CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES VOL.9-OCTOBER-2017

Transkript

1 KIRGIZ TÜRKÇESİNDE DERİ VE DERİCİLİK İLE İLGİLİ SÖZ VARLIĞI Meryem ARSLAN * Özet Bu çalışmada standart Kırgız Türkçesindeki deri ve dericilik ile ilgili sözler incelenmiştir. Göçebe kültüre sahip Türklerin çok eski zamanlardan itibaren deriyi işledikleri ve onları çeşitli alanlarda kullandıkları bilinmektedir. Türklerin bu alanla ilgili uğraşları zamanla söz varlığında dericilikle ilgili sözlerin birikimini sağlamıştır. Bu birikimin ortaya konulması için bu alanla ilgili çalışmaların yapılması gerekmektedir. Ayrıca bu birikimler, Türklerin ortak yaşamına dair yapılacak çalışmalar için de önemli malzemeler oluşturacaktır. Kırgız Türkçesindeki dericilik ile ilgili sözler, bu amaçlar için incelenmiştir. Ölçünlü Kırgız Türkçesinde bu konuyla ilgili 39 sözcük tespit edilmiştir. Bunların 12 si ham deriyle, 8 si giyim kuşamla, 5 i ev eşyalarıyla, 1 i ok yapımıyla, 14 ü de derinin işlenmesiyle ilgilidir. Konuyla ilgili diğer Türk lehçelerinde yapılacak çalışmalar Türkçede dericilikle ilgili söz varlığının ortaya çıkarılmasını sağlayacaktır. Böylece Türkçede dericilikle ilgili söz varlığı bütün bir şekilde ortaya konulabilecektir. Anahtar Sözcükler: Deri, Dericilik, Türklerde Dericilik, Kırgız Türkçesi, Söz Varlığı Abstract In this study, the words related to leather in the standard Kyrgyz Turkic are examined. It is known that the Turks with nomadic cultures have been working from ancient times and used them in various fields. The Turks' efforts in this field provided vocabulary about leather in time. In order to put forward this vocabulary, studies about this field have to be done. In addition, these vocabulary will also constitute important materials for studies on the common life of the Turks. The words related to the leather of the Kyrgyz Turkic are examined for these purposes. In the standard Kyrgyz Turkish, 39 words related to this topic have been identified. 12 of them are related to unprocessed leather, 8 of them are related to clothing, 5 of them are related to household goods, 1 of them is related to arrow, and 14 is related to leather processing. The works to be done in other Turkish dialects related to the subject will enable to reveal the word existence related to leather in Turkısh. Thus, the Turkic word-of-mouth related to leatherworking can be put forward in a full way. Key Words: Leather, Leather Working, Leather Working in Turks Giriş İnsanoğlu çeşitli ihtiyaçlarıyla dünyaya gelmiş ve ihtiyaçlarını da içinde bulduğu çevreden yararlanarak karşılamıştır. Buna uygun olarak beslenme ve barınma sistemleri geliştirmiş; evler yapmış ve ekonomik uğraşlar edinmiştir. İnsanın uğraşlarından biri de giyim kuşam için kullanılan malzemelerdir. Başlangıçta belki hava koşulları için yapılan sonra ahlaki, dinî, kültürel değerler ve kişisel tercihlerle şekillenen insan giyiminin çevre şartlarından bağımsız olduğu düşünülemez. Bu noktadan olmak üzere giyinme olgusunu, hayvansal uğraşın bulunduğu coğrafyalarda hayvansal ürünler (deri, yün, kıl gibi); pamuk yetiştiriciliğinin çok olduğu yerlerde de pamuk ürünleri şekillendirmiştir. Eski Türklerin giyim kuşam olgusunu ise hayvancılık uğraşlarıyla ilgili olarak deri oluşturmuştur (Ögel, 1978: 2, 102, 162). Türkler, M.Ö. VII. yüz yıldan, M.S. IX. yüzyıla kadar Orta Asya da göçebe kültürünün temsilcisi olarak görülmektedirler. Göçebe kültürünün yaşam şartları ona uygun kıyafetlerin dikilmesini beraberinde getirmiştir. Deri ise göçebe yaşamın en önemli uğraşı olan hayvancılığın en önemli malzemelerinden biridir. Derinin işlenmesi, onun çeşitli yaşam alanlarında kullanılması dericilik mesleğini geliştirmiş ve yaygınlaştırmıştır. Bu durumu Ögel şu şekilde dile getirir: Dericilik, hayvan besleyip yetiştiren kavimlerin ikinci mesleğidir. Bu sebeple Türklerde ve bilhassa Osmanlılarda dericilik çok ilerlemiştir (Ögel, 1978: 162). Yine Arıtan ise Orta Asya nın kültür tarihine bakıldığında, derinin, eski Türklerin günlük hayat ve giyiminde birinci derecede rol oynadığı anlaşılır (Arıtan, 2008: 121) demektedir. * Yrd.Doç.Dr., Ömer Halisdemir Üniversitesi, Çağdaş Türk Lehçeleri Bölümü. 324

2 Orta Asya Türk toplumlarında derinin işlenmesi, ondan giyim kuşam başta olmak üzere çeşitli alanlarda yararlanılmasını sağlamıştır. Böylece Türk kıyafetlerinde ve döşemelerde deri ayrı bir öneme sahip olmuştur. Türklerin deri çizme giydikleri ve at koşumları ve silahlarında deriden yararlandıkları bilinmektedir (Ögel, 1978: 163). Kısaca söylenebilir ki deri, Eski Türklerden başlayarak günümüze kadar giyim, saraçlık ve ayakkabıcılık başta olmak üzere döşeme gibi pek çok alanda kullanılmış, ticareti yapılmış bir malzemedir. Yalnızca Türklerde değil çeşitli toplumlarda da derinin işlenmesi, deriden eşyaların yapılması, deri kıyafetlerinin dikilmesi söz konusudur. Kuşkusuz bunda derinin sağlam yapısı, uzun süre kullanıma uygun olması, soğuk iklim koşullarına karşı koruyucu bir malzeme oluşunun payı büyüktür (Arıtan, 2008: 125; Yıldırım, 2009: 28). Arkeolojik kazılarda çıkan deri pantolonlar 1, deri ayakkabılar 2, saraçlık malzemeler ve deriden kalkanlar 3, nehir taşımacılığında kullanılan hayvan derisinden yapılmış içi hava dolu tulumlar 4 derinin çok öncelerden itibaren kullanıldığını göstermektedir. Deriden yararlanma canlı bir organizma olan derinin işlenmesi ile mümkün olmaktadır. Derinin işlenmesinde farklı metotlardan yararlanılır. Tuzlama, kireçleme, meşe, çam ağacı gibi bazı bitkilerden ve çeşitli hayvanların pisliğinden yararlanma bunlardan en sık kullanılanlarıdır. Derinin saklanması, temizlenmesi ve kullanıma hazır hale getirilmesi ile ilgili çalışmalar da yine Sümerler 5 döneminden beri takip edilebilmektedir (Tekin, 1992: 1). Türklerde deri işlemeciliği çok eskilere dayanır. Arıtan (2008) ın ifadeleriyle Türklerin, ham deriyi işleme ve deriden eşya yapma zanaatı, Orta Asya da yaşadıkları dönemlerden itibaren gelişmiştir. Türkler, hayvancılığa bağlı yaşama biçiminin doğal sonucu olarak, deriden çok yönlü amaçlar için yararlanmışlardır. Sibirya da ve Altay Dağları nda yapılan kazılarda elde edilen buluntulardan (İ.