri, 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, ed. Tufan Gündüz, Mikail Cengiz, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara 2015, s Maraş ı yurt tutmuş olan Mamalı aşireti 1525 yılında yalnızca 14 hane vergi nüfusuna sahipti. BOA, TD, nr.402, s.347; BOA, TD, nr.998, s.452, 424; Evliya Çelebi nin Kars-ı Maraş taki Türkmenlerden bahsederken, Burada bulunan Türkmen halkı genellikle Mamalı Türkmenidir. demesi ise XVII. yüzyılda Mamalıların büyük bir güce ulaştıklarını göstermektedir. Bkz. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 1999, Cilt. III, s İlhan Şahin, Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler, Eren Yayıncılık, İstanbul 2006, s Gündüz, Bozkırın Efendileri Türkmenler Üzerine Makaleler, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2009, s.44-47; Sümer, 1999, s Gündüz, 2009, s Sümer, 1952, s Yörük adı hakkında tafsilatlı bir değerlendirme için bkz. Sadullah Gülten, Atayurttan Anayurda Yörükler, Gece Kitaplığı Yayınları, Ankara 2016, s Sümer, 1952, s Halil İnalcık, The Yürüks: Their Origins, Expansion and Economic Role, Oriental Carpet and Textile Studies II: Carpets of the Mediterranean Countries, ed. Robert Pinner, Walter B. Denny, London 1986, s

9 yaşayan konargöçerler için Osmanlı hâkimiyeti öncesinde kullanılan Türkmen adı bunların Osmanlı idaresine girmelerinden sonra da kullanılmaya devam etmiştir. 48 Türkmenlerin sahip oldukları isimleri daimî suretle korumadıkları ve onların isim almalarında pek çok etkenin bulunduğunu da eklemek gerekir. Yurt tuttukları sahalar, yaylakları, kışlakları, içlerinde barındırdıkları zümreler, yetiştirdikleri hayvanlar, başlarındaki idareciler, aşiret içerisindeki önemli kişi veya aileler, geçmişte tabi oldukları devlet ve beylikler onların isim almalarına temel olabilmiştir. Sahip oldukları çok sayıda deve nedeniyle Deveci, yetiştirdikleri koyunların yün ve yapağılarını saraya göndermekle vazifeli olmaları sebebiyle Koyuncu, her yıl ordu için mızrak üretmekle görevli marangozlarından dolayı Neccar, yay ve ok yaptıkları için Okçu, avladıkları hayvanların kürkleri üzerinden vergi ödedikleri için Avcı adlarını alan aşiret örneklerinde olduğu gibi onların hususiyetleri isim almalarında etkilidir. Bununla birlikte aşiretlerin isimlerinde zamanla değişimler de olmuştur. Nitekim Memlûk sahasına gelen Avşarlar, başlarındaki beylerinden dolayı Kutlu Beyli Avşarı olarak bir müddet anılmışlar daha sonra isimleri Kutbeyli şekline dönüşmüş, benzer şekilde Köpekli Avşarları da zamanla yalnızca Köpekli ismiyle anılır olmuşlardır. Konargöçer arasında yakın veya uzak sahalarda aynı isimleri taşıyan aşiretler bulunsa da bu aynılık onların akraba olduklarını ileri sürmek için yeterli değildir. Bir aşiretin isminin menşei tespit edildikten sonra bunu aynı isimleri taşıyan tüm aşiretlere şamil kabul etmek kimi zaman yanıltıcı da olabilmektedir. Vaktiyle Beldiceanu nun, Bektaşilik üzerine yürüttüğü bir tetkikte Aksaray havalisinde bulunan Bektaşlı aşiretinin isim almalarını, bunların vergi gelirlerinin Hacı Bektaş Tekkesi ne tahsis edilmiş olmasıyla ilişkilendirmiş kendilerinin de Bektaşî olduklarını ileri sürmüştü. 49 Şüphesiz ki içlerinde bulunan dini zümrelerden yahut intisap ettikleri şeyhlerinden isim alan aşiretler Anadolu nun her bölgesinde örneklendirilebilmektedir. Ancak Beldiceanu nun Bektaşlı adı üzerinden yaptığı genelleme tartışmalıdır. Keza XVI. yüzyıl başında Maraş ta tespit edilen Bektaşlı oymağı adını şahıs adından almıştı. 50 Benzer şekilde Araplı veya Araplar adlarını taşıyan aşiretlerin de isimlerine isnatla Arap kabilesi olduğunun iddia edilmesi mümkün değildir. 