Odun Dışı Orman Ürünleri

Transkript

1 Odun Dışı Orman Ürünleri 1. GİRİŞ Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 1

2 1. GİRİŞ Yenilenebilir bir doğal kaynak olan ormanlardan ilk çağlardan beri çok farklı ihtiyaçların giderilebilmesi için faydalanılmaktadır. Ormanlardan endüstriyel ve yakacak odun hammaddesi sağlanmasının yanı sıra gıda, ilaç sanayii, tekstil, kozmetik, deri tabaklanması gibi birçok alanda odun dışı orman ürünleri kullanılmaktadır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 2

3 1. GİRİŞ Ormanlardan elde edilen odun hammaddesi dışında kalan tüm ürünler odun dışı orman ürünleri (ODOÜ) olarak adlandırılmaktadır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 3

4 1. GİRİŞ Bazı orman ağaç ve ağaççıklarının gövdelerinden tekniğine uygun metotlarla yara açmak suretiyle elde olunan reçine, sığla yağı vb. balzami yağlar, defne, okaliptüs, huş gibi ağaç ve ağaççık yaprakları, mazı, palamut, sumak, mahlep, çam fıstığı gibi meyveler, bazı ağaç ve ağaççıkların kabukları ince dal ve sürgünleri ile gerek orman alt florasını oluşturan, gerekse orman rejimine giren sahalarda bulunan kekik, eğreti otu, adaçayı, nane gibi bitkiler otsu, rizomlu, yumrulu soğanlı bitkiler, mantarlar, üretim artığı olarak ortaya çıkan ağaç kabuğu, kozalak, çalı, yonga, kök gibi ürünler ODOÜ dir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 4

5 1. GİRİŞ Ayrıca orman içerisinde yaşayan çeşitli av hayvanlarının deri, et ve boynuzları ile orman içi sularda yetişen balıklar bu gurup içine girmektedir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 5

6 1. GİRİŞ Türkiye de orman ağaçlarının yayılışını, servet ve artımını belirleyen envanter çalışması yapılmıştır. Ancak ODOÜ için bu şekilde bir envanter çalışması mevcut değildir. OGM 1987 yılında böyle bir çalışma için bir düzenlemeye gitmiştir. Ancak ODOÜ nin tespitine yönelik bu çalışma bir ön çalışma niteliğindedir. Gerçek anlamda bir servet tespiti ve üretim planlaması henüz yapılmamıştır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 6

7 1.1. ODOÜ nin Tarihsel Gelişimi Tüm doğal kaynaklar gibi ODOÜ de uzun yıllardan beri insanoğlu tarafından tüketilmektedir. Nüfus artışı ve teknolojik gelişmelere paralel olarak ODOÜ tüketimi artmıştır. Plan ve programa tabi olmayan tüketim, birçok bitki türünü yok olma noktasına getirmiştir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 7

8 1.1. ODOÜ nin Tarihsel Gelişimi Doğanın tahribine neden olan bu tür faydalanmanın denetim altına alınması için OGM tarafından bazı çalışmalar yapılmaktadır. Ancak günümüzde bile ODOÜ nin tam kontrolünün sağlandığı söylenemez. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 8

9 1.1. ODOÜ nin Tarihsel Gelişimi Gelişmiş ülkelerde doğanın ve doğal ürünlerin korunması hususunda önemli çaba harcanmaktadır. Ulusal ve uluslararası çevreci kuruluşlar, bu alanda önemli faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Batı ülkelerinde ODOÜ işleyen birçok firma bu ürünlerin temin edildiği alanların belgelenmemesi halinde ürün satın almamaktadır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 9

10 1.1. ODOÜ nin Tarihsel Gelişimi Çevreci kuruluşların baskıları nedeni ile koruma altına alınmış doğal türlerin doğadan toplanmadığı (kültüre alınarak yetiştirilmiş olduğu) belgelenmedikçe, bu ürünler satın alınmamaktadır. Gelişmiş ülkelerde bu tür önlemler uygulanırken ülkemizde ne yazık ki doğal tahribatı devam etmektedir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 10

11 1.1. ODOÜ nin Tarihsel Gelişimi Ülkemizdeki ormanlarda ağaç serveti ile birlikte ODOÜ ve orman toprağını korumak ve işletmekle görevli orman teşkilatı etkin bir koruma yapamamaktadır. Orman köylülerinin bu konuda bilinçsiz olması da önemli bir engel oluşturmaktadır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 11

12 1.1. ODOÜ nin Tarihsel Gelişimi Taşrada görev yapan orman işletme müdürlük ve orman işletme şefliklerinin de ODOÜ nin korunması ve işletilmesinde yeterli bilgiye sahip olmadığı bir gerçektir. Tüm bu olumsuzlukların birleşmesi sonucu plansız faydalanma ve tahribat devam etmektedir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 12

13 1.2. Dünya da ODOÜ Küçük çaplı odun dışı orman ürünlerine dayanan iş olanakları, gelişmekte olan ülkelerin hemen hemen hepsinde yerel ekonomi için artan bir öneme sahiptir. Bu küçük çaplı üretim ve ticaret faaliyetleri kırsal kesimin tarım dışı iş alanlarının en büyük en büyük parçalarından birini oluşturmaktadır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 13

14 1.2. Dünya da ODOÜ ODOÜ gelişmekte olan ekonomiler için olduğu kadar sanayileşmiş ekonomiler için de önemlidir. Odun dışı orman kaynaklarının kullanımının çoğu kez sanayileşmiş ülkelerde marjinal bir faaliyet olarak görüldüğü halde, gerçekte bu ürünlerin ticareti birçok kırsal bölge insanı ve toplumu için kayda değer ekonomik faydalar sağladıkları da belirtilmektedir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 14

15 1.2. Dünya da Odun Dışı Orman Ürünleri ODOÜ denildiği zaman çoğunlukla bitkisel kökenli ürünler ön plana çıkmaktadır. Bu ürünlerden sağlanan gelirlere bakıldığında hayvansal kökenli ürünlerden elde edilen gelir, bitkisel kökenli ürünlerden sağlanan gelirin altında kalmaktadır. Bu nedenle tür çeşitliliği bakımından önemli zenginliğe sahip ülkeler, özellikle tıbbi ve aromatik bitki ticaretinde bir adım öne çıkabilmenin yollarını aramaktadırlar. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 15

16 1.3. Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri Ormancılıkta ürünün ana ya da yan ürün olarak adlandırılmasında esas alınması gereken ölçütün işletme amacı olması gerekirken Türkiye deki mevcut anlayış ODOÜ nin ikincil ürün olarak nitelendirilmesi sonucu doğmuştur. ODOÜ tanımının ormanlardan elde edilen odun dışındaki bütün faydalanmaları içermesine rağmen Türkiye de sadece odun dışı bitkisel ürün kapsamında değerlendirilmiştir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 16

17 1.3. Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri 1963 yılından beri 5 yılda bir hazırlanan 5 yıllık kalkınma planlarını ve şu anki mevcut duruma bakıldığında gerek OGM nün üretim programında yer alan olsun ürün yelpazesini odun dışı bitkisel ürünler oluşturmaktadır. Özellikle kekik, defne, adaçayı vb. bitkilerden çeşitli kimyasal işlemler sonucunda elde edilen değerli kimyasal maddeler çok yüksek fiyatlar karşılığında ülkemiz tarafından ithal edilmektedir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 17

18 1.3. Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri ODOÜ kapsamına giren ve orman içlerinde ve orman içi açıklıklarda yetişen tıbbi bitkiler ilaç sanayisinin önemli hammaddelerini oluşturmaktadır. Birçok ilacın etken maddelerinin sentezi bu bitkilerden elde edilen kimyasal maddeler kullanılarak yapılmaktadır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 18

19 1.3. Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri Bol miktarda hammaddeye sahip olmamıza karşı ne yazık ki uygulana yanlış politikalar ve yabancı ilaç firmalarının etkileri nedeni ile ülkemizde ilaç sanayii yeterince gelişmemiş olup üretimde ithal edilen ham ve yarım mamul etken maddeler kullanılmaktadır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 19

20 1.3. Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri OGM ODOÜ envanteri ile ilgili ilk önemli çalışmasını 1987 yılında yapmış ve Türkiye de 38 adet bitkisel kökenli ODOÜ tespit etmiştir. Ülkemizdeki Bazı Önemli Orman Tali Ürünlerinin Teşhis ve Tanıtım Kılavuzu adı altında bir kitapçık hazırlanmış ve bunun bölge müdürlüklerince yapılacak envanter çalışmalarına esas olması amaçlanmıştır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 20

21 1.3. Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri 1995 yılında çıkartılan Orman Tali Ürünlerinin Üretim ve Satış Esasları adlı 283 nolu tebliğde orman tali ürünlerinin tanıtım, üretimde uygulanacak genel hükümler, üretim ve satış işlemlerinin programlanması, üretim ve toplamanın yaptırılma usulleri ile OGM tarafından üretim programına alınan ve alınmayan tali ürünlerinin üretim taşıma ve satışına ait esaslar hakkında bilgiler verilmiştir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 21

22 1.3. Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri Yine OGM ODOÜ potansiyelimizin belirlenmesine yönelik çalışmaları 2003 yılında hız vererek gelecekte yapılacak envanter ve planlamaya altlık oluşturması amacıyla yayılış saha ve miktarının bölge müdürlüklerine tespit yaptırılarak Türkiye Ormanlarında Odun Dışı Ürünler adlı kitapçığı hazırlamıştır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 22

23 1.3. Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri Türkiye ODOÜ bakımından önemli potansiyele sahip ihracatçı ülkeler arasında olmasına karşın, ihracatı yapılan ODOÜ nün kesin olarak sayısı ve miktarı bilinmemektedir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 23

24 1.3. Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri ODOÜ nin korunması sürdürülebilir yönetimi ve mahalli, ülkesel ve küresel düzeylerde fayda ve katkılarının artırılabilmesi ile ilgili en önemli darboğaz ve sorunlar; 1. Bu kaynakların yayılış alanları, mevcut durumları ve potansiyelleri hakkındaki bilgi ve çalışmalardaki yetersizlikler; 2. Bilgisiz ve düzensiz faydalanmalar nedeni ile odun dışı orman ürün kaynaklarının ve büyük öneme sahip biyolojik çeşitliliklerinin ciddi tahribat tehdidi altında bulunmaması; Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 24

25 1.3. Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri 3. Orman teşkilatları ve diğer ilgili kuruluşların kurumsal yetersizlikleri; 4. Mahalli halkın faydalanma hakları bilgi ve belirsizlikler ve sorunlar; 5. Bu ürünlerin işleme ve pazarlama konularındaki bilgi ve tecrübe eksikliklerinin ve bu alanda destek ve eğitim programları yetersizliği; Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 25

26 1.3. Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri 6. Yurt dışına ihracatın büyük çoğunlukla hammadde halinde yapılmakta olması; 7. Uygun ODOÜ nin kültüre alınarak yetiştirilmesi konularındaki bilgi ve gayretlerin yetersizliğidir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 26

27 1.4. ODOÜ ile İlgili Hukuksal Durumu Osmanlı Dönemi Ülkemizde, Osmanlı döneminde orman varlığının korunması ve işletilmesi konusunda bazı düzenlemeler yapılmıştır. Padişah fermanları ile bazı ormanlık alanlar korumaya alınmıştır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 27

28 1.4. ODOÜ ile İlgili Hukuksal Durumu Osmanlı Dönemi Örneğin donanmaya ait gemilerin yapımı için Akdeniz Bölgesi nde bir kısım sedir ormanlarının korumaya alındığı, avlak ve doğal çevrenin korunması için İstanbul çevresindeki ormanların korunduğu, 1850 yıllarından sonra devlete gelir sağlamak amacı ile devlet ormanlarının kişilere işlettirildiği bilinmektedir. Bu tür kısmi düzenlemelerin dışında ormanlar umumun yararlanmasına açıktır. Cibal-i Mübaha zihniyeti ile ormanlardan faydalanılmaktaydı. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 28

29 1.4. ODOÜ ile İlgili Hukuksal Durumu Osmanlı Dönemi Cibal-i Mübaha zihniyeti ile ormanlardan faydalanılmaktaydı. Devlet orman varlığını koruyacak ve işletecek bir örgüte sahip değildi. Günümüzde dahi bu serbest faydalanma alışkanlığının tesirleri yaşanmaktadır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 29

30 1.4. ODOÜ ile İlgili Hukuksal Durumu Osmanlı Dönemi Özellikle kadastrosu yapılarak devlet adına tespit edilen ormanlar için bazı yörelerde halk, bir hakkı elinden alınıyor gibi tepki göstermektedir. Bu dönemde orman ürünlerinin ayrımına gidilmemiştir. Ağaç serveti ve genel orman alanının korunması için tedbirler alınmıştır. ODOÜ ne ilişkin ayrı bir düzenleme yoktur. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 30

31 1.4. ODOÜ ile İlgili Hukuksal Durumu Cumhuriyet Dönemi Cumhuriyet döneminde ormanlarla ilgili kapsamlı düzenleme 1937 tarihinde 3116 sayılı yasa ile yapılmıştır. Bu yasada ODOÜ ne ilişkin maddelere de yer verilmiştir sayılı orman kanununun 20. maddesi şöyledir; Ormanlardan çıkarılan kerestelik ve mahsulattan başka diğer her nevi orman mahsulleri de artırmaya çıkarılabileceği gibi, geçimleri öteden beri bu mahsulleri toplayıp satmaya bağlı olan işçi, Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 31

32 1.4. ODOÜ ile İlgili Hukuksal Durumu Cumhuriyet Dönemi orman kenarı ve ufki olarak ormana beş kilometre mesafeye kadar olan köylülere tarife bedeli ödemek şartı ile gösterilecek mıntıkada tayin edilecek müddetler içinde toplayıp çıkarmak üzere izin verilebilir. Bu nevi mahsullerden salep, yer mantarı, kitre, çelik, soğan, kocayemiş, alıç gibi toprak mahsulatı ve meyveleri ve ağaçlık yerdeki otları toplayacaklardan para alınmaz. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 32

33 1.4. ODOÜ ile İlgili Hukuksal Durumu Cumhuriyet Dönemi Yasa metninden de anlaşılacağı üzere bazı ODOÜ tarife bedeli ödemek suretiyle hasat edilebilirken, toprak mahsulatı olarak nitelendirilen salep, yer mantarı, otsu bitkilerle bu bitkilerin meyvelerinin hasatında bedel alınmamaktadır. Bu tür ODOÜ nin toplanmasında idareden izin alınması yeterli görülmüştür. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 33

34 1.4. ODOÜ ile İlgili Hukuksal Durumu Cumhuriyet Dönemi Halen yürürlükte olan 1956 tarih 6831 sayılı orman kanunu (2896 sayılı yasa ile değişik) ile ODOÜ için yapılan düzenleme şöyledir: Yasanın 14. Maddesinin c bendi ile palamut, ıhlamur çiçeği, her çeşit orman örtüsü, mazı kozalağı, tıbbi ve sınai nebatlar veya orman tohumlarını toplayıp götürmek yasaklanmıştır. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 34

35 1.4. ODOÜ ile İlgili Hukuksal Durumu Cumhuriyet Dönemi Aynı maddenin b bendine göre dikili yaş ve kuru ağaçlardan kabuk, çıra, katran, sakız çıkarmak, kök sökmek yasaktır. Yasanın bu hükmüne göre, orman idaresinden izin almadan devlet ormanlarından herhangi bir ürün alınması yasaktır. Yasada sayılan ürünler örnek niteliğindedir. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 35

36 1.5. ODOÜ nin Sınıflandırılması ODOÜ kullanım yerlerine göre aşağıdaki gibi gruplandırılabilir. 1-Lif: Bambu, kamış, hint kamışı, otlar, kenevir vb. 2-Tıbbi bitkiler: arasında dünyanın her bölgesinde bulunan çok çeşitli bitkilerin kısımları. 3-Yenilen ürünler: Çiçekler, kabuklu tohumlar, meyveler, kökler, rizomlar (Fidanın taze kısmı), baharatlar, yağlar, bal, mantarlar ve hayvan ürünleri vb. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 36

37 1.5. ODOÜ nin Sınıflandırılması 4-Sızdırılan ürünler: Reçineler, sakızlar, vernik reçinesi, damar, kauçuk, latexler (sütlü öz suyu), sığla yağı. 5-Endüstriyel yağlar: Boyalarda kullanılan yağ, shorea tohumu yağı, jajoba yağı, shea butter vb. 6-Öz yağları: Anoson, sedir odunu, citronella, sandal ağacı, kabe samanı 7-Kumaş boyaları: Hasır sazı 8-Muhtelif ürünler Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 37

38 1.5. ODOÜ nin Sınıflandırılması ANA BÖLÜM ALT BÖLÜM ÜRÜNLERDEN ÖRNEKLER 1. ODUN DIŞI BİTKİSEL ÜRÜNLER (Non-Wood products) Besin kaynağı (Food) Yabancı kültüre edilmiş ürünler, yabani otlar, meyveler, çiçekler, tohumlar, yenilebilir kökler, sap ve gövdeler, yapraklar, sürgünler a. Hayvan yemi (Forage) Kuşlar, balıklar, böcekler, arılar, ipek böcekleri vb. hayvanların ve çiftlik hayvanları için besin kaynağı Ot, saman, arpa, yaprak vb. b- İlaç yapımı (Pharma ceuticals) c- Toksinler (Toxins) İlaçlar, merhemler, losyonlar, musiller vb. Av, dayanıklılık denemesi, merhemler, losyonlar, Mushiller vb. Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 38

39 1.5. ODOÜ nin Sınıflandırılması ANA BÖLÜM ALT BÖLÜM ÜRÜNLERDEN ÖRNEKLER d-kokulu maddeler (Aromatics) Parfüm ve kozmetik endüstrisi için uçucu yağlar, tütsü e-biohemicals (Kimyasallar) f-fibre (Lif) g-wood h-ornamentals (Süs eşyası) Yenilmeyen yağlar,vakslar(kauçuk hammaddesi öz suyu,reçineler, latexler,kumaş boyalar,tanenler vb.) Elbise,yer örtüsü,halat,sepet,saplı süpürge,mantar El sanatı, odun İnsanı rahatlatıcı özelliği olan bitkiler,çiçek ve meyve yetiştirilmesi zevk veren ortam Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 39

40 1.5. ODOÜ nin Sınıflandırılması ANA BÖLÜM ALT BÖLÜM ÜRÜNLERDEN ÖRNEKLER 2-YABANİ HAYVAN ÜRÜNLERİ Memeliler İnek, at vb. a-kuşlar (Birds) b-balıklar c-sürüngenler d-omurgalılar Tüy, hayvan eti, deri, yün, kemik, ilaç Kuş yuvaları h-ornamentals Et, yumurta, yağ, pullarından İnsanı rahatlatıcı özelliği olan bitkiler,çiçek ve meyve yetiştirilmesi (Süs Besin, eşyası) deri, kabuk, zehir vb. İpek, vaks, böcek zevk lekeleri, veren ağaçtaki ortamkoyu ve tatlı sızıntı Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 40

41 1.5. ODOÜ nin Sınıflandırılması ANA BÖLÜM ALT BÖLÜM ÜRÜNLERDEN ÖRNEKLER 3-ORMANLARIN HİZMET VE FONKSİYONLARI A-Toprak iyileştirme ve koruma Hayvan gübresi, humus, azot dağılımı, çit, set, toprak stabilizasyonu B-Koruma alanları C-Kullanılabilir alanlar Tüketilmeyen alanlar(turizm, yaban hayvanlarını seyretme, fotoğraf çekme, kuş seyretme alanları) Tüketilen alanlar, avlanma, estetik ve tarihi alanlar Odun Dışı Orman Ürünleri - Öğr.Gör. Emre BİRİNCİ 41