Ö. IV- 125 III. yy.lar) Türkler in dericilikte oldukça ileri olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır (Ana Britannica, 7/167; Arıtan, 2008: ). Türkler derinin işlenmesi ve onlardan eşyalar yapılmasıyla ilgili tecrübelerini göç ettikleri coğrafyalara da götürmüşlerdir. Bu deneyimlerini getirdikleri ve deriyi önemli bir ticaret malzemesi olarak kullandıkları yerlerden biri de Anadolu dur. Anadolu da deri işlemeciliği ahi teşkilatıyla canlı tutulmuştur. Anadolu da Ahi Evran ın iyi bir debbağ olduğu ve ilk kez çevresinde topladığı debbağlarla Ahi örgütünün çekirdeğini oluşturduğu bilinmektedir (Tekin, 1992: 2; Arıtan, 2008: 127; Büyük Larousse, 6/3064). Beylikler Dönemi nde Kayseri, Kastamonu ve Diyarbakır, Kırşehir, Konya dericiliğin yapıldığı önemli ticaret merkezlerindendir (Ana Britanica: 7/167). Türkler, işlenmesinden ekonomik katkısına kadar deriden yararlanırlarken bununla ilgili söz varlığının oluşmasına da katkı sağlamışlardır. Böylece Türkçeye deri işlemeciliği debbağlık, tabaklama, kireçleme, deri çizme, deri kayış, kürk, dağar, mencik 6 gibi sözler kazandırılmıştır. Türkçenin tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde geçen dericilikle ilgili tüm sözcüklerin ortaya çıkarılmasıyla Türkçedeki 1 Radloff a göre Orta Asya Türkleri salbar ve bazı yerlerde çalbar da denilen pantolon giyerlerdi... Bu pantalonlar yumuşak deriden işlenerek yapılmış ve sarıya boyanmıştır. Zenginlerin bu deri pantalonları örgülerle dıştan süslenmiştir... Demir çağına ait Türk mezarlarında daha çok paçaları dar pantalonlar bulunmuştur. Bunun çizme ve dizlik giyebilmek için uygun ve rahat olduğu düşünülmektedir (Ögel, 1978: ). 2 Derinin çok önceki tarihlerde ayakkabı yapımında kullanıldığı yapılan araştırma ve kazılarda ortaya çıkmıştır. İlk olarak ne zaman kullanıldığına hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Buna rağmen bulgularda Mısır da 1250 yıllarında kullanıldığı anlaşılan tabanı kösele, üstü palmiye ve hurma yapraklarından yapılmış sandaletlerin varlığı belirlenmiştir (Tekin, 1992: 2). Yine İslam dünyasına ait dinî metinlerde M.Ö yaklaşık 2500 yılında yaşayan Musa peygamberin Tuva Vadisi nde Rabb iyle konuşurken, ayakkabısını çıkarması istenmiş (Taha Suresi / 12. Ayet) ve bunun da İbn-i Kesir in Hadislerle Kuran-ı Kerim Tefsiri ne göre eşek derisinden yapılan ayakkabılar olduğu belirtilmiştir (Tekin, 1992: 2). Yine Hammurabi nin Sin-idinnam a gönderdiği bir mektubunda ayakkabı imalatından söz edilmektedir (Tekin, 1992: 2). Türklerin deri çizme giydikleri ve at koşumları ve silahlarında deriden yararlandıkları bilinmektedir (Ögel, 1978: 163). 3 Tekin, bu konuda şunları söyler: Eski Mezapotamya da ileri zenaat kollarından birisi de saraçlık idi. Ur Kral mezarlarından çıkan Ur Stana ile Akbaba steli üzerindeki Sümer askerlerinin taşıdığı kalkanların deriden yapıldığı tahmin edilmektedir (1992: 2). 4 Asur devrine ait kabartmalarda nehir taşımacılığında kullanılan hayvan derisinden yapılmış içi hava dolu tulumlar bulunmaktadır (Tekin, 1992: 2). Câhiliye devrinde kurulan panayırlarda en önemli ticaret mallarından biri deriydi. Çadır yapımında, su ve her tür sıvının muhafazası için gerekli olan tulum ve tuluklarda, ayakkabı, mest ve çizme gibi giyim eşyasında, eyer ve koşum takımlarında, mefruşatta deri çokça kullanılmaktaydı (Bozkurt, 1994: ). 5 Arıtan a göre deri tabaklanmasına dair ilk bilgilere Mısır da erken dönem hanedanlarından kayıtlarda rastlanmaktadır (2008: 124). Ayrıca bk. (Tekin, 1992: 2). 6 Kaşgarlı da maçuk, munçuk olarak geçen sözcük, heybe ve torba gibi at eyerine asılan şeyler (Atalay, 1998: 476) anlamına gelir. 325

3 dericilik ile söz varlığının boyutu görülebilir. Çalışmamızın amacı, Türkçedeki dericilik ile ilgili söz varlığı birikiminin ortaya çıkarılmasına Kırgızcadan elde edilen verilerle katkı sağlamaktır. Bütün Türklerde ortak bir özellik olarak görülen derinin kullanılması ve işlenmesi çalışma konumuzu oluşturan Kırgız Türklerinin de yaygın olarak görülmektedir. Ancak çalışmamız deri işleme yöntemlerini ortaya koymak olmadığı için Kırgız Türklerinin modern deri işleme yöntemleri ve tarihçesi bu çalışmada yer almamıştır. Kırgız Türkçesindeki deri ve dericilikle ilgili tüm söz varlığının ortaya çıkarıldığı iddiasında olmayan bu çalışmanın malzemesi standart Kırgız Türkçesi ile sınırlı tutulmuştur. Kırgız Türkçesinin ağızlarından elde edilecek verilerle bu çalışmanın malzemesi kuşkusuz artacak ve zenginleşecektir. Çalışmanın malzemesi Kırgızca-Türkçe Sözlük (Taymas, 1998), Kırgızca Atasözleri (Göngör- Güngör, 1998), Kı nden derlenmiştir. Çalışma Giriş, Literatür Taraması, İnceleme alt başlıklarından oluşmaktadır. Çalışma malzemesi İnceleme başlığı altında Ham Deri Ve Ham Deride Bulunan Parçalar İle İlgili Sözler, Deriden Yapılmış Eşyalar, Derisi Kullanılan Hayvanlar, Deri İşleme / Sepileme İşlemleri alt başlıklarında incelenmiştir. Bunlarda ele alınan sözler kelime çeşitlerine göre alfabetik olarak sıralanmış ve Kırgız Türkçesindeki karşılıkları verilmiştir. Sonuç bölümünde de ortaya çıkan sonuçlar değerlendirilmiştir. 1. Literatür Taraması Dericilik tarihi ile ilgili hem dünyada hem de Türkiye de çeşitli çalışmalar bulunmaktadır. Ancak Türkçede deri ve dericilikle ilgili söz varlığına yönelik çalışmalar oldukça yetersizdir. Yalnızca bazı çalışmalarda deri adlarından ve deri eşyalardan bahsedildiği görülmektedir. Yapılan literatür taramasından bu konudaki en detaylı çalışmanın Ögel (1978) e ait olduğu görülmüştür. Ögel, Türkler de Giyecek ve Süslenme ye dair yaptığı bir çalışmada Türkçede deriye verilen adları, deri çeşitleri, deri kıyafetleri ve deri eşyaları tanıtmıştır. Türkçede derinin yanında, koğış/koğuş, sağrı, gön gibi sözcüklerin de deri anlamında kullanıldığını dile getirmiş; Türklerin deri pantolonlar giydiğini ve deri çizmeler diktiğini vurgulamıştır. Derilerin temelde hayvanların adlarına ve işlenme tekniklerine göre çeşitlendiğini söylemiştir: Kuzu derisi, oğlak derisi, ince deri, Bulgari gibi (Ögel, 1978: ). Ayrıca değişik Türk boylarında aynı ürünün farklı adlarla anıldığını da belirtmiştir: Buruş veya buraç Çağatay Türk kültür çevresinde dağarcık (Ögel, 1978: 299); dağar (tağar) çuval, (Eski Anadolu Türkçesinde) deri torba (Ögel, 1978: 302); kapturga Çağatay ve Altay Türk çevrelerinde deriden yapılmış derin çanta; Kırklareli ve Edirne ağzında kutu (Ögel, 1978: 306); mencik Karahanlı Türkçesinde heybe, torba; Burdur un alt ağızlarında deriden yapılmış su kırbası (Ögel, 1978:308) gibi. Türkçede doğrudan olmasa da dolaylı olarak deri ile ilgili söz varlığına değinilen makaleler bulunmaktadır. Bu konuda bulunan makaleler, Güner (2016) ve Tek (2016) e aittir. Güner (2016) de, könçek (kön: Tabaklanmış deri) pantolon, şalvar (s. 1548); koy sürüki koyun derisi, meşin (s. 1555); sahtiyan işlenmiş ve cilalanmış deri, sahtiyan deri (s. 1555); sürük ince ve yumuşak deri (s. 1555); teri ton kürk, post (s. 1547) gibi deri ve deri eşyalarla ilgili sözcüklerin tanıtımı bulunmaktadır. Tek (2016) in çalışmasında deri ve dericilikle ilgili şu sözcüklere yer verilmiştir: Buçgak devenin ayak derisi (s. 264); eldiri oğlak derisi (s. 265); kuyka deri (s. 265); sagrı deri (s. 265); tatırga tirşe, tabaklanmış beyaz deri (s. 265); tıgrak deri (s. 265); izlik kesilen hayvanın derisinden yapılan Türk ayakkabısı (s. 265); kadış kesilen hayvanların derisinden dilinerek yapılan kayış (s. 265); sırdım Oğuzcada deri ip, kayış (s. 266); yarındak Türk sırımı, kayış (s. 266); esrile kaplan derisi gibi nakışlamak (s. 266); burış deri ve elbisedeki buruşukluk (s. 267); burkug deri vb. şeylerin çekilip büzülmesi (s. 267); sagrıla- hayvan derisinden sahtiyan yapmak (s. 268). Türkçenin tarihî ve çağdaş sözlüklerinde de deri ve dericiliğe ait sözler bulunmaktadır. Ağızlar sözlüklerini, derleme sözlükleri de bunlara eklersek sözlüklerde bu konuyla ilgili hatırı sayılır bir söz varlığı bulunmaktadır. Bunların zamanla ortaya çıkarılması bu konudaki birikimin görülmesini sağlayacaktır. 2. İnceleme 326

4 İnceleme bölümünde deri ile ilgili söz varlığı aşağıdaki gibi çeşitli alt başlıklar altında incelenmiştir: 2.1. Ham Deri ve Ham Deride Bulunan Parçalar İle İlgili Sözler İsimler Çarım: Hayvan derisinin iç tarafındaki elyaflı tabaka, sinirimsi tabaka (Taymas, 1998: 254) Çel: Hüceyrat nesci; hayvan derisinin iç yanındaki zar (Taymas, 1998: 260). Çılgıy: Sepilenmemiş yahut ıslanmış deri; çılgıy kayış: çiğ deriden yapılan adamakıllı ıslanmış kayış (Taymas, 1998: 267). Körçöö: Koyunun derisi ile birlikte çıkarılmış göğüs yağı (Taymas, 1998: 441). Körpö: Kuzu derisi : körpö karma-: giyimin kenarlarına kuzu derisi dikmek; aydama körpö: sun'i karaköl, astragan derisi (Taymas, 1998: 508). Meş: Tulum kılığında çıkarılan keçi (teke) derisi (Taymas, 1998: 563). Moynok: Devenin boyun derisi; töönün moynoğu: devenin boynuna ve başına atılan bayramlık örtü (Taymas, 1998: 571). Öök: Hayvan derisinin karın kısmı (karın derisi kesildiği zaman bıçağın geçtiği hat) (Taymas, 1998: 613). Ööktö: Karın derisinden kesilerek çıkarılan sırım (Taymas, 1998: 613). Sanğsanğ: Bir parça büyümüş olan kuzunun derisi (Taymas, 1998: 637). Tuyuk: Kapalı çıkmaz: tuyuk soy-: (deriyi) tulum şeklinde yüzmek (Taymas, 1998: 767) Fiiller Tuyuk soy-: (Deriyi) tulum şeklinde yüzmek (Taymas, 1998:767) Deriden Yapılmış Eşyalar Kıyafetler ve Kıyafet Parçaları İsimler Cököös (< Far.): Bıçakla bir arada kuşak üzerinde taşınan, deriden yapılmış uzun ve dar para kesesi (Taymas, 1998: 226). Daakı: Tay derisinden kürk (Taymas, 1998: 291). Dakı: Buzağı derisinden dikilen, kısa kollu ceket (Taymas, 1998: 293). Kandağay: Teke derisinden yapılan erkek şalvarı (Taymas, 1998: 397). Könöçö: Deve derisinden yapılmış oşan gerdel (Taymas, 1998: 504) Ayakkabılar İsimler Belçir: At derisinden dikilen hususi bir çeşit çizme (Taymas, 1998: 105). Payçeki: At derisinden yapılan, arka tarafından kayış bağları bulunan ve mest üzerine giyilen bir çeşit ayakkabı (Taymas, 1998: 622). Kepiç: Deri kaloşlar, kefiş (Taymas, 1998: 439) Ev Eşyaları İsimler Bulkak: Sepilenmemiş deriden yapılan, yüksek, üst kısmı dar olan kova (Taymas, 1998: 144). 327

5 410). CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES Karkıt: Deve derisinden yapılan ve deliği gümüşle süslenmiş olan küçük tulum (Taymas, 1998: Köökör: Kımız için kullanılan ve deve derisinden yapılan kap (Taymas, 1998: 504). Kumura: Ağzı dar küp kumbara; yahut deve derisinden yapılan aynı şekildeki tulum (ayran ve kımız yapmak için yarar) (Taymas, 1998: 520). Meş:.Tulum kılığında çıkarılan keçi (teke) derisinden yapılan tulum (Taymas, 1998: 563) Diğer Eşyalar İsimler Şarpıldak: Deriden cebe (Taymas, 1998: 680) Deri İşleme/ Sepileme İşlemleri İsimler Aşatkı: Maya (deri için) (Taymas, 1998: 54) Iş: (Deri ve deriden mamul kap kacak gibi) tütsülenen şey (Taymas, 1998: 361). Malma: Deri sepilmek için maya, sepileme; malmağa salıp iylegen teri: sepilenmiş deri (Taymas, 1998: 551). Naar: Derideki çizgiler, kabartma usuliyle yapılan tezyinat (Taymas, 1998: 580). Öön: Keçenin, derinin, kumaşın kesilmiş ufak (işe yaramayan) parçaları, kesintileri (Taymas, 1998: 613). Sıdırğı: Deriyi sırım ve kayış şeklinde kesmek için kullanılan bir aygıt (7-9 santim uzunluğunda ve bir tarafında hafifçe oyuğu bulunan bir tahtadan ibarettir) (Taymas, 1998: 649). Talkuu: Deriyi ezip yumuşatmak için kullanılan tokmak (Taymas, 1998: 702). Talkuuloo: Deriyi yumuşatma (Taymas, 1998: 702) Fiiller Aşat-: Deriyi tüyü dökülmek üzere, içine bir madde atılan kaba komak, sepilemek (Taymas, 1998: 54). 118) Aşattur-: Teri aşattur-: deri sepiletmek (Taymas, 1998:54). Bışar-: Ağarmak ve büzülmek (diyelim ılık suya batırılan deri hakkında) (Taymas, 1998: 117- Çelde-: Deriden yahut bağırsaklardan et ve yağ kazımak; deri altındaki zarı koparmak (Taymas, 1998: 260). Ette-: Deriyi etten temizlemek (Taymas, 1998: 343). Talkuula-: Deriyi yumuşatmak (Taymas, 1998: 702) Derisi Kullanılan Hayvanlar ve Yapılan Eşyalar Standart Kırgızcadan derlenen deri ile ilgili söz varlığına göre evcil hayvanların derileri çeşitli eşyaların yapımında kullanılmıştır. Bunlar, buzağı, koyun, kuzu, keçi (teke), at, dana ve deve olarak tespit edilmiştir: At ve tay İsimler Belçir: At derisinden dikilen hususi bir çeşit çizme (Taymas, 1998: 105). Payçeki: At derisinden yapılan, arka tarafından kayış bağları bulunan ve mest üzerine giyilen 328

6 bir çeşit ayakkabı (Taymas, 1998: 622). 410) Buzağı İsimler Dakı: Buzağı derisinden dikilen, kısa kollu ceket (Taymas, 1998: 293) Deve İsimler Karkıt: Deve derisinden yapılan ve deliği gümüşle süslenmiş olan küçük tulum (Taymas, 1998: Könöçö: Deve derisinden yapılmış oşan gerdel (Taymas, 1998: 504). Köökör: Kımız için kullanılan ve deve derisinden yapılan kap (Taymas, 1998: 504). Kumura: Ağzı dar küp kumbara; yahut deve derisinden yapılan aynı şekildeki tulum (ayran ve kımız yapmak için yarar) (Taymas, 1998: 520). Moynok: Devenin boyun derisi; töönün moynoğu: devenin boynuna ve başına atılan bayramlık örtü (Taymas, 1998: 571) Keçi (teke) İsimler Kandağay: Teke derisinden yapılan erkek şalvarı (Taymas, 1998: 397). Meş: Tulum kılığında çıkarılan keçi (teke) derisinden yapılan tulum (Taymas, 1998: 563) Koyun ve Kuzu İsimler Körpö: Kuzu derisi (Körpö karma-: giyimin kenarlarına kuzu derisi dikmek; aydama körpö: sun'i karaköl, astragan derisi). (Taymas, 1998: 508). Sanğsanğ: Bir parça büyümüş olan kuzunun derisi (Taymas, 1998:637). Sonuç Standart Kırgız Türkçesinde deri ve dericilikle ilgili toplamda 39 sözcük tespit edilmiştir. Bunların sözcük çeşidi olarak dağılımında 7 sinin fiil; 32 sinin de isim olduğu görülmüştür. Ham deri ile ilgili sözler, 12 adettir. Çalışmada derinin giyim kuşam, ev eşyası gibi alanlarda kullanıldığı görülmektedir. Deri eşyaların en fazla giyim kuşam alanında kullanıldığı belirlenmiştir. Derinin ok yapımında (Şarpıldak: Deriden cebe (ok)) kullanılması da dikkati çekmektedir. Bu durum derinin sağlamlığına dair bir fikir vermesinin yanında Türklerin savaş aletleri yapımında ellerindeki ürünleri değerlendirdiğini de göstermektedir. Derilerle ilgili söz varlığında evcil hayvan derilerinin tercih edildiği görülmüştür. En çok kullanılmış deri çeşidi, deve derisidir. Çeşitli malzemelerde deve derisinin kullanılması onun sağlamlığı ile ilgili olduğu düşünülmektedir. Derisi kullanılan diğer hayvanlar, at, tay, buzağı, keçi, teke, koyun ve kuzu dur. Bunlar Kırgızlar arasında derisi kıymetli hayvanları göstermekle birlikte Türklerin yetiştirdiği ve çeşitli amaçlarla kullandığı hayvanlarla ilgili bilgi de vermektedir. Kırgızların deri işlemek için deriyi yumuşatma, ağartma gibi teknikleri kullandığı belirlenmiştir. Deri ile ilgili süsler (Naar: Derideki çizgiler, kabartma usulüyle yapılan tezyinat), Kırgızların deriyi yalnızca işlenmiş haliyle kullanmadıkları, onu estetik olarak da süslediklerini göstermektedir. 329

7 Kaynakça CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES Ana Britanica (1986). C. 7, s Arıtan, Ahmed Saim (2008).Türk Deri İşlemeciliği Bağlamında Türk Cild Sanatı. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Afrika Çalışmaları Kongresi), Bildiriler, C.1, Ankara, s Atalay, Besim (4. bs. 1998). Divanü Lügati t-tercümesi. C. 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Bozkurt, Nebi (1994). Deri. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul, s Büyük Larousse (?), C. 6, Güner, Galip (2016). Codex Cumanıcus Bağlamında Kumanların / Kıpçakların Gündelik Hayatına Dair Söz Varlığı: Eşya Adları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5/4 2016, s , Güngör, Ahmet Güngör, Asel Cailova (1998). Kırgız Atasözleri, Ankara: Engin Yayınevi. Ögel, Bahattin (1978). Türk Kültür Tarihine Giriş: Türkler'de Giyecek ve Süslenme, C. V. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Ögel, Bahattin, (1978). Türk Kültür Tarihine Giriş: Türklerde Ev Kültürü. C. 3, Ankara. Recep Tek (2016). Divânü Lügati t-türk te Giyim Kuşam Kültürü İle İlgili Kelimeler. JASS, 50, Sonbahar, s Taymas, Abdullah (Çev.) (1998). Kırgız Sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tekin, Zeki (1992). Tanzimat Dönemine Kadar Osmanlı İstanbulu nda Dericilik. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Bölümü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. Tekin, Zeki (1994). Deri. TDAV İslam Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul, s Yıldırım, Ülfet (2009). Antik Dönemde Kadın ve Süslenme. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. 330