51 Halep, Dulkadir ve Yeni İl Türkmenleri arasında görülen Araplı aşiretleri Türkmen aşiretlerindendi. Bu aşiretlerin Osmanlı idari taksimatında Arab vilayetine tabi Şam ve Halep sancaklarında kışladıklarından Arablı ismini almış olmaları daha makul gözükmektedir. Sonuç Oğuzlar, Selçuklular döneminde ve bilhassa Moğol istilasıyla ana yurtlarını terk ederek Azerbaycan, Irak, Suriye ve Anadolu coğrafyasını doldurmuşlardır. Anadolu daki Türk beylikleri, Selçuklular, Osmanlılar ve nihayetinde yeni Türk devleti de bu Oğuz boylarınca tesis edilmiştir. Uzun tarihleri boyunca Oğuzların yaşadıkları siyasi, sosyal ve ekonomik hadiseler onların boy yapılarını şekillendirmiştir. Çok sayıda oba, oymak ve boydan meydana gelen Oğuzlar arasında XI. yüzyıla gelindiğinde yirmi dört boy daha kapsayıcı ve bilinir hale gelmiş, Oğuznâmelerin etkisiyle bunlar Üçoklu ve Bozoklu olarak iki ana kısma ayrılan Oğuz boy sistematiğini oluşturmuşlardır. Üçok ve Bozok esaslı boy sistematiği, Anadolu daki Oğuz varlığı üzerine yapılan araştırmalarda sıklıkla kullanılmakta. Türkmen veya Yörük olarak da adlandırılan göçer Oğuz aşiretleri taşıdıkları isimlere dayanılarak kadim Oğuz boylarıyla ilişkilendirilmektedir. Bu ise destanî eserlerden neşet eden Üçoklu ve Bozoklu yapısının kesin doğru kabul edilmesi, eğer bu yapı doğru ise Oğuzların tarih boyunca boy yapılarını hiçbir değişikliğe uğramadan koruyabildiklerinin de kabulü anlamını taşımaktadır. Oysaki başta yaşadıkları büyük göçler olmak üzere pek çok sebep Oğuz boyları üzerinde değişimler yaratmıştır. Özellikle Moğol istilası Oğuzlar arasındaki boy yapısını alt üst etmiş, onların 48 Faruk Sümer, Yörükler, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 43, İstanbul 2013, s.570; Gündüz, 2005, s.19; Hikari Egawa, İlhan Şahin, Bir Yörük Gurubu ve Hayat Tarzı Yağcı Bedir Yörükleri, Eren Yayıncılık, İstanbul 2007, s Irène Beldiceanu Steinherr, Osmanlı Tapu-Tahrir Defterleri Işığında Bektaşiler (XV.-XVI. Yüzyıllar), çev. İzzet Çıvgın, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, Alevi-Bektaşi Kültür Enstitüsü Yayınları, (2010), Cilt.3, s.133 vd. 50 BOA, TD, nr.402, s Halil İnalcık, Essays in Ottoman History, Eren Yayıncılık, İstanbul 1998, s

10 birbirlerine karışmalarına neden olmuştur. Osmanlı dönemi söz konusu olduğunda hükumetin aşiretlerin idarelerine doğrudan müdahalesi ve konargöçerlerden yeni teşekküller tesisi boyları yeniden şekillendiren bir dış müdahaledir. Bunlara aşiretlerin pek çok nedenle isim alabilmeleri ve zamanla isimlerini değiştirebilmeleri de eklendiğinde Anadolu daki Oğuzları, ne Türkmen ve Yörük olarak ne de adlarına istinaden Oğuz boy sistemine göre tasnif etmek neredeyse imkânsızdır. Kaynakça I. Arşiv Vesikaları Başbakanlık Osmanlı Arşivi (=BOA), Tahrîr Defteri (=TD), nr.155, 135, 402, 389, 450, 998. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadime Arşivi (=KKA), Tahrîr Defteri (=TD), nr.101, 116, 136, 139, 168. II. Ana Kaynaklar-Araştırmalar-İncelemeler AGACANOV, Sergey Grigoreviç, Oğuzlar, Çev. Ekber N. Necef, Ahmet Annaberdiyev, Selenge Yayınları, İstanbul AYAN, Ergin, Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Oğuz İsyanı, Kitabevi Yayınları, İstanbul BAYAT, Fuzuli, Oğuz Destan Dünyası, Ötüken Yayınları, İstanbul BELDİCEANU STEİNHERR, Irène, Osmanlı Tapu-Tahrir Defterleri Işığında Bektaşiler (XV.- XVI. Yüzyıllar), (Çev. İzzet Çıvgın), Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, Alevi- Bektaşi Kültür Enstitüsü Yayınları, (2010), Cilt 3, ss BİLGİLİ, Ali Sinan, Osmanlı Devlet Hukukunda Boybeyi, Oğuzlar Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri, 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, ed. Tufan Gündüz, Mikail Cengiz, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara 2015, ss CAHEN, Claude, İslam Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı, (Çev. Zeynep Kerman), Türkiyat Mecmuası, (1972), Sayı 17, ss ÇAKAR, Enver, 17. Yüzyılda Haleb Eyaleti ve Türkmenleri, Fırat Ünv. Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ EBUL GAZİ BAHADIR HAN, Şecere-i Terâkime, haz. Zuhal Kargı Ölmez, Simurg Yayınları, Ankara EGAWA, Hikari- Şahin, İlhan, Bir Yörük Gurubu ve Hayat Tarzı Yağcı Bedir Yörükleri, Eren Yayıncılık, İstanbul el AYNÎ, es-seyf el-mühenned fî Siret el Melik el-müeyyed Şeyh Mahmûdî, Haz. Muhammed Mustafa Ziyâde, Kahire, EMECEN, Feridun M, İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, Kitabevi Yayınları, 1.bs., İstanbul ERCİLASUN, Ahmet Bican, Oğuz Adının Etimolojisi, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, ed. Tufan Gündüz-Mikail Cengiz, Hacettepe Ünv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara 2015, ss EVLİYÂ ÇELEBİ, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Cilt III, Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul GÜLENSOY, Tuncer, Anadolu ve Rumeli de Oğuz Boy ve Yer Adları Üzerine Bir Değerlendirme, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, ed. Tufan Gündüz-Mikail Cengiz, Hacettepe Ünv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara 2015, ss GÜLTEN, Sadullah, XVI. Yüzyılda Bozok Türkmenleri, Ordu 2013., Atayurttan Anayurda Yörükler, Gece Kitaplığı Yayınları, Ankara

11 GÜNDÜZ, Tufan, Anadolu da Türkmen Aşiretleri Bozulus Türkmenleri , Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007., Konargöçer, Türkiye Diyanet Vakfi İslam Ansiklopedisi, Cilt 26, İstanbul 2002, s , Oğuz Kağan Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2016., Bozkırın Efendileri, Türkmenler Üzerine Makaleler, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2009., XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Danişmendli Türkmenleri,. Yeditepe Yayınevi, İstanbul HALAÇOĞLU, Yusuf, Anadolu da Aşiretler Cemaatler, Oymaklar ( ), Cilt I-VI, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara İBN FADLAN, İbn Fadlan Seyahatnamesi, (Haz. Ramazan Şeşen), Yeditepe Yayınevi, İstanbul İBN ŞEDDÂD, Baypars Tarihi, Cilt. II, (Çev. Şerefüddin Yaltkaya), Türk Tarik Kurumu Yayınları, İstanbul İBNÜ L ESÎR, El-Kâmil fi t-târîh, (Çev. Abdülkerim Özaydın), Cilt 11. Bahar Yayıncılık, İstanbul: İNALCIK, Halil, Essays in Ottoman History, Eren Yayıncılık, İstanbul 1998., The Yürüks: Their Origins, Expansion and Economic Role, Oriental Carpet and Textile Studies II: Carpets of the Mediterranean Countries, ed. Robert Pinner, Walter B. Denny, London 1986, ss KÂŞGARLI MAHMUD, Dîvânu Lugâti't-Türk, (Haz. Ahmet B. Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu'nda Aşiretlerin İskânı, Eren Yayıncılık, İstanbul ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara SARI, Arif, XVI. Yüzyılda Dulkadirli Türkmenleri,, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara SÜMER, Faruk, Yörükler, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt.43, İstanbul 2013, ss , Bozok Tarihine Dâir Araştırmalar I., Cumhuriyetin 50. Yıldönümüne Armağan Kitabı, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara 1973, ss , Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1999., Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, 2. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999., VI. Asırda Anadolu, Suriye ve Irak'ta Yaşayan Türk Aşiretlerine Umumî Bir Bakış, İÜ. İktisad Fakültesi Mecmuası, c.xi, S.1-4, (1952), ss ŞAHİN, İlhan, Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler, Eren Yayıncılık, İstanbul 2006., Yeni-İl Kazâsı ve Yeni-İl Türkmenleri ( ), İstanbul Ünv. Edebiyat Fakültesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul ŞEŞEN, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, 17.bs, İstanbul 2014., Selçuklular ve İslâmiyet, Turan Neşriyat, İstanbul WİTTEK, Paul, Menteşe Beyliği, (Çev. Orhan Şaik Gökyay), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara YAZICIZÂDE ALİ, Selçuk-nâme, (Haz. Abdullah Bakır), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara